Cách đây 45 năm, và o ngà y 10/2/1962, trên cây cầu Glinika nối liá»n Äông và Tây Berlin, đã diá»…n ra cuá»™c trao đổi tù binh đặc biệt giữa Liên Xô và Mỹ. PhÃa Liên Xô trao cho Mỹ viên phi công Francis Pauwers lái máy bay trinh sát bị bắn rÆ¡i ngà y 1/5/1960 trên vùng trá»i tỉnh Sverdlovsk và bị Tòa án Liên Xô kết tá»™i là m gián Ä‘iệp; còn phÃa Mỹ trao cho Liên Xô nhà tình báo "Mark" bị bắt và o mùa hè năm 1957 tại New York và bị Tòa án Mỹ kết án 32 năm tù.
Mark tên tháºt là William Henrichovich Fishe, được cả thế giá»›i biết đến nhÆ° má»™t huyá»n thoại trong lÄ©nh vá»±c tình báo đối ngoại, ông đã góp phần rút ngắn thá»i gian chế tạo bom nguyên tá» của Liên Xô.
Dòng máu anh hùng
William Henrichovich Fishe sinh ngà y 11/7/1903 tại thà nh phố cảng Newcastle của nÆ°á»›c Anh. Ông là háºu duệ của má»™t dòng tá»™c ngÆ°á»i Äức di cÆ° sang sống ở tỉnh Yaroslav (cách Moskva khoảng 200 km). Cha của William là Henrich Fishe ngay từ thuở niên thiếu đã tham gia hoạt Ä‘á»™ng chống sá»± bất công, vô cùng hà khắc của chế Ä‘á»™ Sa hoà ng; còn mẹ ông là dân gốc thà nh phố Saratov, trên bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng hoạt Ä‘á»™ng cách mạng đã gặp Henrich Fishe và hỠđã nên vợ nên chồng. Do những hoạt Ä‘á»™ng gây nguy hại cho đế chế Sa hoà ng, năm 1901 cặp vợ chồng trẻ "cứng đầu cứng cổ" nà y đã bị trục xuất ra khá»i nÆ°á»›c Nga. Há» tá»›i cÆ° trú tại thà nh phố cảng Newcastle và 2 năm sau đó sinh được cáºu con trai đầu lòng, đặt tên là William Henrickhovich.
Khi nhá» William rất Ãt nói, bÆ°á»›ng bỉnh và kiên gan, là m bất cứ việc gì cÅ©ng kiên trì, bá»n bỉ, quyết đạt được mục tiêu; tÃnh tình cÆ°Æ¡ng trá»±c khác thÆ°á»ng. Việc há»c hà nh đối vá»›i William tháºt nhẹ nhà ng vì cáºu rất thông minh, Ä‘á»c gì, nghe gì nhá»› ngay. William rất ham sách, Ä‘á»c rất nhiá»u, nhÆ°ng do hoà n cảnh kinh tế gia đình khó khăn, cáºu phải bá» dở trung há»c để và o là m nhân viên đồ há»a trong má»™t văn phòng thiết kế. Có việc là m, tá»± kiếm sống, William vừa là m việc, vừa tiếp tục há»c hết chÆ°Æ¡ng trình phổ thông, năm 16 tuổi thi Ä‘á»— và o TrÆ°á»ng đại há»c Tổng hợp thà nh phố cảng. NhÆ°ng chÆ°a há»c xong năm thứ nhất, gia đình Fishe trở vá» Nga, William và o há»c lại năm thứ nhất TrÆ°á»ng Nghiên cứu các vấn Ä‘á» PhÆ°Æ¡ng Äông ở Moskva.
CÅ©ng má»›i chỉ xong năm thứ nhất, William được gá»i nháºp ngÅ© và anh phục vụ trong Tiểu Ä‘oà n Thông tin Quân khu thủ đô Moskva. Sau đó anh được cá» Ä‘i há»c ở Há»c viện Nghiên cứu khoa há»c thuá»™c lá»±c lượng Không quân. Năm 1927 William được Ä‘iá»u vá» CÆ¡ quan an ninh và dần dần trở thà nh ngÆ°á»i đứng đầu mạng lÆ°á»›i thông tin tình báo bà máºt, được giao những nhiệm vụ rất phức tạp và đã hai lần anh được cá» tham gia những chuyến công tác tuyệt máºt.
Tuy nhiên, năm 1938 William vô cá»› bị loại khá»i cÆ¡ quan. Khi ấy ngÆ°á»i ta Ä‘oán già đoán non rằng có lẽ vì Beria không tin những cán bá»™ đã là m việc vá»›i "kẻ thù của nhân dân". Trở vá» vá»›i vị trà của má»™t ngÆ°á»i dân bình thÆ°á»ng, William không thể kiếm nổi má»™t việc là m. Gần nhÆ° tuyệt vá»ng và cuối cùng anh Ä‘Ã nh phải viết "thÆ° kêu cứu" gá»i tá»›i Ban Chấp hà nh Trung Æ°Æ¡ng Äảng cá»™ng sản BônsêvÃch toà n Nga. Trung Æ°Æ¡ng "nghe được tiếng kêu" của William, đã Ä‘iá»u anh đến là m việc tại Nhà máy chế tạo máy bay cho đến trÆ°á»›c ngà y phát xÃt Äức tấn công Liên Xô. Tháng 9/1941, anh được Ä‘iá»u trở lại Bá»™ Ná»™i vụ.
Suốt trong thá»i gian cuá»™c Chiến tranh Vệ quốc vÄ© đại William là m việc tại Cục 4 Ủy ban An ninh quốc gia, chuyên hoạt Ä‘á»™ng tình báo ở vùng lãnh thổ của Liên Xô bị phát xÃt Äức chiếm đóng. Nhiá»u chiến công của William Fishe trong giai Ä‘oạn nà y còn chÆ°a được công bố đầy đủ, nhÆ°ng má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết rằng anh đã có những đóng góp quan trá»ng trong "Chiến dịch Berezino" (tên của má»™t tỉnh ở Cá»™ng hòa Belurus).
Trên vùng lãnh thổ đã được giải phóng nà y của Belurus má»™t số ngÆ°á»i từng là tù binh của Äức đã thà nh láºp má»™t đạo quân khá lá»›n chống phá Hồng quân ngay tại háºu phÆ°Æ¡ng. Những kẻ lãnh đạo Ä‘á»™i quân đó thÆ°á»ng xuyên liên lạc vá»›i Ban chỉ huy phát xÃt Äức để báo cáo vá» những hoạt Ä‘á»™ng phá hoại của chúng. Còn Äức thì gá»i cho Ä‘á»™i quân nà y vÅ© khÃ, đạn dược, lÆ°Æ¡ng thá»±c, thá»±c phẩm, trang thiết bị thông tin liên lạc và cả các Ä‘iệp viên ngÆ°á»i Äức. Tất cả Ä‘á»u rÆ¡i và o tay Hồng quân Liên Xô. William Fishe giác ngá»™ lãnh đạo nhóm nhân viên Ä‘iện Ä‘Ã i ngÆ°á»i Äức được phái từ Berlin tá»›i. Anh kiểm soát toà n bá»™ các phiên liên lạc vô tuyến Ä‘iện vá»›i Ban chỉ huy phát xÃt Äức. Chiến dịch nà y kéo dà i suốt từ tháng 8/1944 đến tháng 5/1945. ChÃnh trong thá»i gian đó William Fishe đã kết bạn vá»›i má»™t đồng nghiệp ngÆ°á»i Äức tên là Abeli Rudolfe Ivanovich. Sau khi bị bắt ở New York (năm 1957) anh đã mạo danh khai tên ngÆ°á»i nà y, vì anh biết ngÆ°á»i bạn Äức đó đã không còn.
Bà máºt hạt nhân của Mỹ
Tháng 11/1948 William Fishe được phái sang hoạt Ä‘á»™ng tại Mỹ dÆ°á»›i máºt danh "Mark". Ngay sau đó, tại New York xuất hiện má»™t há»a sÄ© tá»± do tà i năng tên là Emil Rober Goldfus. Mark xây dá»±ng và lãnh đạo má»™t mạng Ä‘iệp viên ngầm, tuyển chá»n những Ä‘iệp viên má»›i, duy trì liên lạc thÆ°á»ng xuyên vá»›i Trung tâm và nghiên cứu má»™t hệ thống máºt mã riêng. Nhiá»u năm liá»n nhóm Mark đã cung cấp những thông tin tình báo rất quan trá»ng.
Trong nhóm nà y có cặp vợ chồng Moris và Leotina Koeny rất nhanh trÃ, sáng tạo và can đảm. Há» thÆ°á»ng xuyên nháºn được các thông tin từ Trung tâm Hạt nhân ở Los Alamos. Nhá» váºy Liên Xô đã có thể rút ngắn thá»i gian chế tạo vÅ© khà nguyên tá». Nhóm Mark còn cho biết, Mỹ đã soạn thảo kế hoạch và chuẩn bị cho cuá»™c Chiến tranh thế giá»›i thứ 3, theo đó sẽ ném khoảng 300 quả bom nguyên tá» xuống khắp lãnh thổ Liên Xô, riêng hai thà nh phố Moskva và Leningrad, má»—i nÆ¡i sẽ phải hứng chịu 8 quả bom nguyên tá» lá»›n nhất của Mỹ.
Có thể nói mạng Ä‘iệp viên ngầm Mark đã hoạt Ä‘á»™ng rất hiệu quả, gá»i được nhiá»u thông tin quan trá»ng vá» Trung tâm. Do nhu cầu hoạt Ä‘á»™ng, Moskva cá» Thượng tá An ninh quốc gia (KGB) Reino Heihanen (tên tháºt là Constantin Ivanov) sang Mỹ trợ giúp Mark. Mark đã chuyển cho viên sÄ© quan KGB nà y má»™t khoản tiá»n lá»›n để mở cá»a hiệu ảnh và giúp đỡ gia đình má»™t Ä‘iệp viên đã bị bắt. Sống ở phÆ°Æ¡ng Tây giữa khung cảnh xa hoa, diá»…m lệ, vui chÆ¡i tối ngà y, Reino đã sa ngã và quên hết nhiệm vụ được giao, chỉ ném tiá»n và o những trò tiêu khiển, rượu chè, gái gú, tháºm chà "quên" cả những cuá»™c gặp đã định. Reino còn bán đứng Mark cho CIA và hứa hẹn hợp tác vá»›i CÆ¡ quan gián Ä‘iệp Mỹ.
Năm 1957, các nhân viên Cục Äiá»u tra Liên bang Mỹ (FBI) đã bắt Mark ngay tại khách sạn, nÆ¡i anh Ä‘ang sinh sống. Äể thông báo ngầm cho trung tâm biết rằng mình đã bị bắt, Mark mạo danh khai tên là Abeli Rudolfe Ivanovich, má»™t đồng nghiệp đã hy sinh trong khi thá»±c hiện nhiệm vụ. Trong suốt quá trình Ä‘iá»u tra, bị các cÆ¡ quan đặc biệt của Mỹ tra tấn, hà nh hạ, rồi phỉnh phá» dụ dá»— đủ kiểu, song Mark má»™t má»±c từ chối những hoạt Ä‘á»™ng gián Ä‘iệp. Anh bị kết án tù 32 năm. Những ngà y tháng dà i trong nhà tù hết ở New York, rồi Atlanta, William Fishe dà nh má»i thá»i gian có được cho những công việc mà anh yêu thÃch là nghiên cứu toán há»c, lý thuyết nghệ thuáºt và vẽ tranh sÆ¡n dầu.
Trở lại Ä‘á»™i ngÅ©, William tham gia giảng dạy - Ä‘Ã o tạo những thế hệ tình báo trẻ. Ông qua Ä‘á»i ngà y 15/11/1971. Do có những chiến công xuất sắc trong sá»± nghiệp bảo vệ an ninh quốc gia, William Henrichovich Fishe đã được Nhà nÆ°á»›c Liên Xô nhiá»u lần tặng Huân chÆ°Æ¡ng Cá» Ä‘á», Huân chÆ°Æ¡ng Lênin, Huân chÆ°Æ¡ng Lao Ä‘á»™ng, Huân chÆ°Æ¡ng Sao Ä‘á» và nhiá»u huân, huy chÆ°Æ¡ng khác.
Trên cÆ¡ sở cuá»™c Ä‘á»i và sá»± nghiệp của nhà tình báo huyá»n thoại William Henrichovich Fishe, nhà văn Liên Xô V. Kozhevnikov đã viết cuốn tiểu thuyết "Thanh kiếm và lá chắn". Còn vị luáºt sÆ° ngÆ°á»i Mỹ Jeams Donovan, ngÆ°á»i nắm từ đầu đến cuối "vụ án Mark" đã viết cuốn sách "Những ngÆ°á»i xa lạ trên cầu". Vá» sau, Kirill Vichtorovich Henkin, má»™t ngÆ°á»i bạn thân và là há»c trò của William Henrichovich Fishe còn viết má»™t cuốn sách nữa vỠông, mang tá»±a Ä‘á» "Thợ săn theo dấu chân"
Ngô Gia SÆ¡n (theo Sao Äá»)