Tiểu thuyết trÆ°á»ng thiên của Trung Hoa xuất hiện ở đầu Ä‘á»i nhà Minh , vá»›i bá»™ "Tam Quốc diá»…n nghÄ©a" , rồi đến bá»™ "Thuá»· Há» truyên" , rồi đến bá»™ "Tây Du Ký" .Ãến năm Gia TÄ©nh thì xuất hiện bá»™ "Liệt quốc chà truyện" của DÆ° Thiệu NgÆ° gồm 8 quyển , 226 tiết , bắt đầu từ khi vua Trụ (nhà ThÆ°Æ¡ng) lấy Ãát Ká»· , đến khi nhà Tần thống nhất Trung Hoa .
Sau đó và o cuối Ä‘á»i Minh , Phùng Má»™ng Long cải bá»™ "Liệt quốc chà truyện" , đổi tên là "Tân liệt quốc chÃ" , dà i 108 hồi , bắt đầu từ Ä‘á»i Tuyên vÆ°Æ¡ng nhà Chu , cho đến Ä‘á»i Tần Thủy Hoà ng .
Và o khoảng Ä‘á»i Kiến Long nhà Thanh xuất hiện bá»™ "Ãông Chu liệt quốc chÃ" . Bản nà y dá»±a và o bản "Tân liệt quốc chÃ" mà sá»a đổi lại chút Ãt và thêm và o rất nhiá»u những lá»i phê bình , chú thÃch của Sái Nguyên Phong .
Năm 1995 , Nhà xuất bản Tác gia ở Bắc Kinh (Trung Hoa) phát hà nh bá»™ "Ãông Chu liệt quốc chÃ" dá»±a và o bản của Phùng Má»™ng Long . Những chá»— nà o Sái Nguyên Phong sá»a chữa "Tân liệt quốc chÃ" má»™t cách sai lầm thì nhà xuất bản Tác giả khôi phục lại bản cÅ© , còn những chá»— nà o mà cả Phùng Má»™ng Long và Sái Nguyên Phong Ä‘á»u sai lầm thì nhà xuất bản Tác giả Ä‘Ãnh chÃnh lại má»™t cách tháºn trá»ng .
* *
"Ãông chu liệt quốc chÃ" bao gồm má»™t thá»i kỳ lịch sá» dà i hÆ¡n 400 năm (thế ká»· VI, V, IV, III trÆ°á»›c công nguyên). Thá»i kỳ ấy bắt đầu từ khi Bình vÆ°Æ¡ng nhà Chu dá»i đô sang phÃa Ãông và kết thúc vá»›i cuá»™c thống nhất của Tần Thủy Hoà ng . Sá» cÅ©ng gá»i thá»i kỳ ấy là đá»i Ãông Chu (chia là m hai giai Ä‘oạn là Xuân thu và Chiến quốc). Trong lịch sá» Trung Hoa , đó là thá»i kỳ quá Ä‘á»™ từ chế Ä‘á»™ phong kiến phân quyá»n đến chế Ä‘á»™ phong kiến táºp quyá»n (có má»™t thuyết cho rằng Ä‘á»i Xuân thu còn ở trong chế Ä‘á»™ nô lệ) . Phùng Mông Long căn cứ chủ yếu và o các sách "Tả truyện" và "Quốc ngữ" của Tả Khâu Minh và sách "Sá» ký" của TÆ° Mã Thiên và có tham khảo các sách "Công dÆ°Æ¡ng truyện" , "Chiến quốc sách" và hÆ¡n mÆ°á»i bá»™ sá» khác nữa , để biên soạn Ãông Chu Liệt Quốc chà "Sá»
* *
TÆ° tưởng toát ra trong suốt bá»™ tiểu thuyết nà y là tÆ° tưởng "dân bản" của nhà nho : dân là gốc của nÆ°á»›c , là sức mạnh của nÆ°á»›c ; không phải vÅ© lá»±c quyết định sá»± thà nh công hay sá»± thất bại mà chÃnh là lòng dân . Trong truyện , những báºc anh hùng cứu nÆ°á»›c (Huyá»n Cao , TÃn Lăng quân , Lạn TÆ°Æ¡ng NhÆ° , v.v...) những nhà trà thức chÃnh trá»±c (Ãổng Hồ , Lá»— Trá»ng Liên , v.v...); những ngÆ°á»i chấp chÃnh có nhiệt tình vá»›i dân vá»›i nÆ°á»›c (Quản Trá»ng , Tá» Văn , Tôn Thúc Ngao,v.v...) Ä‘á»u được tác giả nhiệt liệt ca ngợi và đỠcao .
Mặt khác , tác giả miêu tả không dè dặt , không nể nang , cái bản chất xấu xa , bỉ ổi của giai cấp thống trị . Những mâu thuẫn sâu sắc giữa các táºp Ä‘oà n thống trị , sá»± tranh già nh quyá»n lợi giữa các cá nhân , gây nên vô số những cuá»™c chÃnh biến và những cuá»™c tà n sát trong hÆ¡n bốn thế ká»· . CÅ©ng không sao nói hết được sá»± dâm loạn vô sỉ ở chốn cung đình : quan hệ nam nữ báºy bạ giữa anh em ruá»™t , giữa bố chồng và nà ng dâu , con chồng và thứ mẫu ,v.v... (Tá» KhÆ°Æ¡ng công và nà ng Văn KhÆ°Æ¡ng , Vệ Tuyên công và nà ng Tuyên KhÆ°Æ¡ng , Tấn Hiá»n công và nà ng Tá» KhÆ°Æ¡ng , v.v...) Ä‘á»u được tác giả kể lại và có thái Ä‘á»™ phê phán . Sá»± ngu xuẩn của bá»n thống trị thì được biểu hiện trong những nhân váºt Ä‘iển hình là Tống TÆ°Æ¡ng công (dá»±ng cá» nhân nghÄ©a , không chịu đánh giặc trong lúc giặc Ä‘ang qua sông) , Vệ công (cho hạc là m quan) , Yên Khoái (bắt chÆ°á»›c Nghiêu , Thuấn nhÆ°á»ng ngôi) v.v... Tuẫn táng là má»™t táºp tục vô nhân đạo do sá»± ngu xuẩn của bá»n đế vÆ°Æ¡ng sinh ra : Tá» Hiá»u công chôn sống hÆ¡n hai trăm ná»™i thị và cung nhân , để cho cha mình (chết rồi) có ngÆ°á»i hầu hạ ở dÆ°á»›i đất ; 177 ngÆ°á»i dân , trong đó có những ngÆ°á»i Æ°u tú (Tam LÆ°Æ¡ng) cÅ©ng chịu má»™t số pháºn nhÆ° váºy ở đất Ung , táng địa của Tần Mục công ; Ngô vÆ°Æ¡ng Hạp LÆ° đánh bẫy hÆ¡n má»™t vạn nam nữ để tuẫn táng cho con gái chết yểu của mình là Thắng Ngá»c .
Bên cạnh những tÆ° tưởng tiến bá»™ , thì do sá»± hạn chế của thá»i đại , Phùng Má»™ng Long cÅ©ng không tránh khá»i những quan Ä‘iểm tiêu cá»±c , lạc háºu .
Ở "Ãông chu liệt quốc" , tÆ° tưởng chÃnh thống và định mệnh rất phổ biến . Vua nhà Chu là m thiên tá» là do mệnh trá»i , cho nên những nÆ°á»›c chÆ° hầu nà o xÆ°ng vÆ°Æ¡ng Ä‘á»u bị coi là "tiếm" . Ãó là tÆ° tưởng chÃnh thống , xây dá»±ng trên quan Ä‘iểm định mệnh .
"Ãông Chu liệt quốc" cÅ©ng Ä‘á» cao "trung hiếu tiết nghÄ©a" phong kiến . Chữ "trung" ở đây là sá»± trung thà nh tuyệt đối của kẻ là m tôi , là m dân đối vá»›i cá nhân thiên tá» là ngÆ°á»i được coi nhÆ° chịu mệnh trá»i để cai trị thiên hạ . Trong "Ãông Chu liệt quốc" không thiếu gì chuyện vua bắt kẻ là m tôi phải chết , kẻ bá» tôi phải vui lòng chết theo để được tiếng là "trung" . Chữ "hiếu" cÅ©ng cùng bản chất vá»›i chữ trung vì thiên tỠđược coi nhÆ° là cha mẹ dân . Công tá» Thá» và Cấp Tá» nÆ°á»›c Vệ vui lòng chết để khá»i trái đạo "hiếu" đối vá»›i má»™t ngÆ°á»i cha tà n ác , bất công . Chữ "trinh" chữ "tiết" cÅ©ng được quan niệm má»™t cách hẹp hòi , biểu hiện má»™t quan hệ phụ quyá»n rất chặt chẽ . NgÆ°á»i con gái nÆ°á»›c Sở giặt vải ở bá» sông Lại Thủy đã nhảy xuống sông chết chỉ vì đã "trót" nói chuyện và cầm nắm cÆ¡m Ä‘Æ°a táºn tay cho NgÅ© Tá» TÆ° là má»™t ngÆ°á»i trai nÆ°á»›c Sở Ä‘Æ°Æ¡ng lánh nạn . Chữ "nghÄ©a" thì thÆ°á»ng thÆ°á»ng được xây dá»±ng trên cÆ¡ sở ân oán cá nhân . "SÄ© vị tri ká»· giả tá»" kẻ sÄ© phải lấy cái chết đạ Ä‘á»n Æ¡n ngÆ°á»i biết mình , nếu không thì không đáng gá»i là kẻ trượng phu . Dá»± Nhượng huá»· hoại cả thân thể mình để Ä‘i báo thù cho Tri Bá ; Yêu Ly không những để cho ngÆ°á»i ta chặt tay mình Ä‘i , lại còn bằng lòng để cho ngÆ°á»i ta giắt cả vợ con mình để Ä‘á»n đáp Æ¡n ngÆ°á»i tri ká»· . Những truyện nhÆ° thế rất nhiá»u trong Ãông Chu liệt quốc . Do đó , nếu chữ "nghÄ©a" có thể Ä‘em lại Ä‘oà n kết để phục vụ chÃnh nghÄ©a , thì nó lại hay bị giai cấp thống trị quà tá»™c lợi dụng mà mÆ°u đồ lợi riêng .
Nhiá»u nhà phê bình trÆ°á»›c đây đã chỉ trÃch sá»± mê tÃn , ma quá»· bói toán , nhân quả , báo ứng , trong sách "Tả truyện" . "Ãông Chu liệt quốc" không những thừa kế sá»± mê tÃn ấy mà còn tăng cÆ°á»ng nó lên . Ngay trong hồi thứ nhất đã có đến bốn năm chuyện huyá»n hoặc : đứa trẻ mặc áo Ä‘á» dạy bà i hát chẳng là nh , những cung phi có thai bốn mÆ°Æ¡i năm , ngÆ°á»i con gái hiện hình ở trai cung , oan hồn của Ãáºu Bá và Tả Nho đòi mạng , v.v... Vá» sau lại còn vô số những chuyện Ä‘iá»m tốt , Ä‘iá»m xấu , quỉ thần , đồng cốt , yêu quái , v.v... Những chuyện hoang Ä‘Æ°á»ng nhÆ° thế thÆ°á»ng thấy chép trong nhiá»u truyện cổ nói chung .
Tất nhiên ngà y nay ta không tin những chuyện ấy là có thá»±c mà hiểu rằng hoặc là do sá»± hạn chế của thá»i đại , tác giả "Ãông Chu liệt quốc" không thể có cái nhìn khoa há»c nhÆ° chúng ta ngà y nay đối vá»›i má»i vấn Ä‘á» xã há»™i ; hoặc là ở dÆ°á»›i chế Ä‘á»™ cÅ© mà vua chúa có uy quyá»n tuyệt đối , ngÆ°á»i cầm bút không thể nói ra sá»± tháºt nên phải mượn câu chuyện U vÆ°Æ¡ng nhà Chu mất nÆ°á»›c ở mấy hồi đầu tiểu thuyết "Ãông Chu liệt quốc" , theo chúng tôi , đã được tô Ä‘áºm mà u sắc hoang Ä‘Æ°á»ng , cÅ©ng không ngoà ng Chu liệtý quốc", theo yếu ấy .
Vá» nghệ thuáºt tÃnh của "Ãông Chu liệt quốc" thì trÆ°á»›c hết phải nói đến vấn Ä‘á» kết cấu . Từ khi Bình vÆ°Æ¡ng nhà Chu dá»i kinh đô sang Ãông đến Tần Thuá»· Hoà ng thống nhất đất nÆ°á»›c là má»™t thá»i kỳ hắc ám , há»—n loạn , vô cùng phức tạp , có vô số những cuá»™c chÃnh biến , tà n sát ; vô số những cuá»™c chiến tranh hoặc nhá» , hoặc lá»›n , hoặc giữa và i ba nÆ°á»›c , hoặc giữa hà ng chục nÆ°á»›c ; vô số những chuyện thi thố tà i năng ; vô số những nhân váºt xấu , tốt ; vô số những Ä‘á»i sống tÆ° nhân có liên quan vá»›i những sá»± kiện chÃnh trị lá»›n nhá» . Tất cả những cái đó , phải được tổ chức lại , tổng hợp lại nhÆ° thế nà o ; trá»ng tâm , trá»ng Ä‘iểm phải đặt ở những chá»— nà o , những lúc nà o ; các hồi , các Ä‘oạn phải được phân phối nhÆ° thế nà o , để cho cái má»› sá»± kiện và nhân váºt ấy trở thà nh má»™t chuyện hoà n chỉnh ? "Xuân thu" , "Tả truyện" , "Công dÆ°Æ¡ng" , "Cốc lÆ°Æ¡ng" thì tá»± thuáºt các sá»± kiện ấy theo thứ tá»± năm tháng (biên niên) "Quốc ngữ" , "Chiến quốc sách" thì ghi chép theo từng nÆ°á»›c . TÆ° Mã Thiên thì đã biên tả theo từng mục , loại . Phùng Má»™ng Long đã giải quyết vấn Ä‘á» kết cấu của "Ãông Chu liệt quốc" má»™t cách sáng sủa và tá»± nhiên , đứng trên quan Ä‘iểm chÃnh thống mà tá»± thuáºt những sá»± biến chÃnh trị và quân sá»± trên còn Ä‘Æ°á»ng thay đổi "thiên mệnh" từ nhà Chu đến nhà Tần , bắt đầu từ khi nÆ°á»›c Trịnh lấn át thiên tá» và trải qua sá»± nghiệp bá chủ của nÆ°á»›c Tá» , nÆ°á»›c Tấn , nÆ°á»›c Sở , nÆ°á»›c Ngô , nÆ°á»›c Việt , rồi đến chÃnh sách "hợp tung" và "liên hoà nh" của Tô Tần , TrÆ°Æ¡ng Nghi và kết thúc bằng sá»± thống nhất của nÆ°á»›c Tần . Vá»›i những Ä‘iá»u kiện phiá»n phức nhÆ° đã nói trên đây , ngÆ°á»i ta không có thể đòi há»i thêm nữa , mà ngÆ°á»i ta chỉ có thể khen ngợi tác giả đã khái quát được những sá»± kiện vô cùng rối ren ấy đạ hiến Ä‘á»™c giả má»™t bức hoạ bao la vá» má»™t thá»i kỳ lịch sá» cổ đại rá»™ng lá»›n của Trung Hoa .
Má»™t số nhân váºt trong "Ãông Chu liệt quốc" được ngòi bút tác giả miêu tả rất sinh Ä‘á»™ng , rất "nổi" . Ãá»c "Ãông Chu liệt quốc" , không mấy ai quên được những nhân váºt nhÆ° TÃn Lăng quân , NgÅ© Tá» TÆ° , Phạm Lãi , Lạn TÆ°Æ¡ng NhÆ° , Kinh Kha , Chuyên ChÆ°, Nhiếp ChÃnh v.v... ChÃnh là trên cÆ¡ sở những mâu thuẫn gay gắt của những sá»± kiện chÃnh trị lá»›n, tác giả đã khéo thông qua ngôn ngữ và hà nh Ä‘á»™ng mà xây dá»±ng nên hình tượng nghệ thuáºt những nhân váºt Ä‘iển hình đó .
NgÆ°á»i Ãông Chu thì thế , đến việc Ãông Chu thì tác giả lại khéo có ngòi bút tá»± sá»± tháºt gá»n gà ng, sáng sủa và đồng thá»i lại còn rất khẩn trÆ°Æ¡ng , cảm Ä‘á»™ng nữa . Có những sá»± kiện rất phức tạp , quanh co , mà tác giả chỉ cần ná»a hồi để thuáºt lại má»™t cách rất mạch lạc, trôi chảy, nhÆ° Ä‘oạn viết vá» bốn há» tranh quyá»n nhau ở nÆ°á»›c Tấn . Lại có những sá»± việc kéo dà i trong đó quan hệ giữa các nhân váºt biến hoá không ngừng , cục diện phát triển nhÆ° đợt sóng , lên lên xuống xuống , tầng tầng lá»›p lá»›p , nhÆ° chuyện Sái Túc nÆ°á»›c Tống láºp vua , chuyện Trung NhÄ© nÆ°á»›c Tấn lánh nạn , chuyện NgÅ© Tá» TÆ° nÆ°á»›c Sở báo thù v.v... Những Ä‘oạn ấy kéo dà i nhiá»u hồi và ngòi bút tá»± thuáºt của tác giả đã khéo dẫn dắt ngÆ°á»i Ä‘á»c má»™t cách tà i tình hết hồi ná» sang hồi kia , những ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘Æ°á»ng xa má»—i bÆ°á»›c lại thấy hoa thÆ¡m cá» lạ , má»—i lúc má»™t thấy phong cảnh đổi má»›i Ä‘á»™t ngá»™t , bất kỳ .
Lá»i văn "Ãông Chu liệt quốc" tuy không uyên thâm , Ä‘iển nhã nhÆ° Văn Tả truyện , văn Sá» ký , nhÆ°ng có Æ°u Ä‘iểm là cụ thể , rõ rà ng , dá»… hiểu . Nhiá»u Ä‘oạn rất hà m súc, nhiá»u Ä‘oạn lại rất tình tứ , nên thÆ¡ . NhÆ° Ä‘oạn viết vá» hai anh em công tá» Thá» nÆ°á»›c Vệ :
"... Công tá» Thá» liá»n bÆ°á»›c sang thuyá»n Cấp Tá» , rót má»™t chén rượu để má»i , nhÆ°ng chÆ°a kịp nói gì thì nÆ°á»›c mắt đã ứa ra , rá» xuống chén rượu . Cấp Tá» vá»™i và ng đỡ lấy mà uống . Công tá» Thá» nói : "Chén rượu nà y đã bẩn mất rồi !" Cấp Tá» nói : "ấy , chÃnh anh uống cái tình của em ở trong ấy !" Công tá» Thá» gạt nÆ°á»›c mắt nói : "Chén rượu hôm nay là chén rượu vÄ©nh biệt của anh em ta . Nếu anh nghÄ© đến tình em thì xin gắng uống cho tháºt nhiá»u...".
Và đoạn tả Lá»™ng Ngá»c thổi sáo đêm trăng :
"... Lá»™ng Ngá»c ở trên lầu cuốn rèm lên ngắm cảnh , thấy trá»i tạnh mây trong , trăng sáng nhÆ° gÆ°Æ¡ng , gá»i thị nữ đốt má»™t nén hÆ°Æ¡ng , rồi Ä‘i lấy cái ống sinh là m bằng ngá»c bÃch , đến bên cá»a sổ mà thổi . Tiếng sinh véo von vá»ng lên vòm trá»i , gió hây hây thổi , bá»—ng nghe nhÆ° có ngÆ°á»i há»a lại, khi gần khi xa . Lá»™ng Ngá»c không khá»i băn khuăn , bèn ngừng lại , không thổi nữa , có để nghe xem sao . Tiếng há»a cÅ©ng im Ä‘i , nhÆ°ng dÆ° âm còn lẽo đẽo không dứt . Lá»™ng Ngá»c bâng khuâng trÆ°á»›c gió , nhÆ° má»™t ngÆ°á»i vừa đánh mất váºt gì . Chốc đã ná»a đêm , trăng xế hÆ°Æ¡ng tà n , nà ng Ä‘em ống sinh để trên đầu giÆ°á»ng , gắng gượng Ä‘i nằm .
* *
Ở cuối Ä‘á»i Minh , sau bá»™ "Ãông Chu liệt quốc chÃ" còn xuất hiện hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i bá»™ tiểu thuyết lịch sá» , nhÆ° "Nam Bắc sá» diá»…n nghÄ©a" , "Tổng truyện" , "Tây Hán diá»…n nghÄ©a" , "Lưỡng Tấn diá»…n nghÄ©a" , v.v... Vá» giá trị văn há»c và phạm vi ảnh hưởng thì "Ãông Chu liệt quốc chÃ" đứng đầu các bá»™ tiểu thuyết ấy , theo sá»± nháºn định của các nhà phê bình xÆ°a và nay .
Trân trá»ng giá»›i thiệu bá»™ tiểu thuyết "Ãông Chu liệt quốc" vá»›i các bạn Ä‘á»c .
Cao xuân huy