Cổ Văn Việt Nam
GIA HUẤN CA
1. Äặt quyển sách, vắt tay nằm nghỉ,
Há»… là m ngÆ°á»i dạy kỹ thì nên,
Phấn son cũng phải bút nghiên,
Cũng nhân tâm ấy há thiên lý nà o.
5. Nhân thong thả lựa vần quốc ngữ,
Là m bà i ca dạy vợ nhủ con:
Lá»i ăn nết ở cho khôn,
Chớ nên đa quá, đa ngôn chút nà o!
Ä‚n mặc chá»› mỹ miá»u chải chuốt,
10. Hình dung đừng ve vuốt ngắm trông,
Một vừa hai phải thì xong,
Giá»t dà i giá»t ngắn cÅ©ng không ra gì?
Khi đứng ngồi chứ hỠlơ lẳng,
Tiếng nhục nhằn nữa nặng đến mình,
15. Hạt mÆ°a chút pháºn lênh đênh,
Tấm son tạc lấy chữ trinh là m đầu.
Kìa mấy kẻ là u là u tiết ngá»c,
Äem sắc danh nguyện lúc lá»a châm,
Con hiá»n cha mẹ an tâm,
20. Má»™t nhà khen ngợi, nghìn năm bia truyá»n.
Ná» những kẻ nÆ°á»›c nguyá»n non hẹn,
Thấy mùi hoa bướm nghển, ong chà o,
Miệng Ä‘á»i dê diếu biết bao,
Äông ra quốc pháp, nhục và o gia thanh.
25. Äem ngÆ°á»i trÆ°á»›c lấy mình ngắm lại,
Khôn ba năm đừng dại má»™t giá»,
Äua chi chén rượu câu thÆ¡,
Thuốc là o ngá»t nhạt, nÆ°á»›c cá» thấp cao.
Äám dồi má» ra và o săn sóc,
30. Lại bà i phu, tam cúc, đánh đinh,
Äố mÆ°á»i, chẵn lẻ, đố kinh,
Tổ tôm, kiệu chắn, sám quanh tứ chiá»u.
Äi đứng đắn, chá»› Ä‘iá»u vùng vẫy,
Khi tối tăm đèn phải phân minh,
35. Hoặc khi hội hát linh đình,
Äược lá»i dạy đến thì mình hãy ra.
Ra phải có mẹ già em nhá»,
Äừng đánh Ä‘Ã n, đánh lÅ© không hay,
Nói đừng chau mặt, chau mà y,
40. Nghe ra ngáºm đắng nuốt cay hay nà o!
Của tằn tiện, chắt chiu hà n gắn,
Khách buôn tà u chưa hẳn nơi đây !
Cũng đừng vắt nước cổ chà y,
Tiếp tân tế lễ là ngà y nên hoang.
45. Ăn ở chớ lòng mang khoảnh khắc,
Mua bán đừng điêu trác đong đưa,
Mua đừng ráo riết quá lừa,
Bán đừng bo xiết, Ãch ta hại ngÆ°á»i.
Chá»› tắt mắt của ngÆ°á»i kém cá»i,
50. Äừng đảo Ä‘iên có nói là m không,
Già u sang cũng chớ khoe ngông,
Miá»…n mình ấm pháºn chá»› lòng khinh ai.
Khó khăn chá»› váºt nà i oán hối,
Hết bĩ rồi tới buổi thái lai,
55. Cầm cân, tạo hóa đổi dá»i,
Già u ba há», khó ba Ä‘á»i mấy ai?
Äừng há»c cách tham lá»i đặt lãi,
Lợi kẻ cho thì hại kẻ vay,
Dễ dà ng nợ phải lay nhay,
60. Äến đầu Ä‘Å©a quá, e cay đắng nhiá»u.
Hoặc lỡ thiếu phải Ä‘iá»u lÄ©nh tạm,
Dù Ãt nhiá»u liệu sá»›m tÃnh xong,
Chẳng nên mê mẩn hơi đồng,
Qua lần cho khá»i thì lòng má»›i nguôi.
65. Thói mách lẻo, ngồi rồi bỠhết,
Há»… Ä‘iá»u gì nói Ãt má»›i hay,
Lân la giắt rợ, giắt rây,
Äã hÆ° công việc, lại dà y tiếng tăm.
Việc chợ búa chăm chăm chúi chúi,
70. Buổi bán xong liệu vá»™i ra vá»,
Cá»a nhà trăm việc sá»›m khuya,
Thu va thu vén má»i bá» má»›i xong.
Phòng những kẻ có lòng gian vặt,
Nhỡ xảy ra má»™t mất mÆ°á»i ngá»,
75. Tiếc thầm đứng ngẩn, ngồi ngơ,
Äau buồn thôi lại đổ cho tại trá»i.
Từ chốn ở, nơi ngồi thay thảy,
Rác ngáºp Ä‘Æ°á»ng nhìn váºy chan chan,
Ai và o rác ngáºp Æ°á»›c chân,
80. Bát mâm tÆ¡i tả chiếu chăn đầy giÆ°á»ng.
Tuy khó rách, giữ gìn thơm sạch,
Có hay gì chiếu lệch bụi nhơ,
Äồ ăn thức nấu cho vừa,
ThÆ°á»ng thÆ°á»ng giữ lấy muối dÆ°a ngon là nh.
85. Nghá» bánh trái chiá»u thanh vẻ lịch,
CÅ©ng há»c dần thói cách ngÆ°á»i ta,
Vá may giữ nếp đà n bà ,
Mũi kim nhỠnhặt mới là nữ công.
Thủa tại gia phải tòng phụ giáo,
90. Khi lấy chồng giữ đạo chÃnh chuyên,
Lại là hiếu với tổ tiên,
Những ngà y giỗ tết không nên vắng nhà .
Äồ cúng cấp hÆ°Æ¡ng trà tinh khiết,
Theo lễ nghi khép nép, khoan thai,
95. Ä‚n nhiá»u ăn Ãt cho rồi,
Nhá»› Ä‘iá»u ghẻ lạnh lá»… thôi lại vá».
Dù ná»™i, ngoại hai bá» cÅ©ng váºy,
Äừng trà nh hanh bên ấy, bên nà y,
Cù lao đội đức cao dà y,
100. Phải lo hiếu kÃnh đêm ngà y khăng khăng.
Bởi thương đến mới năng mắng quở,
Muốn cho ta sáng sủa hÆ¡n ngÆ°á»i,
Ân cần kẽ tóc, chân tơ,
Tấm lòng chép để mấy lá»i tạc ghi.
105. Äừng nặng nhẹ, tiếng chì tiếng bấc,
Äừng vùng vằng mặt vá»±c, mặt lÆ°ng,
Có thì sớm tiến trưa dâng,
CÆ¡m ngon canh ngá»t cho bằng chị em.
Dù chẳng có thì yên má»™t pháºn,
110. NgÆ°á»i trên ta há giáºn ta sao!
Hoặc khi lầm lá»—i Ä‘iá»u nà o,
Äánh đằng cá»a trÆ°á»›c, chạy và o cá»a sau.
Khi ấm lạnh ta hầu coi sóc,
Xem cháo cÆ¡m, thang thuốc má»i bá»,
115. Ra và o thăm há»i từng khi,
NgÆ°á»i Ä‘Ã vô sá»±, ta thì an tâm.
Việc báo hiếu phải chăm chữ hiếu,
Kiệm hay phong cũng liệu tùy ngơi,
Äừng Ä‘iá»u tranh cạnh chia bai,
120. Xấu trong là ng nÆ°á»›c, để cÆ°á»i mai sau.
Äạo vợ chồng tình sâu nghÄ©a ái,
Lại chẳng nên mặt tái, mà y tăm,
Chuyện đâu bỠđấy cho êm,
Äừng Ä‘em bên ấy vá» gièm bên ta.
125. Sách có chữ "nháºp gia vấn húy",
Khi nói năng phải kỹ kiêng khem,
Dịu dà ng tiếng thuáºn lá»i má»m,
Cứ lá»i chồng dạy má»›i yên cá»a nhà .
Chá»› nên cáºy mình ta tà i sắc,
130. Chồng nói ra nhiếc móc chê khen.
Nói cà n nhÆ° ở báºc trên,
ThÆ°á»ng khi Ä‘á»™ng đến tổ tiên quá lá»i.
CÆ¡n giáºn đến, sá»± Ä‘á»i ngang ngá»a,
Dở dói ra nát cá»a tan nhà ,
135. Chữ "tùy" là pháºn Ä‘Ã n bà ,
Nhu mì để dạ, chua ngoa gác ngoà i.
Dù lá»—i pháºn gặp ngÆ°á»i tá»u sắc,
Hay gặp ngÆ°á»i cá» bạc lÆ°u liên,
Nhá» to tiếng dịu lá»i êm,
140. Dần dà uốn mãi may má»m được chăng !
Phải chồng ngược, cắn răng chịu khổ,
Chớ nghiêng đầu, ngảnh cổ thiệt thân,
Duyên may gặp được văn nhân,
Thuá»™c câu "tÆ°Æ¡ng kÃnh nhÆ° tân" là m lòng.
145. Nghiệp đèn sách khuyên chồng sáºp sã,
Tiếng kê minh gióng giả đêm ngà y,
Khuyên chồng nhớ đến đạo thầy,
Váºt dâng lá»›n nhá» gá»i nay lá»… thÆ°á»ng.
In lấy chữ tao khang chi nghị,
150. Äừng mang câu đố kỵ chi thÆ°á»ng,
Dây bìm cho tựa cà nh và ng,
Trước chà ng đẹp mặt, sau nà ng đỡ tay.
Câu "Ä‘Æ°á»ng cái" xÆ°a nay cÅ©ng váºy,
Trai là m nên lấy bảy lấy ba,
155. Lấy vỠhầu hạ nhà ta,
Thêm hòe, nẩy quế có là con ai?
Cũng da thịt cũng tai mắt thế,
Kém ta nên pháºn ế hoa ôi,
Nghĩ tình ăn cạnh nằm ngoà i,
160. Ấm no nên xót lấy ngÆ°á»i bÆ¡ vÆ¡.
Thế má»›i phải phép thá» phu tá»,
Ấy mới là đạo xỠhà i hòa,
Chữ "Tùy" rắn khúc nghi gia,
Môn Ä‘Æ°á»ng thong thả, má»™t nhà vẻ vang.
165. Kìa những đứa mặt thÆ°á»ng cau có,
Khách đến nhà chá»i chó mắng mèo,
Cất lá»i nặng cỡ đá Ä‘eo,
Äã ra thét tá»› lại và o mắng con.
Khách vỠđoạn sợ mòn mất chiếu,
170. Chồng ra Ä‘Æ°á»ng chẳng kẻo mặt mo!
Hễ ngà y bạn hữu giao du,
Sai ngÆ°á»i trải chiếu, sắp đồ tiếp ra.
Dù trăm giáºn thì ta để bụng,
Có trá»ng ngÆ°á»i má»›i trá»ng chồng ta.
175. Tùy ngÆ°á»i thết đãi rượu trà ,
Nhá»› rằng: Của gá»i chồng ta Ä‘i Ä‘Æ°á»ng!
Ấy là vẹn cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng bằng hữu,
Lại phải tÆ°á»ng trong đạo chị em,
Äạo em thì phải trông lên,
180. Äạo chị trông xuống cho êm đẹp chiá»u.
Miếng bùi ngá»t chia Ä‘á»u nhÆ° má»™t,
Khi nắng mưa ấm sốt đỡ tay,
Với nhau như bát nước đầy,
Lá là nh đùm bá»c bóng cây rÆ°á»m rà !
185. Äạo thúc tẩu má»™t nhà minh bạch,
Lánh hiá»m nghi tăm tÃch rõ rà ng,
Trá»™m trông bóng Ä‘uốc Vân TrÆ°á»ng,
Nức danh ba nÆ°á»›c treo gÆ°Æ¡ng muôn nhÃ
Cả trong ngoà i cùng là đà n cháu,
190. Xem như con yêu dấu chẳng sai,
Äồng quà , tấm bánh hôm mai,
Chá»› Ä‘iá»u dằn váºt, chá»› lá»i gieo Ä‘anh.
Từ há» mạc, láng giá»ng, hà ng xóm,
Cũng ở cho trong ấm ngoà i êm,
195. Tiếng chà o, tiếng há»i cho má»m,
Chẳng khinh ai cÅ©ng chẳng hiá»m oán ai.
Ấy ngôn hạnh các lá»i hằng giữ,
Lại cần Ä‘iá»u cÆ° xá» cho tuyá»n,
Há»… ngà y sóc, vá»ng, hối, huyá»n,
200. Cùng ngà y nguyệt tÃn phải khuyên dá»— chồng.
Khi thai sản trong phòng gìn giữ,
Há»c cổ nhân huấn tá» trong thai,
Dâm thanh chớ để và o tai,
Ãc ngôn chá»› chút bợn lá»i sam sÆ°a!
205. Từ xuất nháºp, khởi cÆ°, hà nh Ä‘á»™ng,
Có lá»… nghi nghiêm trá»ng Ä‘oan trinh,
Äứng ngồi chÃnh đại quang minh,
Cho bằng phẳng thế, chớ chênh lệch mình.
Chớ vịn cao cũng đừng mang nặng,
210. Äừng ăn đồ cay đắng canh riêu,
Äừng ăn Ãt, chá»› ăn nhiá»u,
Nuôi từ trong dạ khá»i Ä‘iá»u lo xa.
Khi sinh nở thai hòa vô sự,
Cẩn từ khi trong cữ ngoà i tuần,
215. Chiá»u sÆ°Æ¡ng chá»› để áo quần,
Äỉnh đầu phải cúi, bÆ°á»›c chân phải dò.
NÆ¡i bếp vách đừng cho hÆ¡ lá»a,
Ngá»n đèn hoa chá»› quở quá ngôn,
Kiêng khem trăm sự vuông tròn,
220. TrÆ°á»›c mình yên dạ, sau con Ãt sà i.
Ngà y con đã biết chơi biết chạy,
Äừng cho chÆ¡i cầm gáºy, trèo cao,
Äừng cho chÆ¡i búa chÆ¡i dao,
ChÆ¡i vôi, chÆ¡i lá»a, chÆ¡i ao có ngà y.
225. Lau cho sạch không hay dầm nước,
Ăn cho vừa, đừng ước cao lương,
Mùa đông tháng hạ thÃch thÆ°á»ng,
Ä á»«ng ôm ấp quá, đừng suồng sã con.
Dạy từ thuở hãy còn trứng nước,
230. Yêu cho đòn bắt chÆ°á»›c lấy ngÆ°á»i,
Trình thưa, vâng dạ, đứng ngồi,
Gái trong kim chỉ, trai ngoà i bút nghiên.
Gần mực đen, gần đèn thì sáng,
Ở bầu tròn, ở ống thì dà i,
235. Lạ gì con có giống ai,
Phúc đức tại mẫu là lá»i thế gian.
Là m mẹ chớ ăn cà n, nói dở,
Vá»›i con đừng chá»i rủa quá lá»i,
Hay chi thô tục những ngÆ°á»i,
240. Hôm nay cụ cụ, ngà y mai bà bà .
Gieo tiếng ra chết cây, gãy cối,
Mở miệng nà o có ngá»n có ngà nh,
Äến tay bụt cÅ©ng không là nh,
Chồng con khinh rẻ, thế tình mỉa mai!
245. Ấy những thói ở Ä‘á»i ngông dại,
Khôn thì chừa, má»›i phải giống ngÆ°á»i,
Sinh con thì dạy thì nuôi,
Biết câu phải trái lá»±a lá»i khuyên răn
Tuổi cả khôn, hôn nhân trạch phối,
250. Già u đừng tham, khó đói chá»› ná»,
Dâu hiá»n, rể thảo tìm vá»,
Xem tông xem giống kẻo mê mà lầm.
Xá» vá»›i rể má»™t niá»m kÃnh trá»ng,
Dù dở hay, đừng giá»ng mỉa mai,
255. Vá»›i dâu, dạy bảo phải lá»i,
Bắt khoan bắt nhặt, biết ai cho vừa!
GÆ°Æ¡ng giáo tá» nhÆ°á»ng Ä‘Æ°a mặt nháºn,
Mực trì gia đặt hẳn ân uy,
Bá»t bèo là pháºn nô tỳ,
260. Dạy nghiêm, ở thảo hai bỠvẹn hai.
Có câu và "Chiá»u ngÆ°á»i lấy việc",
Chẳng há nên ráo riết ngÆ°á»i ta,
Hay thì nó ở lâu ra,
Dở thì nó bÆ°á»›c nà o ta báºn gì.
265. Một đôi kẻ phải khi lỡ độ,
Có thì cho chẳng có thì thôi,
Chẳng nên nhiếc mắng nhiá»u lá»i,
Cơ hà n hầu dễ có ai muốn gì.
Trong nhà váºn thịnh suy có mệnh,
270. Äạo quỉ thần thì kÃnh viá»…n chi,
Nắng mưa giải kiết có khi,
Phải chăm cơm thuốc, đừng mê cốt thầy.
Nhà chẳng quét, quét hay có rác,
Äã bói ra, bá» nhác sao Ä‘Ã nh,
275. Cao tay mấy kẻ có danh,
Bùa bèn chẳng bỠlà tinh hiện và o.
Suy cho thấu, tà nà o phạm chÃnh,
Cứ thánh kinh cảnh tỉnh dị kỳ,
Kìa như mấy kẻ tăng, ni,
280. Thôi tuần cúng Pháºt, lại khi và o hè.
Nam mô Pháºt rù rì hai chữ,
Äua nhau rằng tÃn nữ thiện nam,
Miệng rằng chừa độc chừa dâm,
Tay lần trà ng hạt dao găm một bồ.
285. Kẻ trốn việc ở chùa cũng có,
Kẻ lá»™n chồng, trốn chúa cÅ©ng nhiá»u,
Gian ngoan rất mực là m kiêu,
Mượn danh Hòa thượng, lợi Ä‘iá»u tham dâm.
Chẳng qua lũ ngu dân hoặc thái,
290. Phúc đức đâu nghĩ lại mà coi,
TrÆ°á»›c sau có bấy nhiêu lá»i,
Bảo nhau gìn giữ nên ngÆ°á»i thÆ¡m danh.
Dù ai nấy có tình chẳng cứ,
Thói ThỠDương vẫn giữ không chừa,
295. Ngà y ngà y mắng sớm đòn trưa,
ThÆ°á»ng thÆ°á»ng dạy dá»— mà ra tuồng gì.
Cà nh kia lớn sợ khi khó nắn,
Sắt nỠmà i ắt hẳn nên kim,
Diễn nôm cho tiện mà xem,
300. Dạy nhà trÆ°á»›c đã má»›i Ä‘em dạy ngÆ°á»i.
Lấy Ä‘iá»u ăn ở dạy con,
Dẫu mà gặp tiết nÆ°á»›c non chuyá»n vần.
Ở cho có đức có nhân,
Má»›i mong Ä‘á»i trị được ăn lá»™c trá»i.
305. ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i tất tả ngược xuôi,
ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i lỡ bÆ°á»›c, thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i bÆ¡ vÆ¡.
ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i ôm dắt trẻ thÆ¡,
ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i tuổi tác già nua bần hà n.
ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i quan quả, cô Ä‘Æ¡n,
310. ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i lỡ bÆ°á»›c lầm than kêu Ä‘Æ°á»ng.
Thấy ai đói rách thì thương,
Rách thÆ°á»ng cho mặc, đói thÆ°á»ng cho ăn.
ThÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i nhÆ° thể thÆ°Æ¡ng thân,
NgÆ°á»i ta phải bÆ°á»›c khó khăn đến nhà .
315. Äồng tiá»n bát gạo mang ra,
Rằng đây "cần kiệm" gá»i là là m duyên.
May ra ở chốn bình yên,
Còn ngÆ°á»i tà n phá chẳng nên cầm lòng.
Tiếng rằng: ngà y đói tháng đông,
325. Ở phải có nhân có nghì,
ThÆ¡m danh vả lại là m bia miệng ngÆ°á»i.
Hiá»n là nh lấy tiếng vá»›i Ä‘á»i,
Lòng ngÆ°á»i yêu dấu, là trá»i há»™ ta.
Tai Æ°Æ¡ng hoạn nạn Ä‘á»u qua,
330. Bụi trần giũ sạch thực là từ đây.
Và ng trá»i tuy chẳng trao tay,
Bình an hai chữ xem tà y mấy mươi.
Mai sau bạc chÃn tà i mÆ°á»i,
Sống lâu ăn mãi của Ä‘á»i vá» sau.
335. Kìa ngÆ°á»i ăn ở cÆ¡ cầu,
Ở thì chẳng biết vỠsau phòng mình,
Thấy ai đói rách thì khinh,
Cách nà o là cách Ãch mình thì khen.
Hứng tay dưới với tay trên,
340. Lá»c lừa từng tÃ, bon chen từng đồng!
Ở thì phất giấy đan lồng,
Nói thì mở miệng như rồng như tiên.
Gan thì quá ngỡ sắt đèn,
Miệng thÆ¡n thá»›t nghÄ© rÆ¡i tiá»n bạc ra.
345. Mặt là nh khéo nói thực thà ,
Tưởng nhÆ° xẻ cá»a xẻ nhà cho nhau.
Ở nà o mùi mẽ chi đâu,
Như tuồng cuội đất giấu đầu hở đuôi.
Nói lá»i lại nuốt lấy lá»i,
350. Má»™t lÆ°ng bát xáo mÆ°á»i voi chÆ°a đầy.
Cho nên mới phải lúc nà y:
Cá»a nhà tà n phá phút rà y sạch trÆ¡n.
Kẻ thì mắc phải váºn nà n,
Cá»a nhà má»™t khắc lại tà n nhÆ° tro.
355. Kẻ thì phải lÃnh, phải phu,
Äem mình và o chốn quân gia tráºn tiá»n.
Kẻ thì mắc phải dịch ôn,
Kẻ thì thủy há»a gian nan kia là !
Thấy ngÆ°á»i mà phải lo ta,
360. SỠsỠtrước mắt thực là thương thay,
Khuyên ai chớ bắt chước rà y,
Ở lòng nhân nghĩa cho đầy mới khôn.
Lá»i cha dạy bảo nỉ non,
TrÆ°á»›c sau ghi chép khuyên con nghe lá»i.
365. Nghe thì má»›i phải là ngÆ°á»i,
Chẳng nghe thì cÅ©ng là đá»i bá» Ä‘i.
Pháºn là m gái ở cùng cha mẹ,
Lòng phải chăm há»c khéo há»c khôn,
Một mai xuất giá hồi môn,
370. Pháºn bồ liá»…u giá trong nhÆ° ngá»c,
Khéo là khéo bánh trong, bánh lá»c,
Lại ngoan nghá» dệt vóc, may má»n.
Khôn là khôn lẽ phải, Ä‘Æ°á»ng tin,
Lại trá»n đạo nâng khăn sá»a túi.
375. Khôn chẳng tưởng mưu lừa chước dối,
Khéo chẳng khoe vẻ lịch, chiá»u trai.
XÆ°a nay hầu dá»… mấy ngÆ°á»i,
Miệng khôn, tai khéo cho ai được nhá».
Pháºn là m gái nà y lá»i giáo huấn,
380. Lắng tai nghe cổ truyện mới nên,
Hãy xem xÆ°a những báºc dâu hiá»n,
Kiêm tứ đức: dung, công, ngôn, hạnh,
Công là đủ mùi xôi, thức bánh,
Nhiệm nhặt thay Ä‘Æ°á»ng chỉ mÅ©i kim.
385. Dung là nét mặt ngá»c trang nghiêm,
Không tha thiết, không chiá»u lả tả.
Ngôn là dạy trình thưa vâng dạ,
Hạnh là đưá»ng ngay thảo kÃnh tin.
XÆ°a nay mấy kẻ dâu hiá»n,
390. Dung, công, ngôn, hạnh là tiên phà m trần.
Pháºn con gái ở nhà thi lá»…,
Lắng mà nghe kể chuyện tam cương:
Dẫu ái ân cùng chiếu cùng giÆ°á»ng,
Äạo chồng sánh quân thân chi đạo,
395. Là m tôi con chỉ trung chỉ hiếu,
Là m dâu thì chỉ kÃnh má»›i nên.
Chá»› khoe khoang mình bạc mình tiá»n,
Äừng Ä‘á»ng đảnh cáºy khôn cáºy khéo.
Bá» thiếp phụ thuáºn tòng là điệu,
400. Cũng như bên thỠchúa thỠcha,
Muôn nghìn đừng thói kiêu ngoa,
Mắng ta không giáºn, yêu ta không nhá»n.
Quyá»n mệnh phụ là mình là m chủ,
Trong đại hôn áo mũ thân nghênh,
405. KÃnh ngÆ°á»i vợ phép ở Lá»… Kinh.
Chức pháºn phải chăm bá» tần tảo,
Trong khuê khổn giữ gìn khăn áo,
Trên từ Ä‘Æ°á»ng trăm việc trÆ¡n tru.
Từ cÆ¡m, canh, cá, thịt, má»i đồ,
410. Dẫu nhiá»u Ãt sá»a cho trong sạch.
Bằng nhÆ°á»ng ấy thần minh lai cách,
Câu "hữu trai" nên tiếng để Ä‘á»i,
Hoa thơm ai nỡ bỠrơi,
NgÆ°á»i khôn ai nỡ nặng lá»i đến ai.
415. BỠnội trợ việc trong xem xét,
Siêng năng thì trăm việc Ä‘á»u nên,
Chá»› khoe khoang lắm thóc nhiá»u tiá»n,
Ngồi ăn mãi non mòn núi lở.
Việc nhà có kẻ ăn ngÆ°á»i ở,
420. Từ trong ngoà i như bảo trước sau,
Äồ là m ăn, ngà y để đâu đâu,
Ban tối phải thu vỠcho đủ.
Trống canh một chớ đà vội ngủ,
Siêng năng thì chăm chú việc ta.
425. Lũ nô tỳ trai gái năm ba,
CÆ¡m chÆ°a chÃn không nên khua xáo.
Äứa xay thóc, đứa thì giã gạo,
Äứa bếp thì chủ việc cÆ¡m.
Ăn đoạn rồi cho chúng nghỉ ngơi,
430. Äèn ta sẽ soi trong bếp lại.
Äừøng tin trẻ tôi đòi thÆ¡ dại,
Lá»i dạy răn: "giữ lá»a chẳng chÆ¡i".
Cho hay đại phú bởi trá»i,
NhÆ°ng mà ở thế thì ngÆ°á»i hết chê.
435. Cầm then khóa giữ bỠthu phát,
Chắt chiu mà dè dặt mới nên,
Coi sóc từ hạt gạo đồng tiá»n,
Äừng cáºy có ăn cà n, tiêu dở.
Bữa thÆ°á»ng phải xem cho con ở,
440. Cũng đừng thừa, chớ thiếu là m chi.
Kẻ lân bang đến một đôi khi,
Äồ thết đãi xem cho tá» tế.
Trong nhà phải bảo nhau có ý,
Äừng chá»i mèo, mắng chó mà chi.
445. Trong anh em thiên tải nhất thì.
Sang vì vợ nhưng già u vì bạn.
Chiá»u rá»™ng hẹp tùy cÆ¡ ứng biến,
Äạo trì gia đãi khách khác mà u,
Trần trần một mực nên đâu,
450. Phô loà i bồ các biết đâu lẽ gì,
Pháºn là gái vá» là m dâu cả,
Việc ta chăm giữ chốn từ Ä‘Æ°á»ng,
Lấy ngá»n tần, lá tảo lá»… thÆ°á»ng,
Kìa hiếu dưỡng Thà nh Chu gia pháp.
455. Tôn tộc đến những khi kỵ lạp,
Xem bằng nhÆ°á»ng quà khách, gia tân.
Có chữ rằng: "đạo trá»ng thân thân",
Dễ mấy thủa đông như ngà y giỗ.
Lúc lá»… tất lẻn và o dá»n cá»—,
460. Hãy pha trà tiếp đãi cho xong,
Bữa thÆ°á»ng dù dÆ°a muối mặc lòng,
Khi có hỠxem cho tỠtế,
NÆ°á»›c đã Ä‘oạn rượu liá»n nhân thể,
Giục tiểu hầu bưng cỗ tiếp ra.
465. Nhà dÆ°á»›i ta má»i há» Ä‘Ã n bà ,
Coi sóc há»i há» hà ng con cháu.
Không bỠsót là tình yêu dấu,
Ai chẳng khen hiá»n đức phụ nhân,
Trá»n Ä‘á»i đẹp mặt phu nhân,
470. Vì chÆ°ng chủ phụ thân thân biết Ä‘iá»u.
BỠphụng dưỡng đôi bên cha mẹ,
Muôn một khi đá đổ bồ hôi,
Nghĩ xa lo đứng lo ngồi,
Chẳng còn tưởng đến tham công tiếc việc.
475. ÄÆ°á»ng Ä‘iá»u há»™ tiá»n không dám tiếc,
Mặc phu quân giữ việc thuốc thang,
Song ta nâng giấc giữ già ng,
Äiá»u ăn uống phải há»i han tùy thÃch.
Lòng ngÆ°á»i Æ°á»›c chim, gà , cá, thịt,
480. Của nên ăn dù đắt cũng mua.
Tùy ngÆ°á»i Æ°a thức ngá»t chua,
Nhưng gia vị phải mong cho đủ mùi.
Xem quần áo nên thay kẻo bẩn,
Lòng yêu thân phải cẩn từng khi,
485. Tấm lòng trá»i đất chứng tri,
Dâu hiá»n có hiếu, tiếng ghi để Ä‘á»i.
Nà y con gái thuộc vỠkhôn đạo,
Khôn đức nhu nết gái dịu dà ng,
Má»™t đôi khi chân bÆ°á»›c ra Ä‘Æ°á»ng,
490. Bá» tôn trưởng thì lòng kÃnh nhượng.
Dù chẳng phải là ta hơi hướng,
Nghĩa hương lân phải cất tiếng chà o.
Bằng thấy ngÆ°á»i đầu bạc tuổi cao,
Có mang đội trình đòi nâng đỡ.
495. Thì miệng lưỡi chê bai ai nỡ,
Ở trên Ä‘á»i gái ở nết na,
Con hiá»n đẹp mặt mẹ cha,
Chồng hòa yêu chuá»™ng, há» hòa kÃnh chung
Dạy những kẻ đà n bà con gái,
500. Gặp phải chồng cỠbạc rượu chè,
Nay ông tơ, bà nguyệt trót xe,
Duyên pháºn ấy trót là m sao được.
Ở là phải tìm mưu giả chước,
Ngá»t lá»i khuyên lâu cÅ©ng phải nghe,
505. Lúc ham mê cơm rượu say nhè,
Hãy cÆ¡m cháo trá»n bá» phụ đạo.
Chớ vợ nghiến chồng, thêm trân tráo,
NhÆ° chuyện chi lá»a cháy dầu thêm,
Chẳng bằng khi chăn ấm chiếu êm,
510. Hãy năn nỉ Ä‘Æ°á»ng khôn lẽ phải.
BỠân ái vợ chồng là ngãi,
Dẫu già u ăn, khó chịu cho cam.
Hay gì yến bắc, nhạn nam,
Khăng khăng má»™t tiết cho cam sở nguyá»n.
515. Äạo vợ chồng là duyên kim cải,
Vốn trá»i sinh bể ái nguồn ân,
Kìa ai nổi tráºn phong vân,
CÅ©ng vì gái nhiá»u phần nhầm lá»—i.
Pháºn là gái Ãt Ä‘Æ°á»ng giao hối ,
520. Thấy chồng yêu dá»… lấy là m nhá»n,
Miệng sai ngoa nói những giá»ng cà n,
Bụng kiêu ngạo má»™t ngà y má»™t sÃnh,
Äạo cha mẹ đã không biết kÃnh,
Bá» anh em lại chẳng hay nhÆ°á»ng,
525. Chua chát thay những tÃnh cÆ°Æ¡ng cÆ°á»ng.
Ai là đá ru mà chịu váºy !
ÄÆ°á»ng gia pháp không ăn lá»i dạy,
Việc giáo hình đến phải ra tay,
Hổ thân tiếng khắp đông tây,
530. Nông nỗi ấy hết đương khôn khéo.
Khuyên những các đà o tơ liễu yếu,
Lấy là m gương chớ bắt chước chi,
Má»™t niá»m kÃnh thuáºn vô vi,
TrÆ°á»›c là khá»i nhục, sau thì nên danh,
535. Thương những kẻ đà n bà mất dạy,
Lại gặp chồng sợ vợ như ma,
Trách chi mà chẳng thói kiêu ngoa,
Những lừa cạnh, phô sòng, là m lệ.
Bá» há» mạc không hay kÃnh nể,
540. NghÄ© bon chen tiá»n bạc là khôn,
Ä Æ°á»ng gia tà i khôn biết vén vun,
Nghĩ tha thướt áo quần là khéo,
Gà eo óc, phòng loan uốn éo,
Bầng mắt ra đã tỠvầng ô,
545. Việc trong ngoà i khà dụng các đồ,
Mặc con cái gặp sao hay váºy,
BỠnội ngoại những phô loà i ấy.
Phúc đức kia còn nói là m chi,
Khen cho bà nguyệt khéo xe,
550. Anh nà y sánh với chị kia đương vừa.
Vợ chồng ta tÆ¡ hồng vấn vÃt,
Nhân duyên nà y bà nguyệt khéo xe.
Trình anh thân thiếp vụng vá»,
Yêu thì nên tốt chớ nỠngu si.
555. Quản bao lá»—i ná», lầm kia,
Chiá»u thanh vẻ quà dám bì được đâu.
Thiếp vâng lá»i dạy trÆ°á»›c sau,
Nguyện xem then khóa, giữ hầu áo khăn.
TrÆ°á»›c là thá» phụng tiá»n nhân,
560. Sớm thăm tối viếng ân cần đỡ anh.
Bốn phương chà ng hãy kinh doanh,
Dùi mà i kinh sá» táºp tà nh cung tên.
Công danh mong đợi ơn trên,
Còn trong trần lụy hãy xin dấu mầu.
565. Gá»i trình dá»… dám khuyên đâu,
Sắc phòng thÆ°Æ¡ng tháºn, rượu hầu thÆ°Æ¡ng tâm,
Thiếp xin chà ng chớ đăm đăm,
Những nơi cỠbạc chớ ham là m gì.
Thế gian lắm kẻ điên mê,
570. Ão quần lam lÅ© ngÆ°á»i thì nhÆ° ma.
Thiếp xin chà ng lánh cho xa,
Má»™t niá»m trung hiếu để mà láºp thân.
Bấy lâu những đợi long vân,
Äà o thÆ¡, liá»…u yếu gá»i thân anh hùng.
575. Xưa nay gái đội ơn chồng,
Hiển vinh bõ lúc cÆ¡m sung, cháo dá»n.
Æ n trá»i công đã được Ä‘á»n,
Chà ng nên quan cả, thiếp nên hầu bà !
Nà o là những kẻ há»c trò,
580. Nghe lá»i thầy dạy phải lo sá»a mình.
Nghĩa cha sinh cùng công mẹ dưỡng,
Thá»i đêm ngà y tÆ° tưởng chá»› khuây,
Hai công đức ấy nặng thay,
Xem bằng bể rá»™ng, coi tà y trá»i cao!
585. Trình vâng từ tốn ngá»t ngà o,
Äi vá» thÆ°a thốt, ra và o thăm lênh.
Bánh quà , cá thịt, cơm canh,
Sớm trưa thay đổi để dà nh hẳn hoi.
Bữa thÆ°á»ng dâng ngá»t dâng bùi,
590. Nâng niu chà o há»i chẳng sai đâu là .
NghÄ© công khó nhá»c nuôi ta,
Äến ngà y cả lá»›n mong cho vuông tròn,
Kể từ lúc hãy còn thai dựng,
Äến những khi nuôi nấng giữ gìn.
595. Nặng ná» chÃn tháng cÆ°u mang,
Công sinh bằng vượt bể sang nÆ°á»›c ngÆ°á»i.
Äoạn thôi lúc ấy vừa rồi,
Ấp ôm bú má»›m chẳng rá»i trên tay.
Mong cho biết ngá»a biết ngây,
600. Biết chuyện biết hóng chẳng khuây bao giá»,
Ngà y trứng nước, thủa ngây thơ.
Bao giỠsà i ghẻ bấy giỠlại lo.
Lo cho biết lẫy, biết bò,
Mong cho biết đứng, mong cho biết ngồi.
605. Äoạn rồi lại lo khi xảy Ä‘áºu,
Công, dại, ngây, thơ ấu, u ơ.
Ba năm nhũ bộ còn thơ,
Kể công cha mẹ biết cơ ngần nà o?
Chữ rằng "sinh ngã cù lao",
610. Bể sâu khôn vÃ, trá»i cao khôn bì.
Nhưng mà gặp buổi bình thì,
Tiá»n trăm, bạc chục việc gì mà lo!
Hay là gặp cá»a nhà già u,
Của chìm của nổi dễ hầu lo chi!
615. Song ta vốn đã hà n vi,
Lại sinh ra gặp phải thì can qua.
Äòi khi kém đói thiết tha,
Bán buôn tần tảo cho qua lúc nà y.
Việc nhà việc cá»a chuyên tay,
620. Khi đêm quên ngủ, khi ngà y quên ăn.
Ngược xuôi gánh vác nhá»c nhằn,
Chân le, chân vịt nà o phần khoan thai.
Hình dung ăn mặc lôi thôi,
Ão thá»i xốc xếch, khố thá»i Ä‘uôi nheo.
625. Gian nan đòi đoạn ngặt nghèo,
Mà cho con há»c có chiá»u bao dong.
Thế gian mấy kẻ có lòng,
Có công trá»i hẳn dà nh công để chá».
Bây giỠloạn lạc bơ vơ,
630. CÆ¡ trá»i bÄ© thái nắng mÆ°a là thÆ°á»ng.
Khuyên con há»c lấy văn chÆ°Æ¡ng,
Có bên nghÄ©a lý, có Ä‘Æ°á»ng hiển vinh .
Loạn rồi lại có khi bình,
Khi bình ta hãy cá kình giương vây.
635. Say sưa kinh sỠchớ khuây,
Sắt mà i ắt hẳn có ngà y nên kim.
Mãi Thần kia mới là gan,
Trèo non kiếm củi, đốt than dãi dầu.
Bể thánh sâu, cố gia công lội,
640. Rừng nho gai, thẳng lối xông pha,
Ba năm chợt đổi khôi khoa,
Sân rồng ruổi ngá»±a, Ä‘Æ°á»ng hoa giong cá».
Trần Bình nhà bạc cá»a thÆ°a,
Äói no chẳng quản, muối dÆ°a chẳng ná».
645. Äá»c sách là chà nam nhi,
Giúp Lưu trót đã lục kỳ nên công.
Lá»ng giÆ°Æ¡ng, ngá»±a cưỡi, xe giong,
Bể sâu cá nhảy vẫy vùng bõ khi.
Ấy là thuở trước nam nhi,
650. Bây giỠđèn sách sớm khuya thế nà o?
Chữ rằng: " loạn độc thư cao",
Khi nên cÅ©ng thế, khác nà o ngÆ°á»i xÆ°a.
Nắng lâu cũng có khi mưa,
Trồng dưa thì lại được dưa nệ gì.
655. Mai ngà y treo biển tên Ä‘á»,
Khôi khoa lại được gặp kỳ thánh minh.
Lá»™c trá»i, tÆ°á»›c nÆ°á»›c hiển vinh,
Báo Ä‘á»n đôi đức dưỡng sinh bấy chầy.
BỠkhi nghèo khổ chua cay,
660. BỠkhi đèn sách, bõ ngà y gian truân.
Bệ rồng gang tấc chÃn lần,
Trong triá»u má»±c thÆ°á»›c, ngoà i dân quyá»n hà nh.
Má»™t triá»u là má»™t thanh danh,
Bởi chÆ°ng có chà há»c hà nh thì nên.
665. Bao nhiêu là gái thuyá»n quyên,
Lưng ong má phấn cũng chen chân và o.
Äã má Ä‘á», lại má Ä‘Ã o,
Thơm tho mùi xạ ngạt ngà o mùi hương.
Äủ mùi những thức cao lÆ°Æ¡ng,
670. SÆ¡n hà o hải vị bữa thÆ°á»ng đổi trao.
Lợn quay, xôi gấc, chè tà u,
Ai ai là chẳng đến hầu là m tôi.
Quạt lông, gối xếp, thảnh thơi,
Má»™t lá»i dạy đến, trăm ngÆ°á»i dạ vâng.
675. Tiếng đà n, tiếng địch, tưng bừng,
Câu thơ, câu phú lại dâng chén quỳnh.
Trong ngoà i quan khách linh đình,
Treo chông ná»™i thất, truyá»n sênh công Ä‘Æ°á»ng.
Phấn trần, tranh cánh, giá gương.
680. Khi buông mà n vóc, khi giÆ°á»ng chiếu hoa.
NgÆ°á»i hầu, ngÆ°á»i hạ, nhởn nhÆ¡,
Thắm chen vẻ tÃa, và ng pha mà u hồng.
Nhà ngang dãy dá»c trùng trùng,
Hầu non: con mới, tiểu đông: thằng tranh.
685. Trai khoe lịch, gái khoe thanh,
Ra và o hà i hán, chung quanh dáºp dìu !
Già u sang khác vẻ trăm chiá»u,
Vì Æ¡n cha mẹ lắm Ä‘iá»u vì ta.
Nghĩa thứ ba là trong thầy tớ,
690. Dạy mấy lá»i phải nhá»› Ä‘inh ninh.
Nghĩa dưỡng sinh hiếu trung là thế
ÄÆ°á»ng công danh có chà thì nên.
TrÆ°á»›c cá»a Khổng cung tÆ°á»ng chÃn chắn.
BÆ°á»›c lên Ä‘Æ°á»ng và o cá»a ung dung,
695. Trăm quan, tôn miếu, lạ lùng,
Há»c hà nh cho biết thủy chung tá» tÆ°á»ng.
Bẩm phi thÆ°á»ng khác hÆ¡n má»i váºt,
Ắt là m ngÆ°á»i thá»i chẳng hÆ° sinh.
Phú cho tai mắt thông minh,
700. TÃnh tình gồm đủ kiếp sinh vẹn tuyá»n.
Bá»±c thánh hiá»n ấy không dám vÃ,
Song là m ngÆ°á»i có chà thì nên,
Khai tâm từ thủa thiếu niên,
Hiếu kinh tiểu há»c trÆ°á»›c liá»n cho thông.
705. Äá»c cho đến Trung dung, Äại há»c,
Tứ thÆ° rồi lại Ä‘á»c ngÅ© Kinh,
Thi, ThÆ°, Dịch, Lá»…, Ä‘á»u tinh,
Xuân thu nghĩa cả cho minh nghiệp nhà .
Xem cho đến Bách gia, ChÆ° tá»,
710. Bảy mÆ°Æ¡i pho sá» Ä‘á»u thông,
Sớm khuya ở chốn văn phòng,
Bút nghiên, giấy mực bạn cùng chân tay.
Bà i kinh nghĩa cùng bà i văn sách,
Tinh phú, thÆ¡, má»i vẻ văn chÆ°Æ¡ng.
715. Má»™t đèn, má»™t sách, má»™t giÆ°á»ng,
Có công mà i sắt có ngà y nên kim.
Há»c trò giữ chÃnh tâm là m trÆ°á»›c,
Vá»›i tu, tá», bình, trị Ä‘á»u yên,
CÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng giữ hiếu là m nên,
720. Từ Ä‘oan, ngÅ© giáo cho tuyá»n công sinh.
BỠđạo đức, gia đình phải giảng,
Phủ thiên quân quang đãng tinh vi.
Lý cho cách váºt, trà tri,
Trong thì dưỡng đức, ngoà i thì tu thân.
725. Nghiệp tứ dân nhất rằng chữ sĩ,
NghỠnông, thương, công cổ khôn sơ,
Äạo thầy thứ nhất là Nho,
Toán, y, lý, số dám so sánh bà i.
Khắp triá»u đình trong ngoà i lá»›n nhá»,
730. Những là ngÆ°á»i áo mÅ© Ä‘ai cân,
Äá»i nà o cÅ©ng chuá»™ng nghá» văn,
MÆ°u mô dẹp loạn, kinh luân mở ná»n.
Pho kinh sá» là u chuyên nghá» há»c,
Chốn thÆ° Ä‘Æ°á»ng từng Ä‘á»c hôm mai,
735. Quan sang chẳng có riêng ai,
Äạo trá»i nà o phụ những ngÆ°á»i Ä‘á»™c thÆ°.
Kìa trÆ°á»›c hết văn nho sÄ© tá»,
Dẫu khó khăn kinh sỠcà ng chuyên,
Là m nên trá»ng chức cao quyá»n,
740. Trong ngoà i ai chẳng ngợi khen báºc hiá»n.
Nhặt lấy cá» bồ biên mà đá»c,
NgÆ°á»i Ôn ThÆ° chà há»c má»›i cao.
Chà ng Hoằng không sách biết sao.
Mượn kinh mà há»c viết và o mảnh tre.
745. Dùi đâm vế kẻo khi buồn ngủ,
NgÆ°Æ¡i Tô Tần chà thú Ä‘á»c kinh,
Tóc treo giÆ°á»ng ấy, Tô sinh,
Äể cho dá»… thức há»c hà nh canh khuya.
Thủa dầu hết đèn hoe bóng tuyết,
750. Chà ng Tôn Khang chịu rét đêm đông,
Ná» ngÆ°Æ¡i Trác Dáºn dầu không,
Túi bao đom đóm bạn cùng thư trai.
Vai gánh củi há»c thá»i luôn miệng,
Chu Mãi Thần nên tiếng danh nho,
755. Lý Sinh chẳng quản công phu,
Chăn trâu treo sách một pho trên sừng.
Ấy những ngÆ°á»i trÆ°á»›c từng khó nhá»c,
Sau là m nên tước lộc quan sang,
Là m trai chà khà hiên ngang,
760. Chớ rằng nguy khổ trễ trà ng là m chi!
Oanh bé nhỠtuổi thì lên tám,
Việc Ä‘á»c thÆ¡ sá»›m đủ tinh thông,
Lão Tuyá»n tuổi cả gia công,
Hai mươi bảy tuổi dốc lòng nghỠnho.
765. ÄÆ°á»ng LÆ°u Ãn tuổi vừa lên bảy,
Äá»— thần đồng tiếng dáºy gần xa.
Ông Lương đã đến tuổi già ,
Tám mươi hai tuổi đỗ khoa đại đình.
ÄÆ°á»ng vân trình dù sau dù trÆ°á»›c,
770. Chữ công danh ai khác chi ai,
Há»… ngÆ°á»i có chà có tà i,
Gió rung mặc gió khôn rá»i khôn lay.
Chẳng sợ kẻ lắm thầy nhiá»u tá»›,
Thấy ta nghèo ra sự rẻ khinh,
775. Thư trung lắm kẻ hiển vinh,
Dáºp dìu hầu hạ, linh đình ngá»±a xe.
Chẳng sợ kẻ lắm tiá»n, nhiá»u lúa,
Nghĩ mình rằng có của thì hơn,
ThÆ° trung Kim ngá»c vô và n,
780. Äầy khè chung đỉnh, chứa chan bạc và ng.
Chẳng sợ lắm kẻ thê nhiá»u thiếp,
Äã hẳn rằng tốt đẹp hÆ¡n ai ?
ThÆ° trung có gái tuyệt vá»i,
Những ngÆ°á»i mặt ngá»c là ngÆ°á»i vẻ vang.
785. Chẳng sợ kẻ tòa ngang dãy dá»c,
Khinh nhau rằng hà n ốc thê lương.
ThÆ° trung tuấn vÅ© Ä‘iêu tÆ°á»ng.
Lầu hồng gác phượng cá»™t giÆ°á»ng liá»n mây
Ai có chà đêm ngà y luyện táºp,
790. Theo ngÆ°á»i xÆ°a cho kịp má»›i nên.
Há»c cho hy thánh hy hiá»n,
Việc gì thông biết chẳng phiá»n lụy ai.
Chốn lâm tẩu, hoà i tà i bảo đức,
Khắp bốn phÆ°Æ¡ng đồn nức thá»i danh
795. Chiếu nêu cao giá ngá»c là nh,
Xe loan có thủa công danh có ngà y.
HẾT