Trận Quan Độ năm 220, là một trong ba trận đánh lớn trong thời kỳ Tam quốc. Nó quyết định vận mệnh Trung Quốc lúc bấy giờ. Đối với Viên Thiệu, là chuyện sống còn, phải thắng bằng được. Đối với Tào Tháo, quyết không để thua.
Lấy ít địch nhiều, phá tan đại quân của Viên Thiệu
Tháng Ba năm Kiến An thứ tư Năm 199 (sau công nguyên), bất chấp lời khuyên của một số mưu sĩ, Viên Thiệu tập trung mười vạn quân tinh nhuệ, tiến đánh Hứa Xương nhằm tiêu diệt Tào Tháo. Lúc này, Thiệu đã diệt Công Tôn Toản, chiếm được toàn bộ miền Bắc, gồm Ký Châu, Thanh Châu, Tịnh Châu, U Châu. Đất rộng người đông, binh lực dồi dào, Thiệu quyết sống mái một trận với Tào Tháo.
Tháo lập tức nghênh chiến. Tháng Tám, quân Tháo vượt Hoàng Hà, đóng quân tại Lê Dương (nay là phía đông huyện Lăng, tỉnh Hà Nam). Tháng Chín, quân Tào rút về Hứa Xương, đồng thời chia quân ra đóng ở Quan Độ (nay là huyện Trung Tê, tỉnh Hà Nam). Tháng Mười hai, Tháo đến Quan Độ lần thứ hai và đặt đại bản doanh ở đó. Ông ta sai Thái thú Đông bộ Lưu Diên đóng quân tại Bạch Mã (nay là phía đông huyện Hoạt, tỉnh Hà Nam), sai Ích thọ đình hầu Vu Cấm đóng quân tại Diên Tân (nay là phía bắc huyện Diên Tân, tỉnh Hà Nam). Quân của Tháo và Thiệu mặt đối mặt, chỉ cách nhau một con sông.
Tháo và Thiệu sớm muộn thanh toán nhau là tất yếu, không còn cách nào khác. Tháng Giêng năm Kiến An thứ Ba, Dương Phụng bị Lưu Bị giết; tháng Mười một cùng năm, Lã Bố bị Tháo diệt; tháng Sáu năm Kiến An thứ Tư, Viên Thuật ốm nặng; tháng Mười một năm Kiến An thứ Tư, Trương Tú hàng Tào. Dương Phụng đã chết, Lã Bố tử vong, Viên Thuật đã về chầu trời, Trương Tú đầu hàng, Lưu Biểu tuyên bố trung lập, Tôn Sách chiếm giữ mạn đông. Thế là rõ, Thiệu và Tháo ở vào cái thế không thể song song tồn tại, dứt khoát phải một mất một còn.
Vậy là cuộc chiến đã nổ ra. Có thể chia làm bốn giai đoạn. Khởi đầu là giao tranh. Viên Thiệu ra tay trước. Tháng Hai năm Kiến An thứ năm đời Hán Hiến đế (200 sau Công nguyên), Thiệu đưa quân tới Lê Dương, sai tướng Nhan Lương đem quân đánh Bạch Mã, tiếp đó, sai tướng Văn Xú tiến đánh Diên Tân, nhưng quyết chiến điểm vẫn là Bạch Mã. Tháng Ba, Lưu Diên quân ít không chống cự nổi, đưa thư cấp cứu Tào Tháo. Tháo lập tức tiếp viện cho Bạch Mã, nhưng Tuân Du khuyên Tháo nên tiếp viện cho Diên Tân.
Tháo lập tức hiểu ý Tuân Du, thi hành chiến thuật giương đông kích tây, làm ra vẻ chuẩn bị vượt Hoàng Hà đánh vào hậu phương Viên Thiệu. Quả nhiên Thiệu trúng kế, điều quân tiếp viện Diên Tân. Tháo dẫn quân rầm rộ nhằm hướng bắc tiến phát, đến gần Diên Tân, dùng khinh binh bất thình lình rẽ sang tập kích quân Thiệu ở Bạch Mã. Bạch Mã được giải vây.
Giao chiến không quên dân, tỏ rõ uy đức quân vương
Sau khi giải phóng Bạch Mã, Tào Tháo sợ Viên Thiệu trút giận lên đầu dân chúng, nên dẫn họ men theo sông Hoàng đi về phía tây. Xưa nay ta chỉ biết chuyện Lưu Bị khi rút lui đem theo dân Kinh, Tương, không biết Tào Tháo cũng từng như thế. Hành quân đến nam Diên Tân thì chạm trán với quân Thiệu vừa sang sông. Một cuộc tao ngộ chiến là không thể tránh khỏi. Khi đó quân Tào ở trên gò cao, quân Thiệu đánh tới. Tiêu binh báo cáo: Khoảng năm trăm kỵ binh của Thiệu đã tới. Lát sau lại báo: kỵ binh đã nhiều lên, bộ binh thì đếm không xuể. Tào Tháo bảo: Không cần báo cáo nữa. Liền lệnh cho quân sĩ tháo yên ngựa, nghỉ ngơi tại chỗ. Các tướng ngớ ra, nói quân địch đông quá, xin cho vận chuyển đồ quân trang quân dụng về doanh trại trước rồi hãy đánh.
Chi Tuân Du hiểu ý Tào Tháo, vừa cười vừa bảo: Đó là mồi dử, chuyển đi làm gì? Tháo cũng cười, rất tự tin. Lát sau, Văn Xú cùng Lưu Bị (khi đó đang theo Viên Thiệu) dẫn năm nghìn quân ào tới. Các tướng hỏi: Bây giờ lên ngựa được chưa? Tào Tháo bảo không vội. Quả nhiên, kỵ binh Văn Xú và Lưu Bị thấy đồ quân dụng ngổn ngang, liền xuống ngựa tranh nhau cướp. Lúc này Tháo mới lệnh cho đốt pháo hiệu, chiêng trống rầm trời, sáu trăm thiết kỵ của Tháo từ trên gò cao đánh xuống, quân Thiệu tan vỡ.
Trận này nổi tiếng đến nỗi, kiệm lời như Tam quốc chí cũng phải gọi là "đánh tan tác" quân Thiệu. Lưu Bị chạy không ngoái cổ lại. Văn Xú bị chết trong đám loạn quân, chưa hẳn chết dưới tay Quan Vũ như Tam quốc diễn nghĩa đã kể, vì khi quân Tào đang ăn mừng thắng lợi ở Diên Tân, thì ở Hứa đô, Quan Vũ gói ghém để lại tất cả những thứ Tháo ban tặng, kèm một thư gửi Tào Tháo, rồi dẫn hai chị dâu lẻn đi tìm ông anh kết nghĩa đang lẩn như trạch.