Câu Chuyện Triết Há»c - Will Durant
Câu Chuyện Triết Há»c
Dịch giả : Trà Hải và Bá»u ÄÃch ChÆ°Æ¡ng 1
PLATON
1. Bá»I CẢNH:
Nếu bạn nhìn và o má»™t bản đồ của Âu châu, bạn sẽ thấy rằng Hy Lạp giống nhÆ° má»™t bà n tay chìa các ngón ra biển Äịa trung hải. PhÃa nam là hòn đảo Crète hình nhÆ° nằm gá»n trong các ngón tay, ngà n năm trÆ°á»›c Tây lịch (tTL) đó là nÆ¡i khởi đầu của văn minh nhân loại. Vá» phÃa đông là lãnh thổ thuá»™c vá» Ã châu tuy ngà y nay có vẻ lạc háºu nhÆ°ng dÆ°á»›i thá»i Platon là má»™t lãnh thổ rất trù phú vá»›i má»™t ná»n thÆ°Æ¡ng mãi, kỹ nghệ cá»±c thịnh và má»™t ná»n văn hoá phong phú. Vá» phÃa tây là nÆ°á»›c à giống nhÆ° má»™t toà lâu Ä‘Ã i ở giữa biển, các đảo Sicile và nÆ°á»›c Y-pha-nho (Tây Ban Nha). Tại những nÆ¡i đó có những nhóm ngÆ°á»i Hy lạp sinh sống; cuối cùng là xứ Gibraltar, nÆ¡i đầy nguy hiểm cho các thuá»· thủ má»—i khi muốn vượt eo biển nà y. Vá» phÃa bắc là những xứ man rợ nhÆ° Thessaly, Epirus và Macédonie. Từ những xứ ấy nhiá»u bá»™ lạc xuất phát và mở những cuá»™c tấn công vá» phÃa nam, những tráºn đánh do những văn nhân Hy lạp nhÆ° Homère kể lại mà những chiến sÄ© nhÆ° Périclès chỉ huy. Hãy nhìn má»™t lần thứ hai và o bản đồ, bạn sẽ thấy nhiá»u chá»— lồi lõm ở bá» biển và núi đồi trong đất liá»n, đâu đâu cÅ©ng có những vịnh nhá» và những má»m đá trồi ra biển. NÆ°á»›c Hy lạp bị chia cắt và cô láºp bởi những chÆ°á»›ng ngại thiên nhiên đó. Sá»± Ä‘i lại và liên lạc ngà y xÆ°a khó khăn hÆ¡n bây giá» rất nhiá»u. Do đó má»—i vùng tá»± phát triển lấy ná»n kinh tế, tá»± thà nh láºp lấy ná»n hà nh chánh chÃnh trị, tá»± phát huy tôn giáo, văn hoá và ngôn ngữ của mình. Những quốc gia nhÆ° Locris, Etolia, Phocis, Béothia v.v.
Hãy nhìn và o bản đồ má»™t lần thứ ba và quan sát vị trà của tiểu quốc Athènes: đó là má»™t tiểu quốc nằm vá» phÃa cá»±c đông của Hy lạp. Äó là cá»a ngõ của Hy lạp để giao thiệp vá»›i các quốc gia thuá»™c vùng à châu, đó là cá»a ngõ để Hy lạp thu nháºn những sản phẩm và ánh sáng văn hoá từ bên ngoà i. Ở đây có má»™t hải cảng rất tiện lợi, hải cảng Pirus, rất nhiá»u tà u bè đến trú ẩn để tránh những lúc sóng to gió lá»›n. Ngoà i ra Pirus còn là nÆ¡i xuất phát má»™t hạm Ä‘á»™i chiến tranh hùng mạnh.
Và o khoảng năm 490 trÆ°á»›c Tây lịch, hai tiểu quốc Sparte và Athènes quên mối háºn thù để hợp lá»±c cùng nhau đánh Ä‘uổi quân xâm lăng Ba TÆ° lăm le biến Hy lạp thà nh má»™t thuá»™c địa của mình. Trong cuá»™c chiến tranh nà y, Sparte cung cấp lục quân và Athènes cung cấp thuá»· quân. Khi chiến tranh chấm dứt, Sparte giải ngÅ© quân Ä‘á»™i và chịu sá»± khủng hoảng kinh tế do sá»± giải ngÅ© nà y sinh ra. Trong khi đó thì Athènes khôn ngoan hÆ¡n, biến hạm Ä‘á»™i tà u chiến thà nh má»™t hạm Ä‘á»™i tà u buôn và trở nên má»™t nÆ°á»›c buôn bán già u mạnh nhất thá»i thượng cổ. Sparte Ä‘iêu tà n trong nghá» canh nông và bị cô láºp vá»›i thế giá»›i bên ngoà i, trong khi Athènes trở nên thịnh vượng và là má»™t nÆ¡i giao Ä‘iểm của nhiá»u chủng tá»™c, nhiá»u nguồn tÆ° tưởng, văn hoá, sá»± chung đụng nảy sinh sá»± so sánh, phân tÃch và suy nghiệm.
Những truyá»n thống, lý thuyết gặp gỡ nhau, chống đối nhau, tá»± Ä‘Ã o thải nhau và được cô Ä‘á»ng lại. Trong khi có hà ng ngà n tÆ° tưởng chống đối nhau, ngÆ°á»i ta có khuynh hÆ°á»›ng hoà i nghi tất cả những tÆ° tưởng ấy. Có lẽ những thÆ°Æ¡ng gia là những ngÆ°á»i nhiá»u hoà i nghi nhất vì há» thấy quá nhiá»u, bị tuyên truyá»n quá nhiá»u, há» có khuynh hÆ°á»›ng coi ngÆ°á»i khác nếu không phải là những ngÆ°á»i ngu thì cÅ©ng là những ngÆ°á»i lÆ°u manh, há» hoà i nghi tất cả những nguồn tÆ° tưởng. Theo vá»›i thá»i gian há» phát triển khoa há»c; toán há»c nảy sinh nhá» sá»± giao hoán, thiên văn há»c nảy sinh vá»›i nhu cầu hà ng hải. Vá»›i sá»± phát triển ná»n kinh tế, con ngÆ°á»i có nhiá»u thì giá» nhà n rá»—i, được hưởng nhiá»u tiện nghi trong má»™t không khà tráºt tá»± và an ninh. Äó là những Ä‘iá»u kiện tiên quyết để nghiên cứu và suy tÆ°. NgÆ°á»i ta nhìn và o các ngôi sao trên trá»i không những để tìm phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng cho chiếc tà u Ä‘ang lênh đênh trên mặt biển mà còn để tìm bà máºt của vÅ© trụ: những triết gia Ha lạp đầu tiên là những nhà thiên văn. Aristote nói rằng sau khi thắng cuá»™c chiến tranh, các ngÆ°á»i Hy lạp tìm cách phát huy chiến quả và mở rá»™ng ná»— lá»±c và o nhiá»u lãnh vá»±c khác. NgÆ°á»i ta cố tìm những lá»i giải đáp cho những bà i toán trÆ°á»›c kia được giao phó cho các thần linh quản trị, những tế lá»… tà thuyết nhÆ°á»ng bÆ°á»›c cho khoa há»c, triết lý bắt đầu từ đó.
Khởi đầu triết lý là má»™t môn há»c có tÃnh cách váºt lý, ngÆ°á»i ta quan sát thế giá»›i hữu hình vá»›i hy vá»ng tìm thấy yếu tố khởi thuá»· của tất cả vạn váºt. Má»™t lối giải đáp tá»± nhiên là thuyết duy váºt của Démocrite (460 - 360 tTL). Démocrite nói rằng: "trong vÅ© trụ chỉ có nguyên tá» và hÆ° không", đó là nguồn tÆ° tưởng chÃnh của Hy lạp, ngÆ°á»i ta lãng quên nó trong má»™t thá»i gian nhÆ°ng nó lại được sống dáºy vá»›i tÆ° tưởng của Epicure (342-279 tTL) và Lucrèce (98-55 tTL). Tuy nhiên khÃa cạnh quan trá»ng nhất và đặc sắc nhất của ná»n triết há»c Hy lạp được thể hiện trong tÆ° tưởng của những nguỵ luáºn gia đó là những ngÆ°á»i Ä‘i lang thang rà y đây mai đó để tuyên truyá»n cho chủ nghÄ©a của mình, há» gắn bó vá»›i tÆ° tưởng của mình hÆ¡n tất cả má»i váºt trên Ä‘á»i. Phần đông há» là những ngÆ°á»i rất thông minh hoặc rất thâm thuý, há» bà n cãi vá» tất cả những vấn Ä‘á» mà ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i thắc mắc, hỠđặt câu há»i cho tất cả các vấn Ä‘á», há» không sợ đụng chạm đến các tôn giáo hoặc các tÆ° tưởng chÃnh trị của các vua chúa, há» mạnh dạn chỉ trÃch tất cả các định chế xã há»™i hoặc lý thuyết chÃnh trị trÆ°á»›c công luáºn. Vá» mặt chÃnh trị hỠđược chia là m hai phái. Má»™t phái giống nhÆ° Rousseau cho rằng thiên nhiên là tốt, văn minh xã há»™i là xấu, trong thiên nhiên tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u bình đẳng và con ngÆ°á»i trở nên bất bình đẳng vá»›i các định chế xã há»™i, luáºt lệ là những phát minh của những kẻ mạnh để trói buá»™c và thống trị kẻ yếu. Má»™t nhóm khác giống nhÆ° Nietzsche cho rằng thiên nhiên vượt ra ngoà i phạm vi của cái xấu và cái tốt, trong thiên nhiên con ngÆ°á»i đã mất bình đẳng, luân lý là má»™t phát minh của kẻ yếu để giá»›i hạn và doạ nạt kẻ mạnh, sức mạnh là ná»n đạo đức tối thượng và sá»± ao Æ°á»›c tối thượng của con ngÆ°á»i, và chế Ä‘á»™ chÃnh trị cao đẹp nhất hợp thiên nhiên nhất là chế Ä‘á»™ quý tá»™c.
Sá»± tấn công tÆ° tưởng dân chủ là phản ảnh của sá»± thịnh vượng của má»™t nhóm ngÆ°á»i già u có ở Athènes há» tá»± láºp má»™t đảng gá»i là lá»±c lượng những ngÆ°á»i Æ°u tú. Äảng nà y chỉ trÃch tÆ° tưởng dân chủ là vô hiệu lá»±c. Tháºt ra cái dân chủ mà há» chỉ trÃch khác xa cái dân chủ mà chúng ta quan niệm ngà y hôm nay. Trong số 400 ngà n dân của Athènes, đã có 250 ngà n thuá»™c và o hạng nô lệ bị tÆ°á»›c Ä‘oạt tất cả quyá»n chÃnh trị, trong số 150 ngà n ngÆ°á»i còn lại chỉ có má»™t thiểu số được đại diện tại quốc há»™i để bà n cãi và quyết định vá» các vấn Ä‘á» của quốc gia. Tuy nhiên cái ná»n dân chủ còn lại đó là má»™t ná»n dân chủ có thể nói là hoà n hảo nhất từ xÆ°a đến nay. Quốc há»™i có quyá»n tối thượng và là cÆ¡ quan tối cao của quốc gia, tối cao pháp viện gồm trên 1000 thẩm phán (để là m nản lòng những kẻ hối lá»™), số thẩm phán nà y được tuyển chá»n theo thứ tá»± ABC trong danh sách của toà n thể công dân. Không má»™t chế Ä‘á»™ chÃnh trị nà o dám thá»±c hà nh tÆ° tưởng dân chủ Ä‘i xa đến mức Ä‘á»™ ấy.
Trong cuá»™c chiến tranh giữa Sparte và Athènes (430 - 400 tTL) lá»±c lượng các ngÆ°á»i Æ°u tú của Athènes do Critias lãnh đạo, chủ trÆ°Æ¡ng nên bãi bá» chế Ä‘á»™ dân chủ vì cho đó là mầm mống của cuá»™c chiến bại và thà nh láºp má»™t chÃnh thể giống nhÆ° chÃnh thể quý tá»™c của thà nh Sparte. Kết quả là nhiá»u lãnh tụ của lá»±c lượng bị lÆ°u Ä‘Ã y. Sau khi chiến tranh chấm dứt vá»›i sá»± đầu hà ng của Athènes, má»™t trong các Ä‘iá»u kiện đình chiến là phải đại xá cho những ngÆ°á»i trong lá»±c lượng bị lÆ°u Ä‘Ã y. Những ngÆ°á»i nà y tôn Critias là m minh chủ và lăm le đảo chánh để thà nh láºp má»™t chÃnh phủ của lá»±c lượng Æ°u tú. Cuá»™c đảo chánh thất bại, Critias tá» tráºn. Critias là môn đệ của Socrate và có há» hà ng vá»›i Platon.
2. SOCRATE
Nếu chúng ta suy xét trong khi ngắm bức tượng bán thân của Socrate còn sót lại trải qua bao nhiêu Ä‘iêu tà n hoang phế thì ta sẽ nháºn thấy rằng Socrate có má»™t diện mạo không đẹp đẽ gì. Má»™t cái đầu hói, cái mặt lá»›n và tròn, má»™t cặp mắt sâu và nhìn thẳng, lá»— mÅ©i lá»›n ... Cái mặt đó là m ta liên tưởng đến má»™t ngÆ°á»i gác cổng hÆ¡n là má»™t triết gia danh tiếng và o báºc nhất. NhÆ°ng nếu nhìn lại lần thứ hai ta sẽ thấy rằng, qua những nét khắc trong đá, má»™t cái gì hoà nhã và bình dị thoát ra từ bá»™ mặt đó, những nét ấy đã là m cho Socrate được hầu hết các thanh niên thà nh Athènes kÃnh mến. Ta biết rất Ãt vá» Socrate, nhÆ°ng đồng thá»i ta hiểu Socrate hÆ¡n triết gia có vẻ quý phái nhÆ° Platon hoặc thông thái nhÆ° Aristote. Sau hÆ¡n hai ngà n năm, ta còn mÆ°á»ng tượng được hình dáng của Socrate vá»›i chiếc áo choà ng thụng thịnh bÆ°á»›c từng bÆ°á»›c khoan thai trÆ°á»›c các Ä‘á»n thá», tâm tÆ° hoà n toà n không bị ảnh hưởng bởi các biến cố chÃnh trị. Ông tụ há»p những thanh niên và những há»c giả xung quanh mình và o những nÆ¡i có bóng mát trÆ°á»›c cá»a các Ä‘á»n thỠđể cùng nhau Ä‘Ã m đạo.
Những ngÆ°á»i Ä‘i theo Socrate thuá»™c rất nhiá»u thà nh phần khác nhau, chÃnh những ngÆ°á»i nà y đã tạo nên ná»n triết lý tây phÆ°Æ¡ng. Có những ngÆ°á»i con nhà già u nhÆ° Platon và Alcibiade, há» thÃch lối chỉ trÃch chế Ä‘á»™ dân chủ của Socrate, cÅ©ng có những kẻ vá» phe xã há»™i chủ nghÄ©a Æ°a thÃch nếp sống nghèo nà n của Socrate và cho đó là má»™t dấu hiệu của sá»± thánh thiện, cÅ©ng có những kẻ chủ trÆ°Æ¡ng diệt tráºt tá»± nhÆ° Aristippe, há» chủ trÆ°Æ¡ng má»™t xã há»™i không có nô lệ cÅ©ng không có chủ nô lệ, tất cả Ä‘á»u sống tá»± do và không lo lắng nhÆ° chÃnh Socrate. Tất cả những vấn Ä‘á» là m con ngÆ°á»i suy nghÄ© và là m cho những thiếu niên bà n cãi suốt ngà y Ä‘á»u được Ä‘em ra mổ xẻ trong cái nhóm nhỠấy, há» tin tưởng má»™t cách thà nh tháºt rằng nếu cuá»™c Ä‘á»i mà không có bà n luáºn vá» triết lý thì đó là má»™t cuá»™c Ä‘á»i không đáng sống. Trong nhóm nhỠấy hầu hết các nguồn tÆ° tưởng của nhân loại Ä‘á»u được đại diện.
Socrate là m gì để sống ? Ãt ai biết đến. Ông không bao giá» là m việc, không bao giá» nghÄ© đến ngà y mai. Ông ăn khi nà o có ngÆ°á»i má»i, có lẽ ngÆ°á»i ta rất thÃch má»i ông vì xem ra ông cÅ©ng béo tốt phÆ°Æ¡ng phi nhÆ° ai. Äối vá»›i vợ con thì ông ta không được hoan nghênh lắm. Theo Xanthippe, Socrate là má»™t kẻ du thủ du thá»±c chỉ Ä‘em vá» cho gia đình má»™t Ãt tiếng tăm mà không bao giá» Ä‘em vá» tiá»n bạc hoặc lÆ°Æ¡ng thá»±c. Xanthippe cÅ©ng thÃch Ä‘Ã m đạo nhÆ° Socrate, những cuá»™c Ä‘Ã m đạo nà y, rÅ©i thay, không được lÆ°u truyá»n. NhÆ°ng chúng ta biết rằng bà ta yêu Socrate và rất Ä‘au buồn trÆ°á»›c cái chết của ngÆ°á»i bạn tinh thần.
Tại sao những môn đệ kÃnh mến Socrate đến thế ? Có lẽ tại rằng Socrate là má»™t ngÆ°á»i trÆ°á»›c khi là má»™t triết gia: ông đã khinh thÆ°á»ng gian nguy để cứu Alcibiade trong vòng tên đạn khói lá»a, ông có tá»u lượng rất khá, không từ chối mà cÅ©ng không Ä‘i đến chá»— say sÆ°a. NhÆ°ng Ä‘iá»u là m ngÆ°á»i ta yêu thÃch Socrate nhất có lẽ là sá»± khiêm nhượng của ông ta: ông không tá»± cho rằng mình hiểu triết lý, ông chỉ Ä‘i tìm triết lý, ông là ngÆ°á»i thÃch triết lý, không phải là triết gia nhà nghá». Má»™t câu sấm tại Ä‘á»n Delphe cho biết rằng Socrate là ngÆ°á»i thông minh nhất của xứ Hy lạp. Socrate cho rằng câu sấm nà y ám chỉ đến thuyết bất tri của ông ta: "Tôi chỉ biết má»™t Ä‘iá»u, đó là tôi không biết gì hết". Triết lý bắt đầu khi ngÆ°á»i ta biết hoà i nghi, nhất là hoà i nghi những niá»m tin của chÃnh chúng ta. Biết đâu rằng chÃnh những niá»m hy vá»ng ao Æ°á»›c thầm kÃn, những khao khát đã trở thà nh những niá»m tin đối vá»›i chúng ta ? Biết đâu rằng những tÆ° tưởng có vẻ khách quan chỉ là những niá»m Æ°á»›c vá»ng trá hình. Sẽ không có triết lý nếu chúng ta không chịu khó Ä‘i má»™t vòng quanh và quan sát lại chÃnh chúng ta: "Hãy tá»± biết mình !" Socrate nói thế.
TrÆ°á»›c Socrate cÅ©ng đã có nhiá»u triết gia. Những ngÆ°á»i vá»›i lý luáºn Ä‘anh thép nhÆ° Thalès và Héraclite, tế nhị nhÆ° Parménide và Zénon, sâu sắc nhÆ° Pythagore và Empedocle. NhÆ°ng phần nhiá»u những ngÆ°á»i ấy là những triết gia hÆ°á»›ng vá» váºt lý, há» tìm bản thể của sá»± váºt định lý và yếu tố của thế giá»›i bên ngoà i. Những ná»— lá»±c ấy rất đáng khen, Socrate nói, nhÆ°ng có má»™t Ä‘iá»u vô cùng quý giá hÆ¡n những cây cá», sông núi, trăng sao, đó là con ngÆ°á»i. Con ngÆ°á»i là gì, và con ngÆ°á»i sẽ Ä‘i đến đâu ?
Rồi từ đó ông chuyên chú và o tâm hồn con ngÆ°á»i, tìm hiểu những định lý, hoà i nghi những tÆ° tưởng sẵn có. NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng nói đến hai chữ công bằng, Socrate liá»n há»i công bằng là gì ? Anh hiểu gì vá» hai chữ ấy, tại sao anh dám Ä‘em hai chữ ấy để giải quyết vấn Ä‘á» sống chết của đồng loại ? Danh dá»± là gì ? Äạo đức là gì ? Bản ngã của anh là gì ? Äó là những vấn đỠđạo đức và tâm lý mà Socrate thÆ°á»ng tá»± há»i. Có những ngÆ°á»i lấy là m khó chịu vá» phÆ°Æ¡ng pháp của Socrate, má»™t phÆ°Æ¡ng pháp đòi há»i những định nghÄ©a chÃnh xác, những tÆ° tưởng minh bạch, những phân tÃch xác đáng. Há» cho rằng Socrate há»i nhiá»u hÆ¡n trả lá»i và là m rối trà con ngÆ°á»i nhiá»u hÆ¡n sau khi đã thụ huấn vá»›i ông. Tuy nhiên Socrate đã để lại cho triết há»c hai câu trả lá»i minh bạch cho hai bà i toán khó khăn nhất của chúng ta: Äạo đức là gì? Quốc gia tốt đẹp nhất là gì ?
Không má»™t vấn Ä‘á» nà o thiết yếu hÆ¡n những vấn Ä‘á» trên. Những nguỵ luáºn gia đã là m tan rã sá»± tin tưởng của đám thanh niên thà nh Athènes đối vá»›i các vị thần thánh và những Ä‘iá»u khoản luân lý căn cứ và o sá»± thưởng phạt của các vị thần thánh, bây giá» không có lý do nà o ká»m giữ há» trong các hà nh vi của há» nếu không bị pháp luáºt rà ng buá»™c. Má»™t chủ nghÄ©a cá nhân lan trà n và là m suy yếu đức tÃnh của ngÆ°á»i Athènes khiến cho nÆ°á»›c nà y trở nên má»™t món mồi ngon của liên bang Sparte. Vá» phÆ°Æ¡ng diện chÃnh trị, thuyết dân chủ cá»±c Ä‘oan đã là m say mê dân Athènes cÅ©ng Ä‘em đến nhiá»u Ä‘iá»u bất tiện. Quá nhiá»u quyá»n hà nh đã được giao cho quốc há»™i, các cuá»™c bầu cỠđược tổ chức quá vá»™i và ng, ngÆ°á»i có trách nhiệm nhÆ° các tÆ°á»›ng lãnh đã được tấn phong và cách chức má»™t cách quá dá»… dà ng, sá»± chỉ định những nông phu, thÆ°Æ¡ng gia là m thẩm phán trong tối cao pháp viện theo thứ tá»± ABC là những yếu tố là m tan rã má»™t ná»n hà nh chÃnh và chÃnh trị vững mạnh. Là m thế nà o để thiết láºp má»™t ná»n đạo đức má»›i, là m thế nà o để cứu vãn tình trạng suy đồi của quốc gia do các định chế dân chủ cá»±c Ä‘oan gây nên ?
ChÃnh vì trả lá»i cho các câu há»i trên mà Socrate đã nháºn lấy cái chết và đồng thá»i trở nên bất tá». Phái thủ cá»±u có lẽ sẽ thÆ°Æ¡ng tiếc ông ta nếu ông lên tiếng bênh vá»±c lối thá» phượng Ä‘a thần của ngà y xÆ°a, nếu ông xúi giục các môn đệ của ông đến các nÆ¡i thá» phượng và dâng lá»… cúng cho những đấng thần linh ngà y trÆ°á»›c. Trái lại, Socrate cho rằng là m nhÆ° váºy tức là đi ngược vá»›i ná»n tiến triển của nhân loại, đó là má»™t sá»± tiến tá»›i diệt vong. Ông chủ trÆ°Æ¡ng rằng chỉ có má»™t đấng tối cao mà thôi, nhÆ°ng ông lại cho rằng má»™t ná»n đạo đức thá»±c tiá»…n không thể căn cứ và o má»™t giáo lý mÆ¡ hồ, ta có thể tạo dá»±ng má»™t ná»n luân lý hoà n toà n không lệ thuá»™c thần há»c, hoà n toà n thÃch hợp vá»›i ngÆ°á»i có tôn giáo cÅ©ng nhÆ° không có tôn giáo thì xã há»™i có thể được ổn định mà không cần đến thần há»c.
Nếu có ai nháºn thức rằng con ngÆ°á»i tốt là con ngÆ°á»i thông minh, con ngÆ°á»i đức hạnh là con ngÆ°á»i khôn ngoan, nếu há» nháºn thức được đâu là quyá»n lợi chÃnh đáng, thấu triệt được luáºt nhân quả, kiểm soát được lòng ham muốn để khá»i cảnh há»—n Ä‘á»™n tá»± diệt và đi đến má»™t xã há»™i có ká»· cÆ°Æ¡ng, thì hỠđã nắm được cái tinh hoa của ná»n luân lý, há» không cần dá»±a theo lá»i răn dạy của thần há»c hay những Ä‘iá»u ngăn cấm khác.
Tất cả tá»™i lá»—i Ä‘á»u do vô minh mà ra. NgÆ°á»i trà huệ cÅ©ng bị cám dá»— bởi tham sân si nhÆ° ngÆ°á»i vô minh nhÆ°ng há» biết dùng trà huệ để chế ngá»± sá»± cám dá»— và không rÆ¡i và o vòng tá»™i lá»—i. Má»™t xã há»™i sáng suốt là má»™t xã há»™i trong đó ngÆ°á»i dân cảm thấy được hưởng quyá»n lợi thì nhiá»u, mà bị hạn chế tá»± do thà Ãt. Trong xã há»™i ấy, ăn ở ngay thẳng là giữ đúng quyá»n lợi mình và an ninh tráºt tá»± cÅ©ng nhÆ° thiện chà trong xã há»™i Ä‘á»u phát xuất từ sá»± nháºn định sáng suốt của cá nhân.
NhÆ°ng nếu chÃnh phủ là má»™t sá»± há»—n Ä‘á»™n và phi lý, nếu chÃnh phủ cai trị mà không giúp đỡ, chỉ huy mà không lãnh đạo thì là m sao có thể thuyết phục ngÆ°á»i dân đồng hoá quyá»n lợi cá nhân vá»›i quyá»n lợi xã há»™i ? Alcibiade nổi loạn chÃnh vì để chống má»™t chÃnh phủ lung lạc nhân tà i và mị dân. Không suy nghÄ© sáng suốt tất nhiên Ä‘i đến cảnh há»—n Ä‘á»™n, đám đông quyết định trong hấp tấp và vô ý thức tất nhiên có ngà y phải hối háºn vì sai lầm. Ai có thể tin rằng đám đông có lẽ phải ? Sá»± tháºt thì đám đông luôn luôn ngông cuồng hÆ¡n, Ä‘á»™c ác hÆ¡n những cá nhân hà nh Ä‘á»™ng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c. Äể cho kẻ miệng lưỡi lung lạc quần chúng là má»™t Ä‘iá»u sỉ nhục, há» chỉ là những cái máy nói, má»—i khi vặn lên là thao thao bất tuyệt. Việc trị nÆ°á»›c an dân là má»™t việc tối quan trá»ng đòi há»i nhiá»u kinh nghiệm và suy xét. Xã há»™i chỉ có thể được cứu vãn và trở nên hùng mạnh nếu được lãnh đạo bởi những ngÆ°á»i khôn ngoan và sáng suốt nhất.
Các bạn thá» tưởng tượng phản ứng của nhà cầm quyá»n Athènes khi nghe những lá»i trên đúng và o lúc phải giải quyết chiến tranh, đúng và o lúc má»™t thiểu số trà thức và quà tá»™c Ä‘ang âm mÆ°u má»™t cuá»™c đảo chánh. Các bạn hãy đặt mình và o địa vị của Anytus nhà lãnh đạo thà nh Athènes bị cáºu con trai vá» nhà đổ lÆ° hÆ°Æ¡ng vì cáºu nà y là má»™t môn đệ của Socrate.
Rồi cuá»™c ná»™i chiến bùng nổ, phe trà thức và quý tá»™c choảng nhau hết mình vá»›i phe nhân dân. Cuối cùng phe nhân dân thắng. Biến cố nà y quyết định luôn cả số pháºn của Socrate : ông là nhà lãnh đạo tinh thần của phe nổi loạn, dù ông có yêu chuá»™ng hoà bình đến mấy cÅ©ng mặc, chÃnh ông đã chủ trÆ°Æ¡ng thuyết quý tá»™c cầm quyá»n, chÃnh ông đã xúi giục đám thanh niên há»™i thảo. Anytus kết luáºn: Socrate cần phải chết.
Cái chết của Socrate được Platon kể lại trong má»™t quyển sách bất hủ. Vá»›i những lá»i lẽ cảm Ä‘á»™ng Platon suy tôn báºc Thầy đã hy sinh vì chân lý, vì tá»± do tÆ° tưởng, thà chết chứ không chịu xin đám đông tha tá»™i vì xÆ°a nay Socrate vẫn khinh thÆ°á»ng phán quyết của đám đông.
Socrate bị xá» phải uống thuốc Ä‘á»™c. Môn đệ của ông tìm cách cứu ông má»™t lần chót: những kẻ giữ ngục đồng ý nháºn má»™t món tiá»n hối lá»™ và là m ngÆ¡ cho Socrate trốn Ä‘i. Socrate từ chối. Ông đã bảy mÆ°Æ¡i tuổi, có lẽ ông nghÄ© rằng có chết cÅ©ng vừa, vả lại đây cÅ©ng là má»™t cÆ¡ há»™i tốt để mà chết. Vá»›i các môn đệ đến ngục thất để tiá»…n Ä‘Æ°a Socrate vá» cõi chết, Socrate nói: Hãy cứ vui Ä‘i, các con chỉ chôn cái thể phách của thầy.
Nói xong ông đứng dáºy và đi và o phòng tắm vá»›i Criton. Chúng tôi (theo Platon kể lại) ngồi đợi ở ngoà i, lòng buồn vô hạn. Ông cÅ©ng nhÆ° cha, bây giỠông chết, chúng tôi không khác gì những kẻ mồ côi. Giá» mặt trá»i lặn đã gần ká». Khi ông trở ra, ông lại ngồi vá»›i chúng tôi, chuyện trò rất Ãt. Chằng bao lâu ngÆ°á»i giữ ngục Ä‘i và o, đến gần ông và nói nhÆ° sau: - Ông tháºt là ngÆ°á»i cao quý nhất, hiá»n là nh nhất trong Ä‘á»i. Chắc rằng ông không có ý nghÄ© giáºn tôi giống nhÆ° những kẻ thÆ°á»ng chá»i bá»›i mắng nhiếc tôi khi tôi tuân lệnh trên, Ä‘em chén thuốc Ä‘á»™c và o đây cho há» uống. Xin ông thông cảm, tôi vá»›i ông không thù hằn gì. Chúc ông can đảm chịu Ä‘á»±ng. Nói xong ngÆ°á»i giữ ngục oà khóc và ôm mặt Ä‘i ra ngoà i. Socrate trả lá»i nhÆ° sau: - Tôi sẽ là m nhÆ° lá»i ông nói và chúc ông má»i sá»± tốt là nh. Quay vá» phÃa chúng tôi Socrate nói nhÆ° sau: - NgÆ°á»i đó rất tốt vá»›i thầy từ lúc thầy và o đây, y đến thăm há»i luôn, bây giá» y thá»±c tình mến tiếc, nhÆ°ng Criton Æ¡i, hãy Ä‘em chén thuốc và o đây nếu thuốc đã chế xong. Nếu thuốc chÆ°a chế xong, hãy nói ngÆ°á»i ta chế. Criton nói: - ThÆ°a sÆ° phụ, mặt trá»i còn trên đỉnh đồi. Nhiá»u kẻ đợi trá»i tối má»›i uống và trÆ°á»›c khi uống hỠđược quyá»n ăn uống no say thoả thÃch. Xin sÆ° phụ chá»› gấp gáp, hãy còn thì giá». Socrate nói: - Những kẻ ấy là m rất phải, vì há» có lợi trong sá»± chần chá», nhÆ°ng ta thì không thấy có lợi gì khi uống chén thuốc Ä‘á»™c cháºm hÆ¡n má»™t chút, Ä‘á»i của ta kể nhÆ° đã hết. Hãy là m nhÆ° ta đã nói và xin đừng từ chối. Criton ra dấu cho ngÆ°á»i giúp việc, ngÆ°á»i nà y Ä‘i ra má»™t lúc rồi trở lại vá»›i ngÆ°á»i giữ ngục, tay cầm chén thuốc. Socrate nói: - Ông bạn là ngÆ°á»i thông thạo vá» vấn Ä‘á» nà y, xin ông cho biết tôi phải là m thế nà o? NgÆ°á»i giữ ngục trả lá»i: - Uống xong ông nên Ä‘i dạo má»™t lúc, khi nà o cảm thấy nặng ở hai chân thì nằm xuống, thuốc sẽ ngấm dần lên đến tim. Nói xong hắn Ä‘Æ°a chén thuốc cho Socrate. Socrate nháºn lấy má»™t cách vô cùng nhã nhặn, không chút sợ sệt hoặc thay đổi sắc mặt. - TrÆ°á»›c khi uống, tôi cần dà nh má»™t phần chén thuốc để dâng cúng thần linh không ? - Chúng tôi chế thuốc vừa đủ. - Tôi hiểu rồi, nhÆ°ng dù sao tôi cÅ©ng cầu nguyện thần linh phù há»™ cho tôi trong cuá»™c hà nh trình sang thế giá»›i bên kia. Nói xong Socrate cầm chén thuốc Ä‘Æ°a lên môi và uống má»™t cách vui vẻ.
Từ trÆ°á»›c đến giá» chúng tôi cố nén sá»± Ä‘au buồn thÆ°Æ¡ng tiếc, nhÆ°ng khi thấy ông uống cạn chén thuốc, chúng tôi không còn cầm lòng được nữa. NÆ°á»›c mắt tôi tuôn trà o, tôi ôm mặt khóc. Không phải tôi khóc ông, mà chÃnh là tôi khóc tôi từ nay vÄ©nh biệt tôn sÆ°. Criton khóc trÆ°á»›c tôi, y ôm mặt Ä‘i lãng xa vì không thể chứng kiến nổi cảnh ấy. Tôi cÅ©ng ôm mặt theo Criton. Trong lúc ấy thì Apollodorus Ä‘ang khóc bá»—ng thét lên má»™t tiếng là m tất cả chúng tôi Ä‘á»u giáºt mình. Socrate vẫn bình tÄ©nh, ông nói: - Cái gì lạ váºy ? Không cho phụ nữ và o đây là để tránh cái cảnh nà y. NgÆ°á»i ta cần phải chết trong thanh tịnh. Các con hãy bình tÄ©nh và nhẫn nại. Nghe những lá»i nói ấy chúng tôi hổ thẹn và thôi không khóc. Ông Ä‘i dạo má»™t hồi cho đến khi cảm thấy nặng ở chân, rồi nằm xuống đúng theo lá»i dặn. NgÆ°á»i giữ ngục quan sát tay chân ông, đè mạnh xuống hai bà n chân và há»i: - Ông cảm thấy gì không ? - Không. NgÆ°á»i ấy Ä‘i lần lên phÃa trên, vừa đè vừa há»i. Chúng tôi thấy hai chân ông đã cứng và lạnh, Socrate cÅ©ng lấy tay ấn thá» và nói: - Khi nà o thuốc ngấm đến tim là xong. Khi lạnh đến thắt lÆ°ng, ông bá» miếng vải che mặt và nói: - Criton, thầy nợ Asclepius má»™t con gà , con nhá»› trả món nợ ấy. - Con sẽ trả, còn gì nữa không ?
Không có tiếng trả lá»i, và i phút sau Socrate cá» Ä‘á»™ng, ngÆ°á»i giữ ngục bá» miếng vải che mặt ra, Criton vuốt mắt và miệng cho ngÆ°á»i chết. Äó là giây phút cuối cùng của tôn sÆ° chúng tôi, ông là ngÆ°á»i minh triết nhất, công bằng nhất và tốt nhất.
3. THỜI KỲ HỌC HỎI CỦA PLATON:
Cuá»™c gặp gỡ giữa Platon và Socrate có má»™t tầm quan trá»ng đặc biệt. Platon thuá»™c vá» giai cấp trung lÆ°u, đẹp trai và khoẻ mạnh. Ông đã từng ở trong quân ngÅ© và đã Ä‘oạt giải quán quân vá» thể thao. Không ai có thể ngá» rằng má»™t ngÆ°á»i nhÆ° váºy có thể trở nên má»™t triết gia. Tâm hồn tế nhị của Platon tìm thấy vui thÃch trong biện chứng pháp của Socrate. Platon rất sung sÆ°á»›ng khi nghiá»n ngẫm những lý thuyết của Socrate nhằm đả kÃch các luáºn Ä‘iệu sai lầm Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i: Platon dá»± và o cuá»™c tranh luáºn triết lý cÅ©ng nhÆ° ông ta đã dá»± và o những cuá»™c tranh giải thể thao, và từ những cuá»™c tranh luáºn đó Platon đã Ä‘i đến những suy tÆ° thâm thuý hÆ¡n. Chà ng ta trở thà nh má»™t ngÆ°á»i yêu triết lý và má»™t môn đệ Æ°u tú của Socrate. Chà ng thÆ°á»ng nói rằng: "Tôi cám Æ¡n trá»i đã cho tôi là m má»™t ngÆ°á»i Hy lạp chứ không phải má»™t dân má»i rợ, má»™t ngÆ°á»i tá»± do chứ không phải má»™t ngÆ°á»i nô lệ, má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông chứ không phải má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà , và quan trá»ng nhất là được sinh và o thá»i Socrate."
Khi Socrate chết, Platon má»›i được 28 tuổi, và biến cố cảm Ä‘á»™ng nà y đã in sâu và o tâm thức của Platon. Nó là m cho Platon thù ghét những tÆ° tưởng dân chủ, thù ghét quần chúng thêm và o sá»± thù ghét phát sinh từ giai cấp quý tá»™c của Platon. Do đó ông ta chủ trÆ°Æ¡ng rằng cần phải táºn diệt chế Ä‘á»™ dân chủ và thay và o đó má»™t chÃnh thể do những phần tá» quý tá»™c và sáng suốt lãnh đạo. Má»™t trong những vấn Ä‘á» trá»ng đại mà Platon đã nghiên cứu suốt Ä‘á»i là là m sao tìm ra ngÆ°á»i khôn ngoan nhất để giao phó việc lãnh đạo quốc gia.
Trong lúc đó những liên hệ giữa Platon và Socrate là m cho chÃnh quyá»n Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i nghi ngá» Platon. Những bạn bè của ông khuyên ông nên trốn khá»i Athènes và ông cÅ©ng cho rằng đây là má»™t dịp tốt để chu du thế giá»›i. Năm 399 tTL ông xách gói ra Ä‘i.
Những nÆ¡i nà o ông đã Ä‘i qua chúng ta không được biết rõ. Hình nhÆ° ông đã Ä‘i Ai cáºp trÆ°á»›c tiên và ông rất bất bình khi nghe các nhà lãnh đạo tôn giáo cai trị xứ nà y nói rằng Hy lạp là má»™t quốc gia ấu trÄ© không có truyá»n thống và văn hoá và không thể so sánh được vá»›i quốc gia Ai cáºp. Sá»± bất mãn nà y là m ông ta suy nghÄ© nhiá»u hÆ¡n và chuyến Ä‘i Ai Cáºp đóng má»™t vai trò quan trá»ng trong tác phẩm của ông nhan Ä‘á» là Utopia. Sau đó ông đáp tà u qua Sicie và đến Ã. Ở đó ông gia nháºp nhóm triết gia do Pythagore sáng láºp. Cảnh tượng má»™t nhóm ngÆ°á»i có quyá»n chÃnh trị rá»™ng rãi lại say mê trong việc nghiên cứu và há»c há»i, sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i bình dị mặc dù nắm nhiá»u quyá»n thế trong tay là má»™t Ä‘á» tà i để Platon suy nghÄ©. Ông Ä‘i chu du suốt 12 năm, há»c há»i tất cả các chÃnh thể, há»p bà n vá»›i tất cả các nhóm, tìm hiểu tất cả các há»c thuyết. Má»™t và i ngÆ°á»i cho rằng ông đã đến Judée và đã nghiên cứu há»c thuyết đượm tÃnh chất xã há»™i của các triết gia ở đây. Có ngÆ°á»i cho rằng ông đã đến táºn bá» sông Hằng và há»c há»i tÆ° tưởng các triết gia Ấn Ä‘á»™.
Ông trở vá» Athènes năm 387 tTL, lúc nà y ông đã 40 tuổi, má»™t ngÆ°á»i già dặn sau nhiá»u năm há»c há»i ở nhiá»u nÆ°á»›c. Ông vẫn còn giữ sá»± hăng hái của tuổi trẻ nhÆ°ng ông đã nháºn thức được rằng tất cả những tÆ° tưởng quá khÃch chỉ là những chân lý ná»a vá»i. Ông vừa là má»™t triết gia, vừa là má»™t thi sÄ©, lối văn của ông vừa khúc chiết nhÆ° má»™t bà i luáºn triết há»c, vừa đẹp đẽ nhÆ° má»™t bà i thÆ¡: đó là lối văn Ä‘Ã m thoại. ChÆ°a bao giá» triết há»c trải qua má»™t thá»i gian sáng lạn nhÆ° váºy. Văn thể của ông sáng chói ngay cả trong những bản dịch. Shelley nháºn xét rằng văn thể của Platon kết hợp luáºn lý sắc bén và hồn thÆ¡ lai láng, vừa dịu dà ng trong âm Ä‘iệu vừa hùng hồn trong láºp luáºn. Nên biết rằng trÆ°á»›c khi trở thà nh má»™t triết gia Platon là má»™t nhà soạn kịch.
Sá»± kết hợp của văn chÆ°Æ¡ng và triết lý, của khoa há»c và nghệ thuáºt trong các tác phẩm của Platon đôi khi là m chúng ta khó hiểu: chúng ta không biết rằng những nhân váºt của Platon diá»…n tả tÆ° tưởng của mình trong trÆ°á»ng hợp nà o, châm biếm, pha trò hay nói đứng đắn. Khuynh hÆ°á»›ng pha trò châm biếm của Platon đôi khi là m chúng ta bỡ ngỡ. Những cuá»™c đối thoại do Platon viết ra là để cho đại chúng: nhá» trình bà y những luáºn Ä‘iệu bênh vá»±c và đả kÃch, nhá» láºp Ä‘i láºp lại những ý tưởng nòng cốt, các tác phẩm của Platon rất thÃch hợp vá»›i những ngÆ°á»i muốn há»c triết lý cho qua thì giá». Do đó những lối ngụ ngôn, những giá»ng văn hà i hÆ°á»›c thÆ°á»ng rất nhiá»u. Ngoà i ra lẽ cố nhiên còn có những tÆ° tưởng liên quan đến những biến cố mà Platon cùng ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i thÆ°á»ng bà n bạc đến, những tÆ° tưởng nà y rất khó hiểu đối vá»›i má»™t Ä‘á»™c giả thế ká»· thứ hai mÆ°Æ¡i.
Chúng ta phải công nháºn rằng Platon có những đặc tÃnh mà ông thÆ°á»ng chỉ trÃch. Ông không Æ°a những thi sÄ© vá»›i trà tưởng tượng quá dồi dà o. Ông không Æ°a những giáo sÄ©, nhÆ°ng chÃnh ông là má»™t giáo sÄ©, má»™t giảng sÆ°. Giống nhÆ° Shakespeare, ông cho rằng má»i sá»± so sánh Ä‘á»u nhầm lẫn, nhÆ°ng ông lại luôn luôn dùng phÆ°Æ¡ng pháp so sánh. Ông chỉ trÃch các triết gia Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i là những kẻ miệng lưỡi nhÆ°ng chÃnh ông cÅ©ng dùng phÆ°Æ¡ng pháp nà y. Faguet đã nhại lối văn của Platon nhÆ° sau: - Toà n thể lá»›n hÆ¡n má»™t phần, phải chăng ? - Chắc chắn nhÆ° váºy. - Và má»™t phần nhá» hÆ¡n toà n thể phải chăng ? - Äúng nhÆ° thế. - ... Do đó rõ rà ng là triết gia phải lãnh đạo quần chúng. - Ông nói cái gì ? - Tháºt là rõ rà ng, chúng ta hãy lý luáºn trở lại.
Mặc dù tất cả những lá»i chỉ trÃch, những cuốn đối thoại của Platon là má»™t trong những tác phẩm hay nhất của thế giá»›i. Tác phẩm Cá»™ng hoà là má»™t công trình rá»™ng lá»›n dÆ°á»›i hình thức má»™t cuốn sách nhá» trong đó táºp trung những tÆ° tưởng của Platon vá» siêu hình, thần há»c, đạo đức há»c, tâm lý há»c, sÆ° phạm, chÃnh trị và thẩm mỹ. Chúng ta có thể tìm thấy trong đó những vấn Ä‘á» mà ngà y nay chúng ta Ä‘ang băn khoăn suy nghÄ©: thuyết Cá»™ng sản và xã há»™i, thuyết nam nữ bình quyá»n, thuyết hạn chế sinh sản và phÆ°Æ¡ng pháp dạy trẻ. Những vấn Ä‘á» của Nietzsche vỠđạo đức và quý tá»™c, những vấn Ä‘á» cÅ©ng Rousseau vá» trạng thái thiên nhiên và tá»± do giáo dục, những vấn Ä‘á» của Bergson vá» Ä‘Ã sống (élan vital) và những vấn Ä‘á» của Freud vá» phân tâm há»c. Emerson nói rằng : "Platon là triết lý, và triết lý là Platon". Äối vá»›i ông, thì quyển Cá»™ng hoà của Platon cÅ©ng nhÆ° kinh Coran và ngÆ°á»i ta có thể đốt tất cả các thÆ° viện, vì tinh hoa của các thÆ° viện Ä‘á»u nằm trong cuốn sách nà y.
Chúng ta hãy nghiên cứu tác phẩm Cộng hoà !
4. VẤN ÄỀ ÄẠO ÄỨC:
Cuá»™c tranh luáºn xảy ra trong nhà của Cephalus, má»™t ngÆ°á»i già u có thuá»™c giai cấp quý tá»™c. Trong cuá»™c tranh luáºn còn có Glaucon và Adeimantus, anh của Platon, Thrasymachus, má»™t triết gia Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Socrate (mà Platon dùng nhÆ° má»™t nhân váºt để diá»…n tả những tÆ° tưởng của chÃnh mình) há»i Cephalus: - Lợi Ãch quan trá»ng nhất mà tiá»n của Ä‘em lại cho ta, theo ý ông là gì ? Cephalus trả lá»i: tiá»n của cho phép ông ta có thể Ä‘á»™ lượng, tháºt thà và công bằng. Socrate há»i: công bằng nghÄ©a là gì ? Và mở ra má»™t cuá»™c tranh luáºn dà i. Không gì khó hÆ¡n má»™t định nghÄ©a, vì nó đòi há»i nhiá»u khôn khéo và sáng suốt trong tÆ° tưởng. Socrate đả phá tất cả những định nghÄ©a do cá» toạ Ä‘Æ°a ra cho đến lúc Thrasymachus mất bình tÄ©nh và la lên: - Socrate, ông có Ä‘iên không ? Tại sao các ông lại dẫm chân nhau nhÆ° váºy ? nếu ông muốn biết công bằng là gì, ông phải trả lá»i chứ không được há»i, ông không nên tá»± hà o vì đả phá được kẻ khác... Có rất nhiá»u ngÆ°á»i có thể đặt câu há»i nhÆ°ng không thể trả lá»i. Socrate không nao núng. Ông vẫn há»i chứ không trả lá»i, và sau cùng Thrasymachus Ä‘Æ°a ra má»™t định nghÄ©a: "Hãy nghe đây: tôi cho rằng sức mạnh là lẽ phải, và công bằng là quyá»n lợi của kẻ mạnh ... Những chÃnh thể khác nhau là m nên luáºt, dù đó là chÃnh thể dân chủ, quý tá»™c hay Ä‘á»™c tà i, tất cả Ä‘á»u nhắm đến quyá»n lợi của mình; và những Ä‘iá»u luáºt ấy, là m ra để phụng sá»± quyá»n lợi của chúng, được đặt lên đầu nhân dân và gá»i là công bằng, những kẻ nà o cưỡng lại sẽ bị phạt và bị xem là không công bằng...
Tôi nói vá» sá»± bất công má»™t cách tổng quát, và ý nghÄ© của tôi rất rõ rà ng khi nghiên cứu chÃnh thể Ä‘á»™c tà i. Trong chÃnh thể nà y, ngÆ°á»i ta dùng sức mạnh và sá»± gian trá để xâm chiếm tà i sản kẻ khác. Khi má»™t ngÆ°á»i đã lấy tất cả tà i sản của dân chúng và bắt dân chúng là m nô lệ ngÆ°á»i ta xem nó không phải là má»™t kẻ thượng lÆ°u. NgÆ°á»i ta chỉ trÃch sá»± bất công khi ngÆ°á»i ta là nạn nhân chứ không phải vì bị lÆ°Æ¡ng tâm cắn rứt má»—i khi có hà nh vi bất công."
Äó là há»c thuyết mà ngà y nay được gán Ãt nhiá»u cho Nietzsche. "Tôi thÆ°á»ng cÆ°á»i những kẻ yếu tưởng rằng mình là tốt, chỉ vì chúng nó chân tay què quặt". Stirner diá»…n đạt tÆ° tưởng má»™t cách gá»n gà ng hÆ¡n: "má»™t nắm quyá»n hà nh tốt hÆ¡n má»™t bao lẽ phải". TÆ° tưởng trên cÅ©ng được Platon diá»…n tả trong Gorgias. Calliclès chỉ trÃch rằng đạo đức là má»™t phát minh của kẻ yếu để vô hiệu hóa quyá»n lá»±c của kẻ mạnh.
"Chúng nó khen và chê tuỳ theo quyá»n lợi của chúng: chúng nói rằng gian manh là bất công và nhục nhã, chúng nó cho rằng gian xảo là ý muốn có nhiá»u hÆ¡n ngÆ°á»i hà ng xóm, vì tá»± biết trình Ä‘á»™ thấp kém của mình, chúng chỉ mong được bình đẳng... NhÆ°ng nếu có má»™t ngÆ°á»i vá»›i đầy đủ quyá»n lá»±c, ngÆ°á»i ấy sẽ vượt lên trên những lý luáºn nà y, sẽ chà đạp tất cả những công thức, những luáºt lệ ...
"Những kẻ sống thá»±c sá»± cần phải cho ý chà của mình phát triển đến tá»™t Ä‘á»™; và khi đã phát triển ý chà đến tá»™t Ä‘á»™, há» phải có đủ can đảm và thông minh để phụng sá»± ý chÃ, để thoả mãn tất cả những Ä‘iá»u ham muốn. Äó là lẽ công bằng tá»± nhiên, sá»± quý phái tá»± nhiên. NhÆ°ng Ä‘a số không thể là m nhÆ° váºy, do đó há» chỉ trÃch ngÆ°á»i khác. ChÃnh vì há» nhục nhã trong sá»± bất lá»±c, chÃnh vì há» muốn che dấu sá»± nhục nhã ấy, há» tuyên bố rằng lòng tham vô Ä‘á»™ là thấp kém... Há» muốn kìm hãm những kẻ quý phái hÆ¡n và cổ võ sá»± công bằng chỉ vì há» là những kẻ nhút nhát".
Sá»± công bằng ấy là má»™t đạo đức không phải đối vá»›i ngÆ°á»i xuất chúng mà đối vá»›i ngÆ°á»i hạ cấp; đó là má»™t thứ đạo đức nô lệ không phải là đạo đức xuất chúng, những đức tÃnh thá»±c sá»± là của ngÆ°á»i ta là lòng can đảm và trà thông minh.
Có lẽ rằng những tÆ° tưởng phi đạo đức kể trên phản ảnh sá»± bà nh trÆ°á»›ng của chủ nghÄ©a đế quốc trong chÃnh sách ngoại giao của tiểu quốc Athènes, chÃnh sách nà y đối xá» rất tà n bạo vá»›i những dân tá»™c nhá» bé. Trong má»™t bà i văn tế, Periclès nói: "Äế quốc của ngà i căn cứ và o quyá»n lá»±c của ngà i chứ không phải là thiện chà của thần dân". Các sá» gia kể lại công cuá»™c ép buá»™c Melos phải vá» phe Athènes để chống vá»›i Sparte nhÆ° sau: "Ông cÅ©ng biết nhÆ° chúng tôi rằng chỉ có vấn Ä‘á» lẽ phải đối vá»›i những kẻ quyá»n lá»±c ngang nhau: kẻ mạnh là m cái gì y có thể là m và kẻ yếu chịu Ä‘á»±ng cái gì y bắt buá»™c phải chịu Ä‘á»±ng". Chúng ta có ở đây những vấn đỠđạo đức căn bản, những lý thuyết căn bản vá» luân lý. Công bằng là gì ? - Chúng ta cần phải tìm lẽ phải hay cần phải tìm quyá»n lá»±c ? -Chúng ta nên tốt hay nên mạnh ?
Platon giải quyết vấn Ä‘á» nà y nhÆ° thế nà o ? Sá»± tháºt thì ông không giải quyết gì cả. Ông nhấn mạnh rằng lẽ công bằng là má»™t sá»± quan hệ giữa cá nhân, tuỳ thuá»™c và o tổ chức xã há»™i và do đó cần phải được nghiên cứu song song vá»›i cÆ¡ cấu xã há»™i chứ không thể được nghiên cứu nhÆ° má»™t thái Ä‘á»™ cá nhân. Nếu chúng ta có thể hình dung má»™t quốc gia công bằng, chúng ta má»›i có đủ yếu tố để định nghÄ©a má»™t cá nhân công bằng. Platon lấy và dụ rằng muốn thá» con mắt của má»™t cá nhân cần phải cho há» Ä‘á»c những chữ lá»›n rồi dần dần đến những chữ nhá». CÅ©ng thế, định nghÄ©a công bằng trong mẫu má»±c lá»›n là quốc gia giản dị hÆ¡n định nghÄ©a công bằng trong mẫu má»±c nhá» là cá nhân. Sá»± tháºt thì Platon muốn dùng lối lý luáºn nà y để nối liá»n hai phần nghiên cứu. Chẳng những ông muốn thảo luáºn vá» vấn đỠđạo đức cá nhân mà ông còn muốn thảo luáºn cả vá» vấn Ä‘á» xã há»™i và chÃnh trị. Trong cuá»™c thảo luáºn nà y Platon sắp Ä‘Æ°a ra tác phẩm Quốc gia lý tưởng (Utopia).
5. VẤN ÄỂ CHÃNH TRỊ:
Công bằng sẽ là má»™t vấn Ä‘á» giản dị nếu con ngÆ°á»i cÅ©ng giản dị. Platon tưởng tượng nhÆ° sau: TrÆ°á»›c hết chúng ta thá» hình dung nếp sống của má»™t xã há»™i giản dị. NgÆ°á»i ta sẽ sản xuất lúa, rượu, áo quần, dà y dép, nhà cá»a. Há» sẽ là m việc lÆ°ng trần và chân không trong mùa hạ, mang già y và áo ấm trong mùa đông. Há» tá»± nuôi sống bằng lúa mì, xay bá»™t và nÆ°á»›ng bánh, há» ngồi ăn trên chiếu hoặc trên lá, ngả lÆ°ng và o giÆ°á»ng hoặc và o thân cây. HỠăn uống vá»›i gia đình, uống rượu do há» tá»± là m lấy, mang những vòng hoa trên đầu, hát những Ä‘iệu ca tụng thần linh, sống trong sá»± hoà nhã êm ái không để cho nhân khẩu trong gia đình vượt quá phÆ°Æ¡ng tiện sinh nhai vì há» biết lo xa, sợ nghèo đói và chiến tranh... Lẽ cố nhiên há» có những món ăn Æ°a thÃch: trái ô liu, phó mát, hà nh, su và những thứ rau khác; há» tráng miệng bằng xoà i, máºn, Ä‘Ã o, há» nÆ°á»›ng những loại bánh và uống rượu có chừng má»±c. Vá»›i những món ăn nhÆ° váºy há» có thể sống an nhà n cho đến tuổi già và để lại cho con cháu má»™t Ä‘á»i sống cÅ©ng an nhà n.
Chúng ta hãy để ý đến sá»± kiểm soát sinh sản, sá»± ăn chay và sá»± sống theo thiên nhiên mà các huyá»n thoại Do thái dùng để tả thiên Ä‘Æ°á»ng. Toà n thể Ä‘oạn văn là m chúng ta liên tưởng đến triết lý của Diogène khuyên ta nên trở vá» sống vá»›i thú váºt bởi vì chúng nó sống yên ổn.
Chúng ta cÅ©ng còn liên tưởng đến các lý thuyết của Saint Simon, Fourrier, William Morris và Tolstoi. NhÆ°ng Platon có phần hoà i nghi hÆ¡n những tác giả ấy, ông không Ä‘i sâu và o vấn Ä‘á»: tại sao má»™t Ä‘á»i sống gần nhÆ° thiên Ä‘Ã ng không bao giỠđến vá»›i nhân loại ? Tại sao những tiểu quốc thuá»™c loại Utopia chÆ°a bao giá» nằm trên bản đồ ?
Platon trả lá»i: Äó là tại lòng tham và sá»± xa hoa. Con ngÆ°á»i không chịu bằng lòng vá»›i má»™t Ä‘á»i sống giản dị, há» luôn luôn muốn chiếm Ä‘oạt, muốn ao Æ°á»›c, muốn ganh Ä‘ua, muốn ghen ghét. Há» sẽ bất mãn vá»›i những gì há» có và chạy theo những gì há» chÆ°a có, há» chỉ muốn những cái gì thuá»™c vá» kẻ khác. Kết quả là sá»± xâm chiếm lãnh thổ kẻ khác, sá»± cạnh tranh giữa các nhóm để già nh giá»±t tà i nguyên và cuối cùng là chiến tranh. Ná»n kinh tế phát triển Ä‘em lại những giai cấp má»›i. "Tất cả những quốc gia Ä‘á»u gồm có hai quốc gia, quốc gia của những ngÆ°á»i nghèo và quốc gia của những ngÆ°á»i già u, hai quốc gia xung Ä‘á»™t nhau gay gắt. Nếu cho rằng đó chỉ là má»™t quốc gia thì chúng ta lầm lá»—i lá»›n". Má»™t giai cấp thÆ°Æ¡ng gia trá»—i dáºy muốn dùng tiá»n của để chiếm địa vị và cổ võ sá»± tiêu thụ hà ng hoá. "Chúng nó sẽ tiêu những số tiá»n lá»›n để các bà vợ trang sức". Những sá»± thay đổi trong việc phân phối lợi tức gây nên những sá»± thay đổi vá» mặt chÃnh trị : khi lợi tức của bá»n thÆ°Æ¡ng gia vượt quá lợi tức của bá»n địa chủ, chÃnh thể phú nông nhÆ°á»ng chá»— cho chÃnh thể phú thÆ°Æ¡ng. Lúc đó sá»± phối hợp các lá»±c lượng xã há»™i và sá»± Ä‘iá»u chỉnh chÃnh sách quốc gia, nói tóm là nghệ thuáºt trị nÆ°á»›c được thay thế bằng những thủ Ä‘oạn chÃnh trị phát xuất từ những đảng phái và sá»± háo danh lợi.
Tất cả những chÃnh thể quốc gia Ä‘á»u có khuynh hÆ°á»›ng tá»± Ä‘Ã o thải khi Ä‘i và o con Ä‘Æ°á»ng quá khÃch. ChÃnh thể quý tá»™c tá»± Ä‘Ã o thải khi thu hẹp số ngÆ°á»i nắm giữ quyá»n hà nh, chÃnh thể dân chủ tá»± Ä‘Ã o thải vì lòng tham già nh giá»±t danh lợi. Trong cả hai trÆ°á»ng hợp thế nà o cÅ©ng Ä‘i đến cách mạng. Khi cách mạng xảy đến, ngÆ°á»i ta có cảm tưởng rằng nguyên do là những biến cố nhá» nhặt, sá»± tháºt thì cách mạng là háºu quả của vô số lá»—i lầm chồng chất lại. "Khi má»™t cÆ¡ thể đã suy yếu, những nguyên do rất tầm thÆ°á»ng cÅ©ng có thể Ä‘em đến bệnh táºt. Khi chÃnh thể dân chủ đến, kẻ nghèo chiến thắng đối thủ của há», tà n sát má»™t số, trục xuất má»™t số và cho tất cả má»i ngÆ°á»i những quyá»n hà nh và tá»± do bình đẳng".
NhÆ°ng chÃnh thể dân chủ tá»± huá»· vì quá dân chủ. há» muốn rằng tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có quyá»n tham gia chÃnh phủ và ấn định Ä‘Æ°á»ng lối quốc gia. Má»›i xem qua thì đó là má»™t lý tưởng quá tốt đẹp, nhÆ°ng thá»±c ra nó trở nên vô cùng nguy hiểm vì dân chúng không được giáo dục để có thể lá»±a chá»n ngÆ°á»i tà i giá»i ra cầm quyá»n và ấn định Ä‘Æ°á»ng lối thÃch hợp nhất. "Dân chúng không có kiến thức, há» chỉ láºp lại những Ä‘iá»u gì nhà cầm quyá»n nói vá»›i há»". Muốn ủng há»™ hoặc đả phá má»™t há»c thuyết, chỉ cần soạn những vở kịch trong đó những há»c thuyết kia được Ä‘em ra chỉ trÃch hoặc cổ võ trÆ°á»›c công chúng. Äể cho dân chúng cầm quyá»n không khác gì cho con thuyá»n quốc gia lÆ°á»›t trong vùng bão tố, miệng lưỡi của bá»n chÃnh trị gia là m nÆ°á»›c nổi sóng và láºt hÆ°á»›ng Ä‘i của con thuyá»n. Không chóng thì chầy, má»™t chÃnh thể nhÆ° váºy sẽ Ä‘i và o con Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»™c tà i. Dân chúng rất Æ°a những lá»i nịnh hót, những kẻ khôn ngoan và vô liêm sỉ tá»± gán cho mình cái danh nghÄ©a bảo vệ dân chúng rất có cÆ¡ há»™i cầm quyá»n tối cao.
Cà ng nghÄ© đến vấn Ä‘á» nà y, Platon cà ng kinh ngạc vá» sá»± Ä‘iên rồ khi giao cho quần chúng trá»ng trách chá»n ngÆ°á»i cầm giá»ng mối quốc gia, đó là chÆ°a nói đến những thế lá»±c kim tiá»n núp sau sân khấu chÃnh trị dân chủ để Ä‘iá»u khiển những chÃnh quyá»n bù nhìn. Platon phà n nà n rằng đối vá»›i má»™t việc nhá» nhÆ° việc đóng già y, ngÆ°á»i ta còn phải lá»±a chá»n những ngÆ°á»i thợ chuyên môn, tại sao trong lãnh vá»±c chÃnh trị là má»™t lãnh vá»±c trá»ng đại, ngÆ°á»i ta có thể tin tưởng rằng bất cứ kẻ nà o chiếm được nhiá»u phiếu Ä‘á»u biết cách trị nÆ°á»›c an dân. Khi chúng ta bị bệnh, chúng ta má»i đến má»™t y sÄ© là nh nghỠđã trải qua nhiá»u năm đèn sách và thá»±c táºp, chúng ta không má»i những y sÄ© đẹp trai nhất hoặc những y sÄ© miệng lưỡi nhất. Thế thì tại sao khi quốc gia lâm nguy, chúng ta không tìm đến những ngÆ°á»i khôn ngoan nhất, đức hạnh nhất ? Tìm ra má»™t phÆ°Æ¡ng pháp để loại bá» bá»n bất tà i và bịp bợm ra khá»i chÃnh phủ, chá»n lá»±a những kẻ tà i cao đức trá»ng, đó là vấn Ä‘á» chÃnh của triết lý chÃnh trị.
6. VẤN ÄỀ TÂM LÃ:
Äằng sau vấn Ä‘á» chÃnh trị là vấn Ä‘á» tÃnh chất con ngÆ°á»i. Muốn hiểu chÃnh trị, chúng ta cần phải hiểu tâm lý. " Con ngÆ°á»i thế nà o, quốc gia thế ấy"; "ChÃnh thể thay đổi cÅ©ng nhÆ° tÃnh ngÆ°á»i thay đổi... Quốc gia được cấu tạo bởi bản chất con ngÆ°á»i". Do đó, chúng ta không thể mÆ¡ tưởng những quốc gia hoà n hảo hÆ¡n khi chúng ta chÆ°a có những con ngÆ°á»i hoà n hảo. Chúng ta là những ngÆ°á»i tháºt kỳ lạ, luôn luôn uống thuốc chữa bệnh là m cho bệnh trạng cà ng rắc rối và nặng hÆ¡n, luôn luôn tưởng rằng có thể được chữa là nh bởi má»™t và i thứ thuốc rẻ tiá»n do má»™t và i ngÆ°á»i chỉ bà y, nhÆ°ng không bao giá» khá hÆ¡n, trái lại chỉ nặng thêm mà thôi... Những kẻ ấy tháºt kỳ lạ khi há» muốn trở thà nh nhà láºp pháp và tưởng tượng rằng vá»›i má»™t và i cải cách há» có thể chấm dứt nạn tham nhÅ©ng của nhân loại. Há» không biết rằng tham nhÅ©ng cÅ©ng nhÆ° con rắn thần thoại, chặt đầu nà y nó má»c đầu khác".
Chúng ta hãy xem xét con ngÆ°á»i, chất liệu cấu tạo triết lý chÃnh trị. Hà nh Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i có ba nguyên do: tham, sân và trÃ. Lòng tham muốn, khao khát, dục, bản năng, tất cả Ä‘á»u thuá»™c má»™t loại; sân si, giáºn dữ, can đảm, tất cả Ä‘á»u thuá»™c má»™t loại; trà huệ, hiểu biết lý luáºn, tất cả Ä‘á»u thuá»™c má»™t loại. Lòng tham nằm nÆ¡i tháºn, nó là má»™t kho chứa năng lá»±c phần lá»›n là thuá»™c tÃnh dục. Sân si nằm ở trái tim, và bị chi phối bởi áp lá»±c máu trong huyết quản. Trà huệ nằm trong đầu, và có thể trở thà nh kẻ hÆ°á»›ng đạo cho linh hồn.
Những yếu tố ấy có trong tất cả má»i ngÆ°á»i, nhÆ°ng vá»›i mức Ä‘á»™ khác nhau. Má»™t số ngÆ°á»i chỉ là sá»± thể hiện của lòng tham, luôn luôn muốn chiếm Ä‘á»at tiá»n của, muốn sống xa hoa và phô trÆ°Æ¡ng, muốn chạy theo những gì há» chÆ°a có. Äó là những ngÆ°á»i cầm đầu trong giá»›i là m ăn. Má»™t số khác Æ°a gây gá»— và can đảm, há» thÃch gây gá»— chỉ để gây gá»—, há» muốn có quyá»n hÆ¡n là có của, há» sung sÆ°á»›ng trên chiến trÆ°á»ng hÆ¡n là ngoà i đồng áng, những ngÆ°á»i nà y cấu tạo những lá»±c lượng lục quân và hải quân trên thế giá»›i. Cuối cùng, có những ngÆ°á»i Æ°a thÃch suy nghÄ© và hiểu biết, há» không chạy theo của cải hoặc chiến thắng mà chạy theo sá»± hiểu biết. Há» tránh xa thị trÆ°á»ng và chiến trÆ°á»ng để suy tÆ° trong cảnh tịch mịch. Há» là những ngÆ°á»i khôn ngoan đứng riêng rẽ và không được ai sá» dụng.
Hà nh vi của con ngÆ°á»i có giá trị khi lòng tham sân si được hÆ°á»›ng dẫn bởi trà tuệ. Trong má»™t quốc gia lý tưởng, những lá»±c lượng sản xuất chỉ lo sản xuất mà không cai trị, những lá»±c lượng võ trang chỉ lo bảo vệ mà không cai trị, những lá»±c lượng trà huệ phải được nuôi dưỡng và bảo vệ và phải cầm quyá»n cai trị. Nếu không được hÆ°á»›ng dẫn bởi trà huệ, dân chúng chỉ là má»™t đám ô hợp, dân chúng cần sá»± hÆ°á»›ng dẫn của triết gia cÅ©ng nhÆ° lòng tham cần sá»± hÆ°á»›ng dẫn của trà huệ. "Sá»± sụp đổ sẽ xảy đến khi những con buôn nhá» già u sang đã trở thà nh những ngÆ°á»i cai trị". Hoặc khi má»™t tÆ°á»›ng lãnh dùng lá»±c lượng võ trang của mình để láºp nên má»™t chÃnh thể quân nhân. Những ngÆ°á»i sản xuất rất thÃch hợp trong lãnh vá»±c kinh tế, những chiến sÄ© rất thÃch hợp trên chiến trÆ°á»ng, nhÆ°ng cả hai Ä‘á»u tai hại trong lãnh vá»±c chÃnh trị, trong những bà n tay vụng vá» của há», những thủ Ä‘oạn chÃnh trị thay thế nghệ thuáºt trị nÆ°á»›c an dân. Thuáºt trị nÆ°á»›c vừa là khoa há»c vừa là nghệ thuáºt, nó đòi há»i nhiá»u sá»± táºn tâm và há»c há»i. Chỉ những triết gia má»›i thÃch hợp trong việc trị nÆ°á»›c. "Khi nà o triết gia trở thà nh quốc vÆ°Æ¡ng và tất cả quốc vÆ°Æ¡ng trên thế giá»›i Ä‘á»u trở thà nh triết gia thì những tệ Ä‘oan của xã há»™i sẽ chấm dứt, đó là tÆ° tưởng nòng cốt của Platon.
7. GIẢI PHÃP TÂM LÃ:
Chúng ta phải là m những gì ? Chúng ta phải gởi vỠđồng quê tất cả những công dân trên 10 tuổi. Má»™t khi đã kiểm soát được đám trẻ con chúng ta sẽ không để cho lÅ© trẻ con nà y bị ảnh hưởng xấu của cha mẹ chúng nó. Chúng ta không thể xây dá»±ng má»™t quốc gia lý tưởng mà không hoà n toà n dứt khoát vá»›i quá khứ. Có thể dùng má»™t miá»n đất xa xôi nà o đó để thá»±c hiện má»™t quốc gia lý tưởng. Äám trẻ con ấy sẽ được dạy dá»— đồng Ä‘á»u: những kẻ kỳ tà i xuất chúng có thể tìm thấy ở tất cả má»i giá»›i váºy cần phải cho tất cả trẻ con những cÆ¡ há»™i há»c há»i đồng Ä‘á»u.
Trong 10 năm đầu, ná»n giáo dục sẽ đặc biệt chú trá»ng đến thể dục, má»—i trÆ°á»ng há»c Ä‘á»u có má»™t sân chÆ¡i và má»™t sân váºn Ä‘á»™ng. ChÆ°Æ¡ng trình há»c gồm toà n những môn thể dục và thể thao. Trong 10 năm đó, lÅ© trẻ sẽ có má»™t sức khoẻ dồi dà o khiến cho việc khám bệnh và trị bệnh trở nên hoà n toà n vô Ãch. Sở dÄ© ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng mắc bệnh là đã sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i quá nhà n rá»—i, quá bê tha, thiếu váºn Ä‘á»™ng. Vá» mục Ä‘Ãch của ná»n giáo dục trong giai Ä‘oạn nà y là là m cho bệnh táºt không có cÆ¡ há»™i để phát triển. ChÃnh những kẻ nhà già u vì cuá»™c sống quá nhà n rá»—i đã tá»± Ä‘em bệnh hoạn đến cho mình. Nếu má»™t kẻ lao Ä‘á»™ng nhuốm bệnh, há» sẽ tìm má»™t loại thuốc nà o công hiệu để chóng khá»i. Nếu có ngÆ°á»i khuyên nhủ há» phải trải qua má»™t thá»i kỳ Ä‘iá»u trị công phu nhÆ° là lá»±a chá»n các món ăn, tắm hÆ¡i, đấm bóp... Kẻ ấy sẽ trả lá»i rằng há» không có thì giá» và há» cÅ©ng không muốn mất công nuôi dưỡng bệnh trạng trong khi còn bao nhiêu việc khác cần phải là m, há» sẽ chế nhạo ông thầy thuốc đã khuyên há» những lá»i khuyên lố bịch ấy, há» sẽ ăn uống nhÆ° thÆ°á»ng ngà y. Nếu há» là nh bệnh thì sẽ tiếp tục nghá» nghiệp, nếu bệnh không là nh há» sẽ chết má»™t cách giản dị. Chúng ta không thể khoanh tay ngồi nhìn má»™t quốc gia gồm toà n những bệnh nhân sống không ra sống, chết không ra chết. Quốc gia lý tưởng cần phải được xây dá»±ng trên sức khoẻ của dân chúng.
Tuy nhiên, những môn thể dục và thể thao có khuynh hÆ°á»›ng phát triển con ngÆ°á»i chỉ vá» má»™t chiá»u. Những kẻ can đảm có sức mạnh siêu quần thÆ°á»ng không được nhã nhặn. Quốc gia lý tưởng không thể chỉ gồm những võ sÄ© và lá»±c sÄ©. Váºy cần phải dạy cho dân chúng biết âm nhạc. NhỠâm nhạc mà tâm hồn con ngÆ°á»i ý thức được sá»± Ä‘iá»u hoà và nhịp Ä‘iệu, do đó ý thức được công lý. Sá»± Ä‘iá»u hoà không bao giá» Ä‘i đôi vá»›i bất công. Nhạc lý sẽ thâm nháºp và o linh hồn con ngÆ°á»i khiến cho linh hồn trở nên đẹp đẽ hÆ¡n. Nhạc lý sẽ uốn nắn tÃnh tình con ngÆ°á»i và do đó Ä‘em đến má»™t giải pháp tốt đẹp cho các vấn Ä‘á» xã há»™i và chÃnh trị. Má»—i khi tiết tấu của âm nhạc thay đổi thì các nguyên lý căn bản của xã há»™i cÅ©ng thay đổi theo.
Âm nhạc chẳng những sá»a đổi tánh tình trở nên tế nhị hÆ¡n mà còn giữ gìn hoặc bảo đảm sức khoẻ. Dân Corybantic có tục lệ chữa trị các phụ nữ mắc bệnh Ä‘iên bằng âm nhạc. Má»™t khi Ä‘iệu nhạc trá»—i lên các bệnh nhân sẽ nhảy nhót má»™t cách cuồng loạn cho đến khi kiệt lá»±c và nằm ngủ. Sau giấc ngủ Ä‘a số bệnh nhân đã bình phục. Những tÆ° tưởng bị lãng quên trong vô thức được khÆ¡i Ä‘á»™ng bởi những phÆ°Æ¡ng pháp kể trên. Những kẻ xuất chúng là những kẻ có những cá»™i rá»… thiên tà i bắt nguồn từ cõi vô thức. Không má»™t ngÆ°á»i nà o trong trạng thái hữu thức có thể có những ý nghÄ© xuất chúng. Những ngÆ°á»i xuất chúng và những ngÆ°á»i Ä‘iên giống nhau ở Ä‘iểm nà y.
Platon đã Ä‘á» cáºp đến khoa phân tâm há»c. Ông nói rằng sở dÄ© khoa tâm lý chÃnh trị của nhân loại còn mÆ¡ hồ vì ngÆ°á»i ta chÆ°a biết rõ và chÆ°a nghiên cứu tÆ°á»ng táºn những sở thÃch và bản năng của con ngÆ°á»i. Nếu quan sát những giấc mÆ¡, ngÆ°á»i ta có thể hiểu rõ hÆ¡n vá» những bản năng ấy. "Má»™t và i loại thú vui được xem nhÆ° bất hợp pháp, má»i ngÆ°á»i ai cÅ©ng thÃch những thú vui ấy nhÆ°ng đối vá»›i phần đông thì sở thÃch bị dồn ép bởi luáºt lệ và lý trÃ. Những sở thÃch luôn luôn có mặt trong tiá»m thức trong khi khả năng của lý trà bị lu má». Trong những lúc ấy những sở thÃch trá»—i dáºy nhÆ° những con váºt và có thể gây ra tất cả những tá»™i ác có thể tưởng tượng được. Äối vá»›i những ngÆ°á»i có sức khoẻ tinh thần há» luôn luôn đủ sức ká»m hãm những khuynh hÆ°á»›ng kể trên và không rÆ¡i và o vòng tá»™i lá»—i". Âm nhạc và nhịp Ä‘á»™ khiến cho tâm hồn trở nên khoẻ mạnh. Tuy nhiên, quá nhiá»u âm nhạc cÅ©ng có hại nhÆ° quá nhiá»u thể thao, thể dục. Những lá»±c sÄ© chỉ biết có thể dục không khác gì má»™t kẻ rừng rú, những nhạc sÄ© chỉ biết có nhạc thÆ°á»ng trở nên quá yếu má»m. Váºy cần phải dung hoà cả hai khuynh hÆ°á»›ng. Quá 16 tuổi má»i môn âm nhạc cần phải đình chỉ, trừ những môn đồng ca. Âm nhạc còn cần phải được dùng để giảng giải những môn khó khăn hÆ¡n nhÆ° toán há»c, sá» ký và khoa há»c. Cần phải phổ nhạc những bà i há»c để cho dá»… nhá»› hÆ¡n. Những kẻ nà o không có khiếu để há»c các môn kể trên được tá»± do lá»±a chá»n những môn khác, không nên ép buá»™c trẻ con phải thấu hiểu bất cứ môn há»c nà o. NgÆ°á»i ta cần phải được tÆ° do trong vấn Ä‘á» há»c há»i. Những môn há»c ép buá»™c không bao giá» thấm nhuần và o tâm trà của ngÆ°á»i há»c. Việc há»c cần phải được tổ chức nhÆ° má»™t trò chÆ¡i và nhÆ° thế có thể cho phép chúng ta tìm hiểu khuynh hÆ°á»›ng thiên nhiên của đứa trẻ.
Tâm trà cần phải được tá»± do trong việc phát triển và thể chất cần phải mạnh mẽ nhá» các môn thể thao và thể dục. Có nhÆ° váºy quốc gia má»›i được vững mạnh trên hai căn bản tâm lý và sinh lý. Tuy nhiên cần phải có má»™t căn bản đạo đức, tất cả những cá nhân trong má»™t táºp thể cần phải được thống nhất, há» phải biết vai trò của há» trong táºp thể, tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có quyá»n hà nh và trách nhiệm đối vá»›i ngÆ°á»i khác. Chúng ta phải xá» trà cách nà o trong khi má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u tham lam, ganh ghét, dâm dáºt và ưa gây gổ ? Phải dùng đến cảnh sát chăng ? Äó là má»™t phÆ°Æ¡ng pháp dữ tợn và tốn kém. Có má»™t phÆ°Æ¡ng pháp khác tốt đẹp hÆ¡n đó là sá»± chế tà i của má»™t đấng tối cao: chúng ta cần có má»™t tôn giáo.
Platon tin tưởng rằng má»™t nÆ°á»›c không có tÃn ngưỡng và o má»™t đấng tối cao không thể là má»™t nÆ°á»›c mạnh. Chỉ tin tưởng và o má»™t nguyên lý sÆ¡ khai, má»™t sức mạnh vÅ© trụ hoặc má»™t sức sống mãnh liệt mà không tin tưởng và o má»™t đấng tối cao thì cÅ©ng chÆ°a đủ để tạo nên hy vá»ng, sá»± táºn tâm và lòng hy sinh, chÆ°a đủ để an ủi tinh thần của những kẻ thất vá»ng hoặc gây sá»± can đảm cho những kẻ chinh chiến. Chỉ có má»™t đấng tối cao má»›i có thể là m những việc sau nà y, má»›i có thể bắt buá»™c những ngÆ°á»i Ãch ká»· phải dằn lòng để sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i tiết Ä‘á»™, ká»m hãm sá»± Ä‘am mê. Cần phải cho dân chúng tin tưởng và o sá»± bất diệt của linh hồn: chÃnh sá»± tin tưởng ấy là m cho ngÆ°á»i ta có can đảm để Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i sá»± chết hoặc chịu Ä‘á»±ng sá»± vÄ©nh viá»…n ra Ä‘i của những kẻ thân yêu.
NgÆ°á»i ta sẽ chiến đấu vá»›i nhiá»u Æ°u thế hÆ¡n khi ngÆ°á»i ta chiến đấu vá»›i lòng tin. Vẫn biết rằng sá»± hiện hữu của má»™t đấng tối cao không bao giá» có thể chứng minh được; vẫn biết rằng đấng tối cao chỉ có trong sá»± tưởng tượng do hy vá»ng và lòng thà nh kÃnh của con ngÆ°á»i đặt ra, vẫn biết rằng linh hồn không khác gì những tiếng nhạc do má»™t nhạc khà phát ra và sẽ tiêu tan cùng lúc vá»›i nhạc khà ấy... NhÆ°ng chúng ta vẫn thấy rằng tÃn ngưỡng không Ä‘em lại Ä‘iá»u gì có hại mà chỉ Ä‘em lại những Ä‘iá»u lợi cho con em của chúng ta.
Công việc giảng giải những hiện tượng trong vÅ© trụ trÆ°á»›c óc tò mò cà ng ngà y cà ng lá»›n của đám thanh niên là má»™t việc rất khó, nhất là khi chúng đến lứa tuổi 20 và bắt đầu tìm hiểu để thá»±c nghiệm những Ä‘iá»u đã há»c. Äó cÅ©ng là lúc chúng ta tổ chức những kỳ thi tổng quát vừa lý thuyết vừa thá»±c hà nh. Cần phải cho những thà sinh các thá» thách váºt chất cÅ©ng nhÆ° tinh thần. Tất cả những khả năng sẽ có dịp xuất hiện cùng lúc vá»›i những nhược Ä‘iểm. Những thà sinh nà o bị rá»›t sẽ nháºn những công việc kinh tế của quốc gia, há» sẽ là những nhà buôn bán, thÆ° ký, thợ, là m ruá»™ng. Cuá»™c thi phải được tổ chức má»™t cách vô tÆ°, tất cả những ngÆ°á»i có khả năng, bất luáºn há» thuá»™c thà nh phần nà o Ä‘á»u phải được chấm Ä‘áºu.
Những ngÆ°á»i được chấm Ä‘áºu qua kỳ thi đầu tiên nà y sẽ há»c thêm 10 năm nữa để rèn luyện tinh thần, thể chất và tÃnh tình. Sau 10 năm đó há» sẽ thi má»™t lần thứ hai khó hÆ¡n lần trÆ°á»›c rất nhiá»u. Những kẻ nà o rá»›t sẽ trở thà nh những ngÆ°á»i phụ tá, những sÄ© quan tham mÆ°u trong tổ chức chÃnh phủ. Cần phải an ủi những kẻ bị thi rá»›t để há» chấp nháºn số pháºn má»™t cách vui vẻ. Là m thế nà o để đạt mục Ä‘Ãch ấy ? Chúng ta phải nhỠđến tôn giáo và tÃn ngưỡng. Chúng ta nói cho há» biết rằng số trá»i đã định nhÆ° váºy và không thể thay đổi được. Chúng ta có thể nói vá»›i há» nhÆ° sau: "Hỡi các đồng bà o, tất cả chúng ta Ä‘á»u là anh em nhÆ°ng trá»i sinh chúng ta má»—i ngÆ°á»i má»™t khác, có ngÆ°á»i có khả năng chỉ huy, những ngÆ°á»i ấy không khác gì và ng, há» phải có những vinh dá»± lá»›n nhất. Có những ngÆ°á»i khác được và nhÆ° bạc, há» có thể là những kẻ phụ tá đắc lá»±c. Những ngÆ°á»i còn lại là những ngÆ°á»i nông phu hoặc thợ thuyá»n, há» có thể và nhÆ° sắt và đồng. Có nhiá»u khi cha mẹ và ng sinh con bạc hoặc cha mẹ bạc sinh con và ng. Váºy cần phải thay đổi ngôi thứ để thÃch hợp vá»›i khả năng của má»i ngÆ°á»i. Những kẻ là m quan to cÅ©ng không nên buồn phiá»n khi thấy con cái mình phải là m nông dân hoặc thợ thuyá»n. Trái lại cÅ©ng có những trÆ°á»ng hợp con cái nông dân thợ thuyá»n trở nên quan lá»›n. Số trá»i đã định rằng nếu để những ngÆ°á»i thuá»™c hạng sắt và đồng lên cầm quyá»n thì quốc gia sẽ Ä‘iêu tà n".
Có lẽ nhá» huyá»n thoại ấy mà chúng ta thu hoạch được sá»± phục tùng của dân chúng hầu thi hà nh chÃnh sách quốc gia. Äối vá»›i những kẻ thi Ä‘áºu kỳ thứ hai phải là m thế nà o ? Há» sẽ được há»c môn triết lý. Lúc nà y hỠđã được 30 tuổi vì không nên cho những ngÆ°á»i quá trẻ há»c triết lý quá sá»›m, há» sẽ quen thói suy luáºn cãi cá», hồ nghi... giống nhÆ° những con chó con hay cắn xé những miếng giẻ trong các trò chÆ¡i của chúng. Theo Platon thì triết lý có hai nghÄ©a: Äó là phÆ°Æ¡ng pháp suy luáºn má»™t cách minh bạch và cai trị má»™t cách khôn ngoan. TrÆ°á»›c hết những kẻ trà thức trẻ tuổi phải há»c cách suy luáºn minh bạch, há» phải biết thế nà o là má»™t ý nghÄ©.
Lý thuyết của Platon vỠý nghÄ© là má»™t trong những lý thuyết rắc rối và tối tăm nhất của lịch sá» triết lý. Platon cho rằng ý nghÄ© có thể bao trùm tổng quát hoặc có thể là má»™t định luáºt chi phối vạn váºt hoặc có thể là má»™t lý tưởng. Sau thế giá»›i hiện tượng do các giác quan của con ngÆ°á»i phát hiện là thế giá»›i của những ý nghÄ© do sá»± suy luáºn phát hiện. Thế giá»›i của những ý nghÄ© có tÃnh cách trÆ°á»ng tồn hÆ¡n thế giá»›i hiện tượng và do đó có thể xem là xác thá»±c hÆ¡n. Và dụ ý nghÄ© vá» con ngÆ°á»i trÆ°á»ng tồn hÆ¡n sá»± hiện hữu của ông A, ông B hay bà C. à nghÄ© vá» vòng tròn tồn tại mãi mãi trong khi má»™t vòng tròn kẻ trên giấy có thể biến mất. Má»™t cái cây có thể còn đứng vững hoặc đã ngã xuống nhÆ°ng những định luáºt chi phối sá»± đứng vững hoặc ngã xuống của cái cây còn tồn tại mãi mãi. Thế giá»›i của ý nghÄ© do đó có thể coi là đã có trÆ°á»›c thế giá»›i hiện tượng và có thể tồn tại sau khi thế giá»›i hiện tượng đã biến mất. Äứng trÆ°á»›c má»™t cây cầu giác quan chỉ cảm thấy má»™t khối khổng lồ bằng sắt và xi-măng nhÆ°ng chÃnh nhỠý nghÄ© mà ngÆ°á»i kỹ sÆ° hình dung được các định luáºt chi phối sá»± thà nh hình của cây cầu, các định lý toán há»c, váºt lý há»c theo đó tất cả cây cầu phải được xây cất. Nếu những định luáºt ấy không được tuân theo, cây cầu sẽ sụp đổ. Có thể nói rằng chÃnh những định luáºt đóng vai trò của đấng tối cao để giữ cho cây cầu đứng vững. Các định luáºt do đó là má»™t phần cần thiết trong việc há»c há»i triết lý. Ở trÆ°á»›c cá»a Ä‘i và o Hà n lâm viện Platon cho vẽ những chữ sau đây: "Kẻ nà o không thông suốt hình há»c thì xin chá»› và o đây".
Không có thế giá»›i của ý nghÄ© má»i váºt sẽ há»—n Ä‘á»™n và vô nghÄ©a. ChÃnh ý nghÄ© cho phép con ngÆ°á»i sắp xếp vÅ© trụ theo thứ tá»±. Thế giá»›i không có ý nghÄ© là má»™t thế giá»›i không có tháºt, không khác gì những hình bóng cá» Ä‘á»™ng trên tÆ°á»ng. Do đó mục Ä‘Ãch chÃnh của ná»n đại há»c là đi tìm những ý nghÄ© để biết được hÆ°á»›ng tiến lý tưởng, biết được sá»± tÆ°Æ¡ng quan giữa váºt nà y và váºt khác, biết vÅ© trụ diá»…n biến nhÆ° thế nà o. Chúng ta cần phải phối hợp và sắp đặt các kinh nghiệm của giác quan theo các tiêu chuẩn kể trên, chÃnh Ä‘iểm nà y là điểm khác biệt duy nhất giữa ngÆ°á»i ngu và ngÆ°á»i thông minh.
Sau 5 năm há»c há»i vá» thế giá»›i của ý nghÄ©, vá» nguồn gốc và sá»± diá»…n tiến của vÅ© trụ, sau 5 năm há»c há»i khác vá» cách áp dụng những nguyên lý kể trên trong việc xá» thế và trị nÆ°á»›c, sau 10 năm há»c há»i để phát triển thể chất và tinh thần, những kẻ được may mắn chấm Ä‘áºu đã sẵn sà ng để cầm quyá»n chÆ°a ? Chắc chắn hỠđã trở nên những triết gia lãnh tụ đủ sức để cầm quyá»n và giải phóng xứ sở chÆ°a ?
Platon cho rằng chÆ°a đủ. Sá»± Ä‘Ã o luyện đến đây vẫn còn khiếm khuyết. Sau giai Ä‘oạn Ä‘Ã o luyện vá» lý thuyết cần phải bÆ°á»›c qua giai Ä‘oạn Ä‘Ã o luyện bằng thá»±c hà nh. Cần phải cho những ông tiến sÄ© ấy hoà mình và o Ä‘á»i sống, các lý thuyết sẽ không có giá trị nếu chúng không bị thá» thách bởi cuá»™c sống hằng ngà y. Những ông tiến sÄ© nà y phải chung đụng vá»›i Ä‘á»i má»™t cách hoà n toà n bình đẳng, há» phải cạnh tranh để mÆ°u sống vá»›i những nhà buôn bán, những phần tỠđầy thủ Ä‘oạn xảo quyệt, trong cuá»™c sống nà y há» sẽ được Ä‘Ã o luyện bởi trÆ°á»ng Ä‘á»i, há» sẽ Ä‘em mồ hôi để đổi lấy bát cÆ¡m. Cuá»™c sống nà y sẽ kéo dà i thêm 15 năm. Má»™t số các thà sinh sẽ bị Ä‘Ã o thải, số còn lại sẽ trở nên ôn hoà và tá»± tin hÆ¡n trÆ°á»›c, há» không còn tá»± đắc mù quáng và o những lý thuyết, há» sẽ có má»™t sá»± hiểu biết quý báu do truyá»n thống, kinh nghiệm và sá»± đấu tranh Ä‘em lại. Những ngÆ°á»i ấy xứng đáng được cầm quyá»n trị nÆ°á»›c.
8. GIẢI PHÃP CHÃNH TRỊ:
Dân chủ có nghÄ©a là cÆ¡ há»™i đồng Ä‘á»u cho toà n thể công dân nhất là trong lãnh vá»±c giáo dục. Nó không phải chỉ là để cho má»i ngÆ°á»i có cÆ¡ há»™i tham gia chÃnh quyá»n, Ä‘iểm quan trá»ng là tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có cÆ¡ há»™i há»c há»i để sau nà y có thể đảm nháºn những phần việc trong chÃnh quyá»n. Tuy nhiên chỉ những kẻ nà o tá» ra thông minh xuất chúng má»›i có đủ Ä‘iá»u kiện. Những chức vụ cao sẽ được lá»±a chá»n không phải bằng cách bầu cá» cÅ©ng không phải bằng sá»± đấu tranh giữa các phe nhóm mà chÃnh là bằng khả năng của từng ngÆ°á»i. Không má»™t ngÆ°á»i nà o được giữ chức vụ cao mà không được huấn luyện trÆ°á»›c hoặc chÆ°a là m tròn nhiệm vụ ở những chức vụ thấp.
Phải chăng đây là má»™t chÃnh thể quý tá»™c ? - Vấn Ä‘á» danh từ không quan trá»ng lắm, nó chỉ quan trá»ng đối vá»›i ngÆ°á»i ngu và các chÃnh trị gia. Chúng ta muốn được cai trị bởi những phần từ xuất sắc nhất, đó là tinh hoa của chÃnh thể quý tá»™c. Tuy nhiên chúng ta thÆ°á»ng quan niệm rằng chÃnh thể quý tá»™c là phải cha truyá»n con nối. Vá» Ä‘iểm nà y chúng ta hoà n toà n khác biệt vá»›i quan niệm của Platon. Tháºt váºy, Platon chủ trÆ°Æ¡ng má»™t chÃnh thể quý tá»™c dân chủ. Thay vì phải chá»n lá»±a những ứng cá» viên do các bè phái Ä‘Æ°a ra, ngÆ°á»i dân có thể tá»± Ä‘á» cá» mình bằng cách há»c há»i. Ở trong chế Ä‘á»™ nà y hoà n toà n không có giai cấp, không có vấn Ä‘á» cha truyá»n con nối, tất cả má»i tà i năng Ä‘á»u có cÆ¡ há»™i phát triển đồng Ä‘á»u, dù là con vua chúa hay là con thứ dân cÅ©ng Ä‘á»u bắt đầu ngang nhau. Nếu con vua chúa mà không có khả năng cÅ©ng vẫn bị Ä‘Ã o thải. Nếu là con thứ dân mà có đủ khả năng cÅ©ng vẫn có thể tiến tá»›i. Äây là ná»n dân chủ của há»c Ä‘Æ°á»ng, má»™t ná»n dân chủ trăm ngà n lần đẹp đẽ hÆ¡n ná»n dân chủ của thùng phiếu.
Và nhÆ° váºy những ngÆ°á»i cầm quyá»n sẽ dà nh tất cả ná»— lá»±c của mình để duy trì tá»± do cho xứ sở. Không có vấn Ä‘á» phân quyá»n; láºp pháp, hà nh pháp cÅ©ng nhÆ° tÆ° pháp Ä‘á»u táºp trung và o má»™t nhóm ngÆ°á»i, ngay cả nguyên tắc pháp trị cÅ©ng không thể là m cho há» bó tay trÆ°á»›c những tình thế đặc biệt. Quyá»n hà nh của há» là má»™t thứ quyá»n hà nh vừa thông minh, vừa má»m dẻo, vừa không có giá»›i hạn.
Là m sao có thể tìm ra những ngÆ°á»i có đủ sá»± thông minh và má»m dẻo ? Adeimantus ( má»™t nhân váºt trong tác phẩm của Platon ) quan niệm rằng triết gia cÅ©ng có thể lầm lạc và Ãch ká»·, những ngÆ°á»i nà y đôi khi trở thà nh kỳ dị và hoà n toà n vô dụng trong xã há»™i. Quan niệm nà y có thể áp dụng đối vá»›i má»™t số ngÆ°á»i trong xã há»™i ngà y nay. Platon đã nghÄ© đến vấn Ä‘á» nà y và chủ trÆ°Æ¡ng má»™t lối giáo dục thá»±c tế, Ä‘i đôi vá»›i Ä‘á»i sống, song hà nh vá»›i má»™t ná»n há»c vấn uyên thâm. Háºu quả của phÆ°Æ¡ng pháp nầy là đà o tạo những phần tá» nhìn xa thấy rá»™ng và ưa hoạt Ä‘á»™ng. Platon quan niệm triết lý là má»™t ná»n văn hoá hoạt Ä‘á»™ng kết hợp được sá»± khôn ngoan sáng suốt và nhu cầu hoạt Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i. Trong lãnh vá»±c nà y Platon rất khác biệt vá»›i triết gia Kant.
Äể đối phó vá»›i sá»± tham nhÅ©ng trong giai cấp lãnh đạo, Platon chủ trÆ°Æ¡ng má»™t chế Ä‘á»™ cá»™ng sản triệt để: "Trong giai cấp nà y không ai được quyá»n có của riêng ngoà i những váºt dụng tối cần thiết cho Ä‘á»i sống. Há» không được có nhà riêng có cá»a khoá, váºt dụng và đồ ăn uống chỉ vừa đủ cho má»™t chiến sÄ© lâm tráºn. Há» lãnh má»™t số phụ cấp vừa đủ ăn và sống Ä‘á»i sống táºp thể giống nhÆ° những quân nhân trong doanh trại. Há» không cần có và ng bạc vì giá trị bản thân há» quý hÆ¡n và ng bạc. Há» không cần phải Ä‘á»™ng đến các thứ đó hoặc Ä‘eo chúng và o ngÆ°á»i. Trong những Ä‘iá»u kiện ấy há» má»›i có thể duy trì được nÆ°á»›c. Nếu trái lại há» ham mua nhà , đất hoặc tÃch trữ tiá»n bạc, há» sẽ trở nên những ngÆ°á»i chủ nhà hoặc chủ nông trại thay vì phải là những ngÆ°á»i giữ nÆ°á»›c. Há» sẽ trở nên kẻ thù của những ngÆ°á»i khác. Sá»± căm thù và những âm mÆ°u là m hại nhau là những mầm móng phá tan xã há»™i từ bên trong, hiệu quả hÆ¡n những kẻ thù từ bên ngoà i".
Lối sống kể trên là m cho giai cấp lãnh đạo không nghÄ© đến việc bè phái mà chỉ nghÄ© đến Ãch lợi chung. Há» không thiếu thốn, không cần lo nghÄ© vá» những vấn Ä‘á» kinh tế nhÆ°ng đồng thá»i há» cÅ©ng không có cÆ¡ há»™i để tham nhÅ©ng và đeo Ä‘uổi những khát vá»ng cá nhân. Há» sẽ ăn chung vá»›i nhau, ngủ chung vá»›i nhau trong má»™t Ä‘á»i sống giản dị. Quyá»n lá»±c của há» sẽ không là m hại kẻ khác, phần thưởng Ä‘á»™c nhất của há» là niá»m tá»± hà o đã giúp Ãch cho xã há»™i. Chắc chắn sẽ có những ngÆ°á»i bằng lòng sống má»™t Ä‘á»i sống nhÆ° váºy, há» sẽ đánh giá má»™t Ä‘á»i sống táºn tụy cho xứ sở cao hÆ¡n những món lợi kinh tế. Do đó sẽ không còn những phe phái cấu xé nhau vì địa vị.
Những ngÆ°á»i vợ ở nhà thì sao ? Các bà nà y có chịu hy sinh những xa hoa của Ä‘á»i sống không ? - Giai cấp lãnh đạo sẽ không có vợ, chế Ä‘á»™ cá»™ng sản bao gồm cả những ngÆ°á»i vợ. Chẳng những há» không tìm cái lợi cho bản thân mà còn không tìm cái lợi cho gia đình. Há» không bị các bà vợ thúc giục vÆ¡ vét của cải, há» táºn tâm vá»›i xã há»™i chứ không phải vá»›i má»™t ngÆ°á»i. Những đứa con sinh ra cÅ©ng không thể gá»i là con của ngÆ°á»i nà o. Tất cả hà i nhi Ä‘á»u phải rá»i mẹ từ khi má»›i lá»t lòng và được nuôi nấng chung, không ai được già nh quyá»n sở hữu trên những hà i nhi ấy. Tất cả những ngÆ°á»i mẹ Ä‘á»u chăm sóc cho toà n thể những ngÆ°á»i con. Tình huynh đệ giữa những đứa trẻ nà y sẽ nẩy nở vô cùng tốt đẹp. Tất cả những đứa con trai Ä‘á»u là anh em, tất cả những đứa con gái Ä‘á»u là chị em, tất cả những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông Ä‘á»u là cha, tất cả những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đá»u là mẹ.
Tìm đâu ra những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ấy ? - Má»™t số sẽ tuyển dụng trong những giai cấp khác, má»™t số sẽ từ giai cấp lãnh đạo lá»›n lên. Trong xã há»™i nầy sẽ không có vấn Ä‘á» phân chia nam nữ nhất là trong lãnh vá»±c giáo dục. Con gái cÅ©ng có đầy đủ cÆ¡ há»™i há»c há»i nhÆ° con trai và có thể đảm nháºn những chức vụ vao nhất trong xã há»™i. Khi Glaucon ( má»™t nhân váºt trong tác phẩm của Platon ) nêu ra ý kiến rằng nếu để cho phái nữ tham gia chÃnh trị thì nguyên tắc phân công sẽ bị xâm phạm, Platon trả lá»i rằng nguyên tắc phân công căn cứ trên khả năng không phải trên Ä‘iá»u kiện sinh lý. Nếu má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà tá» ra có khả năng trong lãnh vá»±c chÃnh trị, hãy để cho bà ta là m chÃnh trị. Nếu má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông có khả năng rá»a chén, hãy để cho ông ta rá»a chén.
Sung công phụ nữ không phải là giao hợp bừa bãi. Ngay trong lãnh vá»±c nà y cÅ©ng phải có kế hoạch và kiểm soát. Cần phải rút kinh nghiệm trong kỹ thuáºt nuôi súc váºt: ngÆ°á»i ta đã thà nh công trong việc pha giống bò để có những con bò to lá»›n khoẻ mạnh, tại sao ngÆ°á»i ta không áp dụng những kỹ thuáºt tÆ°Æ¡ng tá»± trong việc Ä‘Ã o tạo giống ngÆ°á»i. Cho đứa trẻ má»™t ná»n giáo dục thÃch hợp chÆ°a đủ, cần phải cho nó má»™t giống tốt. Sá»± giáo dục phải bắt đầu trÆ°á»›c khi đứa bé ra Ä‘á»i. Vì lẽ đó, không má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông hoặc Ä‘Ã n bà nà o được phép gầy giống và sinh đẻ nếu há» không hoà n toà n khoẻ mạnh. Muốn là m giá thú trÆ°á»›c hết phải có chứng chỉ sức khoẻ. NgÆ°á»i Ä‘Ã n ông chỉ được phép gây giống nếu trên 30 tuổi và dÆ°á»›i 45 tuổi. NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà chỉ được phép sinh đẻ nếu trên 20 tuổi và dÆ°á»›i 40 tuổi. Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông khoẻ mạnh trên 35 tuổi mà không chịu láºp gia đình sẽ bị đánh thuế nặng. Những hà i nhi ra Ä‘á»i má»™t cách bất hợp pháp hoặc tà n táºt ốm yếu sẽ bị thủ tiêu. Sá»± giao hợp được tá»± do ngoà i những thá»i kỳ cho phép vá»›i Ä‘iá»u kiện là phải phá thai. Hôn thú giữa những ngÆ°á»i bà con sẽ bị cấm vì con cái sinh ra không được khoẻ mạnh. "Những phần tá» Æ°u tú nhất trong phái nam cÅ©ng nhÆ° trong phái nữ sẽ được giao hợp cà ng nhiá»u cà ng tốt. Những phần tá» yếu kém chỉ được giao hợp vá»›i nhau. Tuy nhiên chỉ những hà i nhi do những phần tá» Æ°u tú sinh ra má»›i được nuôi dưỡng. Äó là phÆ°Æ¡ng pháp duy nhất để có má»™t giống nòi Æ°u tú !"
Má»™t xã há»™i nhÆ° váºy cần phải được bảo vệ chống vá»›i kẻ thù bên trong lẫn bên ngoà i. Cần phải sẵn sà ng để chiến thắng. Xã há»™i của chúng ta lẽ cố nhiên là hiếu hoà và giữ mức Ä‘á»™ dân số phù hợp vá»›i những phÆ°Æ¡ng tiện sinh sống. NhÆ°ng các nÆ°á»›c láng giá»ng có thể thèm thuồng sá»± thịnh vượng nầy và đem quân qua cÆ°á»›p phá. Vì lẽ đó chúng ta sẽ có má»™t giai cấp chiến sÄ© sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i khắc ká»· giống nhÆ° giai cấp lãnh đạo và cÅ©ng do dân chúng chu cấp. Äồng thá»i tất cả má»i biện pháp phải được thi hà nh để tránh chiến tranh. Nguyên do thứ nhất của chiến tranh là dân số quá đông, nguyên do thứ hai là sá»± buôn bán giữa các nÆ°á»›c. Tháºt váºy, sá»± cạnh tranh trong lãnh vá»±c buôn bán tháºt ra là má»™t hình thức chiến tranh. Vì lẽ đó xã há»™i của chúng ta cần phải ở sâu trong đất liá»n để không có Ä‘iá»u kiện phát triển ngoại thÆ°Æ¡ng. "Äại dÆ°Æ¡ng là m cho má»™t quốc gia trà n ngáºp hà ng hoá cùng vá»›i những kẻ là m tiá»n, những sá»± mua bán đổi chác nó là m cho con ngÆ°á»i quen vá»›i tánh tham lam và gian xảo. Ná»n ngoại thÆ°Æ¡ng đòi há»i má»™t hạm Ä‘á»™i để bảo vệ, và hạm Ä‘á»™i là mầm móng của chiến tranh. Trong tất cả các trÆ°á»ng hợp, chiến tranh là trách nhiệm của má»™t thiểu số trong khi đại Ä‘a số quần chúng là bạn. Hình thức chiến tranh tệ hại nhất là ná»™i chiến, giữa ngÆ°á»i Hy lạp vá»›i ngÆ°á»i Hy lạp. Nếu tất cả các ngÆ°á»i Hy lạp biết Ä‘oà n kết thà nh má»™t liên minh thì há» có thể tránh được sá»± đô há»™ của ngoại bang.
CÆ¡ cấu chÃnh trị của chúng ta sẽ do má»™t nhóm lãnh đạo, nhóm nà y được bảo vệ bởi các quân nhân và sau cùng là các nhóm ngÆ°á»i buôn bán, là m kỹ nghệ, là m ruá»™ng để nâng đỡ hai nhóm trên. Chỉ có nhóm thứ ba nầy má»›i được có của cải riêng, vợ chồng riêng, con cái riêng. Tuy nhiên các ngà nh thÆ°Æ¡ng mãi và canh nông sẽ do nhóm lãnh đạo Ä‘iá»u khiển để tránh những trÆ°á»ng hợp quá già u hoặc quá nghèo, những ngÆ°á»i nà o có của cải gấp 4 lần trung bình phải ná»™p số thặng dÆ° cho nhà nÆ°á»›c, việc cho vay nặng lãi bị cấm và tiá»n lá»i bị hạn chế. Chế Ä‘á»™ cá»™ng sản triệt để áp dụng cho giai cấp lãnh đạo không thể áp dụng cho giai cấp kinh tế. Äặc Ä‘iểm của giai cấp nầy là tánh Æ°a vÆ¡ vét và cạnh tranh, chỉ có má»™t số Ãt có tâm hồn cao thượng hÆ¡n, còn phần đông chỉ lo chỉ lo chạy theo món lợi thay vì phải chạy theo chân lý và lẽ phải. Những kẻ chạy theo tà i lợi không đủ tÆ° cách để trị nÆ°á»›c và chúng ta hy vá»ng rằng nếu giai cấp lãnh đạo sống giản dị và là m việc hữu hiệu thì giai cấp kinh tế sẽ vui lòng chịu nháºn sá»± lãnh đạo của há». Nói tóm lại má»™t xã há»™i lý tưởng là má»™t xã há»™i trong đó má»—i giai cấp sống theo bản tánh tá»± nhiên của mình và không giai cấp nà o Ä‘á»™ng chạm đến quyá»n lợi của giai cấp khác. Trái lại tất cả ba giai cấp Ä‘á»u phối hợp để hợp thà nh má»™t xã há»™i Ä‘iá»u hoà , má»™t quốc gia công bình.
9. GIẢI PHÃP LUÂN LÃ:
Chúng ta đã bà n vá» giải pháp chÃnh trị. Bây giá» chúng ta sẵn sà ng để trả lá»i câu há»i đã đặt ra: - Công bằng là gì ?
Trên Ä‘á»i nầy chỉ có ba váºt đáng giá, đó là công bằng, mỹ thuáºt và chân lý. Trong ba ý niệm ấy, không có má»™t ý niệm nà o có thể định nghÄ©a được. Bốn trăm năm sau Platon, má»™t viên chức La mã, Judea, cÅ©ng đặt ra câu há»i: Sá»± tháºt là gì ? Và ngà y hôm nay các triết gia cÅ©ng không thể cho chúng ta biết mỹ thuáºt là gì ?
Äối vá»›i ý niệm công bằng Platon cho chúng ta má»™t định nghÄ©a nhÆ° sau: Công bằng là có hoặc là m cái gì thuá»™c vá» ta. Äịnh nghÄ©a nà y có vẻ là m ta thất vá»ng. Sau ba cuá»™c tham luáºn chúng ta chá» mong má»™t định nghÄ©a huyá»n diệu. Äịnh nghÄ©a của Platon diá»…n tả má»™t cách giản dị rằng công bằng là má»—i ngÆ°á»i nháºn được cái gì mình đã là m ra và là m công việc thÃch hợp vá»›i bản tánh của mình nhất. Má»™t ngÆ°á»i công bằng là má»™t ngÆ°á»i ở đúng vị trà của mình, là m theo đúng bản tánh của mình và trả lại cho xã há»™i những cái gì hỠđã nháºn của xã há»™i. Má»™t xã há»™i gồm có những ngÆ°á»i công bằng là má»™t xã há»™i Ä‘iá»u hoà và hữu hiệu vì má»—i phần tỠở đúng vị trà của há», là m theo đúng bản tÃnh của há» giống nhÆ° những nhạc khà trong má»™t ban nhạc toà n hảo. Sá»± công bằng trong má»™t xã há»™i là má»™t yếu tố Ä‘iá»u hoà sá»± di chuyển của các tinh tú trên bầu trá»i. Có công bằng xã há»™i má»›i có thể tồn tại. Nếu con ngÆ°á»i không giữ đúng vị trà của mình, nếu giai cấp kinh tế áp đảo giai cấp lãnh đạo, nếu giai cấp quân nhân đòi cầm quyá»n thì sá»± Ä‘iá»u hoà đã bị tổn thÆ°Æ¡ng, xã há»™i sẽ bị phân hoá và tan rã. Công bằng chÃnh là sá»± phối hợp tuyệt hảo.
Äối vá»›i cá nhân, công bằng cÅ©ng là má»™t sá»± phối hợp của những bản năng, má»—i bản năng giữ đúng vị trà của mình và là m đúng pháºn sá»± của nó. Má»—i má»™t cá nhân là má»™t sá»± phối hợp của các Æ°á»›c muốn, các tình cảm và các ý nghÄ©. Nếu các yếu tố ấy được Ä‘iá»u hoà thì cá nhân sẽ được tồn tại và thà nh công. Nếu các yếu tố ấy không giữ đúng vị trà của mình, nếu để tình cảm hÆ°á»›ng dẫn hà nh Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i sẽ mất thăng bằng. Công bằng là sá»± ổn cố của tâm hồn. Tâm hồn cần có công bằng cÅ©ng nhÆ° thể xác cần có sức khoẻ. Tất cả sá»± xấu xa trên Ä‘á»i Ä‘á»u do sá»± thiếu Ä‘iá»u hoà nghÄ©a là thiếu công bằng : giữa ngÆ°á»i và vÅ© trụ, giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i, giữa những yếu tố trong tâm hồn của má»™t ngÆ°á»i.
Theo Platon thì công bằng chẳng những là sức mạnh mà còn là sức mạnh Ä‘iá»u hoà . Công bằng không phải là quyá»n lá»±c của kẻ mạnh mà là sá»± Ä‘iá»u hoà của toà n thể. Má»™t ngÆ°á»i ra khá»i vị trà của mình có thể gặt hái má»™t và i Ä‘iá»u lợi, ngÆ°á»i cuối cùng há» sẽ bị chế tà i má»™t cách tá»± nhiên. Chiếc Ä‘Å©a của nhạc trưởng luôn luôn kéo những nhạc khà và o đúng âm Ä‘iệu và tiết nhịp. Vị sÄ© quan đảo Corse có thể muốn đặt châu Âu dÆ°á»›i má»™t ná»n quân chủ chuyên chế nhÆ°ng cuối cùng ông bị Ä‘Ã y ra má»™t hòn đảo hoang vắng và khi đó ông má»›i nháºn thấy rằng ông chỉ là công cụ của tạo hoá.
Những ý niệm trên không có gì má»›i mẻ hoặc lạ lùng và chúng ta có thể nghi ngá» những lý thuyết tá»± cho là má»›i mẻ trong lãnh vá»±c triết há»c. Chân lý có thể má»—i ngà y khoác má»™t bá»™ áo khác nhÆ°ng dÆ°á»›i bá»™ áo ấy chân lý luôn luôn không thay đổi. Trong lãnh vá»±c luân lý, chúng ta không nên chỠđợi má»™t cái gì má»›i lạ: tất cả các ý niệm luân lý Ä‘á»u quay xung quanh sá»± Ä‘iá»u hoà của táºp thể. Luân lý bắt đầu vá»›i táºp thể, vá»›i sá»± tÆ°Æ¡ng quan, vá»›i sá»± tổ chức. Äá»i sống trong xã há»™i đòi há»i sá»± nhượng bá»™ của má»™t Ãt quyá»n lợi cá nhân để góp phần và o tráºt tá»± chung. Má»™t xã há»™i sẽ được tồn tại nhá» khả năng hợp tác của những phần tá» trong xã há»™i ấy. Còn sá»± hợp tác nà o đẹp đẽ hÆ¡n khi má»—i cá nhân có thể là m việc theo đúng bản tánh của mình, đó là mục tiêu mà tất cả các xã há»™i phải tìm đến. Äạo đức đối vá»›i Gia tô giáo là sá»± thÆ°Æ¡ng yêu kẻ yếu hèn, đối vá»›i Nietzsche là sá»± can đảm của kẻ mạnh, đối vá»›i Platon là sá»± Ä‘iá»u hoà của táºp thể. Rất có thể cả ba định nghÄ©a Ä‘á»u đúng và phải được phối hợp vá»›i nhau nhÆ°ng chúng ta có thể tá»± há»i trong ba định nghÄ©a ấy, định nghÄ©a nà o là căn bản ?
10. PHÊ BÌNH:
Chúng ta có thể nói gì vá» quốc gia lý tưởng của Platon? Má»™t quốc gia nhÆ° váºy có thể được thá»±c hiên không ? Nếu không thá»±c hiện được hoà n toà n chúng ta có thể áp dụng má»™t phần nà o và o Ä‘á»i sống chÃnh trị hiện nay không ? Có nÆ¡i nà o đã áp dụng lý tưởng của Platon hoặc toà n thể hoặc má»™t phần nà o không ?
Câu há»i chót trên đây có thể được trả lá»i má»™t cách thuáºn lợi cho Platon: Trong suốt 1000 năm Âu châu bị đặt dÆ°á»›i quyá»n cai trị của má»™t giai cấp không khác gì giai cấp cầm quyá»n lý tưởng mà Platon đã mô tả. Trong thá»i kỳ trung cổ ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng phân chia dân chúng thà nh 3 giai cấp : đó là giai cấp cần lao, giai cấp quân nhân và giai cấp giáo sÄ©. Giai cấp sau cùng nà y, mặc dù chỉ là má»™t thiểu số đã nắm trong tay tất cả quyá»n hà nh và đã cai trị má»™t cách gần nhÆ° tuyệt đối má»™t phần ná»a lãnh thổ Âu châu. Giai cấp giáo sÄ© nà y được lên cầm quyá»n không phải do sá»± tấn phong của dân chúng mà chÃnh là do công trình nghiên cứu há»c há»i, nếp sống đạo đức và giản dị. Giai cấp giáo sÄ© cÅ©ng không bị rà ng buá»™c vì nếp sống gia đình và trong nhiá»u trÆ°á»ng hợp hỠđược hưởng nhiá»u tá»± do trong vấn Ä‘á» luyến ái mà Platon chủ trÆ°Æ¡ng nên dà nh cho giai cấp lãnh đạo. Nếp sống Ä‘á»™c thân của giai cấp giáo sÄ© là má»™t yếu tố tâm lý rất thuáºn lợi: phần thì há» không bị cản trở bởi sá»± Ãch ká»· dà nh cho gia đình, phần thì dân chúng coi há» nhÆ° những con ngÆ°á»i đặc biệt đứng trên sá»± kêu gá»i xác thịt.
Các thủ Ä‘oạn chÃnh trị của giáo há»™i Thiên chúa giáo là sá»± áp dụng những huyá»n thoại mà Platon đã Ä‘á» ra: à niệm vá» thiên Ä‘Ã ng, địa ngục có những liên hệ máºt thiết vá»›i những ý kiến trình bà y trong cuốn Cá»™ng hoà . Vá»›i má»™t má»› lý thuyết nhÆ° trên, dân chúng Âu châu đã được cai trị mà không cần dùng đến vÅ© lá»±c, há» sẵn sà ng chấp nháºn sá»± cai trị ấy và không bao giỠđòi há»i tham gia trá»±c tiếp và o bá»™ máy chÃnh quyá»n. Những giai cấp buôn bán và quân nhân, những nhóm lẻ tẻ ở địa phÆ°Æ¡ng, tất cả Ä‘á»u má»™t lòng tùng phục La Mã. Giai cấp lãnh đạo thá»i ấy tháºt khôn khéo, hỠđã xây dá»±ng nên má»™t tổ chức cai trị vững mạnh và lâu dà i nhất thế giá»›i.
Những giáo phái cai trị xứ Paraguay trÆ°á»›c đây là những giai cấp lãnh đạo xứng đáng vá»›i lý tưởng của Platon. Äó là má»™t giai cấp giáo phẩm thượng lÆ°u vừa biết nhiá»u hiểu rá»™ng, vừa có biệt tà i ở giữa má»™t đám đông dân chúng bán khai. Sau cách mạng tháng 10 năm 1917 những nhà lãnh đạo cá»™ng sản ở Nga xô cÅ©ng sống cuá»™c Ä‘á»i mà Platon đã mô tả. Há» là má»™t thiểu số cấu kết vá»›i nhau bằng má»™t niá»m tin mãnh liệt. Há» sợ sá»± khai trừ khá»i đảng hÆ¡n là sợ chết, hoà n toà n hiến thân cho đảng, chết vì đảng không khác gì các thánh tỠđạo, há» sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i giản dị Ä‘Æ¡n sÆ¡ trong khi cầm quyá»n cai trị má»™t ná»a diện tÃch Âu châu.
Những và dụ kể trên chứng tá» rằng lý tưởng của Platon có thể thá»±c hiện được và chÃnh Platon cÅ©ng căn cứ lý thuyết của mình trên các nháºn xét thá»±c tế trong các cuá»™c du lịch của ông. Ông đã để ý đến giai cấp lãnh đạo thá»i ấy gồm má»™t thiểu số giáo sÄ©. Platon đã so sánh chÃnh thể Ai cáºp vá»›i chÃnh thể tại thà nh Athènes và cảm thấy Athènes còn nhiá»u khiếm khuyết. Tại nÆ°á»›c à ông có dịp quan sát má»™t nhóm lãnh đạo đúng theo chế Ä‘á»™ cá»™ng sản và ăn chay trÆ°á»ng. Nhóm nà y cầm quyá»n khá lâu và khá vững. Ở Sparte ông cÅ©ng quan sát những Ä‘iá»u kiện tÆ°Æ¡ng tá»±: Nhóm lãnh đạo ở đây sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i khắc khổ táºp thể, há» rất chú trá»ng Ä‘á»n việc cải thiện nòi giống, chỉ những kẻ khoẻ mạnh can đảm thông minh má»›i được quyá»n láºp gia đình và sinh con cái. Má»™t tác giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i tên là Euripides cÅ©ng đã chủ xÆ°á»›ng má»™t nếp sống cá»™ng sản triệt để. Giải phóng nô lệ, sung công phụ nữ, bình định các lãnh thổ Hy lạp. Nói tóm lại, khi Ä‘á» ra chÆ°Æ¡ng trình của mình Platon không coi đó là má»™t chÆ°Æ¡ng trình hão huyá»n, xa vá»i thá»±c tế.
Tuy nhiên, những kẻ chỉ trÃch Platon từ thá»i Aristote đến nay cÅ©ng đã Ä‘Æ°a ra nhiá»u luáºn cứ đáng để ý, Aristote nói rằng những Ä‘á» nghị của Platon đã xuất hiện nhiá»u lần trong lịch sá» nhân loại. Nói rằng tất cả má»i ngÆ°á»i là anh em tháºt là má»™t Ä‘iá»u hay ho trên lý tưởng nhÆ°ng trên thá»±c tế khi cho rằng tất cả má»i ngÆ°á»i là anh em thì mối thâm tình giữa những ngÆ°á»i anh em tháºt sá»± không còn ý nghÄ©a nữa. Äối vá»›i vấn Ä‘á» cá»™ng sản cÅ©ng váºy, nó sẽ là m cho tinh thần trách nhiệm bị lu má». Khi tất cả của cải Ä‘á»u thuá»™c quyá»n sở hữu của tất cả má»i ngÆ°á»i thì sẽ không còn ai lo giữ gìn của cải ấy. Sau cùng, chế Ä‘á»™ cá»™ng sản bắt buá»™c dân chúng sống cuá»™c Ä‘á»i táºp thể nghÄ©a là giết chế sá»± Ä‘á»™c đáo cá nhân và sá»± tá»± do của Ä‘á»i tÆ°, chỉ những kẻ giác ngá»™ má»›i có thể sống Ä‘á»i sống táºp thể mà không gây ra những xÃch mÃch nan giải. Äem áp dụng lối sống ấy cho đại Ä‘a số quần chúng là má»™t Ä‘iá»u sai lầm; không thể bắt dân chúng sống theo mức sống đạo đức quá cao so vá»›i mức trung bình, không thể bắt dân chúng hấp thụ má»™t ná»n giáo dục chỉ thÃch hợp vá»›i má»™t thiểu số xuất chúng. Trái lại chúng ta phải nhắm đến má»™t lối sống trung bình thÃch hợp vá»›i đại Ä‘a số quần chúng và má»™t chÃnh thể mà đại Ä‘a số có thể chấp nháºn.
Những lá»i chỉ trÃch của Aristote, ngÆ°á»i há»c trò thông minh nhất của Platon, được nhiá»u triết gia hưởng ứng. Platon khinh thÆ°á»ng sức mạnh của táºp tục đã được xây dá»±ng lâu Ä‘á»i nhÆ° phong tục Ä‘á»™c thê, ông không tiên liệu tánh ghen tuông tá»± nhiên của ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông, tình mẫu tá» của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà . Khi ông muốn phá vỡ Ä‘á»i sống gia đình, ông đã phá vỡ những Ä‘iá»u kiện cho má»™t nếp sống đạo đức. Chế Ä‘á»™ cá»™ng sản chẳng qua cÅ©ng chỉ là má»™t chế Ä‘á»™ gia đình được ná»›i rá»™ng cho toà n dân, khi đả kÃch gia đình Platon không biết rằng ông đã phá vỡ ná»n móng của xã há»™i lý tưởng mà ông sắp xây cất.
Những lá»i chỉ trÃch kể trên không phải hoà n toà n xa lạ đối vá»›i Platon. Nếp sống cá»™ng sản do ông chủ xÆ°á»›ng không áp dụng đối vá»›i quảng đại quần chúng. Platon biết rằng chỉ má»™t thiểu số giác ngá»™ má»›i đủ đức tÃnh tinh thần để sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i lãnh đạo, chỉ những ngÆ°á»i lãnh đạo má»›i xem nhau nhÆ° anh em, chỉ những ngÆ°á»i lãnh đạo má»›i từ bá» quyá»n tÆ° hữu. Äa số dân chúng còn lại được quyá»n sống theo các táºp tục cổ xÆ°a, hỠđược phép có của riêng, được phép sống xa hoa, được phép cạnh tranh, há» có thể sống vá»›i gia đình, chồng đâu vợ đó, mẹ đâu con đó v.v. Äối vá»›i giai cấp lãnh đạo há» phải có tinh thần danh dá»± và sá»± hãnh diện của giai cấp, chÃnh những yếu tố nà y cho phép há» sống cuá»™c Ä‘á»i khắc khổ táºp thể. Äối vá»›i tình mẫu tá», chúng ta phải công nháºn rằng tình nầy không mãnh liệt khi đứa trẻ chÆ°a sinh ra hoặc chÆ°a lá»›n, ngÆ°á»i mẹ trung bình chấp nháºn đứa hà i nhi sÆ¡ sanh không phải bằng sá»± vui mừng mà bằng sá»± nhẫn nhục. Tình mẫu tá» không phải có ngay lúc đó mà chỉ lá»›n dần cùng vá»›i đứa con vá»›i sá»± săn sóc của ngÆ°á»i mẹ, nó trở thà nh má»™t mối tình lá»›n khi đứa con trở thà nh sá»± đúc kết của công lao ngÆ°á»i mẹ.
Nhiá»u luáºn Ä‘iệu chỉ trÃch khác dá»±a trên yếu tố kinh tế. NgÆ°á»i ta trách Platon quá chú trá»ng đến sá»± phân chia giai cấp. Sá»± tháºt thì nguyên do của sá»± phân chia là những mâu thuẫn kinh tế trong xã há»™i. Trong chÃnh thể của Platon giai cấp lãnh đạo đã tá»± ý từ bá» sá»± cạnh tranh để vÆ¡ vét của cải. Chúng ta có thể kết luáºn rằng giai cấp lãnh đạo của Platon là má»™t giai cấp có quyá»n mà không có trách nhiệm chăng ? - Không phải nhÆ° váºy, há» có quyá»n chÃnh trị và quyá»n Ä‘iá»u khiển nhÆ°ng há» không có quyá»n lá»±c kinh tế. Giai cấp kinh tế có thể từ chối cấp dưỡng nếu há» bất bình vá»›i giai cấp lãnh đạo, cÅ©ng nhÆ° ngà y nay quốc há»™i kiểm soát hà nh pháp bằng cách biểu quyết ngân sách. Má»™t số ngÆ°á»i khác thắc mắc là m sao giai cấp lãnh đạo có thể giữ vững được quyá»n hà nh nếu không kiểm soát được những lá»±c lượng kinh tế ? Há» dá»±a và o lý thuyết của Hamilton và Marx cho rằng quyá»n lá»±c chÃnh trị chỉ là hình ảnh của kinh tế, quyá»n lá»±c chÃnh trị sẽ không còn gì má»™t khi quyá»n lá»±c kinh tế đã và o tay má»™t nhóm khác nhÆ° đã xảy ra tại Âu châu trong thế ká»· thứ 18.
Äó là má»™t lý lẽ rất căn bản, tuy nhiên chúng ta thấy rằng quyá»n lá»±c của giáo há»™i Thiên chúa giáo La Mã đã có má»™t thá»i rất oanh liệt không phải nhá» thế lá»±c của kim tiá»n mà nhá» và o sá»± tÃn ngưỡng của dân chúng. Quyá»n lá»±c của giáo há»™i ngà y xÆ°a má»™t phần là do ở trạng thái nông nghiệp: Những nhà nông thÆ°á»ng dá»… mê tÃn vì nghá» nghiệp của há» tuỳ thuá»™c rất nhiá»u và o thiên nhiên. Khi các Ä‘iá»u kiện kinh tế thay đổi, khi ná»n kinh tế kỹ nghệ bắt đầu thay thế cho ná»n kinh tế nông nghiệp, thì quyá»n lá»±c của giáo há»™i bắt đầu sút giảm. Quyá»n lá»±c chÃnh trị phải luôn luôn được Ä‘iá»u chỉnh để ăn khá»›p vá»›i tình trạng kinh tế. Giai cấp cầm quyá»n của Platon không chóng thì chầy sẽ bị phụ thuá»™c và o giai cấp sản xuất đã nuôi dưỡng nó. Dù giai cấp cầm quyá»n nắm trong tay tất cả quân lá»±c cÅ©ng không thoát khá»i sá»± lệ thuá»™c ấy. Quan niệm chÃnh yếu của Platon có lẽ là muốn chứng minh rằng dù cho các lá»±c lượng kinh tế quyết định chÃnh sách quốc gia, những kẻ thi hà nh chÃnh sách nà y phải là những nhà chuyên môn, không thể để những ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng gia, kỹ nghệ gia cầm quyá»n chÃnh trị vì há» chÆ°a được huấn luyện trong lãnh vá»±c nà y.
NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng chê trách rằng Platon chÆ°a ý thức được sá»± đổi thay thăng trầm của tất cả các chế Ä‘á»™ kinh tế, văn hoá cÅ©ng nhÆ° chÃnh trị : Ông phân loại ngÆ°á»i thà nh những giai cấp không khác gì nhà côn trùng há»c phân loại các côn trùng. Ông còn tạo ra các huyá»n thoại để bắt buá»™c dân chúng tin tưởng và o sá»± phân loại ấy. Quôc gia của Platon là má»™t quốc gia thủ cá»±u, thuáºt chÃnh trị của Platon thiếu sá»± tế nhị má»m dẻo, nó Ä‘á» cao tráºt tá»± mà không Ä‘á» cao sá»± tá»± do, nó thÃch cái đẹp nhÆ°ng không biết nuôi dưỡng các nghệ sÄ©.
Platon chủ trÆ°Æ¡ng rằng những kẻ cầm quyá»n phải là những kẻ Æ°u tú nhất, ông còn thêm rằng những kẻ cầm quyá»n phải được huấn luyện chu đáo. Äó là hai ý kiến đã được Ä‘em ra bà n cãi và đã được áp dụng nhiá»u lần trong lịch sá»; sau cùng cần phải nói thêm rằng quốc gia lý tưởng của Platon không nhất thiết phải là má»™t quốc gia trên thá»±c tế, nó chỉ ấn định Ä‘Æ°á»ng hÆ°á»›ng cho các quốc gia khác noi theo. Tuy nhiên đã có lần Platon muốn thá»±c hiện má»™t quốc gia lý tưởng : Äó là và o khoảng năm 384 tTL, Platon được má»™t quốc vÆ°Æ¡ng má»i là m cố vấn để thá»±c hiện những cải cách sâu rá»™ng. Platon nháºn lá»i nhÆ°ng lẽ cố nhiên việc của ông không thà nh tá»±u vì quốc vÆ°Æ¡ng kia không muốn giảm bá»›t quyá»n hạn của mình. Tục truyá»n rằng Platon bị kết tá»™i khi quân và bị Ä‘em bán là m nô lệ.
Những năm cuối cùng trong Ä‘á»i của Platon có thể gá»i là những năm hạnh phúc. Môn đệ của ông nhiá»u ngÆ°á»i giữ địa vị cao trong xã há»™i. Ông được các môn đệ tìm đến vì ông luôn luôn giữ được tinh thần sáng suốt cởi mở thông cảm vá»›i tất cả má»i ngÆ°á»i. Năm 80 tuổi, Platon được má»™t môn đệ má»i Ä‘i dá»± đám cÆ°á»›i. Khi tiệc gần tà n Platon lui và o nhà trong để nằm nghỉ. Sáng sá»›m ngÆ°á»i ta đến thức ông dáºy thì thấy rằng ông đã qua Ä‘á»i. Äám táng của ông được tổ chức rất trá»ng thể vá»›i rất nhiá»u ngÆ°á»i tham dá»±./.
|