SỠTrung Quốc - Nguyễn Hiến Lê
SỠTrung Quốc
Nguyễn Hiến Lê
Tá»±a
NÄ‚M 1979, viết xong cuốn “Kinh Dịch, má»™t tổng hợp Trung triết thá»i Tiên Tầnâ€, tôi tÃnh chấm dứt công việc biên khảo để viết hồi ký, rồi nghỉ ngÆ¡i: đã gần thất tuần rồi.
Năm 1981, bá»™ Hồi ký viết xong, tôi sắp đặt lại các tủ sách ở Sà i Gòn và Long Xuyên, không ngá» có tá»›i non năm chục cuốn vá» lịch sá», văn minh Trung Hoa. Tôi lấy ra Ä‘á»c lại hết, mượn thêm được của bạn 6 -7 cuốn nữa; và cÅ©ng nhÆ° trên ba chục năm trÆ°á»›c khi tìm hiểu văn há»c Trung Quốc, tôi vừa Ä‘á»c vừa ghi chép, và rốt cuá»™c viết thà nh bá»™ sá» nà y, ngoà i dá»± định của tôi.
Trung Hoa ngà y nay lá»›n gần bằng cả châu Âu, dân số trên má»™t tỉ (1 phần 5 dân số thế giá»›i), có truyá»n thống trá»ng sá», từ thế ká»· thứ VIII trÆ°á»›c Tây Lịch (Ä‘á»i Tuyên VÆ°Æ¡ng nhà Chu) đã có tÃn sá», và từ đó Ä‘á»i nà o cÅ©ng có những sá» quan chép sá» kỹ lưỡng, có công tâm, cho nên tà i liệu vá» sá» của há» nhiá»u vô cùng, rất có giá trị. Bốn năm chục cuốn tôi được Ä‘á»c, chỉ nhÆ° má»™t bụi cây trong má»™t khu rừng rá»™ng, có thấm gì đâu, cho nên tôi phải hạn chế sá»± tìm hiểu của tôi.
Tôi cho lịch sá» Trung Hoa là lịch sá» của má»™t ná»n văn minh vô cùng Ä‘á»™c đặc (infiniment originale: Guillermaz), tuy ra Ä‘á»i sau và i ná»n văn minh khác: Ai Cáºp, Lưỡng Hà ... nhÆ°ng tồn tại lâu nhất. Khoảng 3.000 năm trÆ°á»›c, nó xuất hiện từ miá»n trung du sông Hoà ng Hà . Trong khi các bá»™ lạc chung quanh Ä‘á»u bán khai thì nhà Ân (cuối nhà ThÆ°Æ¡ng) và nhà Chu đã giá»i vá» nông tang, đồ đồng, có má»™t tổ chức xã há»™i chặt chẽ, má»™t tôn giáo có tÃnh cách xã há»™i (thá» Thượng đế, thần xã tắc, cha mẹ...), rất Ãt mê tÃn, má»™t vÅ© trụ quan duy váºt (thuyết âm dÆ°Æ¡ng) và má»™t lối chữ tượng hình, há»™i ý mà má»™t số nhà ngôn ngữ há»c hiện nay khen là có thể dùng là m lối chữ quốc tế được; mà sá»± thá»±c trong non 3.000 năm, nó đã đóng vai trò ngôn ngữ quốc tế trong “thế giá»›i†của Trung Hoa gồm cả chục dân tá»™c ở Äông Ã.
Văn minh đó truyá»n bá lần lần ra các miá»n chung quanh mà không phải dùng tá»›i võ lá»±c; nó thu phục rồi khai hóa, đồng hóa nhiá»u bá»™ lạc dã man, và cuối thá»i Chiến Quốc nó đã lan rá»™ng ra gần hết lÆ°u vá»±c hai con sông lá»›n nhất của Trung Quốc: Hoà ng Hà và DÆ°Æ¡ng Tá» giang. Rồi nhà Tần thống nhất Trung Quốc, chấm dứt chế Ä‘á»™ phong kiến, lại mở mang thêm đất Ä‘ai tá»›i hạ lÆ°u sông Tây Giang (Quảng Äông ngà y nay).
PhÃa đông là biển. PhÃa tây và phÃa bắc là những cánh đồng cá», những sa mạc mênh mông, bạt ngà n, từ đó, các dân tá»™c du mục hết lá»›p nà y tá»›i lá»›p khác, Ä‘á»™t nháºp và o đất Trung Hoa, cÆ°á»›p phá mùa mà ng, súc váºt..., ngÆ°á»i Trung Hoa phải xây trÆ°á»ng thà nh để chặn há»; từ nhà hán phải chiến đấu vá»›i há», dồn há» vá» các cánh đồng cá», má»›i đầu có lẽ chỉ là để tá»± vệ, sau nhân đó mà mở mang thêm bá» cõi, thà nh má»™t cuá»™c tranh dà nh đất Ä‘ai suốt hai ngà n năm, tá»›i cuối nhà Thanh. Há»… Hán (Trung Hoa) thịnh thì Hồ (du mục) lùi vá» phÆ°Æ¡ng Bắc để đợi thá»i Hán suy để vượt trÆ°á»ng thà nh và o chiếm đất: má»›i đầu há» chiếm được má»™t phần miá»n Hoa bắc (các tỉnh Thiểm Tây, SÆ¡n Tây...), lần lần há» mạnh lên, chiếm trá»n được Hoa bắc, tá»›i bá» sông DÆ°Æ¡ng Tá», sau cùng, Ä‘á»i Nguyên, Thanh, có thá»i há» là m chủ hoà n toà n non sông của ngÆ°á»i Hán hai lần: lần đầu má»™t thế ká»· (Nguyên), lần sau hai thế ká»· rưỡi (Thanh). Há» chiếm đất, cai trị dân tá»™c Hán, dùng văn tá»±, ngôn ngữ Hán, chỉ trong và i thế hệ Hán hóa, thà nh ngÆ°á»i Hán, và khi ngÆ°á»i Hán dà nh lại được chủ quyá»n, thì đất Ä‘ai của Hồ thà nh đất Ä‘ai của Hán, con dân Hồ cÅ©ng thà nh con dân Hán, nhá» váºy mà sau thá»i Nam Bắc triá»u dân tá»™c Hán thêm được dòng máu Tiên Ti, Tây Tạng, Thác Bạt, sau thá»i NgÅ© Äại, thêm được dòng máu Sa Äà ; sau thá»i Thanh thêm được dòng máu Mãn, Mông, Hồi Há»™t và đế quốc của há» rá»™ng hÆ¡n tất cả các Ä‘á»i trÆ°á»›c, trừ Ä‘á»i Nguyên. Hiện tượng đó có thể nói là độc nhất trong lịch sá» nhân loại.
HÆ¡n nữa, há» tiếp thu các văn minh khác, má»™t cách có “sáng tác†- theo ngôn ngữ ngà y nay - nhÆ° tiếp thu đạo Pháºt của Ấn mà là m già u cho triết há»c của há», cho cả triết há»c Ấn nữa. Ngà y nay há» Ä‘Æ°Æ¡ng tiếp thu văn minh phÆ°Æ¡ng Tây và đã có ý muốn sá»a đổi chÃnh sách của Nga: há» còn dò dẫm, ta chá» xem há» có thà nh công hay không.
Một điểm nữa tôi muốn nhấn mạnh: ảnh hưởng của Khổng TỠtới lịch sỠTrung Hoa.
Ông chủ trÆ°Æ¡ng vua phải là ngÆ°á»i có tà i, đức; ngôi vua không truyá»n cho con mà truyá»n cho ngÆ°á»i hiá»n nhÆ° Nghiêu truyá»n cho Thuấn, Thuấn cho VÅ©; nhÆ°ng thá»i ông, sá»± truyá»n tỠđã có từ lâu Ä‘á»i, không thể bỠđược; ông chỉ có thể cải thiện chế Ä‘á»™, Ä‘Ã o tạo những kẻ sÄ© có tà i, để giúp bá»n quý tá»™c và lần lần thay há» mà trị nÆ°á»›c. Những kẻ sÄ© đó Ä‘á»u được tuyển trong dân chúng, và từ Hán, ÄÆ°á»ng trở Ä‘i, chế Ä‘á»™ quân chủ Trung Hoa có tÃnh cách sÄ© trị, không còn giai cấp quý tá»™c cha truyá»n con nối nắm hết các chức vụ lá»›n ở trong triá»u, ngoà i quáºn nữa. Äó là má»™t tiến bá»™ rất lá»›n, ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây phải khen.
Ông lại giảm bá»›t quyá»n chuyên chế của vua bằng cách Ä‘á» cao nhiệm vụ, tÆ° cách của sá» quan, gián quan; dạy cho vua, quan, kẻ sÄ© và thÆ°á»ng dân rằng vua phải thÆ°Æ¡ng dân nhÆ° con, phải tôn trá»ng nguyện vá»ng của dân ...; phải chăm lo cho dân đủ ăn, tà i sản trong nÆ°á»›c phải quân bình, đừng có kẻ nghèo quá, kẻ già u quá. Suốt thá»i quân chủ, ông vua sáng láºp má»™t triá»u đại nà o cÅ©ng nghÄ© ngay đến vấn Ä‘á» quân Ä‘iá»n, chia đất cho dân cà y trÆ°á»›c hết. Ngà y nay Tôn Văn và Mao Trạch Äông cÅ©ng theo chÃnh sách đó.
Sau cùng Khổng Tá» có tinh thần nhân bản rất cao. Ông hiếu hoà n trá»ng trung dung, rất ghét sá»± tà n bạo, và đa số các vua chúa Trung Hoa theo ông. Há»c thuyết của ThÆ°Æ¡ng Ưởng, Hà n Phi là m cho Tần mạnh lên, thống nhất được Trung Quốc, nhÆ°ng khi thống nhất rồi, dân tá»™c Trung Hoa không dùng nó nữa, từ Hán tá»›i Tống, trên 1.500 năm, không có má»™t bạo chúa nà o nhÆ° Tần Thủy Hoà ng. Khi đạo Khổng suy rồi, nhà Minh má»›i theo nhà Nguyên (Mông Cổ) dùng chÃnh sách Ä‘á»™c tà i; nhà Thanh (Mãn Châu) cÅ©ng váºy, và gần đây, còn tệ hÆ¡n nữa, Mao Trạch Äông đã tá»± hà o rằng đã giết kẻ sÄ© gấp trăm lần Tần Thủy Hoà ng! NhÆ°ng ông ta chÆ°a chết thì “cách mạng văn hóa†của ông ta đã phải dẹp bá».
Vá» việc phân chia thá»i đại, tôi không theo cách của Ä‘a số há»c giả phÆ°Æ¡ng Tây (và há»c giả Trung Hoa bắt chÆ°á»›c há»), chia thà nh thá»i Thượng Cổ, Trung Cổ, Cáºn Cổ, Cáºn Äại, Hiện Äại. Những danh từ đó mượn của phÆ°Æ¡ng Tây, không áp dụng và o lịch sá» Trung Hoa được, trừ hai danh từ Thượng Cổ và hiện đại. Vì lịch sá» Trung Hoa từ Hán cho tá»›i cuối Thanh, tiến Ä‘á»u Ä‘á»u, không thay đổi gì nhiá»u nhÆ° lịch sá» phÆ°Æ¡ng Tây, không là m sao phân biệt được tá»›i Ä‘au là hết thá»i Trung Cổ, tá»›i đâu hết thá»i Cáºn cổ, rồi Cáºn cổ vá»›i Cáºn đại khác nhau ra sao. Vả lại những danh từ đó không cho ta má»™t ý niệm gì rõ rệt, má»—i ngÆ°á»i má»™t khác. Chẳng hạn danh từ thá»i Cáºn đại (Temps moderne), ngÆ°á»i thì cho bắt đầu từ thá»i Nguyên (Eberhard), ngÆ°á»i lại cho từ cách mạng 1911 (Dubarbier) khác nhau 632 năm, còn gì vô lý bằng!
Tôi chỉ chia là m ba thá»i đại thôi:
- Thá»i Nguyên thủy và thá»i Phong kiến tôi gom là m má»™t (phần 1) vì không biết chắc tá»›i đâu hết thá»i phong kiến; vả lại thá»i nguyên thủy không có gì đáng chép, chỉ có 8 - 9 trang, không tiện đặt riêng và o má»™t phần.
- Thá»i Quân chủ từ nhà Hán tá»›i cách mạng Tân Hợi (1911). Thá»i nà y dà i nhất - trên 21 thế ká»· - tôi tách là m hai:
+ Từ Hán tá»›i cuối Nam Tống, thá»i thịnh nhất của văn hóa (Phần II).
+ Từ Nguyên tá»›i cuối Thanh, thá»i suy cá»·a dân tá»™c Hán (Phần III).
- Thá»i Dân chủ từ cách mạng 1911 tá»›i ngà y nay (Phần IV)
Tôi nghÄ© nhÆ° váºy vừa gá»n vừa sáng, chỉ Ä‘á»c tên thá»i đại chúng ta cÅ©ng hiểu ngay đặc Ä‘iểm của nó và biết nó bắt đầu từ thế ká»· nà o, chấm dứt ở thế ká»· nà o.
N.H.L
Long Xuyên, ngà y 15 tháng 5 năm 1983
Äá»c và sá»a tại Sà i Gòn, ngà y 15 tháng 10 năm 1983
|