Việt Nam Sá» Lược - Trần Trá»ng Kim
Việt Nam SỠLược
Trần Trá»ng Kim
Tá»±a
Sá» là sách không những chỉ để ghi chép những công việc đã qua mà thôi, nhÆ°ng lại phải suy xét việc gốc ngá»n, tìm tòi cái căn nguyên những công việc của ngÆ°á»i ta đã là m để hiểu cho rõ những váºn há»™i trị loạn của má»™t nÆ°á»›c, những trình Ä‘á»™ tiến hóa của má»™t dân tá»™c. Chủ Ä‘Ãch là để là m cái gÆ°Æ¡ng chung cổ cho ngÆ°á»i cả nÆ°á»›c được Ä‘á»i Ä‘á»i soi và o đấy mà biết cái sá»± sinh hoạt của ngÆ°á»i trÆ°á»›c đã phải lao tâm lao lá»±c những thế nà o, má»›i chiếm giữ được cái địa vị ở dÆ°á»›i bóng mặt trá»i nà y.
NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c có thông hiểu những sá»± tÃch nÆ°á»›c mình má»›i có lòng yêu nÆ°á»›c yêu nhà , má»›i biết cố gắng há»c hà nh, hết sức là m lụng, để vun đắp thêm và o cái ná»n xã há»™i của tiên tổ đã xây dá»±ng nên mà để lại cho mình. Bởi những lẽ ấy cho nên phà m dân tá»™c nà o đã có đủ cÆ¡ quan và thể lệ là m cho má»™t nÆ°á»›c Ä‘á»™c láºp, thì cÅ©ng có sá» cả. NÆ°á»›c Việt ta khởi đầu có sá» từ Ä‘á»i nhà Trần, và o quãng thế ká»· thứ XIII. Từ đó trở Ä‘i nhà nà o lên là m vua cÅ©ng trá»ng sá»± là m sá». NhÆ°ng cái lối là m sá» của ta theo lối biên niên của Tà u. nghÄ©a là năm nà o tháng nà o có chuyện gì quan trá»ng thì nhà là m sá» chép và o sách. Mà chép má»™t cách rất vắn tắt cốt để ghi lấy chuyện ấy mà thôi, chứ không giải thÃch cái gốc ngá»n và sá»± liên can việc ấy vá»›i việc khác là thế nà o.
Nhà là m sá» lại là ngÆ°á»i là m quan, vua sai coi việc chép sá», cho nên dẫu thế nà o sá»± chép sá» cÅ©ng không được tá»± do, thÆ°á»ng có ý thiên vị vá» nhà vua, thà nh ra trong sá» chỉ cần chép những chuyện quan hệ đến nhà vua, hÆ¡n là những chuyện quan hệ đến sá»± tiến hóa của nhân dân trong nÆ°á»›c. Vả, xÆ°a nay ta vẫn chịu quyá»n chuyên chế, vẫn cho việc nhà vua là việc nÆ°á»›c. Cả nÆ°á»›c chỉ cốt ở má»™t há» là m vua, cho nên nhà là m sá» cứ theo cái chủ nghÄ©a ấy mà chép sá», thà nh ra sá» Ä‘á»i nà o cÅ©ng chỉ nói chuyện những vua Ä‘á»i ấy mà thôi. Bởi váºy xem sá» ta tháºt là tẻ, mà thÆ°á»ng không có Ãch lợi cho sá»± há»c vấn là mấy.
Sá» của mình đã không hay, mà ngÆ°á»i mình lại không mấy ngÆ°á»i biết sá». Là vì cái cách há»c táºp của mình là m cho ngÆ°á»i mình không có thể biết được sá» nÆ°á»›c mình. Bất kỳ lá»›n nhá», há»… ai cắp quyển sách Ä‘i há»c thì chỉ há»c sá» Tà u,chứ không há»c sá» nÆ°á»›c nhà . Rồi thÆ¡ phú văn chÆ°Æ¡ng gì cÅ©ng lấy Ä‘iển tÃch ở sá» Tà u, chứ chuyện nÆ°á»›c mình thì nhất thiết không nói đến. NgÆ°á»i mình có ý lấy chuyện nÆ°á»›c nhà là m nhá» má»n không cần phải biết là m gì. Ấy cÅ©ng là vì xÆ°a nay mình không có quốc văn, chung thân chỉ Ä‘i mượn tiếng ngÆ°á»i, chữ ngÆ°á»i mà há»c, việc gì cÅ©ng bị ngÆ°á»i ta cảm hóa, chứ tá»± mình thì không có cái gì là cái đặc sắc, thà nh ra tháºt rõ nhÆ° câu phÆ°Æ¡ng ngôn: "Việc nhà thì nhác, việc chú bác thì siêng!" Cái sá»± há»c vấn của mình nhÆ° thế, cái cảm tình của ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c nhÆ° thế, bảo rằng lòng vì dân vì nÆ°á»›c mở mang ra là m sao được?
NhÆ°ng dẫu thế nà o mặc lòng, nÆ°á»›c ta đã có sá» ta thì cÅ©ng có thể bởi đó mà biết được những sá»± đã qua ở nÆ°á»›c ta, và có thể bởi đó mà khảo cứu được nhiá»u việc quan hệ đến váºn mệnh nÆ°á»›c mình từ xÆ°a đến nay xoay vần ra là m sao. Hiá»m vì sá» nÆ°á»›c ta thì là m bằng chữ Nho cả, mà chữ Nho thì từ rà y trở Ä‘i chắc rồi má»—i ngà y má»™t kém Ä‘i. Hiện nay số ngÆ°á»i Ä‘á»c được chữ Nho còn nhiá»u, mà trong nÆ°á»›c còn không có mấy ngÆ°á»i biết được chuyện nÆ°á»›c nhà , huống chi mai sau nà y chữ Nho bá» không há»c nữa, thì sá»± khảo cứu vá» những việc quan hệ đến lịch sá» nÆ°á»›c mình sẽ khó biết bao nhiêu!
Nay nhân sá»± há»c ở nÆ°á»›c ta đã thay đổi, chữ quốc ngữ đã phổ thông cả trong nÆ°á»›c, chi bằng ta lấy tiếng nÆ°á»›c nhà mà kể chuyện nÆ°á»›c nhà , ta soạn ra bá»™ Việt Nam Sá» Lược, xếp đặt theo thứ tá»±, chia ra từng thá»i đại, đặt thà nh chÆ°Æ¡ng, thà nh mục rõ rà ng, để ai ai cÅ©ng có thể xem được sá», ai ai cÅ©ng có thể hiểu được chuyện, khiến cho sá»± há»c sá» của ngÆ°á»i mình được tiện lợi hÆ¡n trÆ°á»›c.
Bá»™ Việt Nam Sá» Lược nà y, soạn giả chia ra là m 5 thá»i đại: Thá»i đại thứ nhất là Thượng Cổ thá»i đại, kể từ há» Hồng Bà ng cho đến hết Ä‘á»i nhà Triệu. Trong thá»i đại ấy, từ chÆ°Æ¡ng thứ III, bà n vá» xã há»™i nÆ°á»›c Tà u trÆ°á»›c Ä‘á»i nhà Tần, phần nhiá»u là những chuyện hoang Ä‘Æ°á»ng, huyá»n hoặc cả. Những nhà chép sá» Ä‘á»i trÆ°á»›c cÅ©ng theo tục truyá»n mà chép lại, chứ không có di tÃch gì mà khảo cứu cho Ä‘Ãch xác. Tuy váºy, soạn giả cÅ©ng cứ theo sá» cÅ© mà chép lại, rồi cÅ©ng phê bình má»™t đôi câu để tá» cho Ä‘á»™c giả biết rằng những chuyện ấy không nên cho là xác thá»±c.
Thá»i đại thứ nhì là Bắc Thuá»™c thá»i đại, kể từ khi vua VÅ© Äế nhà Hán lấy đất Nam Việt của nhà Triệu, cho đến Ä‘á»i NgÅ© QuÃ, ở bên ta có há» Khúc và há» Ngô xÆ°á»›ng lên sá»± Ä‘á»™c láºp. Những công việc trong thá»i đại ấy, thì sá» cÅ© của nÆ°á»›c ta chép rất là sÆ¡ lược lắm. Vì rằng trong thá»i đại Bắc Thuá»™c, ngÆ°á»i mình chÆ°a được tiến hóa, sá»± há»c hà nh còn kém, sách vở không có, cho nên vá» sau những nhà là m sá» của ta chép đến thá»i đại nà y cÅ©ng không kê cứu và o đâu được, chỉ theo sá» Tà u mà chép lại thôi. Vả, ngÆ°á»i Tà u lúc ấy vẫn cho mình là má»™t xứ biên địa dã man, thÆ°á»ng không ai lÆ°u tâm đến, cho nên những chuyện chép ở trong sá», cÅ©ng sÆ¡ lược lắm, mà đại để cÅ©ng chỉ chép những chuyện cai trị, chuyện giặc giã, chứ các công việc khác thì không nói đến.
Thá»i đại Bắc Thuá»™c dai dẳng đến hÆ¡n má»™t nghìn năm, mà trong thá»i đại ấy dân tình thế tục ở nÆ°á»›c mình thế nà o, thì bấy giá» ta không rõ lắm, nhÆ°ng có 1 Ä‘iá»u ta nên biết là từ đó trở Ä‘i, ngÆ°á»i mình nhiá»…m cái văn minh của Tà u má»™t cách rất sâu xa, dẫu vá» sau có giải thoát được cái vòng phụ thuá»™c nÆ°á»›c Tà u nữa, ngÆ°á»i mình vẫn phải chịu cái ảnh hưởng của Tà u. Cái ảnh hưởng ấy lâu ngà y đã trở thà nh ra cái quốc túy của mình, dẫu ngà y nay có muốn trừ bá» Ä‘i, cÅ©ng chÆ°a dá»… má»™t mai mà tẩy gá»™i cho sạch được. Những nhà chÃnh trị toan sá»± đổi cÅ© thay má»›i cÅ©ng nên lÆ°u tâm vá» việc ấy, thì sá»± biến cải má»›i có công hiệu váºy.
Thá»i đại thứ ba là thá»i đại Tá»± Chủ, kể từ nhà Ngô, nhà Äinh cho đến sÆ¡-diệp nhà Háºu Lê. NÆ°á»›c mình từ thá»i đại ấy vá» sau là má»™t nÆ°á»›c dá»™c láºp, tuy đối vá»›i nÆ°á»›c Tà u vẫn phải xÆ°ng thần và chịu cống, nhÆ°ng kỳ thá»±c là không ai xâm phạm đến cái quyá»n tá»± chủ của mình. Buổi đầu, nhà Äinh, nhà Lê má»›i dấy lên; còn phải xây đắp cái ná»n tá»± chủ cho vững bá»n, phải lo sá»a sang việc võ bị để chống vá»›i kẻ thù nghịch, cho nên sá»± văn há»c không được mở mang lắm. Vá» sau đến Ä‘á»i nhà Lý, nhà Trần, công việc ở trong nÆ°á»›c đã thà nh ná»n nếp, kẻ cừu địch ở ngoà i cÅ©ng không quấy nhiá»…u nữa, lại có nhiá»u vua hiá»n tôi giá»i nối nhau mà lo việc nÆ°á»›c, cho nên từ đó trở Ä‘i việc chÃnh trị, việc tôn giáo và việc há»c vấn má»—i ngà y má»™t khai hóa ra, là m cho nÆ°á»›c ta thà nh má»™t nÆ°á»›c có thế lá»±c, bắc có thể chống được vá»›i Tà u, nam có thể mở rá»™ng thêm bá» cõi. Nhà Lý và nhà Trần lại có công gây nên cái quốc hồn mạnh mẽ, khiến cho vá» sau đến Ä‘á»i Trần mạt, nhân khi há» Hồ quấy rối, ngÆ°á»i Tà u đã toan Ä‘Æ°á»ng kiêm tÃnh, ngÆ°á»i mình biết đồng tâm hiệp lá»±c mà khôi phục lại giang sÆ¡n nhà . Kế đến nhà Lê, trong khoảng má»™t trăm năm vá» buổi đầu, nÆ°á»›c mình cÅ©ng có thể gá»i là thịnh trị, nhất là vá» những năm Quang Thuáºn (1460-1469) và Hồng Äức (1470-1497), thì sá»± văn trị và võ công đã là rá»±c rỡ lắm. NhÆ°ng vá» sau gặp những hôn quân dung chúa, việc triá»u chÃnh đổ nát, kẻ gian thần dấy loạn. Mối binh Ä‘ao gây nên từ đó, ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c đánh giết lẫn nhau, là m thà nh ra nam bắc chia rẽ, vua chúa tranh quyá»n. Ấy tháºt là má»™t cuá»™c biến lá»›n ở trong nÆ°á»›c váºy.
Thá»i đại thứ tÆ° là Nam Bắc phân tranh, kể từ khi nhà Mạc là m sá»± thoán Ä‘oạt cho đến nhà Tây SÆ¡n. TrÆ°á»›c thì nam Lê, bắc Mạc, sau thì Nguyá»…n nam, Trịnh bắc, sá»± cạnh tranh cà ng ngà y cà ng kịch liệt, lòng ghen ghét cà ng ngà y cà ng dữ dá»™i. NghÄ©a vua tôi má»ng mảnh, đạo cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng chểnh mảng: nÆ°á»›c đã có vua lại có chúa. Trong Nam ngoà i Bắc má»—i nÆ¡i má»™t giang sÆ¡n, công việc ở đâu, chủ trÆ°Æ¡ng ở đấy. Tuy váºy việc sá»a đổi ở ngoà i Bắc cÅ©ng có nhiá»u việc hay, mà việc khai khẩn trong Nam tháºt là Ãch lợi. NhÆ°ng cuá»™c thà nh bại ai đâu dám chắc, cÆ¡n gió bụi khởi đầu từ núi Tây SÆ¡n, là m đổ nát cả ngôi vua cùng nghiệp chúa. Anh em nhà Tây SÆ¡n vẫy vùng không được 20 năm, thì bản triá»u nhà Nguyá»…n lại trung hÆ°ng lên, mà đem giang sÆ¡n vá» má»™t mối, láºp thà nh cái cảnh tượng nÆ°á»›c Việt Nam ta ngà y nay váºy.
Thá»i đại thứ năm là Cáºn Kim thá»i đại, kể từ vua Thế Tổ bản triá»u cho đến cuá»™c Bảo Há»™ bây giá». Vua Thế Tổ khởi đầu giao thiệp vá»›i nÆ°á»›c Pháp Lan Tây để mượn thế lá»±c mà đánh Tây SÆ¡n. NhÆ°ng vá» sau vì những vua con cháu Ngà i đổi chÃnh sách khác, nghiêm cấm đạo Thiên Chúa và đóng cá»a không cho ngoại quốc và o buôn bán. Những đình thần thì nhiá»u ngÆ°á»i trà lá»± hẹp hòi, cứ nghiá»…m nhiên tá»± phụ, không chịu theo thá»i mà thay đổi. Äối vá»›i những nÆ°á»›c ngoại dÆ°Æ¡ng, thì thÆ°á»ng hay gây nên sá»± bất hòa, là m cho nÆ°á»›c Pháp phải dùng binh lá»±c để bênh vá»±c quyá»n lợi của mình. Vì những chÃnh sách ấy cho nên má»›i thà nh ra có cuá»™c Bảo Há»™.
Äại khái đó là những mục lá»›n trong những phần mà soạn giả đã theo từng thá»i đại để đặt ra. Soạn giả đã cố sức xem xét và góp nhặt những sá»± ghi chép ở các sách chữ Nho và chữ Pháp, hoặc nhữNg chuyện rải rác ở các dã sá», rồi Ä‘em trÃch bá» những sá»± huyá»n hoặc Ä‘i mà soạn ra bá»™ sách nà y, cốt để ngÆ°á»i đồng bang ta biết được chuyện nÆ°á»›c nhà mà không tin nhảm những sá»± huyá»…n hoặc. Thá»i đại nà o nhân váºt ấy và tÆ° tưởng ấy, soạn giả cứ bình tÄ©nh cố theo cho đúng sá»± thá»±c. Thỉnh thoảng có má»™t đôi nÆ¡i soạn giả có Ä‘em ý kiến riêng của mình mà bà n vá»›i Ä‘á»™c giả, thà dụ nhÆ° chá»— bà n vá» danh hiệu nhà Tây SÆ¡n thì thiết tưởng rằng sá» là của chung cả quốc dân, chá»› không phải riêng cho má»™t nhà má»™t há» nà o, cho nên má»›i phải lấy công lý mà xét Ä‘oán má»i việc và không vị tình riêng để phạm đến lẽ công bằng váºy.
Äá»™c giả cÅ©ng nên biết cho rằng bá»™ sá» nà y là bá»™ Sá» Lược chỉ cốt ghi chép những chuyện trá»ng yếu để hãy tạm giúp cho những ngÆ°á»i hiếu há»c có sẵn quyển sách mà xem cho tiện. Còn nhÆ° việc là m thà nh ra bá»™ sá» tháºt là đÃch đáng, kê cứu và phê bình rất tÆ°á»ng táºn, thì xin để dà nh cho những báºc tà i danh sau nà y sẽ ra công mà giúp cho nÆ°á»›c ta vá» việc há»c sá». Bây giá» ta chÆ°a có áo lụa, ta hãy mặc tạm áo vải, tuy nó xấu xà nhÆ°ng nó có thể là m cho ta đỡ rét. NghÄ©a là ta hãy là m thế nà o cho những thiếu niên nÆ°á»›c ta ngà y nay ai cÅ©ng có thể biết má»™t đôi chút sá»± tÃch nÆ°á»›c nhà , cho khá»i tủi quốc hồn. Ấy là cái mục Ä‘Ãch của soạn giả, chỉ có thế thôi. Nếu cái mục Ä‘Ãch ấy mà có thể tá»›i được thì tưởng bá»™ sách nà y là bá»™ sách có Ãch váºy.
Trần Trá»ng Kim
|