Anh Nguyá»…n Xuân Hoà ng nhá» tôi viết mục Sổ Tay cho Văn số nà y. Tôi chÆ°a bao giá» phụ trách mục gì cho bất cứ báo nà o. Những bà i tôi viết chỉ là những sáng tác “tá»± do": thÆ¡, truyện, tùy bút, tiểu luáºn. Viết Sổ Tay thì phải Ä‘á» cáºp Ãt nhiá»u đến ná»™i dung của số báo sắp ra. NhÆ°ng tôi không có trong tay ngay cả mục lục của số báo, và tôi chỉ có má»™t đêm để viết cho kịp “deadline" mà anh Hoà ng nhá». Tôi gá»i Ä‘iện thoại, anh Hoà ng nói: “Hạo muốn viết gì cứ viết, coi nhÆ° má»™t bà i tùy bút". Vâng, đây chỉ là bà i tùy bút của tôi, đăng và o mục Sổ Tay thế chá»— cho ngÆ°á»i chủ bút báºn việc, không liên quan gì đến quan Ä‘iểm của tạp chà Văn.
Tôi nháºn lá»i, nhÆ°ng chÆ°a nghÄ© ra sẽ viết vá» Ä‘iá»u gì. Rồi tôi tá»± há»i, sao không bắt đầu bằng chÃnh những ý nghÄ© của tôi vá» nhà văn Nguyá»…n Xuân Hoà ng, ngÆ°á»i tôi vừa nói chuyện xong trên Ä‘iện thoại.
Tôi chÆ°a bao giá» gặp mặt anh Nguyá»…n Xuân Hoà ng. Thỉnh thoảng tôi liên lạc vá»›i anh qua email, gấp thì gá»i Ä‘iện thoại, nói dăm câu cần thiết, không bao giá» ra ngoà i phạm vi công việc. Tôi không có cÆ¡ há»™i quen biết nhiá»u ngÆ°á»i là m văn nghệ ở đây, mặc dù tôi sống cách Little Saigon chỉ hai giá» lái xe. Không rõ vì sao, nhÆ°ng tháºt sá»± tôi hÆ¡i ngại gặp há». Có thể vì cách biệt tuổi tác? Tôi nghÄ© ở Mỹ, cái hố ngăn cách thế hệ rá»™ng hÆ¡n ở Việt Nam. Má»™t ngÆ°á»i lá»›n tuổi và má»™t ngÆ°á»i trẻ ở Việt Nam chỉ cách biệt nhau vá» tuổi tác, kinh nghiệm. NhÆ°ng cÅ©ng hai ngÆ°á»i đó, nếu sống ở Mỹ, ngoà i những cách biệt vá» tuổi tác và kinh nghiệm, còn có những cách biệt vá» ngôn ngữ, vá» mức Ä‘á»™ Ä‘áºm nhạt văn hóa Việt-Mỹ, vá» mối liên hệ vá»›i quê hÆ°Æ¡ng, vá» quan Ä‘iểm chÃnh trị. Cái hố ngôn ngữ-văn hóa giữa các thế hệ ngÆ°á»i Việt ở đây rá»™ng đến ná»—i đôi khi trong cùng má»™t nhà , cha mẹ con cái gần nhÆ° không thể trò chuyện được vá»›i nhau. Tôi sang Mỹ khi đã lá»›n. Có nghÄ©a tôi rất “MÃt". NhÆ°ng tháºt tình, tôi vẫn thấy ngại khi phải tiếp xúc vá»›i những ngÆ°á»i là m văn nghệ thuá»™c thế hệ trÆ°á»›c. Có thể má»™t phần vì bản tÃnh tôi không chủ Ä‘á»™ng trong những quan hệ.
Anh Nguyá»…n Xuân Hoà ng là má»™t trong hai ngÆ°á»i là m văn nghệ từ trÆ°á»›c 1975 ở hải ngoại mà tôi quen. NgÆ°á»i kia là anh Khánh TrÆ°á»ng. Cả hai Ä‘á»u là những ngÆ°á»i tôi cảm thấy gần gÅ©i khi tiếp xúc, dù vá»›i anh Hoà ng, chỉ là những tiếp xúc qua thÆ° từ, Ä‘iện thoại. NgÆ°á»i ta Ä‘ang Ä‘á» cao má»™t thứ văn chÆ°Æ¡ng tách biệt khá»i nhân cách nhà văn. Tôi biết váºy. NhÆ°ng riêng tôi, trong tÆ° cách má»™t ngÆ°á»i Ä‘á»c, ngÆ°á»i là m thÆ¡, tôi vẫn già nh cho mình quyá»n được yêu mến “con ngÆ°á»i" các nhà văn qua tác phẩm. Tôi không tìm cách tranh cãi hay thuyết phục ai vá»›i quan niệm “lá»—i thá»i" của tôi. Ãây chỉ là chuyện cá nhân. Ãá»c Nguyá»…n Xuân Hoà ng, bao giá» tôi cÅ©ng hình dung má»™t nhân cách mẫn cảm, sâu sắc, và dịu dà ng. Nguyá»…n Xuân Hoà ng có lẽ thuá»™c và o số những ngÆ°á»i là m văn chÆ°Æ¡ng có khả năng đứng lùi ra khá»i văn chÆ°Æ¡ng để nhìn thấy cái chiá»u kÃch lá»›n hÆ¡n của Ä‘á»i sống. Anh là m văn chÆ°Æ¡ng nhÆ°ng không “sân si" vì văn chÆ°Æ¡ng, không quên rằng văn chÆ°Æ¡ng, xét cho cùng, chỉ là má»™t trò nhảm trÆ°á»›c cái chết. Ãây là mẫu nhà văn luôn ám ảnh tôi. Tôi đã lá»›n lên vá»›i tác phẩm của những nhà văn mà khi Ä‘á»c há», tôi nghÄ© há» là những ngÆ°á»i bạn tinh tế. Ãá»c Nguyá»…n Xuân Hoà ng, tôi có cảm giác đó. Tôi cÅ©ng yêu mến Thanh Tâm Tuyá»n, DÆ°Æ¡ng Nghiêm Máºu, Võ Ãình ,và ThÆ°á»ng Quán qua văn chÆ°Æ¡ng trong má»™t cung cách nhÆ° váºy, mặc dù tôi chÆ°a bao giá» gặp há».
Vừa rồi nhân dá»± má»™t há»™i nghị ở Ãại Há»c UC Bekerley, tôi có gặp và i ngÆ°á»i Việt trẻ Ä‘ang theo há»c tiến sÄ© các ngà nh văn chÆ°Æ¡ng, xã há»™i há»c Ãông Nam Ã. Trong số há» có ngÆ°á»i là m thÆ¡ tiếng Việt, có ngÆ°á»i viết truyện bằng tiếng Anh và đang tìm ngÆ°á»i dịch tác phẩm sang tiếng Việt. Những ngÆ°á»i nà y khiến tôi Ãt nhiá»u lạc quan vá» má»™t lá»›p Ä‘á»™c giả má»›i của văn chÆ°Æ¡ng hải ngoại, tuy không nhiá»u, nhÆ°ng là những ngÆ°á»i Ä‘á»c giá»i, rất có kiến thức. Má»™t cô trong số nà y, Quân Trần, Ä‘ang có ý định nghiên cứu vá» văn chÆ°Æ¡ng miá»n Nam trÆ°á»›c 1975. Các sách trÆ°á»›c 1975 phần nhiá»u được in lại ở hải ngoại hoặc được sÆ°u táºp bởi thÆ° viện các đại há»c lá»›n nhÆ° Cornell. NhÆ°ng các báo, tạp chà thì không được đầy đủ lắm, rải rác má»—i nÆ¡i má»™t Ãt. Tạp chà Sáng Tạo hiện có ở thÆ° viện Cornell, số 1 đến số 15 năm 1956-1957, số 16 đến số 27 năm 1958, số 1 đến số 7 năm 1961, và má»™t số bản chụp microfilm. Báo chà rất quan trá»ng trong việc dá»±ng lại bá»™ mặt văn chÆ°Æ¡ng má»™t thá»i. Nó chứa nhiá»u sáng tác không được in thà nh sách của các tác giả, và quan trá»ng hÆ¡n, chứa nhiá»u tranh luáºn, Ä‘iểm sách, tin văn nghệ mà không thể tìm ở nguồn tà i liệu nà o khác. Sách báo Việt Nam xuất bản không nhiá»u, lại còn bị chiến tranh tà n phá, bị hủy bá», ngăn cấm, nên những ngÆ°á»i trẻ giỠđây muốn nghiên cứu gì cÅ©ng gặp khó khăn vá» tà i liệu. Ngay bây giá», nếu ở Việt Nam, các thÆ° viện bắt đầu kiểm kê, sÆ°u táºp lại sách báo trÆ°á»›c 1975, hy vá»ng vẫn kịp. Ãể lâu hÆ¡n nữa, có thể chẳng còn gì. Lúc đó có tiá»n cÅ©ng vô Ãch.
Nhắc đến văn chÆ°Æ¡ng miá»n Nam trÆ°á»›c 1975, tôi nhá»› lá»i Nguyá»…n Quốc Chánh nhân má»™t buổi tối ngồi ở quán bia lá» Ä‘Æ°á»ng Sà i Gòn cách đây gần hai năm. Chánh nói, “đá»i sống văn chÆ°Æ¡ng Sà i Gòn trÆ°á»›c 1975 tháºt đã, Hiện Sinh rắc má»™t chút phấn và ng lên má»i thứ". Tôi phá lên cÆ°á»i, nhÆ°ng hiểu ý Chánh. Má»™t ngÆ°á»i Ä‘á»c nhiá»u, hiểu biết nhÆ° Chánh thừa biết thá»i của Hiện Sinh đã qua; và ngay trong những ngà y và ng son của nó ở Sà i gòn, chắc cÅ©ng không Ãt trò sến. Ãiá»u mà Chánh muốn nói, tôi hiểu, là má»™t không khà trà thức, má»™t thái Ä‘á»™ là m văn nghệ vá»›i ý thức vá» sá»± phi lý sau cùng của má»i sá»± để không quá cay cú, quá “ăn thua đủ" vá»›i văn chÆ°Æ¡ng. Tôi đã gặp Nguyá»…n Thị Hoà ng. Má»™t thá»i gian dà i bà hay ngồi buổi tối ở quán bar của gia đình trên Ä‘Æ°á»ng Lý Tá»± Trá»ng. Má»™t ngÆ°á»i phụ nữ mà thá»i gian và những truân chuyên của Ä‘á»i sống dÆ°á»ng nhÆ° không chạm tá»›i được. Bà hay ngồi má»™t mình trong góc, quan sát cái đám đông ồn à o vá»›i đôi mắt thẳm sâu trong bóng tối. Lối nói chuyện nhát gừng của bà cÅ©ng hấp dẫn nhÆ° cái huyá»n thoại văn chÆ°Æ¡ng mà bà tạo nên. Nếu tôi là ngÆ°á»i là m phim, tôi sẽ là m má»™t cuốn phim tà i liệu vá» những nhà văn Sà i Gòn còn sót lại nhÆ° Nguyá»…n Thị Hoà ng, DÆ°Æ¡ng Nghiá»…m Máºu, Nguyá»…n Ãức SÆ¡n, Trần Thị NgH., Huy Tưởng, Nguyá»…n Thụy Long... Há» là những nhân chứng vô giá của má»™t thá»i văn há»c sáng giá. HỠđã luôn ở đó, Sà i gòn, qua tất các biến Ä‘á»™ng kinh hồn của má»™t cuá»™c chuyển Ä‘á»i. Những ngÆ°á»i thuá»™c lá»›p háºu sinh nhÆ° Chánh và tôi hay nghÄ© vá» văn chÆ°Æ¡ng Sà i Gòn trÆ°á»›c 1975 vá»›i Ãt nhiá»u thi vị hóa. Vá» mặt tâm lý, có lẽ phần nà o vì chúng tôi quá chán ngán vá»›i sá»± cục mịch của sinh hoạt văn chÆ°Æ¡ng hôm nay. Vụ “Trò Chuyện Vá»›i Hoa Thủy Tiên" của Nguyá»…n Huy Thiệp gần đây là má»™t và dụ. Không đâu và o đâu cả. NgÆ°á»i khiêu khÃch thì thô, ngÆ°á»i tấn công thì phô. TrÆ°á»›c đây, ngÆ°á»i ta “ngông" bằng triết há»c nhÆ° Phạm Công Thiện, “điên" bằng thÆ¡ ca nhÆ° Bùi Giáng. Có má»™t sá»± dá»… thÆ°Æ¡ng trà thức trong các hiện tượng văn nghệ “bất thÆ°á»ng" đó. Còn bây giá» thì không, những sá»± “bất thÆ°á»ng" hôm nay chỉ khiến chúng ta buồn nản vì vẻ thô lá»— thá»±c dụng của nó.
Nhắc đến Phạm Công Thiện, tôi chắc nhiá»u ngÆ°á»i cÅ©ng nhÆ° tôi, khi má»›i lá»›n Ãt nhiá»u Ä‘á»u bị mê hoặc bởi các tác phẩm “triết há»c" của ông. DÄ© nhiên khi trưởng thà nh hÆ¡n má»™t chút, tôi nháºn ra những sách gá»i là “triết há»c" của Phạm Công Thiện tháºt ra chỉ là những tác phẩm thÆ¡ ca. Chúng lá»™n xá»™n, đầy cảm tÃnh, và không trình bà y má»™t vấn Ä‘á» triết há»c nà o đến đầu đến Ä‘uôi. NhÆ°ng chúng là m ta say đắm vì sá»± mãnh liệt của cảm xúc, sá»± rá»±c sáng của thông tuệ. Tác phẩm hay nhất của Phạm Công Thiện vá»›i tôi là táºp thÆ¡ “Ngà y Sinh Của Rắn". MÆ°á»i bà i thÆ¡ trong táºp sách má»ng nà y tháºt tuyệt diệu. Tôi đã Ä‘á»c Ä‘i Ä‘á»c lại chúng trong những đêm lạnh má»™t mình ở Seattle những ngà y má»›i qua Mỹ.
Tôi cÅ©ng vừa má»›i Ä‘á»c bà i viết đăng lại trên talawas của Phùng Hà Phủ kể chuyện bố ông, nhà thÆ¡ Phùng Cung. Tôi chÆ°a Ä‘á»c nhiá»u văn chÆ°Æ¡ng Phùng Cung. NhÆ°ng việc ngÆ°á»i ta giam má»™t nhà thÆ¡ 12 năm tù chỉ vì tÆ° tưởng nghệ thuáºt của ông thì tháºt kinh hoà ng. Tôi tá»± há»i Phùng Cung đã nghÄ© gì suốt 12 năm dà i trong tù. Tôi tá»± há»i gia đình ông, con cái ông đã trải qua những thiếu thốn, kỳ thị, lo sợ nhÆ° thế nà o suốt thá»i gian đó; và thÆ¡ ca nà o, triết há»c nà o có thể nâng đỡ con ngÆ°á»i trong ná»—i Ä‘au khổ to lá»›n nhÆ° váºy. Ãôi khi nhân danh nghệ thuáºt, chúng ta mang văn chÆ°Æ¡ng Ä‘i quá xa khá»i Ä‘á»i sống. Những số pháºn nghệ sÄ© nhÆ° Phùng Cung nhắc nhở chúng ta vá» sá»± phù phiếm của kiểu văn chÆ°Æ¡ng nhÆ° váºy. Má»™t sá»± phù phiếm đáng xấu hổ.
Khi tôi Ä‘ang viết những giòng nà y thì biết được tin vá» vụ chặt đầu Nick Berg, má»™t thanh niên 26 tuổi ngÆ°á»i Mỹ là m việc ở Iraq. Những bức ảnh từ internet video cho thấy năm kẻ khủng bố bịt mặt đứng phÃa sau Nick, bị trói quặt tay sau lÆ°ng ngồi dÆ°á»›i đất. Má»™t tên bịt mặt nắm tóc, kéo đầu ngÆ°á»i thanh niên vá» má»™t bên, tên khác rút dao cắt cổ Nick trong khi anh Ä‘ang hoà n toà n tỉnh táo. Xong, chúng giÆ¡ cao đầu ngÆ°á»i thanh niên trÆ°á»›c ống kÃnh máy quay. Kiểu xá» tá» Trung Cổ nà y chắc không phải xảy ra lần đầu trong lịch sá», Ä‘iá»u khác biệt là giỠđây nó được truyá»n Ä‘i sống Ä‘á»™ng qua internet đến hà ng tỉ ngÆ°á»i trên thế giá»›i. Sá»± đối láºp giữa internet, cái “hình thức" văn minh thá»i đại công nghệ Háºu Hiện Ãại, vá»›i “ná»™i dung" dã man Trung Cổ khiến ta choáng váng. Trong phút chốc, sá»± mâu thuẫn tá»™t Ä‘á»™ nà y nhÆ° má»™t bá»™c thuốc nổ giáºt sáºp hà ng thế ká»· văn minh thà nh tro bụi. Trong phút chốc, nó khiến ta không còn thiết tha việc là m ngÆ°á»i. Ta chỉ muốn trả thù.
Bà i viết nà y bắt đầu vá»›i những ý nghÄ© tốt đẹp vá» má»™t nhà văn mà tôi yêu mến, kết thúc vá»›i hình ảnh đẫm máu của má»™t vụ giết ngÆ°á»i má»i rợ. Giữa hai Ä‘oạn nà y là má»™t chút văn chÆ°Æ¡ng.
Ãây là những ngà y tháng Năm năm 2004 của tôi.