Và o đầu những năm 30 của thế ká»· nà y, giữa lúc đông đảo bạn Ä‘á»c của M.Sô-lô-khốp Ä‘ang hồi há»™p theo dõi số pháºn của Gri-gô-ri Mê-lê-khốp và những sá»± kiện được miêu tả trong bá»™ tiểu thuyết – anh hùng ca “Sông Äông êm Ä‘á»mâ€, giữa lúc tác giả Ä‘ang dồn sức viết táºp 3 của tác phẩm đồ sá»™ nà y để đáp lại lòng hâm má»™ của bạn Ä‘á»c, thì ở quê hÆ°Æ¡ng của nhà văn cÅ©ng nhÆ° trên toà n nông thôn Liên Xô diá»…n ra phong trà o táºp thể hoá nông nghiệp.
Tâm hồn nhạy cảm và tÃnh Äảng của ngÆ°á»i nghệ sỹ lá»›n đã thôi thúc nhà văn phải đến ngay vá»›i những sá»± kiện của phong trà o cách mạng to lá»›n ấy. Bản thảo táºp 3 của “Sông Äông êm Ä‘á»m†đà nh phải tạm để lại má»™t bên, tác giả lao và o Ä‘á» tà i má»›i.
Và M.Sô-lô-khốp đã Ä‘i tá»›i nhiá»u vùng, thăm nhiá»u nông trang táºp thể, tìm hiểu những sá»± việc, những con ngÆ°á»i… để phản ánh bÆ°á»›c ngoặt lịch sá», khi những ngÆ°á»i nông dân cá thể, dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của Äảng Cá»™ng sản, dứt khoát từ bá» chế Ä‘á»™ tÆ° hữu cùng nhau xây dá»±ng nông trang táºp thể.
Chế Ä‘á»™ tÆ° hữu là nguồn gốc sinh ra má»i Ä‘au khổ của loà i ngÆ°á»i. NhÆ°ng Ä‘oạn tuyệt vá»›i cái tâm lý tÆ° hữu thâm căn cố đế ấy không phải là chuyện dá»… dà ng Ä‘Æ¡n giản; còn sức ỳ của những thà nh kiến, sức cản của những thói quen, sá»± chống đối của những kẻ cháºm tiến, sá»± phá hoại của kẻ thù…vv và cả những non yếu, sai lầm của những ngÆ°á»i cá»™ng sản trÆ°á»›c sá»± nghiệp hoà n toà n má»›i mẻ nà y…
Cần phải tiếp sức cho cách mạng vượt qua má»i trở ngại tiến lên, phải tiếp sức cho con ngÆ°á»i trong cuá»™c đấu tranh gay go quyết liệt nà y.
Mi-khai-in Sô-lô-khốp đã ý thức được Ä‘iá»u ấy; và “Äất vỡ hoang†(táºp 1) ra Ä‘á»i. Báo ‘Sá»± tháºtâ€, cÆ¡ quan ngôn luáºn của Ban chấp hà nh Trung Æ°Æ¡ng Äảng Cá»™ng sản Liên Xô đã xác nháºn thà nh công của nhà văn qua lá»i nháºn xét vá» cuốn sách ấy trong số báo ngà y 3-3-1933:â€Cuốn tiểu thuyết của Sô-lô-khốp có thể được xem nhÆ° là má»™t cuốn sách giáo khoa đặc biệt vá» nông thônâ€. Thà nh công ấy cÅ©ng được thể hiện ở sá»± đón Ä‘á»c nồng nhiệt của quần chúng; ngÆ°á»i ta Ä‘á»c ở các Ä‘á»™i sản xuất, ở các lán trại, trong giá» nghỉ ban đêm .v..v..
* * *
CÅ©ng nhÆ° ở táºp “Truyện sông Äôngâ€, ở “Sông Äông êm Ä‘á»mâ€, ngÆ°á»i Ä‘á»c gặp lại ở “Äất vỡ hoang†ngòi bút hiện thá»±c nghiêm ngặt không khoan nhượng của Mi-khai-in Sô-lô-khốp. Từ những trang sách hiện lên sá»± thá»±c phong phú Ä‘a dạng, đầy mâu thuẫn, rất phức tạp, những sá»± tháºt đôi lúc tà n nhẫn, tháºm chà tà n khốc, trong sá»± trần trụi không che giấu, không chút xuê xoa. NhÆ°ng đó cÅ©ng là sá»± tháºt lá»›n lao của lịch sá» Ä‘ang váºn Ä‘á»™ng và của chủ nghÄ©a anh hùng cao đẹp, từ đó Ä‘ang nảy sinh cái má»›i cá»™ng sản chủ nghÄ©a đầy hứa hẹn tÆ°Æ¡i sáng.
BÆ°á»›c và o táºp thể hoá nông nghiệp, ấp Grêmiatsi Lốc lồng lá»™n nhÆ° con ngá»±a bất kham. Nó chỉ vừa má»›i thoát ra khá»i ná»™i chiến chÆ°a được bao lâu, kẻ thù tuy bị thất bại thảm hại vẫn chÆ°a cam chịu bó tay; nhiá»u ngÆ°á»i dân kô-dắc lầm lạc còn nhá»› những bà i há»c nóng hổi, nhÆ°ng vẫn chÆ°a tháºt dứt khoát Ä‘i vá»›i ChÃnh quyá»n xô-viết; biết bao nhiêu thà nh kiến, thói tục lá»—i thá»i Ä‘ang đè nặng lên ngÆ°á»i nông dân.
Ở Grêmiatri Lốc những con ngÆ°á»i má»›i cÅ©ng đã xuất hiện, nhÆ°ng há» còn Ãt quá. HÆ¡n nữa, tuy đã được rèn luyện qua thá»±c tiá»…n chiến đấu nhÆ°ng má»—i ngÆ°á»i vẫn còn những chá»— non yếu của mình; và trÆ°á»›c mặt há» là má»™t công việc hoà n toà n má»›i.
Mặc dù váºy, tÆ°Æ¡ng lai thuá»™c vá» há». Vì há» có Ä‘Æ°á»ng lối đúng đắn sáng tạo của Äảng cá»™ng sản, có tấm lòng trung thà nh vô hạn đối vá»›i giai cấp, vá»›i nhân dân, vá»›i cách mạng, có niá»m tin và o quần chúng, có tinh thần sẵn sà ng tá»± phê bình và phê bình để rút kinh nghiệm tiến lên.
Cuá»™c đổi Ä‘á»i, từ con ngÆ°á»i cá thể sang con ngÆ°á»i táºp thể tháºt là vất vả, phải đổ mồ hôi và đổ máu (không phải là ngẫu nhiên mà ban đầu tác giả định đặt tên tác phẩm nà y là “Vá»›i mồ hôi và máuâ€). NhÆ°ng cuá»™c Ä‘á»i má»›i đã thắng. Chủ nghÄ©a xã há»™i đã thắng.
Từ ấp Grêmiatsi Lốc đã ra Ä‘á»i cái nông trang táºp thể ngà y cà ng vững mạnh; những nông dân cá thể đã trở thà nh nông trang viên; má»™t số ngÆ°á»i tiên tiến đã trở thà nh đảng viên cá»™ng sản; chi bá»™ đảng lá»›n lên.
* * *
Ngà y nay Ä‘á»c hai táºp “Äất vỡ hoang†liá»n má»™t mạch, Ä‘á»™c giả thấy mình tiếp xúc vá»›i má»™t chỉnh thể hoà n hảo; nếu không được giá»›i thiệu tiếp xúc thì khó mà biết táºp 1 và táºp 2 ra Ä‘á»i cách nhau hÆ¡n 20 năm. Bản thảo dở dang của táºp 2 đã bị huá»· hoại trong chiến tranh, tác giả phải viết lại hoà n toà n; đầu năm 1954 những chÆ°Æ¡ng đầu của táºp 2 má»›i ra mắt bạn Ä‘á»c; năm 1960 tác phẩm má»›i in xong trá»n bá»™. Giữa hai táºp là cả má»™t thá»i kỳ dà i xây dá»±ng chủ nghÄ©a xã há»™i, và má»™t cuá»™c Chiến tranh giữ nÆ°á»›c vÄ© đại.
Tất nhiên là tầm nhìn má»›i, trình Ä‘á»™ chÃn muồi cao hÆ¡n vá» nghệ thuáºt của tác giả và yêu cầu của hoà n cảnh lịch sá» má»›i cÅ©ng đã in dấu và o táºp 2. Vì váºy trong cái hoà n chỉnh thống nhất chung, má»—i táºp vẫn có nét đặc sắc riêng.
Nếu nhÆ° ở táºp 1 dồn dáºp sá»± kiện bá» bá»™n sôi Ä‘á»™ng của những ngà y đầu thà nh láºp nông trang, nổi báºt lên những biến đổi xã há»™i, những sá»± kiện chÃnh trị; thì sang táºp 2 dòng tá»± sá»± cháºm lại, Ä‘i sâu và o những câu chuyện tâm tình, Ä‘i sâu và o sá»± khám phá những ngóc ngách của lòng ngÆ°á»i; những vấn Ä‘á» xã há»™i hiện ra qua những lá»i tâm sá»±; âm hưởng trữ tình nổi báºt lên.
Nếu nhÆ° trong táºp 1 Äavưđốp còn Ä‘ang phải vất vả Ä‘i tìm cái “chìa khoá†để mở lối và o lòng dạ những con ngÆ°á»i ở Grêmiatsi Lốc, anh còn loay hoay chÆ°a biết là m sao để khám phá ra những bà máºt giấu kÃn trong bao nhiêu kẻ quanh mình; thì sang táºp 2, những con ngÆ°á»i ở nông trang đã cởi mở lòng mình ra vá»›i anh: SalÆ°i, ArÆ¡gianốp, rồi Uxchin… trÆ°á»›c mắt anh, những con ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng, có khi tưởng nhÆ° là hâm hấp, bá»—ng hiện ra khác hẳn vá»›i sá»± phong phú và vẻ đẹp là m cho anh kinh ngạc xiết bao. Những thế giá»›i tâm hồn bấy lâu vẫn khép kÃn vá»›i nhiá»u Ä‘iá»u kỳ lạ bà ẩn, có những Ä‘iá»u tưởng là sống để dạ chết mang theo, - đã mở ra vá»›i Äavưđốp. Qua những thá» thách, bằng kinh nghiệm của bản thân, các nông trang viên đã nháºn Äavưđốp là ngÆ°á»i của mình.
Ngòi bút sáng tạo của Sô-lô-khốp đã chỉ ra cái “chìa khoá†giúp cho ngÆ°á»i cá»™ng sản mở được những cái kho những kinh nghiệm, hiểu được những suy nghÄ© của quần chúng; là m cho ngÆ°á»i cá»™ng sản trở thà nh Ä‘iểm há»™i tụ của tâm hồn, trà tuệ quần chúng. Quần chúng đã giúp cho Äavưđốp thấy được cái “lò xo†bà máºt bấy lâu vẫn hoạt Ä‘á»™ng cản trở công việc của anh, phát hiện được âm mÆ°u phản loạn của kẻ thù.
* * *
Sẽ là má»™t thiếu sót lá»›n nếu không nói đến nghệ thuáºt trà o phúng dà dá»m có những lúc rất táo bạo Ä‘á»™c đáo của Mi-khai-in Sô-lô-khốp. Tháºt là bất ngá» khi ngÆ°á»i Ä‘á»c bắt gặp hai tÃnh cách trái ngược nhau là Nagunốp và Suka ká» vai sát cánh thà nh đôi bạn tri âm cùng lắng nghe “dà n nhạc gà trống†giữa đêm khuya. CÅ©ng phải tháºt cao tay má»›i có thể dà n dá»±ng nên cả má»™t quá khứ vá»›i bao nhiêu ná»—i Ä‘á»i cÆ¡ cá»±c đắng cay đằng sau những lá»i lẽ bông phèng ba hoa khoác lác đến chết cÆ°á»i của ông lão Suka. Từ nhân váºt hà i hÆ°á»›c Suka toát ra chân lý lá»›n mà Nagunốp đã có lần nói đến khi bà n vá» cái bi và cái hà i là “dù cho quá khứ có Ä‘au thÆ°Æ¡ng cá»±c nhục đến đâu thì nhân loại cÅ©ng từ biệt nó vá»›i má»™t nụ cÆ°á»i vui vẻâ€.
Cái trà o phúng dà dá»m, cÅ©ng nhÆ° cái trữ tình thiết tha sâu lắng hay cái hiện thá»±c nghiêm ngặt v.v của Sô-lô-khốp bao giá» cÅ©ng thấm đượm má»™t tÃnh triết lý thâm thuý, có sức lay Ä‘á»™ng đến táºn những chốn sâu thẳm của tâm hồn, buá»™c ngÆ°á»i ta phải suy nghÄ© băn khoăn cùng vá»›i tác giả, và theo sá»± định hÆ°á»›ng của tác giả.
Nhá» váºy mà “Äất vỡ hoang†tuy phản ánh má»™t khoảnh khắc của lịch sỠở má»™t thôn nhá» vùng sông Äông mà đã vượt qua được thá» thách của thá»i gian và sá»± sà ng lá»c của lịch sỠđể trở thà nh tà i sản tinh thần chung của ná»n văn hoá xã há»™i chủ nghÄ©a.
Äavưđốp, Nagunốp, RadÆ¡miốtnốp, MaiÄ‘anhicốp, Varia, Suka, và cả Luska nữa, cùng vá»›i bao nhiêu nhân váºt khác của Sô-lô-khốp đã được và o cuá»™c Ä‘á»i và sẽ còn Ä‘i mãi giữa cuá»™c Ä‘á»i vá»›i bao nhiêu bạn Ä‘á»c ở nhiá»u phÆ°Æ¡ng trá»i trên thế giá»›i.
Và tác giả đã không phụ lòng tác giả, đã thể hiện được Ä‘iá»u ông hằng mÆ¡ Æ°á»›c:
“Tôi mong muốn những cuốn sách của mình giúp được cho con ngÆ°á»i trở nên tốt hÆ¡n, tâm hồn há» trong sáng hÆ¡n, khÆ¡i dáºy được tình yêu thÆ°Æ¡ng đối vá»›i con ngÆ°á»i, khát vá»ng chiến đấu tÃch cá»±c vì lý tưởng nhân đạo chủ nghÄ©a, vì sá»± tiến bá»™ của nhân loạiâ€
“Äất vỡ hoang†đến vá»›i bạn Ä‘á»c Việt Nam và o những năm 1959-1962, nhÆ°ng dịch qua bản tiếng Pháp. Lần nà y “Äất vỡ hoang†được dịch từ nguyên bản tiếng Nga.
Nguyá»…n Duy BÃnh