Kỳ cuối: Tìm dấu xưa bi hùng
TT - Đã 150 năm trôi qua, nhiều dấu tích còn lại của cả một hệ thống phòng thủ Đà Nẵng trong buổi đầu đánh Pháp dần mai một. Có rất nhiều ý kiến, kế hoạch nhằm trùng tu, tôn tạo những dấu xưa bi hùng đó, nhưng tất cả vẫn còn trong dự án!
Dấu xưa sót lại
Tọa lạc tại khuôn viên 24 Trần Phú (phường Thạch Thang, quận Hải Châu), thành Điện Hải trước là đồn Điện Hải được xây dựng từ đời Gia Long thứ 12 (1813) nằm sát mép cửa Hàn. Mười năm sau (1823), đồn Điện Hải được di dời vào sâu bên trong, trên một đồi cao (vị trí hiện nay). Năm Minh Mạng thứ 15 (1835), đồn Điện Hải chính thức được đổi tên thành Điện Hải.
Sử sách xưa ghi lại rằng thời ấy thành Điện Hải có chu vi 139 trượng, được thiết kế theo dáng hình vuông với bốn góc lồi được bao bọc bởi hai lớp tường, ở giữa có hào sâu 7 thước, muốn vào thành phải đi qua chiếc cầu bằng gạch bắc ngang qua hào. Trong thành có một kỳ đài cùng 28 ụ súng thần công lớn nhỏ cài cắm bốn phương. Ngoài ra trong thành có hàng cung, các kho chứa lương thực, súng đạn, xưởng đúc súng và nhà nghỉ cho quan, quân...
Thế nhưng chỉ sau ba đợt tấn công liên tiếp của liên quân Pháp - Tây Ban Nha trong những ngày đầu 1858 cùng những biến cố thăng trầm của lịch sử, giờ đây thành Điện Hải chỉ còn lại là những bức tường rêu loang lổ dấu xưa.
Theo phó giám đốc Sở Văn hóa - thể thao - du lịch Đà Nẵng Trần Quang Thanh, một dự án trùng tu tôn tạo thành Điện Hải bao gồm gia cố hệ thống tường, cửa thành, nạo vét lòng hồ, đồng thời phục dựng bốn tháp canh đặt bốn góc đang được tiến hành. “Trong quá trình thi công, công nhân nhiều lần khai quật được những khẩu thần công bị vùi sâu dưới chân thành đến 2m. Những khẩu thần công này được xác định có niên đại từ thời Thiệu Trị thứ 7 (1847)”, ông Thanh cho biết.
Tuy nhiên, điều nhiều người hết sức quan tâm, lo ngại là việc Đà Nẵng đang chuẩn bị xây dựng trung tâm hành chính cao 33 tầng nằm ngay sát chân di tích thành Điện Hải, đó là chưa nói đến khối nhà cao đồ sộ Softech Đà Nẵng đã xây dựng hoàn tất chắn hẳn cửa nam của thành. Ngoài ra, theo ông Thanh, hiện phần tường thành phía tây đang bị một số hộ dân xâm phạm nghiêm trọng bằng việc xây dựng nhà ở ngay cạnh vành đai di tích. “Thành phố đã đồng ý chi hơn 16 tỉ đồng cho việc di dời các hộ dân nơi đây ra khỏi vành đai di tích, nhưng đến nay công việc vẫn chưa thể hoàn tất” - một cán bộ ngành văn hóa cho biết.
Cũng như thành Điện Hải, sau năm 1980, để xây dựng nhà thi đấu Nguyễn Tri Phương, toàn bộ hơn 1.200 phần mộ tại nghĩa trủng Phước Ninh được di dời lên nghĩa trang Gò Cà (Hòa Vang). Sau lần di dời ấy, nghĩa trủng Phước Ninh chỉ còn lại một nhà bia cùng hai phần mộ của hai vị tướng.
Mới đây, chính quyền TP Đà Nẵng lại tiếp tục cho mở tuyến đường mới băng ngang qua hai phần mộ này. “Việc di dời sẽ phải tiến hành trong nay mai, trước mắt cấp lại khoảng 400m2 đất ngay trong khuôn viên nghĩa trủng để di dời hai phần mộ từ chân đường Hoàng Diệu (hiện tại) về nằm cạnh nhà bia bên dưới chân gốc đa. Việc di dời là ngoài ý muốn”, ông Thanh nói.
Bảo tàng ngoài trời
Thạc sĩ sử học Lưu Anh Rô từng lặn lội hai năm để lần tìm lại những dấu tích của cuộc chiến tranh Mậu Ngọ (1858) còn sót lại trong dân gian. Ông tỏ ra xót xa khi tận mắt nhìn thấy những khẩu thần công vừa được nhóm công nhân khai quật nhưng bị vứt lăn lóc khắp nơi trong khuôn viên thành Điện Hải.
Cũng như thạc sĩ Lưu Anh Rô, tiến sĩ sử học Ngô Văn Minh (Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh phân viện Đà Nẵng) cũng buồn lòng khi nói về những dấu xưa may mắn còn sót lại: “Đáng ra nên phục dựng nguyên trạng thành Điện Hải để con cháu về sau biết đó là một thành lũy kháng chiến thứ hai ở miền Trung còn lại sau cố đô Huế. Nhưng chúng ta chưa làm được điều đó. Thật đáng tiếc”.
Thạc sĩ xã hội học Bùi Văn Tiếng đề xuất hướng bảo tồn: “Việc khôi phục nguyên trạng thành Điện Hải trong bối cảnh hiện tại là điều khó có thể thực hiện. Nhưng vẫn có một cách làm khác để trả lại “tên tuổi” cho thành Điện Hải, đó là biến những đoạn tường thành, những khẩu thần công vừa tìm thấy trở thành một bảo tàng sống ngoài trời đầy hấp dẫn. Khi ấy lịch sử mới có thể đi vào lòng người được”.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Sinh Duy cho rằng: “Điều quan trọng nhất của thành Điện Hải bây giờ là làm sao cho mọi người tận mắt thấy được thành. Phải mắt thấy tay sờ những hiện vật mà 150 năm về trước ông cha ta đã dùng để đối đầu với “tàu đồng đạn sắt”. Còn nếu cứ để thành Điện Hải mãi lẩn khuất sau những tòa tháp cao tầng kia e sẽ khó lòng để người dân nhận ra. Điều đó sẽ đồng nghĩa với sự lãng quên quá khứ và như vậy quả là có tội với tiền nhân”.
Cả ông Duy và ông Tiếng đều cho rằng nghĩa trủng Hòa Vang là nghĩa trủng đầu tiên được xây dựng bằng chính tiền của triều đình cấp phát, để chôn cất những người đã hi sinh vì nghĩa lớn. Vậy nên có thể coi đây là nghĩa trang quốc gia đầu tiên của nước Việt, cần phải được tôn tạo, chỉnh sửa để con cháu sau này biết và nhớ đến.
Sau 150 năm, câu chuyện tưởng nhớ những người xả thân trong trận đầu chống Pháp ngày ấy bây giờ vẫn còn dở dang…
ĐĂNG NAM