Má»™t buổi chiá»u mùa xuân,và o cái giá» mặt trá»i lặn nóng chÆ°a từng thấy, trong công viên Hồ Pat’riarsi ở Moskva xuất hiện hai vị nam công dân. NgÆ°á»i thứ nhất có dáng thâm thấp, béo tốt, hói đầu, mặc bá»™ quần áo mùa hè mà u xám nhạt, cặp mÅ© còn khá lịch sá»± bóp lại cầm trong tay, chiếc kÃnh gá»ng sừng Ä‘en to quá cỡ ôm ngang khuôn mặt được cạo kỹ lưỡng. NgÆ°á»i thứ hai còn trẻ, vai rá»™ng, tóc và ng hung rối bù, mÅ© cát két sá»c vuông Ä‘á»™i lệch ra sau gáy, áo sÆ¡ mi kẻ ô, quần dà i trắng nhà u nát và chân Ä‘i đôi già y vải Ä‘en.
NgÆ°á»i thứ nhất không phải ai khác, mà chÃnh là Mikhail Aleksandrovich Berlioz, chủ tịch ban chấp hà nh của má»™t trong những há»™i liên hiệp văn há»c lá»›n nhất Moskva, viết tắt là MASSOLIT, và ông đồng thá»i cÅ©ng là tổng biên táºp má»™t tá» tạp chà văn há»c lá»›n; còn ngÆ°á»i bạn Ä‘Æ°á»ng trẻ của ông là nhà thÆ¡ Ivan Nikolaievich PonÆ°rev, bút danh BerdomnÆ°i.
BÆ°á»›c và o bóng của hà ng cây lipa Ä‘ang bắt đầu nhú lá xanh, việc đầu tiên của hai nhà văn là chạy vá»™i đến bên chiếc quầy ván sÆ¡n sặc sở vá»›i dòng chữ “ Bia và nÆ°á»›c giải khátâ€.
Mà quên, có lẽ cần phải thông báo ngay cho bạn Ä‘á»c biết đặc Ä‘iểm kỳ lạ thừ nhất của cái buổi chiá»u tháng Năm khủng khiếp nà y. Äó là không chỉ ở cạnh quầy giải khát, mà suốt dá»c cả con Ä‘Æ°á»ng có trồng cây chạy song song vá»›i phố Malaia Bronnaia cÅ©ng không thấy má»™t bóng ngÆ°á»i nà o. Và o cái giỠđó, khi hình nhÆ° má»i ngÆ°á»i đã hết cả sức để thở, khi vầng mặt trá»i, sau má»™t ngà y thiêu đốt Moskva, Ä‘ang bá»c mình trong mà n sÆ°Æ¡ng khô lặn xuống má»™t nÆ¡i nà o đấy phÃa sau tuyến Ä‘Æ°á»ng vòng Sadovoie, chúng ta không gặp má»™t ai Ä‘i đến hóng mát dÆ°á»›i hà ng cây lipa, không thấy má»™t ngÆ°á»i nà o ngồi trên những chiếc ghế băng - suốt dá»c con Ä‘Æ°á»ng dà i vắng tanh vắng ngắt.
- Cho cốc nÆ°á»›c khoáng narzan. – Berlioz nói vá»›i ngÆ°á»i bán hà ng.
- Không có narzan đâu, - ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà trong quầy đáp, và không hiểu sao lại tá» vẻ pháºt ý.
- Có bia không ? – BezdomnÆ°i há»i bằng giá»ng khà n khà n.
- Bia tối má»›i chở vá», - ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà trả lá»i.
- Thế có gì ? – Bezdomnưi lại lên tiếng.
- NÆ°á»›c mÆ¡ ấm, - ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà nói.
- Thôi được, cho xin, cho xin, cho xin !...
Hai cốc nÆ°á»›c mÆ¡ sủi rất nhiá»u bá»t mà u và ng, và trong không khà bốc lên má»™t thứ mùi nhÆ° trong tiệm cắt tóc. Uống xong, hai nhà văn láºp tức Ä‘ua nhau nấc cục; há» trả tiá»n và ngồi xuống má»™t chiếc ghế băng, mặt ngoảnh ra hồ, lÆ°ng quay vá» phÃa phố Bronnaia.
Äúng lúc đó bắt đầu xảy ra Ä‘iá»u kỳ lạ thứ hai chỉ liên quan tá»›i má»™t mình Berlioz: ông bá»—ng thôi nấc, tim Ä‘áºp mạnh má»™t cái rồi lặn hẳn Ä‘i đâu mất; má»™t thoáng sau, nó trở lại nhÆ°ng nhÆ° có kèm theo má»™t mÅ©i kim tù nằm mắc bên trong. Thêm và o đó, Berlioz bá»—ng cảm thấy má»™t ná»—i sợ vô cá»› nhÆ°ng rõ rệt đến ná»—i ông muốn ngay láºp tức bá» chạy khá»i đây không ngoáy lại. Không hiểu cái gì khiến ông hoảng sợ, Berlioz Ä‘Æ°a mắt rầu rÄ© nhìn quanh. Mặt ông tái mét; ông lấy khăn mùi soa lau trán, nghÄ© thầm: “ Cái gì xảy ra vá»›i mình thế nà y nhỉ? TrÆ°á»›c đây chÆ°a bao giá» nhÆ° váºy cả … Hình nhÆ° tim mình bị sao ấy … Mình mệt má»i quá rồi. Có lẽ cần phải vứt tất cả lại để đến nghỉ ở Kislovodsk thôi…â€
Äúng lúc đó, là n không khà oi ả bá»—ng cô đặc lại trÆ°á»›c mắt Berlioz, tạo thà nh má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông trong suốt có hình thù hết sức kỳ dị. Trên mái đầu nhá» tà là chiếc mÅ© lưỡi trai của dân Ä‘ua ngá»±a, áo vét kẻ ô má»ng ngắn cÅ©n cỡn… NgÆ°á»i cao khoảng má»™t sagien, nhÆ°ng vai hẹp, gầy không thể tưởng được, và bá»™ mặt, xin bạn Ä‘á»c lÆ°u ý cho, đầy vẻ nhạo báng.
Cuá»™c Ä‘á»i của Berlioz được sắp đặt từ trÆ°á»›c đến nay vốn không quen vá»›i những chuyện khác thÆ°á»ng. Mặt má»—i lúc má»™t tái nhợt Ä‘i, ông trố mắt kinh hãi và hoảng sÆ¡ nghÄ©: “Äiá»u nà y là không thể có được!...â€
NhÆ°ng than ôi, Ä‘iá»u đó lại là có tháºt; và ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông dà i ngoẵng, trong suốt đến có thể nhìn thấu qua được, chân không chạm đất, cứ lắc lÆ° hết sang phải lại sang trái trÆ°á»›c mặt ông.
Berlioz cảm thấy kinh hoà ng tá»›i mức ông phải nhắm mắt lại; còn khi mở mắt ra, thì ông thấy rằng tất cả đã kết thúc, ảo ảnh đã tan, không thấy ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông mặc áo kẻ ô nữa, đồng thá»i cái mÅ©i kim tù ở trong tim cÅ©ng đã rÆ¡i đâu mất.
- Hừ, quá»· quái tháºt, - ông tổng biên táºp kêu lên – Ivan nà y, anh biết không, tôi suýt bị trúng nắng đấy! Tháºm chà còn có cái gì nhÆ° ảo giác nữa, - ông cố nhếch mép cÆ°á»i khẩy, nhÆ°ng trong mắt vẫn lá»™ vẻ hoảng hốt và hai bà n tay vẫn chÆ°a hết run.
NhÆ°ng dần dần ông cÅ©ng bình tÄ©nh lại, dùng tấm khăn phe phẩy quạt lên mặt và cất giá»ng khá sảng khoái: “ Và nhÆ° váºy là …†- rồi tiếp tục câu chuyện vừa bị bá» dở vì việc uống nÆ°á»›c mÆ¡.
Câu chuyện há» Ä‘ang nói, nhÆ° sau nà y má»i ngÆ°á»i được biết, là vá» Chúa Giêsu Christ. Chả là ông tổng biên táºp trÆ°á»›c đấy có đặt hà ng vá»›i nhà thÆ¡ má»™t bản trÆ°á»ng ca vá» Ä‘á» tà i chống tôn giáo cho số tạp chà sắp tá»›i của mình. Bản trÆ°á»ng ca nà y, Ivan Nikolaievich đã sáng tác xong, và phải nói là trong má»™t thá»i hạn hết sức ngắn; nhÆ°ng tháºt đáng tiếc, nó hoà n toà n không là m ông tổng biên táºp thá»a mãn. BezdomnÆ°i đã nhuá»™m nhân váºt chÃnh của tác phẩm, tứclà Chúa Giêsu Christ, trong những mảng mà u Ä‘en tối, nhÆ°ng dù sao thì, theo ý kiến của ông tổng biên táºp, cÅ©ng phải viết lại toà n bá»™ bản trÆ°á»ng ca. Và bây giỠông gần nhÆ° Ä‘ang Ä‘á»c cho nhà thÆ¡ má»™t bà i thuyết giảng vá» Giêsu, qua đó nhấn mạnh cái sai lầm cÆ¡ bản của nhà thÆ¡. Khó có thể nói cái gì đã là m cho Ivan Nikolaievich Ä‘i chệch hÆ°á»›ng - khả năng tạo hình ảnh của anh hay là sá»± thiếu hiểu biết hoà n toà n vá» vấn Ä‘á» anh Ä‘ang viết, - nhÆ°ng trong tác phẩm, Giêsu được anh xây dá»±ng thà nh má»™t nhân váºt rất sinh Ä‘á»™ng mặc dù không có sức lôi cuốn tà nà o. Còn Berlioz lại muốn chứng minh vá»›i nhà thÆ¡ rằng: cái cÆ¡ bản không phải ở chá»— Giêsu là ngÆ°á»i nhÆ° thế nà o, tốt hay xấu, mà ở chá»— trên Ä‘á»i nà y hoà n toà n không há» tồn tại má»™t Giêsu nà o cả, và toà n bá»™ những câu chuyện vỠông ta Ä‘á»u là những Ä‘iá»u thuần túy bịa đặt, má»™t huyá»n thoại tầm thÆ°á»ng nhất.
Nên lÆ°u ý rằng, ông tổng biên táºp là ngÆ°á»i Ä‘á»c nhiá»u và biết cách khéo léo viện dẫn những nhà sá» há»c cổ đại, chẳng hạn nhÆ° Philion Aleksandreus lừng danh hay Jozefh Phlavius thông thái, những ngÆ°á»i không bao giá» nói má»™t lá»i nà o vá» sá»± tồn tại của Giêsu. Tá» ra có má»™t vốn kiến thức đồ sá»™, Mikhail Aleksandrovich thông báo vá»›i nhà thÆ¡ rằng cái Ä‘oạn nói vá» cuá»™c hà nh hình Giesu ở táºp sách thứ mÆ°á»i lăm, chÆ°Æ¡ng bốn mÆ°Æ¡i tÆ° trong bá»™ “ Sá» biên niên†của Taxitus chỉ là má»™t sá»± chép thêm và o sau nà y không hÆ¡n không kém.
Äối vá»›i nhà thÆ¡, tất cả những gì ông tổng biên táºp nói ra Ä‘á»u là má»›i mẽ, vì váºy anh nghe Mikhail Aleksandrovich rất chăm chú, nhìn thẳng và o ông bằng cặp mắt mà u xanh linh hoạt, chỉ thỉnh thoảng lại nấc lên má»™t tiếng và khẽ nén giá»ng nguyá»n rủa cốc nÆ°á»›c mÆ¡.
- Không có má»™t tôn giáo PhÆ°Æ¡ng Äông nà o mà trong đó lại không có chuyện nữ đồng trinh sinh ra Chúa, - Berlioz nói – và những ngÆ°á»i Thiên Chúa giáo không thể nghÄ© ra được Ä‘iá»u gì má»›i hÆ¡n, cÅ©ng bằng cách đó sáng tạo ra Giêsu của mình, kẻ trong thá»±c tế chÆ°a bao giá» có tháºt trong Ä‘á»i. Äó má»›i chÃnh là điá»u ta cần phải táºp trung nhấn mạnh …
Giá»ng nam cao của Berlioz vang khắp con Ä‘Æ°á»ng dÆ°á»›i hà ng cây vắng vẻ và Mikhail Aleksandrovich cà ng Ä‘i sâu và o những ngóc ngách hóc búa - chỉ những ngÆ°á»i tháºt thông tuệ má»›i liá»u mạng xông và o mà không sợ ngã gãy cổ, - thì nhà thÆ¡ cà ng được biết thêm nhiá»u Ä‘iá»u thú vị và bổ Ãch vá» Oziris của Ai Cáºp, vị thần tốt bụng, con trai của Trá»i và Äất; vá» thần Phammuz của ngÆ°á»i Phinikia, vá» thần Mardus, tháºm chà cả vá» thần Vitsliputsli dữ tợn Ãt nổi tiếng hÆ¡n; má»™t thá»i được những ngÆ°á»i Astec ở Mehico rất sùng bái.
Và đúng và o lúc Mikhail Aleksandrovich Ä‘ang kể cho nhà thÆ¡ nghe những ngÆ°á»i Astec lấy bá»™t nặn tượng thần Vitsliputsli nhÆ° thế nà o, thì dÆ°á»›i hà ng cây lipa của con Ä‘Æ°á»ng xuất hiện má»™t bóng ngÆ°á»i đầu tiên.
Vá» sau, thá»±c thà mà nói, khi sá»± việc đã quá muá»™n, nhiá»u cÆ¡ quan khác nhau đã Ä‘Æ°a ra những thông báo mô tả lại hình dạng của ngÆ°á»i nà y. Äem đối chiếu chúng vá»›i nhau, ta không thể không ngạc nhiên. Chẳng hạn, trong thông báo thứ nhất nói đó là má»™t ngÆ°á»i thấp nhá», có răng và ng và thá»t chân phải. Theo bản thông báo thứ hai thì đó là má»™t ngÆ°á»i có thân hình đồ sá»™, răng bịt bạch kim và thá»t chân trái. Còn tá» thông báo thứ ba thì nói má»™t cách ngắn gá»n rằng con ngÆ°á»i nà y không có dấu hiệu gì đặc biệt.
Phải công nháºn rằng: quả là không có má»™t bản thông báo nà o nên hồn cả.
Äúng ra, ngÆ°á»i được mô tả không thá»t chân nà o hết, vóc dáng không thấp nhá», cÅ©ng không đồ sá»™, mà chỉ cao thôi. Còn vá» răng miệng, thì ở bên trái có bịt bạch kim, bên phải là răng và ng. NgÆ°á»i đó mặc bá»™ quần áo mà u xám đắt tiá»n, Ä‘i già y ngoại cùng mà u vá»›i quần áo. ChÃếc mÅ© bere xám Ä‘á»™i lệch ngang tà ng sang má»™t bên tai, nách cắp cây can vá»›i tay cầm Ä‘en bóng khắc hình đầu chó pudel. Trông bá» ngoà i khoảng hÆ¡n bố mÆ°Æ¡i tuổi. Miệng hÆ¡i bị méo. Mặt cạo nhẳn nhụi. Tóc Ä‘en. Mắt phải Ä‘en, mắt trái không hiểu sao lại mà u xanh. Lông mà y Ä‘en, nhÆ°ng má»™t bên cao hÆ¡n bên kia. Tóm lại: má»™t ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i.
Khi Ä‘i ngang qua chiếc ghế băng nhà thÆ¡ và ông tổng biên táºp Ä‘ang ngồi, vị khách nÆ°á»›c ngoà i liếc nhìn hai ngÆ°á»i, dừng lại, rồi bá»—ng ngồi xuống chiếc ghế băng bên cạnh, cách đôi bạn nhà văn chỉ và i bÆ°á»›c chân.
“ NgÆ°á»i Äứcâ€, – Berlioz nghÄ© thầm.
“ NgÆ°á»i Anhâ€, - BerdomnÆ°i thầm nghÄ©. – Chà , ông ta Ä‘i găng tay mà không cảm thấy nóngâ€.
Ông khách nÆ°á»›c ngoà i Ä‘Æ°a mắt nhìn những ngôi nhà cao bao quanh hồ, và có thể nháºn thấy rõ là ông ta đến đây lần đầu nên tá» ra rất thú vị vá»›i cảnh váºt xung quanh.
Ông ta nhìn má»™t lúc lên các tầng nhà phÃa trên vá»›i những cánh cá»a kÃnh chói chang phản chiếu ánh nắng của vầng mặt trá»i sắp vÄ©nh viá»…n rá»i bá» Mikhail Aleksandrovich, rồi chuyển ánh mắt xuống dÆ°á»›i thấp, nÆ¡i những ô cá»a sổ bắt đầu tối sẫm trong ánh hoà ng hôn, không hiểu vì sao cÆ°á»i khẩy vá»›i vẻ bao dung, mắt nheo nheo, hai tay đặt lên chÃếc can, cằm kê lên tay.
- Ivan nà y, - Berlioz nói – anh mô tả rất hay và đầy hà i hÆ°á»›c, lấy thà dụ, Ä‘oạn nói vá» sá»± sinh ra của Giesu, con Äức Chúa Trá»i. NhÆ°ng cái mấu chốt là ở chá»— trÆ°á»›c Chúa Giesu đã sinh ra hà ng loạt những Äức Chúa Con khác, chẳng hạn nhÆ° thần Attit của ngÆ°á»i Phrighia. Tóm lại, chẳng má»™t ai trong số hỠđã được sinh ra cả, không há» có há» tồn tại, kể cả Giêsu, cho nên thay và o sá»± ra Ä‘á»i của Chúa hoặc sá»± xuất hiện của các thầy pháp, anh cần phải mô tả những tin đồn ngá»› ngẫn vá» chuyện đó … Nếu không, theo câu chuyện của anh, thì Giesu quả đã được sinh ra tháºt!...
Bấy giá», BerdomnÆ°i Ä‘ang nÃn thở để cố gắng chấm dứt những tiếng nấc cụt, nhÆ°ng vì thế mà cà ng nấc lên má»™t cách khó chịu và to hÆ¡n; và cùng vừa lúc đó, Berlioz ngừng lá»i, vì ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i bá»—ng đứng lên và đi lại phÃa há».
Hai nhà văn ngạc nhiên nhìn ông ta.
- Xin các ngà i thứ lá»—i cho tôi, - ngÆ°á»i khách nói giá»ng nÆ°á»›c ngoà i lÆ¡ lá»› nhÆ°ng phát âm không sai, - vì rằng tôi, trong khi chÆ°a quen biết, đã dám mạo muá»™i… nhÆ°ng Ä‘á» tà i câu chuyện bác há»c của các ngà i thú vị đến ná»—i…
Nói đến đó, ông ta lịch thiệp bá» chiếc mÅ© bêrê ra khá»i đầu, và hai ngÆ°á»i bạn của chúng ta không còn cách nà o khác ngoà i việc đứng dáºy nghiêng mình đáp lá»….
“ Không, ông ta là ngÆ°á»i Pháp thì đúng hÆ¡nâ€, - Berlioz nghÄ© thầm.
“ Có lẽ là ngÆ°á»i Ba Lan ?...†– BezdomnÆ°i thầm nghÄ©.
Cần phải nói thêm rằng, ngay từ những lá»i đầu tiên, ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i đã gây cho nhà thÆ¡ má»™t ấn tượng khó chịu, còn Berlioz thì lại thÃch, hay nói đúng hÆ¡n, không hẳn là thÃch, mà … biết diá»…n đạt thế nà o nhỉ… có thể nói là tò mò.
- Cho phép tôi cùng ngồi vá»›i các ngà i chứ ạ ? - ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i lá»… phép há»i, và hai nhà văn, không hiểu sao, bất giác dịch ra hai bên; ông khách khéo léo ngồi lá»t và o giữa há» và láºp tức bắt chuyện:
- Nếu nhÆ° tôi nghe không nhầm, thì ngà i vừa nói rằng chÆ°a bao giá» có Giesu ở trên Ä‘á»i nà y phải không ạ ? - Vị khách ngoại quốc hÆ°á»›ng con mắt bên trái mà u xanh lục của mình vá» phÃa Berlioz và há»i.
- Không, ngà i nghe không nhầm đâu, - Berlioz lịch thiệp đáp. – Äúng là tôi có nói nhÆ° thế.
- á»’, thú vị quá nhỉ ! - NgÆ°á»i khách thốt lên.
“ Ông ta cần cái quỷ quái gì đây ?†– Berdomnưi nghĩ thầm, mặt cau lại.
- Thế ngà i đồng ý vá»›i Ä‘iá»u đó chứ ? – Ông khách lạ quay sang phải há»i BezdomnÆ°i.
- Má»™t trăm phần trăm ! – Nhà thÆ¡, vốn thÃch diá»…n đạt văn hoa và hình tượng, đáp.
- Tuyệt quá ! - Vị khách không má»i thốt lên, và không hiểu sao, ông ta lấm lét nhìn quanh, hạ thấp giá»ng xuống , nói tiếp: - Xin bá» qua sá»± bất nhã của tôi, nhÆ°ng tôi hiểu, là các ngà i, ngoà i những chuyện khác, lại còn không tin Chúa nữa phải không ạ ?- Ãnh mắt lá»™ vẻ sợ hãi, ông ta nói tiếp: - Tôi xin thá» là sẽ không nói vá»›i ai cả đâu.
- Vâng, chúng tôi không tin Chúa, - hÆ¡i mỉm cÆ°á»i trÆ°á»›c vẻ sợ hãi của vị khách du lịch, Berlioz đáp, - nhÆ°ng vá» Ä‘iá»u nà y có thể nói hoà n toà n công khai.
NgÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i ngả lÆ°ng lên thà nh ghế băng và há»i, giá»ng tháºm chà rÃt lên the thé vì tò mò:
- Các ngà i là những ngÆ°á»i vô thần ?
- Vâng, chúng tôi là những ngÆ°á»i vô thần, - Berlioz mỉm cÆ°á»i đáp, còn BezdomnÆ°i cau có nghÄ© thầm: “ Cái con ngá»—ng ngoại quốc nà y cứ bám lấy mãi !â€
- Ô, tuyệt vá»i quá ! - Vị khách nÆ°á»›c ngoà i kỳ lạ kêu lên và quay đầu hết nhìn nhà văn nà y đến nhà văn khác.
- Ở đất nÆ°á»›c chúng tôi, chủ nghÄ©a vô thần không còn là m ai ngạc nhiên nữa, - Berlioz nói má»™t cách lịch thiệp theo kiểu ngoại giao. - Phần lá»›n nhân dân chúng tôi đã từ lâu tá»± giác không tin và o những câu chuyện hoang Ä‘Æ°á»ng và Chúa nữa rồi.
Äế đây, ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i bá»—ng là m má»™t trò nhÆ° sau: ông ta đứng dáºy bắt chặt tay viên tổng biên táºp Ä‘ang ngÆ¡ ngác, và nói:
- Xin phép được chân thà nh cám ơn ngà i!
- Vì sao ngà i lại cảm Æ¡n anh ấy ? – BezdomnÆ°i nhấp nháy mắt, há»i.
- Vì ngà i đây đã cung cấp má»™t tin cá»±c kỳ quan trá»ng, mà đối vá»›i tôi, má»™t ngÆ°á»i du lịch, là vô cùng thú vị, - ông khách nÆ°á»›c ngoà i kỳ quặc giÆ¡ má»™t ngón tay lên đầy hà m ý và giải thÃch.
Cái tin quan trá»ng đó có lẽ quả đã gây má»™t ấn tượng rất mạnh đối vá»›i nhà du lịch, vì ông ta sợ hãi Ä‘Æ°a mắt nhìn khắp các ngôi nhà , dÆ°á»ng nhÆ° lo lắng sẽ phải thấy trong má»—i ô cá»a sổ má»™t ngÆ°á»i theo chủ nghÄ©a vô thần.
“ Không, ông ta không phải ngÆ°á»i Anh…†– Berlioz nghÄ© thầm; còn BezdomnÆ°i thầm nghÄ©: “ Không hiá»u ông ta há»c nói tiếng Nga ở đâu nhÆ° thế, Ä‘iá»u nà y má»›i là thú vị !†– và lại cau mặt.
- NhÆ°ng xin phép được há»i các ngà i, - sau má»™t lúc ngẫm nghÄ© căng thẳng, vị khách ngoại quốc lên tiếng, - thế phải là m sao đây vá»›i những bằng cứ vá» sá»± tồn tại của Chúa, mà nhÆ° chúng ta biết, có cả thảy đến năm bằng cứ (1) nhÆ° váºy.
- Ồ, - Berlioz đáp với vẻ thương hại, - nhưng không có một bằng cứ nà o đáng giá hết, nhân loại từ lâu đã đem chúng và o viện lưu trữ rồi. Bởi vì, chắc ngà i cũng đồng ý rằng, trong lĩnh vực trà tuệ thì không thể có một bằng cứ nà o vỠsự tồn tại của Chúa cả.
- Äúng quá! - NgÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i kêu lên. – Äúng quá ! Ngà i láºp lại hoà n toà n ý kiến của ông già Immanuil (2), ngÆ°á»i không bao giá» chịu sống yên ổn trong vấn Ä‘á» nà y. NhÆ°ng tháºt quá ngá»™ nghÄ©nh: ông ta Ä‘áºp tan táºn gốc cả năm bằng cứ trên, rồi sau đó, nhÆ° để chế nhạo chÃnh bản thân, lại tá»± mình láºp nên bằng cứ thứ sáu!
- Bằng cứ của Kant, - viên tởng biên táºp thông thái mỉm cÆ°á»i đáp, - cÅ©ng không cói sức thuyết phục. Và chẳng phải vô cá»› mà Schiller nói rằng những láºp luáºn của Kant vầ vấn Ä‘á» nà y chỉ có thể thá»a mãn những kẻ nô lệ, còn Strauss thì cÆ°á»i nhạo cái bằng cứ đó.
Berlioz vừa nói vừa tá»± há»i thầm: “ NhÆ°ng ông ta là ai nhỉ ? Và tại sao ông ta lại nói tiếng Nga thạo đến thế ?â€.
- Cái lão Kant nà y, vì những bằng cứ nhÆ° váºy, đáng phải cho ba năm ở Solovki (3). – Ivan Nikolaievich nổ ra hoà n toà n bất ngá».
- Ivan! – Berlioz bối rối nói khẽ.
NhÆ°ng cái Ä‘á» nghị bắt Kant Ä‘i Solovki không những không là m ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i ngạc nhiên, mà tháºm chà còn là m cho ông ta thÃch thú.
- Äúng thế, đúng thế, - ông ta hét to, và con mắt mà u xanh lục hÆ°á»›ng vá» phÃa Berlioz sáng lên lấp lánh. – Cho ông ta đến đấy là đúng lắm. Lần đó trong bữa ăn sáng, tôi đã nói vá»›i ông ta rồi: “ ThÆ°a giáo sÆ°, quyá»n là của ngà i, nhÆ°ng Ä‘iá»u ngà i nghÄ© ra không được ổn lắm. Nó có thể là rất thông minh, nhÆ°ng khó hiểu quá. Rồi ngÆ°á»i ta sẽ cÆ°á»i nhạo ngà i cho mà coi.â€
Berlioz trố mắt. “ Nói với Kant… trong bữa ăn sáng ?... Ông ta nói nhảm cái gì thế nhỉ ?†– ông nghĩ.
- NhÆ°ng có Ä‘iá»u, - không há» bối rối trÆ°á»›c vẻ kinh ngạc của Berlioz, ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i vẫn tiếp tục nói vá»›i nhà thÆ¡, - không thể nà o bắt ông ta đến Solovki được là vì đã hÆ¡n má»™t trăm năm nay ông ta đến ở những chá»— còn xa hÆ¡n Solovki rất nhiá»u, và xin cam Ä‘oan vá»›i các ngà i rằng không có cách nà o có thể lôi ông ta ra khá»i chá»— đó được !
- á»’, tháºt đáng tiếc - Nhà thÆ¡ hay gây sá»± đáp.
- Và tôi cÅ©ng lấy là m tiếc! - má»™t con mắt của ngÆ°á»i khách lạ lấp lánh sáng lên, ông ta nói tiếp: - NhÆ°ng có má»™t vấn Ä‘á» là m tôi băn khoăn: nếu nhÆ° không có Chúa, thì ai là ngÆ°á»i Ä‘iá»u hà nh cuá»™c sống của con ngÆ°á»i và nói chung, toà n bá»™ ká»· cÆ°Æ¡ng tráºt tá»± trên mặt đất ?
- Tá»± con ngÆ°á»i Ä‘iá»u hà nh lấy, - BezdomnÆ°i giáºn dữ và hấp tấp trả lá»i cái câu há»i, thú tháºt, không thá»±c rõ rà ng lắm nà y.
- Xin lá»—i, - ngÆ°á»i lạ mặt nhẹ nhà ng đáp - để Ä‘iá»u hà nh được, dù sao cÅ©ng cần phải có má»™t kế hoạch chÃnh xác cho Ãt nhất má»™t thá»i hạn tÆ°Æ¡ng đối nà o đó. Xin phép được há»i các ngà i, là m sao con ngÆ°á»i có thể Ä‘iá»u hà nh được, nếu nhÆ° anh ta không những không có khả năng láºp kế hoạch cho má»™t khoảng thá»i gian ngắn đến ná»±c cÆ°á»i, cứ cho là chỉ má»™t nghìn năm chẳng hạn, mà anh ta tháºm chà còn không thể bảo đảm được cho cái ngà y mai của chÃnh mình ? Và quả tháºt, - ngÆ°á»i lạ mặt quay sang nói vá»›i Berlioz, - ngà i hãy thá» hình dung rằng ngà i bắt đầu Ä‘iá»u hà nh, xếp đặt cuá»™c sống của ngÆ°á»i khác và của bản thân mình, nói chung, ngà i bắt đầu cảm thấy ham thÃch, thì bá»—ng nhiên …khà …khà …khà , ngà i bị bệnh xáckôm (4) phổi… - nói đến đó, vị khách nÆ°á»›c ngoà i cÆ°á»i ngá»t lịm, dÆ°á»ng nhÆ° cái ý nghÄ© vá» xackom mang lại cho ông ta má»™t khoái cảm nà o đó, - vâng, bệnh xáckom, - nheo mắt lại nhÆ° mèo, ông ta nhắc lại cái từ lạ tai đó, - và thế là ngà i hết Ä‘iá»u hà nh ! Ngoà i số pháºn của riêng chÃnh mình, ngà i sẽ không còn quan tâm đến số pháºn của ai khác. Những ngÆ°á»i thân bắt đầu nói dối ngà i, và ngà i, cảm thấy có Ä‘iá»u gì bất ổn, vá»™i và ng chạy bổ đến các bác sÄ© danh tiếng, rồi đến bá»n ngÆ°á»i lừa đảo, tháºm chà có thể đến cả bá»n lang băm thầy bói. NhÆ°ng tất cả những cái đó Ä‘á»u hoà n toà n vô nghÄ©a, chÃnh ngà i cÅ©ng hiểu nhÆ° váºy. Và rồi má»™t kết cục bi thảm: cái ngÆ°á»i mà chỉ má»›i đây còn cho rằng mìng Ä‘iá»u hà nh má»™t cái gì đó, giá» bá»—ng nằm bất Ä‘á»™ng trong hòm gá»—, và những ngÆ°á»i xung quanh hiểu rằng ngÆ°á»i vừa nằm xuống chẳng còn được tÃch sá»± gì, liá»n Ä‘em Ä‘i há»a thiêu. Äôi khi lại còn tệ hÆ¡n nữa, có ngÆ°á»i định Ä‘i đến Kislovodsk, - nói đến đây ông khách nÆ°á»›c ngoà i nheo mắt nhìn Berlioz, - má»™t việc tưởng nhÆ° tháºt vặt vãnh, nhÆ°ng anh ta cÅ©ng không thể là m được, bởi vì chẳng hiểu vì sao mà lại bất thần trượt chân ngã xuống dÆ°á»›i bánh tà u Ä‘iện ! Chẳng lẽ ngà i sẽ nói đấy là do anh ta tá»± Ä‘iá»u hà nh bản thân mình ? Có hợp lý hÆ¡n chăng nếu ta nghÄ© rằng có má»™t kẻ nà o đó hoà n toà n Ä‘iá»u hà nh anh ta? – và ngÆ°á»i lạ phá lên cÆ°á»i bằng má»™t giá»ng rất lạ lùng.
Berlioz hết sức chăm chú nghe câu chuyện khó chịu vá» bệnh xáckôm và tà u Ä‘iện, và ông bắt đầu bị những ý nghÄ© lo sợ ám ảnh. “ Ông ta không phải ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i ! Không phải ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i ! – ông nghÄ©, - Má»™t đối tượng đáng ngá»â€¦ nhÆ°ng, đúng ra ông ta là ai ?â€
- Tôi thấy hình nhÆ° ngà i muốn hút thuốc - ngÆ°á»i lạ mặt bá»—ng Ä‘á»™t ngá»™t há»i BezdomnÆ°i. – Ngà i thÃch loại nà o ?
- Chẳng lẽ ngà i có nhiá»u loại thuốc lá khác nhau à ? – nhà thÆ¡ cau có nói, anh đã hết mất thuốc lá.
- Ngà i thÃch loại nà o ? - ngÆ°á»i lạ mặt nhắc lại câu há»i.
- “ Nhãn hiệu chúng taâ€, - nhà thÆ¡ cáu kỉnh đáp.
- Có ngay “ Nhãn hiệu chúng taâ€.
Cả tổng biên táºp lẫn nhà thÆ¡ Ä‘á»u sá»ng sốt không chỉ vì xếp trong há»™p thuốc đúng là những Ä‘iếu “ Nhãn hiệu chúng taâ€, mà còn bởi chÃnh chiếc há»™p. Nó rất đồ sá»™, là m bằng và ng mÆ°á»i, khi mở trên nắp của nó có má»™t hình tam giác dát kim cÆ°Æ¡ng lấp lánh bắn ra những tia lá»a xanh và trắng.
Trong lúc đó, hai nhà văn có những suy nghÄ© khác nhau. Berlioz nghÄ©: “ Không, ông ta là ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i!†Còn BezdomnÆ°i lại nghÄ©: “ Chà , quá»· tha ma bắt hắn Ä‘i!â€
Nhà thÆ¡ và chủ chiếc há»™p thuốc lá châm lá»a hút, còn ông tổng biên táºp Berlioz không nghiện thì từ chối.
“ Cần phản đối lại ông ta nhÆ° sau, - Berlioz nhẩm tÃnh. – Äúng là con ngÆ°á»i phải chết, không ai tranh cải để phủ nháºn Ä‘iá»u đó. NhÆ°ng vấn Ä‘á» là ở chỗ…â€
NhÆ°ng ông chÆ°a kịp nói ra những lá»i trên, thì ông khách nÆ°á»›c ngoà i đã cất tiếng trÆ°á»›c:
- Vâng, con ngÆ°á»i là phải chết, nhÆ°ng cái đó còn chÆ°a sao. Tồi tệ nhất là đôi khi anh ta phải chết bất đắc kỳ tá», thế má»›i ngá»™! Và nhìn chung không thể nói được là anh ta sẽ là m gì trong buổi chiá»u ngà y hôm nay.
“ Một cách đặt vấn đỠkỳ quặc thế nà o ấy…†– Berlioz nghĩ bụng và lên tiếng phản đối:
- Ở chá»— nà y ngà i hÆ¡i phóng đại lên đấy. Vá» buổi chiá»u hôm nay thì tôi biết được Ãt nhiá»u chÃnh xác. Tất nhiên, nếu nhÆ° trên Ä‘Æ°á»ng Bronnaia tôi không bị má»™t viên gạch nà o đó rÆ¡i và o đầu..
- Gạch sẽ không bao giá» lại vô cá»› rÆ¡i lên đầu ai cả, - ngÆ°á»i lạ mặt cắt ngang má»™t cách tin tưởng. – Nói riêng thì, xin ngà i cứ tin tôi, nó không há» Ä‘e dá»a ngà i trong bất kỳ trÆ°á»ng hợp nà o. Ngà i sẽ chết má»™t cách khác.
- Có thể, ngà i biết cụ thể là cách nà o? – Berlioz bị cuốn hút và o câu chuyện quả là kỳ quái, há»i vá»›i má»™t vẻ mỉa mai hoà n toà n tá»± nhiên. – Và ngà i cho tôi biết chứ ?
- Sẳn sà ng, - ngÆ°á»i lạ đáp ngay. Ông ta nhìn Berlioz từ đầu đến chân nhÆ° thể Æ°á»›c lượng để may cho ông má»™t bá»™ quần áo, rồi lẩm bẩm qua kẽ răng những từ gì đó kiểu nhÆ°: “ Má»™t, hai… Thủy tinh ở nhị thất…Mặt trăng Ä‘i khá»i…sáu - bất hạnh…buổi chiá»u - bảy…†– và lá»›n tiếng mừng rỡ tuyên bố: - Ngà i sẽ bị đầu lìa khá»i cổ !
BezdomnÆ°i trố mắt nhìn má»™t cách dữ tợn và man dại ngÆ°á»i lạ mặt suồng sã, còn Berlioz cÆ°á»i nhạt há»i:
- NhÆ°ng ai cắt ? Kẻ thù ? Bá»n can thiệp ?
- Không, - ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i đáp, - má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Nga, má»™t nữ Ä‘oà n viên thanh niên cá»™ng sản.
- Hừm… - khó chịu trÆ°á»›c lối đùa nhÆ° váºy của ngÆ°á»i lạ, Berlioz hầm hừ, - nhÆ°ng xin lá»—i, Ä‘iá»u đó tháºt khó tin.
- Tôi cÅ©ng xin lá»—i ngà i, - ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i đáp, - nhÆ°ng sá»± thá»±c là nhÆ° váºy. Và tôi còn muốn há»i ngà i, chiá»u hôm nay ngà i sẽ là m gì, nếu nhÆ° đó không phải là chuyện bà máºt ?
- Không có gì là bà máºt cả. Bây giá» tôi sẽ vá» nhà ở phố Sadovaia, sau đó đến mÆ°á»i giá» tôi có cuá»™c há»p ở MASSOLIT, tôi sẽ chủ trì cuá»™c há»p nà y.
- Không, Ä‘iá»u đó là hoà n toà n không thể được, - ngÆ°á»i lạ mặt quả quyết tuyên bố.
- Vì sao ?
- Vì rằng, - ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i đáp và nheo nheo mắt nhìn lên bầu trá»i, nÆ¡i những con chim Ä‘en cảm thấy hÆ¡i lạnh của buổi tối Ä‘ang lặng lẽ bay, - vì rằng Annuska đã mua dầu hÆ°á»›ng dÆ°Æ¡ng , và không chỉ mua mà còn là m đổ ra nữa. Cho nên cuá»™c há»p sẽ không thà nh.
Äến đây, tháºt dá»… hiểu, giữa những ngÆ°á»i ngồi dÆ°á»›i bóng hà ng cây lipa bắt đầu má»™t sá»± im lặng.
- Xin lá»—i, - má»™t lát sau, Berlioz cất tiếng, mắt không rá»i ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i vừa ba hoa những Ä‘iá»u nhảm nhÃ, - nhÆ°ng tại sao lại dầu hÆ°á»›ng dÆ°Æ¡ng ở đây… và Annuska nà o kia ?
- Dầu hÆ°á»›ng dÆ°Æ¡ng ở đây là vì, - BezdomnÆ°i bá»—ng lên tiếng, có lẽ là anh quyết định tuyên chiến vá»›i ngÆ°á»i đối thoại không má»i mà đến, - ngà i đã từng bao giỠở bệnh viện tâm thần chÆ°a ?
- Ivan !... – Mikhail Aleksandrovich khẽ thốt lên.
NhÆ°ng ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i không tá»± ái chút nà o mà phá lên cÆ°á»i rất vui vẻ.
- Tôi đã ở đấy rồi, và không chỉ má»™t lần ! – Ông ta vừa cÆ°á»i vừa kêu to, nhÆ°ng không rá»i cặp mắt khá»i mặt nhà thÆ¡. – Còn có nÆ¡i nà o mà tôi không đến ! Chỉ có Ä‘iá»u đáng tiếc là tôi quên không há»i giáo sÆ° bệnh sizophrenia (5) là gì thôi. Cho nên tá»± ngà i hãy tìm hiểu lấy qua ông ta, Ivan Nikolaievich nhé !
- Là m sao mà ngà i biết tên tôi ?
- Ôi, Ivan Nikolaievich, thá» há»i ai mà lại không biết ngà i ? – Nói xong, ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i rút từ trong túi ra tỠ“ Báo Văn há»c†ngà y hôm qua, và Ivan Nikolaievich trông thấy trên trang nhất bức ảnh bản thân, phÃa dÆ°á»›i là bà i thÆ¡ của mình. NhÆ°ng cái bằng cứ của vinh quang và nổi tiếng hôm qua còn là m nhà thÆ¡ vui mừng thì bây giá» không là m anh mừng chút nà o.
- Tôi xin lá»—i, - nhà thÆ¡ nói, mặt anh tối sầm lại, - ngà i có thể đợi tôi má»™t phút được không ? Tôi muốn nói riêng vá»›i đồng chà nà y và i lá»i.
- á»’, rất vui lòng ! - ngÆ°á»i lạ mặt thốt lên, - ở đây, dÆ°á»›i bóng những cây lipa nà y, thÃch đến ná»—i tôi, xin thú tháºt, không vá»™i Ä‘i đâu cả.
- Anh Mikhail nà y, - kéo Berlioz ra má»™t quãng xa, nhà thÆ¡ thì thầm, - hắn ta không phải khách du lịch đâu, gián Ä‘iệp đấy. Hắn là dân Nga lÆ°u vong bây giá» lại mò vỠđây. Anh há»i giấy tá» hắn Ä‘i, không hắn chuồn mất đấy…
- Anh nghÄ© thế Æ° ? – Berlioz lo lắng thì thầm há»i lại, nghÄ© bụng: “ Mà có lẽ đúng thế tháºt!â€
- Anh hãy tin tôi, - nhà thÆ¡ ghé sát tai Berlioz và nói bằng giá»ng khà n khà n, - hắn giả đò là m bá»™ ngá»› ngẩn để do thám đấy. Anh nghe hắn ta nói tiếng Nga nhÆ° thế nà o không, - nhà thÆ¡ vừa nói vừa liếc mắt theo dõi để kẻ lạ không lủi mất, - ta đến giữ hắn lại Ä‘i…
Và nhà thÆ¡ túm lấy tay áo Berlioz kéo đến bên ghế băng. NgÆ°á»i lạ mặt không còn ngồi mà đang đứng bên cạnh chiếc ghế, tay cầm cuốn sổ nhá» bìa xám thẫm, chiếc phong bì dầy bằng giấy tốt và tấm danh thiếp.
- Xin lá»—i các ngà i, vì mải sôi nổi tranh luáºn, tôi quên tá»± giá»›i thiệu vá»›i các ngà i. Äây là danh thiếp và há»™ chiếu của tôi, đây là giấy má»i tôi đến Moskva vá»›i tÆ° cách chuyên gia, - ngÆ°á»i lạ mặt nói má»™t cách quả quyết, ánh mắt sắc nhá»n nhìn xuyên suốt hai nhà văn.
Hai ngÆ°á»i bối rối. “ Quá»· quái tháºt, ông ta đã nghe thấy hếtâ€, - Berlioz nghÄ© và bằng má»™t cá» chỉ lịch thiệp tỠý là không cần phải trình giấy tá» là m gì. Trong khi ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i chìa há»™ chiếu cho tổng biên táºp, nhà thÆ¡ đã kịp Ä‘á»c thấy trên đó từ “giáo sư†viết bằng tiếng nÆ°á»›c ngoà i và chữ cái đầu tiên của hỠông ta - chữ V đúp.
- Rất hân hạnh, - lúc đó viên tổng biên táºp lúng túng đáp, và ngÆ°á»i khách nÆ°á»›c ngoà i nhét các thứ giấy tá» và o túi.
NhÆ° váºy là quan hệ đã được láºp lại, và cả ba ngÆ°á»i ngồi xuống ghế.
- Ngà i được má»›i đến chá»— chúng tôi là m chuyên gia Æ° ? – Berlioz há»i.
- Vâng, là m chuyên gia.
- Ngà i là ngÆ°á»i Äức ? – Berlioz há»i.
- Tôi ấy à ?... – giáo sÆ° há»i lại và bá»—ng trầm ngâm nghÄ© ngợi. – Vâng, ngÆ°á»i Äức… - ông ta đáp.
- Ngà i nói tiếng Nga thạo lắm, - BezdomnÆ°i nháºn xét.
- Ô, nói chung tôi là ngÆ°á»i Ä‘a ngữ, biết rất nhiá»u thứ tiếng, - giáo sÆ° đáp.
- Chuyên môn ngà i là gì ạ ? – Berlioz há»i.
- Tôi là chuyên gia vá» hắc ma thuáºt.
“ Thế đấy !...†- đầu Mikhail Aleksandrovich như va và o một cái gì đó.
- Và …và ngÆ°á»i ta má»i ngà i đến nÆ°á»›c chúng tôi vá»›i tÆ° cách là chuyên gia của môn đó ? – ông lắp bắp há»i.
- Vâng, đúng thế, - giáo sÆ° khẳng định và giải thÃch - Ở đây trong thÆ° viện quốc gia ngÆ°á»i ta phát hiện ra những bản thảo nguyên gốc của nhà ma thuáºt Gerbert Avrilac thế ká»· thứ MÆ°á»i. Vì thế há» má»i tôi đến phân tÃch. Tôi là chuyên gia duy nhất trên thế giá»›i.
- À, à ! Ngà i là nhà sá» há»c ? – Berlioz há»i vá»›i vẻ nhẹ nhá»m và kÃnh trá»ng.
- Tôi là ngÆ°á»i nghiên cứu lịch sá», - giáo sÆ° đáp và nói thêm chẳng ăn nháºp và o đâu cả. - Tối nay ở hồ Pat’riarsi sẽ có má»™t câu chuyện rất thú vị.
Nhà thÆ¡ và tổng biên táºp vô cùng ngÆ¡ ngác, còn giáo sÆ° ra hiệu bảo hai ngÆ°á»i ghé lại gần, và khi há» vừa cuối xuống thì ông ta thì thà o:
- Các ngà i nên nhá»› rằng Giesu là có tháºt.
- ThÆ°a giáo sÆ°, - Berlioz miá»…n cưỡng mỉm cÆ°á»i nói, - chúng tôi kÃnh trá»ng những kiến thức uyên bác của ngà i, nhÆ°ng vá» vấn Ä‘á» nà y, chúng tôi có những quan Ä‘iểm khác.
- Chẳng cần quan điểm nà o cả ! - vị giáo sư kỳ quặc đáp. - Chỉ đơn giản là Giesu đã từng tồn tại, và ngoà i ra không cần gì hết.
- Nhưng dù sao cũng cần một bằng cứ nà o đó… - Berlioz cất tiếng.
- Không cần má»™t bằng cứ nà o hết, - vị giáo sÆ° trả lá»i và nói tiếp bằng giá»ng khe khẽ, không hiểu sao âm sắc lÆ¡ lá»› của ông ta đã biến mất, - Tất cả rất Ä‘Æ¡n giản: TRONG TẤM ÃO CHOÀNG MÀU TRẮNG…
-------------------
(1) Năm bằng cứ: trong thần há»c, có má»™t hệ thống các bằng cứ nhằm khẳng định sá»± tồn tại của Chúa Trá»i, nhÆ°: bằng cứ lịch sá» luáºn, bằng cứ tâm lý luáºn, bằng cứ nhân chủng luáºn, bằng cứ vÅ© trụ luáºn, bằng cứ mục Ä‘Ãch luáºn. Bằng cứ Kant Ä‘Æ°a ra là bằng cứ luân lý (đạo đức) luáºn .
(2) Immanuil : chÃnh là Kant Immanuil (1742-1804), nhà triết há»c ngÆ°á»i Äức.
(3) Solovki : hòn đảo ở Biển Trắng, trước sỠdụng là m nơi lưu đà y tội nhân.
(4) Sarcom: một dạng ung thư.
(5) Sizophrenia : bệnh tâm thần phân liệt