Và o má»™t buổi tối mùa xuân năm 1936, khi tôi còn là má»™t chú bé 16 tuổi, bố tôi dẫn tôi Ä‘i xem trình diá»…n ca nhạc múa ở Kyoto. Tôi chỉ nhá»› hai Ä‘iá»u vá» buổi trình diá»…n đó. Äiá»u thứ nhất là bố tôi và tôi là hai ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây duy nhất trong đám khán giả, chúng tôi má»›i từ quê nhà Hòa Lan sang đây được mấy tuần, cho nên tôi chÆ°a quen vá»›i ná»n văn hóa xa lạ ở xứ nà y, nhÆ°ng tôi cảm thấy rất hấp dẫn. Äiá»u thứ hai là nhá» sau nhiá»u tháng ra sức há»c tiếng Nháºt, tôi cảm thấy thú vị biết bao khi hiểu được phần nà o những câu chuyện há» nói vá»›i nhau. Riêng vá» các thiếu nữ Nháºt Ä‘ang ca múa trên sân khấu trÆ°á»›c mặt, tôi không nhá»› được gì, ngoại trừ hình ảnh lá» má» vá» chiếc kimono mà u sắc tÆ°Æ¡i sáng. Ở má»™t nÆ¡i xa vá»›i nÆ°á»›c Nháºt nhÆ° New York city nà y, và vá»›i khoảng thá»i gian đã gần 50 năm, nếu không có ngÆ°á»i phụ nữ đã từng múa trên sân khấu ở thà nh bạn thân của tôi, Ä‘á»c cho tôi ghi lại hồi ức của bà ta, thì chắc tôi sẽ không biết gì hết vá» ná»n văn hóa đó.
Vì là sá» gia, cho nên tôi luôn luôn xem hồi ức là nguồn tà i liệu quan trá»ng. Hồi ức cung cấp tà i liệu vá» xã há»™i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i nhiá»u hÆ¡n chÃnh bản thân của ngÆ°á»i viết hồi ký. Hồi ký khác vá»›i tiểu sỠở chá»— ngÆ°á»i viết hồi ký không bao giá» hòan tất được kêt cuá»™c, còn ngÆ°á»i viết tiểu sá» Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên là có. Nếu xem hồi ký là tá»± nguyện thì chẳng khác nà o yêu cầu con thá» kẻ lại cho chúng ta nghe vá» cánh đồng mà nó đã nhảy qua. Là m sao nó biết được? Còn nếu chúng ta muốn biết cánh đồng, muốn nghe nói đến những nÆ¡i con thá» không thể thấy được thì chẳng có ai có hoà n cảnh thuáºn tiện hÆ¡n để nói.
Tôi nói chuyện nà y vá»›i tinh thần của má»™t nhà sá» há»c, căn cứ trên các dữ kiện chÃnh xác. Thế nhÆ°ng tôi phải thú nháºn rằng hồi ký của bà bạn Nitta Sayuri của tôi đã khiến cho tôi phải suy nghÄ© lại quan Ä‘iểm của mình. Äúng thế, bà ấy đã lý giải cho chúng ta hiểu được phần nà o thế giá»›i bà máºt mà bà đã sống ? nếu quý vị muốn nói đấy là quan Ä‘iểm của con thá» vá» cánh đồng cÅ©ng được. Chắc không có má»™t tà i liệu kỳ lạ nà o nói vá» Ä‘á»i sống kỳ lạ của nà ng geisha đầy đủ, hay hÆ¡n tà i liệu mà bà Sayuri đã cung cấp cho chúng ta. Bà còn để lại cho chúng ta tà i liệu nói vá» bà hết sức đầy đủ, chÃnh xác, có sức thuyết phục hÆ¡n cả chÆ°Æ¡ng sách nói dông dà i vá» bà trong cuốn "Những viên ngá»c lóng lánh của nÆ°á»›c Nháºt" (Glittering Jewels of Japan), hay hÆ¡n cả những bà i viết vá» bà đăng trên các tạp chà xuất bản trong những năm vừa qua. Ãt ra thì đây cÅ©ng là trÆ°á»ng hợp hy hữu, vì không ai biết rõ ngÆ°á»i viết hồi ký bằng chÃnh Ä‘Æ°Æ¡ng sá»± được.
Việc bà Sayuri nổi tiếng nhÆ° cồn chỉ là chuyện may mắn. Nhiá»u phụ nữ khác đã sống nhÆ° bà . Bà Kato Yuki danh tiếng ? nà ng geisha đã chiếm được trái tim của ông J. Pierpont, và trở thà nh vợ ngoại hôn của ông trong suốt tháºp niên đầu tiên của thế ká»· nà y ? đã sống cuá»™c sống còn hy hữu hÆ¡n cả bà Sayuri nữa. NhÆ°ng chỉ có Sayuri má»›i cung cấp cho ta tÆ° liệu vá» Ä‘á»i bà đầy đủ nhÆ° thế nà y.
Tôi tin rằng bà quyết định là m công việc nà y là do tình cá» mà ra. Nếu bà vẫn còn ở bên Nháºt, chắc cuá»™c sống của bà sẽ hết sức báºn bịu, bà không thể nà o tÃnh đến chuyện viết hồi ký được. Thế nhÆ°ng, và o năm 1956, hoà n cảnh đã Ä‘Æ°a đẩy bà Sayuri di cÆ° sang Hoa Kỳ. Bà đã ở tại khách sạn Waldorf ở New York 40 năm, bà biến căn há»™ ở trên tầng thứ 32 của khách sạn nà y thà nh má»™t ngôi nhà theo kiểu Nháºt tuyệt đẹp. NhÆ°ng cuá»™c sống của bà ở đây cÅ©ng rất nhá»™n nhịp, căn há»™ của bà luôn luôn có nhiá»u nghệ sÄ©, trà thức, doanh nhân Nháºt lui tá»›i ? tháºm chà có cả các ông Bá»™ trưởng trong ná»™i các và má»™t và i găng tÆ¡ nữa. Mãi cho đến năm 1985, nhá» có ngÆ°á»i quen giá»›i thiệu, tôi má»›i gặp được bà . Là ngÆ°á»i nghiên cứu vá» nÆ°á»›c Nháºt, tôi đã biết tên tuổi của Sayuri, nhÆ°ng hầu nhÆ° tôi không biết tà gì vá» bà hết. Nhá» tình bạn ngà y cà ng thắm thiết, bà tin tưởng và o tôi. Má»™t hôm, tôi xin phép bà cho tôi viết vá» câu chuyện Ä‘á»i bà . Bà trả lá»i tôi:
- Äược thôi, Jakob-san, nếu ông Ä‘Ãch thân ghi âm lá»i kể của tôi.
Thế là chúng tôi bắt đầu công việc. Sayuri nói rằng bà muốn Ä‘á»c hồi ký hÆ¡n là viết, vì bà đã quen nói mặt đối mặt vá»›i ngÆ°á»i khác, chứ bà không biết cách viết lách ra sao khi ngồi má»™t mình trong phòng. Tôi đồng ý, và bản thảo của tôi đã được bà đá»c cho chép 18 tháng liá»n. Tôi không rà nh tiếng thổ ngữ ở Kyoto của Sayuri ? nhÆ° các nà ng geisha được dân ở đấy gá»i là geiko, áo kimono thì được kêu là Obebe ? nên khi bắt tay và o việc, tôi đã phải rất vất vả má»›i dÃch được đúng nghÄ©a của chúng. Ngay từ đầu, tôi đã bị thế giá»›i của bà cuốn hút. Chúng tôi thÆ°á»ng gặp nhau và o các buổi tối, vì theo thói quen lâu ngà y của Sayuri, buổi tối là lúc tinh thần của bà linh há»at nhất. ThÆ°á»ng bà thÃch là m việc trong căn phòng của bà ở khách sạn Waldorf Towers, nhÆ°ng thỉnh thá»ang chúng tôi gặp nhau trong căn phòng riêng tại má»™t nhà hà ng Nháºt nằm trên đại lá»™ Park Avenue, ở đây má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết bà . Những buổi là m việc của chúng tôi thÆ°á»ng kéo dà i hai hay ba giá». Mặc dù chúng tôi thu băng lá»i lẽ của bà , nhÆ°ng buổi là m việc nà o cÅ©ng có ngÆ°á»i thÆ° ký của bà ở đấy để ghi chép, và cô ta đã ghi chép rất trung thá»±c. NhÆ°ng Sayuri không nói và o máy ghi âm hay nói vá»›i cô thÆ° ký, bà luôn luôn nói vá»›i tôi. Khi bà không nhá»› mình đã nói đến đâu, tôi là ngÆ°á»i nhắc cho bà nhá»›. Tôi xem mình nhÆ° ná»n móng của ngôi nhà , và tôi cảm thấy nếu tôi không có được lòng tin của bà , thì chắc không bao giá» bà kể ra câu chuyện nà y.
Äiá»u khiến chúng tôi thắc mắc nhất là tại sao bà Sayuri muốn kể ra câu chuyện nà y? Không có luáºt lệ chÃnh thức nà o buá»™c giá»›i geisha giữ im lặng, nhÆ°ng hỠđã quen vá»›i Ä‘iá»u nà y rồi. Giá»›i geisha không kể những chuyện đã xảy ra vá»›i há» cho ngÆ°á»i ta ghi chép. Giống nhÆ° gái Ä‘iếm, giá»›i geisha thÆ°á»ng phải đứng và o vị trà bất thÆ°á»ng không nên đả Ä‘á»™ng đến ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i nỠđã mua vui vá»›i há». Loà i bÆ°á»›m đêm nà y phải giữ được niá»m tin nÆ¡i khách hà ng của há» thì há» má»›i có lợi, bằng không, há» sẽ gặp nhiá»u Ä‘iá»u không hay. TrÆ°á»ng hợp bà Sayuri kể ra chuyện của mình là vì không có ai ở nÆ°á»›c Nháºt có khả năng khiển trách bà được nữa. Sợi dây rà ng buá»™c bà vá»›i quê cha đất tổ đã bị cắt đứt. Äiá»u nà y Ãt ra phần nà o đã cho chúng tôi biết lý do tại sao bà không cần phải giữ im lặng, nhÆ°ng há» cÅ©ng không cho chúng tôi biết tại sao bà muốn kể lại. Tôi sợ không dám há»i bà lý do nà y, nhỡ ra bà tháºn trá»ng mà đổi ý thì sao. Tháºm chà bản thảo đã hòan tất rồi mà tôi cÅ©ng không dám há»i. Chỉ sau khi bà đã thá»a thuáºn vá»›i nhà xuất bản rồi, tôi má»›i thấy an tâm để há»i:
- Tại sao bà muốn kể lại chuyện Ä‘á»i bà ?
- Không kể thì tôi là m gì cho hết thì gi� ? bà đáp.
Cái lý do Ä‘Æ¡n giản nhÆ° thế nà y có đúng hay không, tôi xin nhÆ°á»ng lại quyá»n nháºn định cho bạn Ä‘á»c.
Mặc dù Sayuri đồng ý kể lại chuyện Ä‘á»i bà , nhÆ°ng bà vẫn Ä‘Æ°a ra má»™t số Ä‘iá»u kiện. Bà muốn tác phẩm được in ra khi bà đã qua Ä‘á»i và các nhân váºt quan trá»ng có liên quan đến Ä‘á»i bà không còn nữa. May thay, sô nhân váºt nà y đã chết trÆ°á»›c bà . Bà lo sợ việc cuốn sách ra Ä‘á»i sẽ khiến há» hoang mang bối rối. Tên các nhân váºt trong truyện má»™t số được giữ nguyên, má»™t số được bà Sayuri giấu Ä‘i bằng cách chỉ gá»i biệt danh của há», nhÆ° ông "MÆ°a tuyết" chẳng hạn. Khi tôi yêu cầu bà Sayuri dùng máy ghi âm để ghi lại lá»i kể của bà , là tôi cốt đảm bảo việc dịch lại câu chuyện của bà cho chÃnh xác. Tuy nhiên, từ ngà y bà mất và o năm ngóai, tôi nháºn ra việc ghi âm còn mang má»™t ý nghÄ©a khác, là nó giữ lại giá»ng nói của bà ? giá»ng nói biểu cảm mà tôi hiếm khi được nghe thấy từ ngÆ°á»i khác. Bây giá», má»—i lần mở băng ghi âm ra để nghe lại giá»ng nói của bà , tôi thấy khó mà tin được việc bà đã từ giã cuá»™c Ä‘á»i nà y.
Jakob Haarhuis
Arnold Rusoff Giáo sÆ° lịch sá» Nháºt
Äại há»c New York