ChÆ°Æ¡ng I
Pháºt Giáo Thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng
________________________________________
Sau khi đức Thế Tôn thà nh đạo dÆ°á»›i gốc cây Bồ-Ä‘á» và o năm 533 trÆ°á»›c dÆ°Æ¡ng lịch (tdl), tÆ° trà o tÆ° tưởng Pháºt giáo hình thà nh và phát triển từ Ấn Äá»™ lan dần ra các nÆ°á»›c xung quanh và cả thế giá»›i. Trong quá trình phát triển và lan dần nà y, Pháºt giáo đã đến nÆ°á»›c ta, và tạo nên Pháºt giáo Việt Nam. Thế thì, Pháºt giáo đã truyá»n và o nÆ°á»›c ta từ lúc nà o?
Äây là má»™t câu há»i, không phải đợi đến thá»i chúng ta má»›i đặt ra, mà đã xuất hiện từ hà ng ngà n năm trÆ°á»›c. Tối thiểu và o năm 1096, Hoà ng thái háºu Ỷ Lan đã nêu lên và được Thông Biện Quốc sÆ° trả lá»i nhÆ° sau, dẫn lá»i của Äà m Thiên, trong Thiá»n uyển táºp anh tá» 20b7-21a7:
[Má»™t phÆ°Æ¡ng Giao Châu, Ä‘Æ°á»ng thông Thiên Trúc, Pháºt pháp lúc má»›i tá»›i, thì Giang Äông chÆ°a có, mà Luy Lâu lại dá»±ng chùa hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i ngôi, Ä‘á»™ Tăng hÆ¡n 500 ngÆ°á»i, dịch kinh 15 quyển, vì nó có trÆ°á»›c váºy. Và o lúc ấy, thì đã có Khâu ni danh, Ma Ha Kỳ Vá»±c, KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i, Chi CÆ°Æ¡ng LÆ°Æ¡ng, Mâu Bác tại đó. Nay lại có Pháp Hiển thượng sÄ©, đắc pháp vá»›i Tì-ni-Ä‘a-lÆ°u-chi, truyá»n tông phái của tam tố, là ngÆ°á»i trong là ng Bồ-Tát, Ä‘ang ở chùa Chúng Thiện dạy dá»— há»c trò. Trong lá»›p há»c đó không dÆ°á»›i 300 ngÆ°á»i, cùng vá»›i Trung Quốc không khác. Bệ hạ là cha là nh của thiên hạ, muốn bố thà má»™t cách bình đẳng, thì chỉ riêng khiến sứ Ä‘Æ°a Xá lợi đến, vì nÆ¡i ấy đã có ngÆ°á»i, không cần đến dạy dá»—.
Lại bà i tá»±a truyện pháp của tÆ°á»›ng quốc Quyá»n Äức DÆ°_1 Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, nói: "Sau khi Tà o Khê_2 mất Ä‘i, thiá»n sÆ°_3 dùng tâm ấn của Mã Tổ hà nh hóa ở Ngô, Việt, Vô Ngôn Thông đại sÄ©, Ä‘em tôn chỉ của Bách Trượng khai ngá»™ tại Giao Châu". Äó là những chứng cứ váºy].
Cứ câu trả lá»i nà y, thì trÆ°á»›c khi Pháºt giáo truyá»n và o Trung Quốc, Việt Nam đã có má»™t ná»n Pháºt giáo tÆ°Æ¡ng đối hoà n chỉnh, tức bao gồm chùa chiá»n, má»™t Ä‘oà n thể Tăng sÄ© và kinh sách đầy đủ. Theo Thông Biện, thì ở nÆ°á»›c ta lúc bấy giá» "có chùa hÆ¡n 20 ngôi, Ä‘á»™ Tăng hÆ¡n 500 ngÆ°á»i, dịch kinh 15 quyển". Äiá»u đáng tiếc là Thông Biện không cho ta ná»n Pháºt giáo hoà n chỉnh nà y, vá»›i số chùa chiá»n kinh sách và Tăng sÄ© nhÆ° váºy, xuất hiện và o lúc nà o. Ông chỉ bằng lòng láºp lại lá»i của Äà m Thiên_1, bảo rằng đó là và o lúc "Giang Äông chÆ°a có" Pháºt giáo. Giang Äông chÆ°a có Pháºt giáo, thì ngay bản tiểu sá» của KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i (?-280) trong sách Xuất Tam Tạng Ký Táºp táºp 13, Äại Tạng Kinh 2145, tá» 96a-97a17 và trong Cao Tăng Truyện quyển I, Äại Tạng Kinh 2059 tá» 325a13-326b13, cÅ©ng bảo "bấy giá» Tôn Quyá»n" xÆ°ng đế Giang Tả (năm 222) sdl) mà Pháºt Giáo chÆ°a lÆ°u hà nh". Thế cÅ©ng có nghÄ©a ngay và o những năm 220sdl, Pháºt giáo chÆ°a có mặt ở Giang Äông. Váºy phải chăng ná»n Pháºt giáo hoà n chỉnh vừa chỉ tồn tại và o thế ká»· thứ II-thứ III sdl?
SÆ° Pháºt Quang & di tÃch đầu tiên của Pháºt Giáo VN [^]
Trả lá»i câu há»i nà y, ta may mắn có má»™t tà i liệu viết gần cùng thá»i vá»›i Thiện Uyển Táºp Anh là LÄ©nh Nam TrÃch Quái. Truyện Nhất Dạ Trạch của LÄ©nh Nam TrÃch Quái ghi lại việc Chữ Äồng TỠđã được nhà sÆ° Pháºt Quang tại núi Quỳnh Viên (cÅ©ng có bản viết là Quỳnh Vi) truyá»n dạy giáo lý Pháºt giáo. XÆ°a nay LÄ©nh Nam TrÃch Quái thÆ°á»ng được xếp và o loại truyện thần thoại hay huyá»n sá». Tháºm chà bá»™ Việt Nam Hán văn Tiểu Thuyết Tùng san_1, táºp I, má»›i xuất bản gần đây cÅ©ng là m thế. Tuy nhiên, khi Ä‘i sâu và o nghiên cứu ná»™i dung của LÄ©nh Nam TrÃch Quái, ta má»›i thấy rõ LÄ©nh Nam TrÃch Quái không chỉ Ä‘Æ¡n thuần là táºp hợp những chuyện thần thoại, tháºm chà những chuyện thần thoại hoang Ä‘Æ°á»ng. Trái lại, nó chứa Ä‘á»±ng nhiá»u sá»± kiện có thá»±c, mà trÆ°á»ng hợp núi Quỳnh Viên của chúng ta đây là má»™t thà dụ cụ thể.
Núi Quỳnh Viên nà y, những ngÆ°á»i chủ biên ThÆ¡ văn Lý Trần đã chú thÃch là : "Má»™t quả núi trong truyện thần thoại". Dẫu thế, nếu chịu khó Ä‘á»c Minh lÆ°Æ¡ng cẩm tú do Lê Thánh Tông viết vá» 13 cá»a biển của đất nÆ°á»›c ta trong khi tiến quân chinh phạt Chiêm Thà nh và o năm 1470, thì ta gặp bà i thÆ¡ thứ 7, nói vá» Nam giá»›i hải môn lữ thứ, trong đó có 2 câu:
Di miếu man truyá»n kim VÅ© Mục
Danh sơn do thuyết cổ Quỳnh Viên.
Dịch: Di miếu còn truyá»n nay VÅ© Mục.
Danh sơn vẫn nhắc cổ Quỳnh Viên
VÅ© Mục đây tức chỉ tÆ°á»›ng Lê Khôi, cháu ruá»™t của Lê Lợi. Năm Thái Hòa thứ 2 (1444) Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, bắt được vua Chiêm là Bà Cai, khi trở vỠđến cá»a biển Nam Giá»›i thì mất. Dân thÆ°Æ¡ng nhá»›, láºp Ä‘á»n thá» tại cá»a biển nà y. Cá»a biển nà y còn được gá»i nôm na là cá»a Sót. Còn núi Quỳnh Viên thì nằm ở phÃa Nam cá»a bể nà y và từ thá»i Lê Thánh Tôn đã được xác nháºn là má»™t danh sÆ¡n, tức má»™t hòn núi có tiếng tăm của đất nÆ°á»›c. Và tiếng tăm nà y là có từ xÆ°a, chứ không phải đợi đến thá»i Lê Thánh Tôn, tức từ năm 1460 trở Ä‘i má»›i có. Ngay cả khi ta đồng ý vá»›i Lê Quà Tôn trong Toà n Việt thi lục và Bùi Huy BÃch trong Hoà ng Việt thi tuyển và xếp các bà i thÆ¡ vá» 13 cá»a biển nà y và o loại "vô danh thị", thì việc nói "ông VÅ© Mục ngà y nay" (kim VÅ© Mục) và "núi Quỳnh Viên thưở xÆ°a" (cổ Quỳnh Viên) vẫn không đánh mất ý nghÄ©a thá»i Ä‘iểm của bà i thÆ¡. Lý do nằm ở chá»— nếu đã nói Lê Khôi là ông VÅ© Mục thá»i nay, và Lê Khôi mất và o năm 1444, thì rõ rà ng tác giả nó cÅ©ng phải sống và o thá»i của Lê Khôi nà y, tức khoảng từ 1444 trở Ä‘i hay không lâu sau đó.
Nói thẳng ra, và o thế ká»· thứ XV, khi Kiá»u Phú và VÅ© Quỳnh hiệu Ä‘Ãnh và cho ra Ä‘á»i hai bản LÄ©nh Nam TrÃch Quái khác nhau, Quỳnh Viên đã tháºt sá»± là má»™t danh sÆ¡n, má»™t ngá»n núi nổi tiếng đối vá»›i dân ta thá»i đó và trÆ°á»›c kia. Nó dứt khoát không phải là má»™t ngá»n núi thần thoại, cà ng không phải là má»™t ngá»n núi không có địa Ä‘iểm cụ thể tại đất nÆ°á»›c ta. Nó quả là má»™t ngá»n núi nằm tại cá»a Sót. Và trên núi Quỳnh Viên nà y còn có ngôi chùa cổ. Bản LÄ©nh Nam TrÃch Quái mà ta có ngà y nay thì hoặc do Kiá»u Phú kiểu chÃnh lại và o năm 1490, hoặc do VÅ© Quỳnh san định và i năm sau đó, và o năm 1493, từ má»™t bản LÄ©nh Nam TrÃch Quái của Trần Thế Pháp Ä‘á»i Trần. NhÆ° váºy, nếu LÄ©nh Nam TrÃch Quái mà ta có ngà y nay nói tá»›i núi Quỳnh Viên, thì dứt khoát núi Quỳnh Viên nà y phải có má»™t địa chỉ cụ thể. Vì thế, khi Chữ Äồng TỠđã được nhà sÆ° Pháºt Quang truyá»n dạy đạo Pháºt tại núi Quỳnh Viên, ta có thể chắc chắn sá»± việc nà y đã xảy ra tại cá»a biển Nam Giá»›i hay cá»a Sót.
Ta có thể đặt vấn Ä‘á» là nếu quả có ngá»n núi Quỳnh Viên tại cá»a Sót, thì việc truyá»n dạy giáo lý của nhà sÆ° Pháºt Quang cho Chữ Äồng Tá» chắc gì đã xảy ra ở đó, bởi vì việc truyá»n dạy đó xảy ra quá xa cách thá»i Ä‘iểm nó ghi lại trong LÄ©nh Nam TrÃch Quái. Nói cụ thể ra, LÄ©nh Nam TrÃch Quái đã ghi lại má»™t sá»± việc xảy ra cách nó gần tá»›i cả ngà n rưỡi năm. Tất nhiên, trừ phi ta thá»±c hiện má»™t cuá»™c khai quáºt khảo cổ há»c tại núi Quỳnh Viên ở cá»a Sót và tìm thấy di váºt liên hệ vá»›i Chữ Äồng Tá», thì vấn Ä‘á» má»›i được giải quyết má»™t cách dứt Ä‘iểm. NhÆ°ng trÆ°á»›c mắt, nếu chÆ°a là m được, song qua phân tÃch những truyện khác trong LÄ©nh Nam TrÃch Quái, ta thấy dù LÄ©nh Nam TrÃch Quái có được Trần Thế Pháp biên táºp lại và o háºu bán thế ká»· thứ 14, thì những dữ kiện trong đó vẫn có má»™t tÃnh cổ sÆ¡ đáng muốn.
Chẳng hạn, khi nghiên cứu vá» truyá»n thuyết Trăm ứng trong truyện há» Hồng Bà ng, ta thấy truyá»n thuyết nà y đã xuất hiện trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh 3 ÄTK152 tá» 14a26-cl8 truỵện 23 do KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i dịch ra chữ Hán và o khoảng những năm 220-250_1. CÅ©ng má»™t cách, truyện Tây Qua của LÄ©nh Nam TrÃch Quái là má»™t dị bản của truyện 7 trong Cá»±u Tạp Thà Dụ Kinh, ÄTK206 tá» 512a16-b7, cÅ©ng do KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i phiên dịch v.v... Nói khác Ä‘i, dù những truyện do Trần Thế Pháp táºp hợp lại trong LÄ©nh Nam TrÃch Quái xảy ra tÆ°Æ¡ng đối muá»™n, nhÆ°ng có những dữ kiện đã được chứng minh là xuất hiện rất sá»›m trong lịch sá» văn há»c nÆ°á»›c ta. Do thế, truyá»n thuyết vá» Chữ Äồng TỠđược nhà sÆ° Pháºt Quang dạy đạo Pháºt cÅ©ng có khả năng xảy ra rất sá»›m trong lịch sá» dân tá»™c, chứ không phải vì sá»± xuất hiện muá»™n mà ng trong LÄ©nh Nam TrÃch Quái mà mất Ä‘i tÃnh chân thá»±c và cổ sÆ¡ của nó.
Váºy nhà sÆ° Pháºt Quang nà y xuất hiện ở cá»a Sót và o thá»i nà o? Qua những chứng cá»› ngoại tại, gián tiếp vừa kể trên, tối thiểu ta biết là những gì LÄ©nh Nam TrÃch Quái ghi lại chÆ°a hẳn là không xảy ra, hay không có từ xÆ°a. Cụ thể là truyện vá» truyá»n thuyết Trăm Trứng. Không kể các dã sá» hay những thông tin bên ngoà i, cứ theo chÃnh sá» Trung Quốc cÅ©ng đã ghi là có các chÃnh quyá»n phÆ°Æ¡ng nam Ä‘i thông qua nÆ°á»›c ta để đến phÆ°Æ¡ng Bắc, đó là chÃnh quyá»n nÆ°á»›c Hoà ng Chi. Bình Äế Ký trong Tiá»n Hán thÆ° 12 tá» 3a3 ghi: "Nguyên thủy thứ 2 (năm thứ 2 sdl), mùa xuân, nÆ°á»›c Hoà ng Chi dâng tê giác và bò". Rồi đến quyển 28 hạ, Tiá»n Hán ThÆ° tá» 32b2-3, nÆ¡i chuyện VÆ°Æ¡ng Mãng, cÅ©ng ghi: "Trong khoảng Nguyên thủy (1-6sdl) của Bình đế, VÆ°Æ¡ng Măng phụ chÃnh, muốn là m rạng rỡ uy đức của mình đã gá»i biếu háºu há»· vua Hoà nt Chi khiến cho gá»i sứ cống tê giác và bò sống". NÆ°á»›c Hoà ng Chi nà y, cứ Tiên Hán thÆ° 28 hạ, tá» 32b5-5, còn ghi tiếp: "Từ Hoà ng Chi Ä‘i thuyá»n có thể tám tháng đến Bì Tôn, rồi Ä‘i thuyá»n hai tháng có thể đến biên giá»›i Tượng Lâm của Nháºt Nam. PhÃa Nam Hoà ng Chi có nÆ°á»›c DÄ© Trình Phất. Dịch sứ của Hà n từ đó vá»"
Thế rõ rà ng Hoà ng Chi là má»™t nÆ°á»›c rất xa nÆ°á»›c Hán, Ä‘i thuyá»n đến mÆ°á»i tháng má»›i đến. Ghi nháºn đầu tiên của chÃnh sá» Trung Quốc vá» sá»± liên hệ giữa chÃnh quyá»n Trung Quốc và chÃnh quyá»n Hoà ng Chi là Hoà ng Chi ở phÃa Tây nÆ°á»›c ta và phải Ä‘i thông qua nÆ°á»›c ta má»›i đến Trung Quốc được. Hoà ng Chi là nÆ°á»›c nà o? Có khả năng Hoà ng Chi đây là má»™t trong những nÆ°á»›c ở Ấn Äá»™. Cho nên, nói cách khác, từ những năm đầu DÆ°Æ¡ng lịch, quan hệ chÃnh thức giữa Ấn Äá»™ và Trung Quốc đã có vè Ä‘Æ°á»ng biển và đã được chÃnh sá» Trung Quốc ghi lại. Sau đó, từ thế ká»· thứ hai trở Ä‘i thì quan hệ giữa Ấn Äá»™ và Trung Quốc đã được ghi rất rõ, cho nên khả năng trÆ°á»›c khi có quan hệ chÃnh thức trên bình diện chÃnh quyá»n thì phải có quan hệ nhân dân; tức quan hệ giữa hai dân tá»™c phải Ä‘i vá»›i nhau rồi hai chÃnh quyá»n má»›i Ä‘i theo, hoặc để bảo trợ quyá»n lợi của dân tá»™c mình hoặc để thiết láºp quan hệ liên lạc ngoại giao. Cho nên khả năng những thÆ°Æ¡ng thuyá»n buôn bán của ngÆ°á»i Ấn Dá»™ đã đến Trung Quốc trÆ°á»›c thá»i VÆ°Æ¡ng Mãng từ lâu là má»™t sá»± tháºt.
Thá»±c tế thì ngay trong Sá» ký ta đã tìm thấy những từ tiếng Phạn được phiên âm ra tiếng Trung Quốc, cụ thể là từ lÆ°u ly, vaidurya. Tức là nÆ°á»›c Trung Quốc đã biết nÆ°á»›c Ấn Äá»™ từ lâu. Nói cách khác, từ những thế ká»· đầu DÆ°Æ¡ng lịch, quan hệ giữa Ấn Äá»™ và Trung Quốc đã thiết láºp và có quan hệ buôn bán giữa thÆ°Æ¡ng nhân hai nÆ°á»›c_1. Tiá»n Hà n thứ 9, tá» 3a3-6 (truyện Tây nam di, lưỡng Việt Triá»u tiên đã nói tá»›i việc thÆ°Æ¡ng nhân đất Thục Ä‘em vải và gáºy trúc Thân Ä‘á»™c vá» Trung Quốc bán và o năm Nguyên thú thứ nhất (120tdl). Và chuyện VÆ°Æ¡ng Mãng ghi vì "Muốn là m rạng rỡ uy đức của mình, [ông] đã háºu hỹ vua nÆ°á»›c Hoà ng Chi và khiến dâng tê giác và bò sống", có nghÄ©a là hai chÃnh quyá»n đã có quan hệ bang giao từ lâu. Mà trÆ°á»›c khi VÆ°Æ¡ng Mãng biết đến nÆ°á»›c nà y thì ngÆ°á»i nÆ°á»›c nà y đã có quan hệ vá»›i Trung Quốc rồi, cho nên VÆ°Æ¡ng Mãng má»›i biết để khiến dâng váºt cống vá»›i nhau. Nói cách khác là và o những thế ká»· trÆ°á»›c và sau DÆ°Æ¡ng Lịch, đã có những quan hệ giữa Trung Quốc và các nÆ°á»›c khác vá» Ä‘Æ°á»ng biển thông qua Việt Nam. Cho nên giả thiết sá»± tồn tại của nhà sÆ° Pháºt Quang giữa thế ká»· thứ III hay thứ II tdl có thể chứng thá»±c được.
Vá» nhà sÆ° Pháºt Quang [^]
Truyện Nhất Dạ Trạch trong LÄ©nh Nam TrÃch Quái kể lại việc Chữ Äồng Tá» há»c được đạo Pháºt nhÆ° sau:
"ThÆ°Æ¡ng nhân nÆ°á»›c ngoà i tá»›i lui buôn bán kÃnh thá» Tiên Dung (và ) Äồng Tá» là m chúa. Có má»™t khách buôn lá»›n đến bảo Tiên Dung rằng: "Quà nhân hãy bá» ra má»™t dáºt và ng năm nay cùng thÆ°Æ¡ng nhân ra nÆ°á»›c ngoà i mua váºt quÃ, đến sang năm được lãi mÆ°á»i dáºt". Tiên Dung vui mừng bảo Äồng Tá»: "Vợ chồng ta là bởi Trá»i mà nên. NhÆ°ng cái ăn cái mặc là do ngÆ°á»i là m lấy. Nay nên Ä‘em má»™t dáºt và ng cùng thÆ°Æ¡ng nhân ra nÆ°á»›c ngoà i mua váºt quà để sinh sống". Äồng Tá» bèn cùng thÆ°Æ¡ng nhân Ä‘i buôn án lênh đênh ra khắp nÆ°á»›c ngoà i. Có núi Quỳnh Viên trên núi có am nhá». ThÆ°Æ¡ng nhân ghé thuyá»n và o lấy nÆ°á»›c. Äồng Tá» lên am dạo chÆ¡i. Trong am có má»™t tiểu Tăng tên Pháºt Quang truyá»n pháp cho Äồng Tá». Äồng TỠở lại để nghe pháp, Ä‘Æ°a và ng cho thÆ°Æ¡ng nhân Ä‘i mua hà ng. Äến lúc thÆ°Æ¡ng nhân trở vá» lại tá»›i am đó chở Äồng Tá» trở vá» nhà . Nhà sÆ° bèn tặng cho Äồng Tá» má»™t cây gáºy và má»™t cái nón, vừa bảo: "Các việc linh thông Ä‘á»u ở đó rồi!. Äồng Tá» trở vá», Ä‘em đạo Pháºt nói hết vá»›i Tiên Dung. Tiên Dung giác ngá»™, bèn bá» cả quán chợ nghá» buôn để cùng Äồng Tá» du phÆ°Æ¡ng tìm thấy há»c đạo".
Việc Chữ Äồng Tá» và Tiên Dung, những ngÆ°á»i Việt Nam đầu tiên mà ta biết tên tiếp thu đạo Pháºt là nhÆ° thế. Có hai đặc Ä‘iểm mà ta cần lÆ°u ý. Thứ nhất, việc tiếp thu nà y đã xảy ra tại núi Quỳnh Viên. Núi Quỳnh Viên từ thá»i Lê Thánh Tôn ta đã biết là nằm tại cá»a Nam Giá»›i, hay cá»a Sót. Ngà y nay, tại bá» nam của cá»a Sót, còn có má»™t hòn núi gá»i là Nam Giá»›i sÆ¡n_1. Phải chăng đây là địa Ä‘iểm cần tìm hiểu khảo cổ há»c để khai quáºt xem có vết tÃch gì của Chữ Äồng Tá» và Pháºt Quang chăng? TrÆ°á»›c mắt, Ãt nhất ta đã xác định được là Quỳnh Viên không phải là má»™t ngá»n núi thần thoại, mà tháºt sá»± là má»™t hòn núi có tên tuổi tại cá»a Sót. Do những dấu vết của Chiêm Thà nh còn tồn tại đến ngà y nay, ta cÅ©ng hiểu thêm từ cá»a Sót vá» nam là miá»n đất thuá»™c vÆ°Æ¡ng quốc Chiêm Thà nh. NhÆ° thế, đất nÆ°á»›c Việt Nam thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng phải chăng đã lấy cá»a Sót là m má»™t địa Ä‘iểm ở miá»n nam của tổ quốc ta?
Cần lÆ°u ý, từ vùng cá»a Sót, trở ra miá»n Bắc, ta không tìm thấy có bất cứ di chỉ nà o liên hệ vá»›i ná»n văn hóa của Chiêm Thà nh. Ngược lại, từ cá»a Sót trở vá» nam, cụ thể là các vùng phÃa nam tỉnh Nghệ An, tức từ Vinh trở vá» Nam và các tỉnh Hà TÄ©nh, Quảng TÄ©nh, Quảng Trị và Thừa Thiên, cho đến ngà y nay, vẫn còn những vết tÃch của ná»n văn hóa Chiêm Thà nh. Nói thế, tức là muốn nói Pháºt giáo truyá»n và o nÆ°á»›c ta căn cứ và o LÄ©nh Nam TrÃch Quái là từ phÃa Nam, qua trung gian nhà sÆ° Pháºt Quang ở núi Quỳnh Viên, tại Nam Giá»›i hay cá»a Sót, giáp giá»›i vá»›i Chiêm Thà nh. Nhà sÆ° nà y chắc hẳn không phải là ngưòi Việt, vì rằng truyện Chữ Äồng Tá» nói: "Äồng Tá» linh Ä‘inh ra khắp nÆ°á»›c ngoà i (phù du xuất hải ngoại)". Vùng núi Quỳnh Viên nà y có khả năng và o thá»i Chữ Äồng Tá» chÆ°a thuá»™c và o bản đồ của nÆ°á»›c ta. Nhà sÆ° Pháºt Quang nà y có thể là má»™t ngÆ°á»i Chiêm Thà nh, hoặc là ngÆ°á»i Ấn Äá»™, Ä‘ang tìm cách truyá»n bá Pháºt giáo và o Việt Nam. Và Chữ Äồng Tá» là ngưòi Việt Nam đầu tiên đã đến tiếp xúc vá»›i ông, để rồi sau đó, trở thà nh ngÆ°á»i Pháºt SÆ° Việt Nam đầu tiên có tên tuổi. Truyện Chữ Äồng Tá» nà y sau đó được Thiên Nam Vân Lục_1 của má»™t tác giả vô danh chép lại.
Thế thì Chữ Äồng TỠđã tiếp thu đạo Pháºt nhÆ° thế nà o? Äây là đặc Ä‘iểm thứ hai mà ta cần lÆ°u ý. Truyện Chữ Äồng Tá» chỉ nói khi Äồng Tá» trở vá» quê "Nhà sÆ° bèn tặng cho Äồng Tá» má»™t cây gáºy và má»™t cái nón, vừa bảo: má»i việc linh thông Ä‘á»u đã ở đấy cả". Nói váºy, LÄ©nh Nam TrÃch Quái báo cho ta biết là truyá»n thống Pháºt Giáo mà Chữ Äồng Tá» tiếp thu là má»™t truyá»n thống Pháºt giáo quyá»n năng, Ä‘á» cáºp đến những vấn Ä‘á» linh dị và thần thông (linh thông). Truyá»n thống Pháºt giáo nà y, nhÆ° ta sẽ thấy, xuất hiện trong Mâu Tá» cÅ©ng nhÆ° trong KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i, và tồn tại cho đến thá»i má»™t truyá»n thống Pháºt giáo má»›i ra Ä‘á»i, đó là truyá»n thống Pháºt giáo Thiá»n của Pháp Vân. Cần nhấn mạnh truyá»n thống Pháºt giáo quyá»n năng nà y cho đến thế ká»· thứ VI được bổ sung bởi truyá»n hưởng cÆ¡ bản của nó. Nó vẫn tồn tại nhÆ° má»™t lá»›p truyá»n thống Pháºt giáo má»›i, bổ sung cho nó qua lịch sá» phát triển của Pháºt giáo ở Việt Nam. Nháºn thức Ä‘iá»u nà y, ta sẽ dá»… dà ng hiểu được những hiện tượng đặc thù của những truyá»n thống khác nhau của Pháºt giáo Việt Nam trong lịch sá». Ta sẽ Ä‘i sâu và o vấn Ä‘á» nà y dÆ°á»›i đây.
Chữ Äồng Tá», ngÆ°á»i Pháºt tá» Việt Nam đầu tiên [^]
TrÆ°á»›c mắt, nếu Chữ Äồng Tá» là ngÆ°á»i Pháºt tá» Việt Nam đầu tiên, thì vấn Ä‘á» ngÆ°á»i Pháºt tỠđầu tiên nà y đã sống và o lúc nà o? Truyện Nhất Dạ Trạch chỉ viết má»™t câu hết sức mÆ¡ hồ, là : "Vua Hùng truyá»n đến cháu Ä‘á»i thứ 3" (Hùng VÆ°Æ¡ng truyá»n chà tam thế tôn). Ta biết lịch sá» nÆ°á»›c ta, tên hiệu Hùng VÆ°Æ¡ng được dùng để gá»i cho nhiá»u Ä‘á»i vua thá»i cổ đại. Äại Việt sá» ký toà n thÆ° ngoại ká»· I, tá» 2b9-5b, ghi nháºn Hùng VÆ°Æ¡ng là triá»u đại đầu tiên của há» Hồng Bà ng, và bảo: "Há» Hồng Bà ng từ Kinh DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng năm Nhâm Tuất thụ phong cùng vá»›i Äế Nghi cùng thá»i, truyá»n đến Ä‘á»i Hùng VÆ°Æ¡ng cuối cùng gặp năm 257 tdl của Noãn VÆ°Æ¡ng nhà Chu, là năm Quà Mão thì chấm dứt, gồm 2622 năm". NhÆ°ng trong phần phà m lệ, tá» 2a1-2, Ngô SÄ© Liên đã nháºn xét: "Hoặc có ngÆ°á»i nói (Hùng VÆ°Æ¡ng) có 18 Ä‘á»i, sợ chÆ°a phải là thế".
Äi sâu và o vấn Ä‘á» nà y, ta biết hiện có 3 bản ngá»c phả khác nhau liên hệ đến triá»u đại Hùng VÆ°Æ¡ng. Bản thứ nhất là má»™t bản chép của thá»i Lê Hồng Äức bắt đầu từ năm 1470, rồi được chép lại và o thá»i Lê KÃnh Tôn (ở ngôi 1600-1618), niên đại Hoằng Äịnh. Bản thứ hai là bản chép tay Ä‘á»i Khải Äịnh được bảo là chép lại từ má»™t bản thuá»™c niên đại Thiên Phúc (980-988) của Lê Äại Hà nh (ở ngôi 980-1005). Cả hai bản nà y hiện tà ng trữ tại Ä‘á»n Hùng ở VÄ©nh Phú, Phú Thá». Bản thứ ba hiện tà ng trữ tại chùa Tây Thiên trên núi Tam Äảo, không có ghi ngà y tháng. Vấn Ä‘á» văn bản há»c của các ngá»c phả nà y ta chÆ°a cần Ä‘á» cáºp tá»›i ở đây. Chỉ cứ và o chúng, ta biết tối thiểu má»—i triá»u đại Hùng VÆ°Æ¡ng có thể có nhiá»u ngÆ°á»i cùng mang má»™t tên hiệu. Chẳng hạn, Ä‘á»i Hùng VÆ°Æ¡ng cuối cùng là Hùng Duệ VÆ°Æ¡ng thì ta có Duệ VÆ°Æ¡ng thứ nhất, thứ hai, thứ ba v.v... Vì thế, mÆ°á»i tám Ä‘á»i Hùng VÆ°Æ¡ng trải dà i trên hai ngà n năm là có thể hiểu được. Riêng đối vá»›i vấn Ä‘á» quan tâm cuả chúng ta ở đây là cháu Ä‘á»i thứ ba của Hùng VÆ°Æ¡ng là cháu của Ä‘á»i Hùng VÆ°Æ¡ng nà o?
Nếu Pháºt giáo xuất hiện và o năm 528 (hoặc 529?) tdl ở Ấn Äá»™ và bắt đầu truyá»n bá qua các nÆ°á»›c xung quanh và o những năm 247-232tdl và o thá»i của vua A Dục khi vua nà y lịnh cho các phái Ä‘oà n Tăng lữ Ä‘i khắp nÆ¡i để truyá»n bá đạo Pháºt, trong đó đặc biệt là phái Ä‘oà n Tăng lữ Ä‘i khắp nÆ¡i để truyá»n bá đạo Pháºt, trong đó đặc biệt là phái Ä‘oà n của Sona Ä‘i vá» vùng Äất và ng (Suvanabhumi). Vùng Äất và ng nà y có phải là vùng Äông Nam à hay không, có phải là vùng Äông DÆ°Æ¡ng hay không? Äây là má»™t vấn Ä‘á» Ä‘ang còn tranh cãi. Tuy nhiên cứ và o những sá» liệu cổ sÆ¡ của Trung Quốc, cụ thể là Sá» Ký và Tiá»n Hán thÆ° cùng Háºu Hán thÆ° cÅ©ng nhÆ° các di liệu khảo cổ há»c, nhÆ° di liệu khảo cổ há»c Óc Eo, thì và o những thế ká»· đầu dl, vùng biển phÃa Nam nÆ°á»›c ta đã rá»™n rịp những thÆ°Æ¡ng thuyá»n không những của các quốc gia thuá»™c ná»n văn minh Ấn Äá»™, mà cả những quốc gia xa xôi của ná»n văn minh La-mã. Cho nên, truyá»n bá Pháºt giáo và o những vùng đất nà y là má»™t sá»± kiện chắc chắn đã xảy ra.
HÆ¡n nữa, vùng đất miá»n nam nÆ°á»›c ta từ phÃa nam cá»a Sót trở và o đã mang nặng những vết tÃch của ná»n văn hóa Ấn Äá»™. Chiếc bia Võ Cảnh tìm thấy tại là ng Võ Cảnh ở Nha Trang, thÆ°á»ng được các nhà nghiên cứu xác định là xuất hiện và o thế ká»· II sdl viết bằng Phạn văn. Äể cho Phạn văn trở thà nh má»™t ngôn ngữ được khắc trên đá và o thế ká»· ấy, ná»n văn minh Ấn Äá»™ và o thá»i Ä‘iểm ấy chủ đạo là Pháºt giáo, phải truyá»n bá tại vùng đất nà y qua má»™t thá»i gian tÆ°Æ¡ng đối dà i, tối thiểu cÅ©ng phải mất má»™t và i ba trăm năm. Nói thẳng ra, văn minh Ấn Äá»™ phải tồn tại ở phÃa nam nÆ°á»›c ta và o những thế ká»· trÆ°á»›c và sau DÆ°Æ¡ng lịch. Cho nên, vị Hùng VÆ°Æ¡ng của thá»i Chữ Äồng Tá» ta cÅ©ng có thể xác định và o những thế ká»· tÄ‘l, có khả năng là Hùng Nghị VÆ°Æ¡ng thứ nhất hoặc thứ hai, tức khoảng thế ká»· II-III tÄ‘l.
Äoán định nà y của ta vá» niên đại của việc Chữ Äồng Tá» tiếp thu Pháºt giáo là hoà n toà n phù hợp vá»›i quan Ä‘iểm của thiá»n sÆ° Chân Nguyên (1647-1728) trong Thiên Nam Ngữ Lục_1. Sau khi kể chuyện Lữ Gia bị quân của Hán VÅ© đế đánh bại, Chân Nguyên viết:
"Gia bá» cá»a mốc nhà rêu
Hang thần tráºt lối, hồn phiêu Ä‘Æ°á»ng nà o
Nước nên thấy những đồng dao
Cõi bỠtất đất và o chầu Hán gia
Non Sà i tuyệt chẳng và o ra
Thấy còn má»™t dấu vÆ°á»n là Trúc Viên
Äìu hiu ngoà i cảnh thiá»n thiên
Thuở trưa quyên khóc, thuở đêm hạc sầu"
Viết thế, Chân Nguyên muốn nói rằng ngôi chùa Trúc Viên đã có từ thá»i Lữ Gia, tức khoảng năm 110 tá»›i tại núi Thầy (Sà i SÆ¡n), ở SÆ¡n Tây. Äiá»u nà y cÅ©ng có nghÄ©a Pháºt giáo đã tồn tại ở nÆ°á»›c ta và o thế ká»· thứ II tdl. Äây là má»™t Ä‘iểm khá lôi cuốn. Bởi vì nó cho thấy đã từ lâu lÆ°u hà nh quan Ä‘iểm cho rằng Pháºt giáo đã du nháºp và o nÆ°á»›c ta từ rất sá»›m. Äến thá»i An Thiá»n viết Äạo Giáo Nguyên LÆ°u_1 và o năm 1845, ở quyển thượng, tá» 9a11-b5 dÆ°á»›i mục Äại Nam thiá»n há»c sÆ¡ khởi, ông đã để lại truyện tÃch Chữ Äồng Tá» nhÆ° đã ghi lại trong LÄ©nh Nam TrÃch Quái:
"Thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng, núi Quỳnh Vi, có Äồng Tá» lên thảo am. Trong am có nhà sÆ° tên Pháºt Quang. Äó là ngÆ°á»i Thiá»n Trúc, tuổi hÆ¡n 40, truyá»n pháp cho Äồng Tá» má»™t cái nón và má»™t cây gáºy, nói rằng: "Linh dị và thần thông ở đây cả". Äồng Tá» Ä‘em đạo Pháºt truyá»n cho Tiên Dung. Vợ chồng Tiên Dung bèn há»c đạo. Äến buổi chiá»u ngà y trở vá», giữa Ä‘Æ°á»ng cần là m nÆ¡i tá túc, bèn dá»±ng gáºy che nón, đến canh ba thì thà nh quách lâu Ä‘Ã i, mà n gấm mà n the, kim đồng ngá»c nữ, tÆ°á»›ng sÄ© thị vệ đầy cả sân chầu..."
An Thiá»n cÅ©ng Ä‘á» ra mục Hùng VÆ°Æ¡ng Phạn Tăng, tức các nhà sÆ° Ấn Äá»™ thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng, ở tá» 9b6-9, và kể tên nhà sÆ° Khâu Äà La đến thà nh Luy Lâu của SÄ© Nhiếp và o thá»i cuối Hán Linh Äế (168-189 sdl). Xác định Khâu Äà La và o thá»i Hán Linh đế dÄ© nhiên không thể xếp Khâu Äà La và o loại các nhà sÆ° và o thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng được.
Ngoà i ra, trong các loại thần tÃch cuả các xã ta biết trong số các tÆ°á»›ng tá của Hai Bà TrÆ°ng, sau khi bị Mã Viện đánh bại, má»™t số đã mai danh ẩn tÃch trong các giáo Ä‘oà n Pháºt giáo. Má»™t trong những vị nà y được biết tên là Bát Nà n phu nhÆ¡n đã xuất gia. NhÆ° sẽ thấy, chÃnh những vị nà y cùng ngÆ°á»i kế nghiệp hỠđã táºp hợp những văn bản kinh Ä‘iển Pháºt giáo lÆ°u hà nh lúc ấy, những bá»™ kinh đầu tiên hiện còn và được biết mà sau nà y KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i đã dịch thà nh Hán văn dÆ°á»›i nhan Ä‘á» Lục Ä‘á»™ táºp kinh và Cá»±u Tạp Thà Dụ Kinh.
Uất Kim HÆ°Æ¡ng, hoa cúng Pháºt [^]
NhÆ° váºy, qua lịch sá» nÆ°á»›c ta đã tồn tại và lÆ°u hà nh tÆ°Æ¡ng đối phổ biến trong giá»›i sá» há»c Pháºt giáo Việt Nam má»™t quan Ä‘iểm cho rằng Pháºt giáo đã truyá»n và o nÆ°á»›c ta từ thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng. Vấn Ä‘á» bây giá» là thá» xem xét quan Ä‘iểm nà y có má»™t giá trị hay không. Ta phải xem xét, bởi vì tất cả các sá» liệu Ä‘á» cáºp đến vấn Ä‘á» nà y Ä‘á»u xuất hiện khá muá»™n mà ng, cách xa sá»± việc được ghi lại tá»›i cả hà ng nghìn năm, từ Thiá»n Uyển Táºp Anh, LÄ©nh Nam TrÃch Quái,Thiên Nam Vân Lục cho đến Thiên Nam Ngữ Lục và Äạo Giáo Nguyên LÆ°u, những văn bản nà y Ä‘á»u ra Ä‘á»i và o thế ká»· thứ VIV trở vá» sau. Váºy, ta có thể tìm ra những chứng cứ nà o xuất hiện trong những văn bản sá»›m hÆ¡n, gần gÅ©i hÆ¡n, vá»›i những sá»± kiện đã xảy ra hay không? Trả lá»i câu há»i nà y, ta hiện có tối thiểu hai cứ liệu.
Thứ nhất, là má»™t câu trÃch dẫn của Lý Thá»i Trân (1518-1593) trong Bản Thảo CÆ°Æ¡ng Mục 14, tá» 69b4-5 dÆ°á»›i mục Uất Kim HÆ°Æ¡ng: "DÆ°Æ¡ng Phù Nam Châu Dị váºt ký vân: Uất kim xuất Quyết Tân quốc, nháºn chủng chi, tiên hoà ng, dá»± phù dung hoa lý ná»™n liên giả tÆ°Æ¡ng tá»±, khả dÄ© hÆ°Æ¡ng tá»u" (Nam Châu dị váºt chà của DÆ°Æ¡ng Phù nói: Uất Kim đến từ nÆ°á»›c Quyết Tân, ngÆ°á»i ta trồng trÆ°á»›c để cúng Pháºt, và i ngà y thì héo, sau đó giữ lại, mà u nó và ng rá»™m, cùng vá»›i nhụy hoa phù dung và sen non tÆ°Æ¡ng tá»±, có thể dùng để Æ°á»›p rượu).
DÆ°Æ¡ng Phù, cứ Quảng Châu tiên hiá»n chÃ, của Hoà ng Tá (1490-1560) và Bách Việt tiên hiá»n chà do Âu Äại Nhiệm viết năm 1554, ghi rằng: "(DÆ°Æ¡ng Phù) tên tá»± Hiểu Nguyên, ngÆ°á»i Nam Hải. Triá»u vua ChÆ°Æ¡ng đế tìm ngÆ°á»i tà i giá»i, ông đối đáp trúng cách, nên phong là m Nghị ăn Hòa Äế tức vị, dùng quân đánh Hung Nô, Phù tâu rằng: "Gầy dá»±ng cÆ¡ nghiệp thì dùng võ, giữ lấy cÆ¡ nghiệp thì dùng văn, nên khi nhà Châu thắng nhà Ân thì có việc ca ngợi sá»± chấm dứt chiến tranh (...), váºy xin bệ hạ hãy noi theo nếp đẹp của tổ tông, đừng khinh dùng việc võ". Năm VÄ©nh nguyên thứ 12 (100 sdl) có hạn, vua gá»i Phù đến triá»u đình bà n việc được mất của chÃnh lịnh (...). Lúc bấy giá», Nam Hải thuá»™c Giao Chỉ bá»™. Thứ sá» Hà Tắc Ä‘i tuần bá»™ của mình. Mùa đông Tắc trở vá», tâu rằng: ChÃnh quyá»n trung Æ°Æ¡ng chá»n thứ sá» không đúng phép, nên há» sau đó đã tranh dà nh nhau tôn thá» việc ngÆ°á»i khác, dâng tặng đồ trân quÃ. Phù bèn lá»±a những đặc tÃnh của sá»± váºt, chỉ cho hiểu tÃnh khác lạ của chúng; nhằm nói rõ ra, ông viết sách Nam Duệ dị váºt chi (...). Sau đó ông là m thái thú quáºn Lâm Hải, lại là m sách Lâm Hải thủy thổ ký. NgÆ°á»i Ä‘á»i phục ông cao thứ và không khinh thÆ°á»ng sá»± dạy dá»—".
Bản tiểu sá» vừa được dịch là lấy từ Bách việt tiên hiá»n chÃ, quyển 2, tá» 5b9-6b10. NhÆ°ng tất cả các cuốn sá» vá» nhà Háºu Hán nhÆ° Háºu Hán ký của Viên Hoằng (328-376) và Háºu Hán thÆ° của Phạm Việp (398-445) Ä‘á»u không thấy nhắc tá»›i tên DÆ°Æ¡ng Phù. Chỉ đến Lệ Äạo Nguyên viết Thủy kinh chú trÆ°á»›c năm 529, quyển 36 tá» 30a6 và quyển 37 tá» 6a8 má»›i dẫn má»™t DÆ°Æ¡ng thị Nam Duệ dị váºt chÃ. Rồi đến Tùy thÆ° kinh tịch chà 33 tá» 133a4-5 má»›i ghi tên DÆ°Æ¡ng Phù soạn "Giao Châu dị váºt chÃ" má»™t quyển và "Hán nghị lang DÆ°Æ¡ng Phù soạn "Dị váºt chÃ" má»™t quyển. Sau đó, Nghệ văn loại tụ do Âu DÆ°Æ¡ng Tuần soạn năm 624, quyển 84 và quyển 95 và SÆ¡ há»c ký do Từ Kiên chủ biên năm 659, quyển 9, cÅ©ng nhÆ° Thái bình ngá»± lãm quyển 395, quyển 890, v.v... do Lý Phưởng (926-996) biên soạn, má»›i bắt đầu trÃch dẫn Nam Châu dị váºt chà hay Nam Duệ dị váºt chà và Giao Châu dị váºt chÃ. NhÆ° váºy Nam Châu, Nam Duệ hoặc Giao Châu Ä‘á»u chỉ chung cho má»™t vùng đất thuá»™c miá»n bắc nÆ°á»›c ta hiện nay. Vì thế, nếu Nam Châu dị váºt chà của DÆ°Æ¡ng Phù bảo rằng "ngÆ°á»i ta" trồng Uất Kim hÆ°Æ¡ng để cúng Pháºt, thì "ngÆ°á»i ta" đây chÃnh là ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta. Äây là chứng cá»› đầu tiên, xuất hiện tÆ°Æ¡ng đối sá»›m nhất, tức khoảng năm 100 sdl, xác nháºn có má»™t bá»™ pháºn ngưòi Việt đã theo Pháºt giáo, đã biết trồng hoa Uất kim hÆ°Æ¡ng để cúng Pháºt, thì "ngÆ°á»i ta" đây chÃnh là ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta. Äây là chứng cá»› đầu tiên, xuất hiện tÆ°Æ¡ng đối sá»›m nhất, tức khoảng năm 100 adl, xác nháºn có má»™t bá»™ pháºn ngÆ°á»i Việt đã theo Pháºt giáo, đã biết trồng hoa Uất kim hÆ°Æ¡ng để cúng Pháºt.
Thà nh Nê Lê và đoà n thuyá»n đạo thá»i Vua A Dục [^]
Thứ hai, là má»™t câu viết của LÆ°u Hân Kỳ trong Giao Châu ký, nói rằng: "Thà nh Nê Lê ở phÃa đông nam huyện Äịnh An, cách sông bảy dặom, tháp và giảng Ä‘Æ°á»ng do vua A Dục dá»±ng vẫn còn. Những ngÆ°á»i đốn hái củi gá»i là Kim tượng (Nê Lê thà nh tại Äịnh An huyện, đồng nam cách thủy thất lý, A Dục vÆ°Æ¡ng sở tạo tháp giảng Ä‘Æ°á»ng thượng tại hữu, thái tân giả vân thị kim tượng).
Thế thì thà nh Nê Lê của Äịnh An huyện nằm ở đâu? Tà i liệu sá»›m nhất tá»›i thà nh nà y là Thủy kinh chú quyển 37 tá» 6b4-6 của Lệ Äạo Nguyên: "Bến đò Quan Tắc xuất phát từ đó, song nó từ phÃa đông huyện Ä‘i qua huyện An Äịnh và TrÆ°á»ng Giang của Bắc Äái. Trong sông, có nÆ¡i vua Việt vÆ°Æ¡ng đúc thuyá»n đồng. Khi nÆ°á»›c triá»u rút, ngÆ°á»i ta còn thấy dấu vết. Sông lại chảy vá» phÃa đông, cách sông có thà nh Nê Lê, ngÆ°á»i ta bảo là do "vua A Dục dá»±ng" (Äá»™ Äịnh huyện Bắc Äái TrÆ°á»ng Giang. Giang trung hữu Việt VÆ°Æ¡ng sở Ä‘Ã o đồng thuyá»n, triá»u thủy thối thá»i, nhân hữu kiến chi dã. Kỳ thủy há»±u đông lÆ°u, cách thủy hữu Nê Lê thà nh, ngôn A Dục vÆ°Æ¡ng sở trúc dã).
Tên huyện An Äịnh xuất hiện sá»›m nhất trong Tiá»n Hán chÆ° 28 hạ, tá» 10b9-11a25; ở đấy nó là má»™t trong mÆ°á»i huyện thuá»™c quáºn Giao Chỉ mà ngoà i nó ra, gồm có Luy Lâu, Liên Lâu, Phú Lầu, Mê Linh, Khúc DÆ°Æ¡ng, Khúc Bắc Äái, Khể Từ, Tây Vu, Long Biên và Chu Diên. NhÆ°ng đến khi TÆ° Mã BÆ°u viết Háºu Hán chà và o giữa những năm 245 đến 305, và LÆ°u Chiếu chú thÃch đầu thế ká»· VI sdl thì ta không biết vì lý do gì mà huyện An Äịnh lại trở thà nh huyện Äịnh An trong Háºu Hán thÆ° 33 tá» 21a8-b5. Danh xÆ°ng Äịnh An đến thá»i Tam Quốc vẫn còn được dùng nhÆ° Hồng Lượng Cát đã ghi nháºn trong Tam Quốc cÆ°Æ¡ng vức chà quyển hạ tá» 33a6. Äến Ä‘á»i Tấn thì tên An Äịnh lại được dùng nhÆ° trong Tấn thÆ° 15 tá» 8b13-9a2. Qua Ä‘á»i LÆ°u Tống, An Äịnh lại được đổi thà nh Äịnh An mà chứng cá»› có thể thấy trong Tống thÆ° 38 tá» 40b1. Váºy trong vòng 5 thế ká»·, danh xÆ°ng Äịnh An hay An Äịnh cứ thay đổi nhau để chỉ cho má»™t vùng đất, má»™t huyện của Giao Chỉ. Thế thì vùng đất nà y nằm ở đâu tại miá»n Bắc nÆ°á»›c ta hiện nay?
TrÆ°á»›c đây, Claude Madrolle_1 căn cứ và o tên thanh Nê Lê, tức thà nh bùn Ä‘en, để giả thiết thà nh Nê Lê ở chÃnh vùng Äồ SÆ¡n ủa thà nh phố Hải Phòng. Nê Lê hiểu nhÆ° nghÄ©a bùn Ä‘en tất nhiên không phù hợp vá»›i văn phạm chữ Hán. Bởi vì nếu hiểu Nê là bùn, và Lê là mà u Ä‘een, thì thà nh nà y phải có tên là Lê Nê, chứ không phải là Nê Lê. HÆ¡n nữa, cụm từ Nê Lê trong Hán văn thÆ°á»ng được dùng nhÆ° má»™t phiên âm của chữ Naraka của tiếng Phạn. Và Naraka lại có nghÄ©a là Äịa ngục. Tại vùng núi Tam Äảo có ba ngá»n cao nhất là Thạch Bà n, Phù NghÄ©a và Thiên Kỳ; trong đó, giữa chân ngá»n Thạch Bà n, tại là ng SÆ¡n Äình, có ngôi chùa Tây Thiên. Chùa nà y tÆ°Æ¡ng truyá»n là liên hệ vá»›i vua Hùng và có má»™t bản ngá»c phả vá» vua Hùng thá» tại đây. Äiểm lôi cuốn là chùa Tây Thiên nà y lại có tên nôm na là chùa Äịa Ngục. Äã là chùa thì thiếu gì tên tại sao lại có tên Äịa Ngục, phải chăng là do từ chữ Naraka mà ra? Huyện An Äịnh do thế có khả năng nằm tại vùng núi Tam Äảo nà y chăng? Muốn trả lá»i dứt khoát câu há»i nà y, ta phải đợi má»™t cuá»™c Ä‘iá»u tra khảo cổ thá»±c địa.
TrÆ°á»›c mắt, chùa Äịa Ngục mà cÅ©ng gá»i là chùa Tây Thiên nà y đã ám chỉ Ãt nhiá»u đến thà nh Nê Lê của huyện An Äịnh. Cần lÆ°u ý huyện An Äịnh ở quanh vùng núi Tam Äảo, vì cÅ©ng chÃnh tại đây, đã có thà nh Cổ Loa xÆ°a, mà việc khai quáºt được những mÅ©i tên đồng đã biểu hiện Ãt nhiá»u tÃnh cổ sở của huyện nà y. Nói thẳng ra, những di liệu khảo cổ há»c nhÆ° thế chứng tá» vùng đất nà y từ thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng đã từng là trung tâm chÃnh trị quân sá»± của chÃnh quyá»n Lạc Việt. Xác định thà nh Nê Lê và o vùng nà y, do đó hoà n toà n phù hợp vá»›i việc đặt thà nh Nê Lê và o huyện Tống Bình của Nhạc Sá» trong Thái bình hoà n vÅ© ký 170 tá» 7a2-4.
Nếu váºy, LÆ°u Hán Kỳ và Giao Châu ký xuất hiện và o lúc nà o? Tăng Chiêu và o năm Äạo Quang thứ nhât (1820) đã cố gắng tái thiết Giao Châu Ký từ những Ä‘oạn phiến trÃch dẫn rải rác trong các tác phẩm Trung Quốc nhÆ° Háºu Hán thÆ°, Thúy kinh chú, Tế dân yếu thuáºt, Bắc ÄÆ°á»ng thÆ° sao, Nghệ văn loại tụ SÆ¡ há»c ký, Thái bình ngá»± lãm v.v... Trong lá»i bạt cho quyển Giao Chaâu ký tái kiến nà y, Tăng Chiêu đã vạch ra là Kinh tịch chà của Tuỳ thÆ° cÅ©ng nhÆ° Cá»±u ÄÆ°á»ng thÆ° và Nghệ văn chà của Tân ÄÆ°á»ng thÆ° Ä‘á»u không có mục nà o vá» Giao Châu ký của LÆ°u Hân Kỳ hết. Ngay cả Thái Bình ngá»± lãm kinh sỠđồ thÆ° cÆ°Æ¡ng mục cÅ©ng không có mục nà o giữa hÆ¡n má»™t ngà n bảy trăm mục dà nh cho những quyển sách mà Lý PhÆ°á»ng đã dẫn trong Thái bình ngá»± lãm. Tuy váºy, Thái bình ngá»± lãm đã dẫn Ãt nhât 32 Ä‘oạn phiến dÆ°á»›i tên Giao Châu ký và 1 dÆ°á»›i tên Giao Châu táºp ký. Sá»± im lặng ấy tạo ra không Ãt những khó khăn trong việc xác định má»™t niên đại phải chăng cho LÆ°u Hân Kỳ và tác phẩm của ông. Dẫu thế, vá»›i những dẫn chứng cuả Lệ Äạo Nguyên, má»™t ngÆ°á»i mất năm 529, trong Thủy KÃnh chú, của Giả TÆ° Hiệp trong Tế dân yếu thuáºt, LÆ°u Chiếu trong Háºu Hán thÆ°, Lý Thiện trong Ngô Äô phú chú của Văn tuyển, v.v... thì rõ rà ng Giao Châu ký của LÆ°u Hân Kỳ đã ra Ä‘á»i trÆ°á»›c thế ká»· thứ VI sdl. Không những thế, nhá» và o việc phân tÃch những bằng cá»› ná»™i tại của chÃnh Giao Châu ký tái thiết trên, Tăng Chiêu có thể đẩy niên đại giả thiết vá» má»™t thế ká»· sá»›m hÆ¡n.
TrÆ°á»›c hết, Thái Bình ngá»± lâm quyển 947 có má»™t câu trÃch từ Giao Châu ký của LÆ°u Hán Kỳ nói rằng: "Trong niên hiệu Thái Hòa có ngưòi đến hang VÅ© Linh trong đó có con kiến cà ng rất lá»›n" (Thái Hòa trung, hữu nhân chi VÅ© LÄ©nh huyệt, trung hữu đại tÆ° phù tháºm đại).
Thái hòa là niên hiệu củ Ngụy Minh đế bắt đầu từ năm 227 hoặc của Tây Hải công nhà Äông Tấn giữa những năm 366-371. Niên đại đầu có thể loại ra má»™t cách dá»… dà ng, bởi vì Thái bình ngá»± lãm quyển 49 tá» 10b có nhắc đến việc Lý Tốn đánh Châu Nhai, mà việc nà y đã xảy ra và o mùa đông tháng 10 năm Thái nguyên thứ 5 (380) của nhà Tấn, nhÆ° TÆ° trị thông giám quyển 104 tá» 3247 đã liệt
Nghệ văn loại tụ quyển 95 từ 1659 dẫn chuyện "Chuá»™t tre giống nhÆ° chó con, ăn gốc tre, sinh sản ở huyện Phong Khê" và bảo trÃch từ Giao Châu ký củ LÆ°u Hân Kỳ, Phong Khê không được liệt ra nhÆ° má»™t địa danh trong phần Äịa lý chà của Tống thÆ°. Do đó nhà LÆ°u Tống chắc đã bá» tên nà y. NhÆ°ng Tấn thÆ° quyển 14 tá» 9a lại có địa danh ấy nhÆ° má»™t huyện của quáºn VÅ© Bình. Nhà LÆ°u Tống thà nh láºp 420. Chuyện chuá»™t tre nhÆ° váºy phải được ghi lại trÆ°á»›c niên đại đó, tức phải và o Ä‘á»i Äông Tấn (308-420). Bằng và o những dữ kiện ná»™i tại nà y, Tăng Chiêu đã kết luáºn là Giao Châu ký viết và o thá»i nhà Tấn và LÆ°u Hân kỳ phải sống và viết và o những năm 360-420.
Cách xác định niên đại nà y của Tăng Chiêu kể ra khá lôi cuốn. Äiá»u cần ghi là vì những bằng cá»› vừa kể tuy Ãt á»i, đã thoả mãn cả cả Ä‘iá»u kiện cần cÅ©ng nhÆ° đủ nên niên đại vừa nêu là có thể chấp nháºn được. Tuy nhiên, bản Giao Châu ký do Tăng Chiêu tái láºp không phải đã thu tháºp hết những Ä‘oạn phiến đã được trÃch dẫn của LÆ°u Hân Kỳ. Chẳng hạn, NgÅ© Sùng Diệu và o năm 1840 đã viết trong lá»i bạt cho Giao Châu ký tái láºp của Tăng Chiêu cho rằng Chiêu đã không thu tháºp chÃnh câu mà chúng ta trÃch dẫn ở đây, do Nhạc Sá» (930-1007) dẫn trong Thái bình hoà n vÅ© ký quyển 170, tá» 7a2-4.
Váºy, cho tá»›i Ãt nhất những năm 380 đến 420 những ngÆ°á»i Ä‘i hái củi ở nÆ°á»›c ta còn thấy được Chùa và Tháp do vua A Dục dá»±ng tại thà nh Nê Lê ở huyện An Äịnh. Kết luáºn nà y có thể đáng tin đến mức Ä‘á»™ nà o? Có tháºt có Tháp do vua A Dục ở thà nh Nê Lê của nÆ°á»›c ta hay không? Tất nhiên đây là những câu há»i chÃnh đáng. Äặc biệt khi ta nghiên cứu tÆ° liệu lịch sá» Pháºt giáo Trung Quốc, ta thấy vao khoảng hai thế ká»· thứ IV và V sdl, tức gần cùng thá»i vá»›i niên đại của LÆ°u Hân Kỳ, nổi báºt má»™t phong trà o Ä‘i tìm chùa vua A Dục ở Trung Quốc. Thà dụ, việc tìm vua A Dục ở Bà nh Thà nh, Thạch Lặc và Thạch Hổ Ä‘Ã o chùa vua A Dục ở Lâm Trì và Äà o Khản tìm cách nghinh tượng Pháºt của vua A Dục từ chùa Hà n Khê v.v... Cả má»™t thá»i đại Ä‘i tìm chùa vua A Duc ở Trung Quốc nhÆ° thế, ắt không thể nà o không ảnh hưởng đến việc tìm chùa vua A Dục ở nÆ°á»›c ta. Dẫu thế, cÅ©ng cần lÆ°u ý việc Ä‘á» cáºp đến sá»± có mặt của Chùa Tháp liên hệ đến vua A Dục tại Việt Nam có thể coi là má»™t trong những thông tin sá»›m nhất thuá»™c loại ấy ở vùng Äông Nam Ã. Nó Ãt nhiá»u có thể ám chỉ đến phái Ä‘oà n truyá»n giáo của Sona do vua A Dục phái Ä‘i. Vì váºy, không phải hoà n toà n vô lý khi LÄ©nh Nam TrÃch Quái ghi lại việc Chữ Äồng TỠđược nhà sÆ° Phạt Quang truyá»n đạo Pháºt cho. Nói khác Ä‘i, những truyá»n thuyết vá» sá»± du nháºp Pháºt giáo và o Việt Nam và o thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng, tuy ghi chép tÆ°Æ¡ng đối cháºm và o đầu thiên niên ká»· thứ 2 trở Ä‘i, không phải không có chứng cá»› xuất hiện tÆ°Æ¡ng đối sá»›m trong các tÆ° liệu Trung Quốc. Trong khi chỠđợi khai quáºt được những di váºt khảo cổ há»c tại cá»a Nam Giá»›i và núi Tam Äảo, ta có thể có má»™t số ý niệm khá chÃnh xác vá» sá»± hiện diện của Pháºt giáo tại nÆ°á»›c ta và o những thế ká»· tdl.
Bối cảnh văn hóa TÃn ngưỡng thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng [^]
Hai vấn Ä‘á» tiếp theo là nếu Pháºt giáo truyá»n và o nÆ°á»›c ta và o thá»i Ä‘iểm đó, tức và o những thế ká»· trÆ°á»›oc tây lịch, tình trạng văn hóa tÃn ngưỡng của dân tá»™c ta và o thá»i ấy nhÆ° thế nà o và những kinh Ä‘iển gì của Pháºt giáo được dân tá»™c ta tiếp thu?
Vá» vấn Ä‘á» thứ nhất, ta biết ná»n văn hóa Hùng VÆ°Æ¡ng đã đạt được má»™t số thà nh tá»±u rá»±c rỡ. TrÆ°á»›c tiên, ná»n văn hóa nà y đã xây dá»±ng được má»™t bá»™ máy công quyá»n dá»±a trên luáºt pháp, để bảo vệ biên cÆ°Æ¡ng và điá»u hà nh đất nÆ°á»›c. Dấu vết cụ thể là bá»™ Việt Luáºt, mà và o năm 43sdl sau khi đánh bại được đế chế Hai Bà TrÆ°ng, Mã Viện đã phải Ä‘iá»u tấu: "HÆ¡n mÆ°á»i Ä‘iá»u của Việt Luáºt khác vá»›i Hán Luáºt", nhÆ° Háºu Hán thÆ° 54 tá» 9a8-10 đã ghi. Sá»± kiện "Ä‘iá»u tấu" nà y vá» Việt Luáºt đối láºp vá»›i Hán Luáºt xác định cho ta má»™t số Ä‘iểm. Thứ nhất, việc LÆ°u Tú sai Mã Viện dẫn quân đánh Hai Bà TrÆ°ng và o năm Kiến VÅ© thứ 18 (42 sdl) thá»±c chất không phải là má»™t Ä‘Ã n áp khởi nghÄ©a Ä‘Æ¡n thuần, mà là má»™t cuá»™c xâm lược đối vá»›i má»™t đất nÆ°á»›c có chủ quyá»n dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của Hai Bà TrÆ°ng trên cÆ¡ sở luáºt pháp của bá»™ Việt Luáºt. Bá»™ Việt Luáºt nà y ngà y nay đã mất, giống nhÆ° số pháºn của Hán Luáºt. Tuy nhiên chỉ má»™t việc đặt Việt Luáºt ngang vá»›i Hán Luáºt. Tuy nhiên chỉ má»™t việc đặt Việt Luáºt ngang vá»›i Hán Luáºt cho phép ta giả thiết nó là má»™t bá»™ luáºn hoà n chỉnh vá»›i các qui định và điá»u khoản được ghi chép rõ rà ng, để cho Mã Viện Ä‘em so sánh vá»›i Hán Luáºt và phát hiện có "hÆ¡n mưòi việc" sai khác. Vá»›i má»™t bá»™ luáºt nhÆ° thế tồn tại, tất nhiên má»™t chÃnh quyá»n khởi nghÄ©a của Hai Bà TrÆ°ng không thể có đủ thá»i gian để thiết láºp. Má»™t khi đã váºy, Việt Luáºt là má»™t Ä‘iểm chỉ chắc chắn vá» sá»± tồn tại của má»™t chÃnh quyá»n Hùng VÆ°Æ¡ng Ä‘á»™c láºp năm 110 tdl cho đến 43 sdl. Chỉ má»™t tồn tại liên tục lâu dà i cỡ đó má»›i cho phép ra Ä‘á»i má»™t bá»™ luáºt hoà n chỉnh và có tác Ä‘á»™ng rá»™ng rãi trong xã há»™i. ChÃnh vì tác Ä‘á»™ng rá»™ng rãi nà y mà Mã Viện bắt buá»™c phải bắt tay ngay và o việc Ä‘iá»u chỉnh các Ä‘iá»u khoản của Việt Luáºt cho phù hợp vá»›i Hán Luáºt, nhÆ° đã thấy.
Hai là , để có má»™t bá»™ máy công quyá»n quản lý bằng luáºt pháp, xã há»™i Việt Nam thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng phải có má»™t bÆ°á»›c phát triển cao, má»™t cÆ¡ cấu tổ chức phức tạp cần quản lý bằng luáºt pháp. Nếu căn cứ và o truyện 87, tức Ma Äiệu VÆ°Æ¡ng Kinh, của Lục Ä‘á»™ táºp kinh 8, ÄTK 152 tá» 49a 10-12 ta có thể thấy má»™t phần nà o cách quản lý bằng luáºt pháp nà y: "Có kẻ không thuáºn hóa thì tăng nặng thuế và việc công Ãch, Ä‘em má»™t nhà máy nà y sống giữa năm nhà ngÆ°á»i hiá»n, khiến năm nhà nà y dạy má»™t nhà kia, ngÆ°á»i thuáºn theo trÆ°á»›c thì thưởng. Bá» tôi giúp việc thì dùng ngÆ°á»i hiá»n, mà không dùng dòng dõi quà phái" (hữu bất thuáºn hóa giả trùng dao dịch chi, dÄ© kỳ nhất gia xá» vu hiá»n giả. Ngữ gia chi gian lệnh ngÅ© hóa nhất gia, tiên thuáºn giả thưởng. Phụ thần dÄ© hiá»n, bất dÄ© quà tá»™c).
Ba là để duy trì cho má»™t cÆ¡ cấu xã há»™i phức tạp nhÆ° váºy, tất nhiên đòi há»i phải có má»™t ná»n kinh tế phát triển Ä‘a dạng, năng Ä‘á»™ng, má»™t ná»n văn hóa có bản sắc đặc tÃnh riêng. Và cuối cùng, để có má»™t bá»™ luáºt nhÆ° Việt Luáºt, ngôn ngữ tiếng Việt thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng quyết đã đạt đến má»™t trình Ä‘á»™ phát triển chÃnh xác, đủ để phát biểu những qui định thà nh má»™t văn bản pháp quy. Và để ghi những văn bản pháp quy đó, tiếng Việt phải có má»™t hệ thống chữ viết riêng, mà dấu tÃch ngà y nay ta có thể thấy qua bà i "Việt ca"_1 ghi trong Thuyết uyển 11 tá» 6a11-4a4.
Bà i Việt ca và ngôn ngữ việt thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng [^]
Thuyết Uyển là bá»™ sách duy nhất đã chép lại nguyên văn má»™t tác phẩm văn há»c khác vá»›i tiếng Trung Quốc, đó là bà i Việt ca mà có khả năng là LÆ°u HÆ°Æ¡ng (77-6tdl) đã rút tÆ° liệu từ bà phủ nhà Hán. Khi má»›i lên ngôi năm 33tdl, Hán Thà nh đế đã giao cho LÆ°u HÆ°Æ¡ng giữ chức Hiệu trung ngÅ© kinh bà thÆ°, nhÆ° Tiá»n Hán thÆ¡ 36 tá» 5b4-10 đã ghi. Văn nghệ chà trung Tiá»n Hán thÆ° 36 tá» 1a 11-b7 cÅ©ng chép: "Äến Ä‘á»i Hữu VÅ© (140-86tdl), Thi thiếu, ThÆ° rÆ¡i, Lá»… nát, Nhạc Ä‘á»—. Thánh thượng bùi ngùi nói: Trẫm rất Ä‘au xót". Do thế, Ä‘Æ°a ra chÃnh sách cất sách, đặt quan chép sách, dÆ°á»›i tá»›i truyá»n thuyết các nhà đá»u sung bà phủ. Äến Ä‘á»i Thà nh đế (32-6 tdl) cho là sách đã tán vong nhiá»u, bèn sai yết giả Trần Nông tìm sách sót ở thiên hạ, ra chiếu quang lục đại phu LÆ°u HÆ°á»›ng hiệu Ä‘Ãnh kinh truyện chÆ° tá» thi phú [...]. Má»—i má»™t sách xong, Hưóng bèn xếp đặt thiên mục, tóm tắt đại ý, chép ra tâu vua". CÅ©ng Tiá»n Hán thÆ° 36 tá» 22a7: "HÆ°á»›ng thu táºp truyện ký hà nh sá»± viết Tân tá»±, Thuyết uyển gồm 50 thiên, tâu vua". Bản thân LÆ°u HÆ°Æ¡ng trong lá»i tâu dâng sách Thuyết uyển ở Thuyết uyển tá»± tá» 2a 13-b6 cÅ©ng nói: "Bá» tôi HÆ°á»›ng nói Thuyết uyển tạp sá»± của Trung thÆ°_1, do [HÆ°á»›ng] hiệu Ä‘Ãnh (...) sá»± loại lắm nhiá»u, chÆ°Æ¡ng cứ há»—n tạp...". Riêng Tăng Củng, khi viết vá» Thuyết uyển, trong Thuyết Uyển tá»± tá» 1a5-7, cÅ©ng Ä‘á» cáºp xa gần tá»›i bà i Việt ca: "[LÆ°u] HÆ°á»›ng lá»±a cá»n sá»± tÃch hà nh trạng do truyện ký trăm nhà chép lại, để là m ra sách Thuyết uyển tâu lên, muốn lấy là m phép răn".
Thuyết uyển được viết và o những năm 18-12 tdl. Vá» má»™t bà i ca của ngÆ°á»i Việt gá»i là Việt ca, Thuyết Uyển 11 tá» 6a11-7a4 ghi thế nà y: "TÆ°Æ¡ng Thanh Quân bắt đầu ngà y được phong mặc aó thúy, Ä‘eo kiếm ngá»c, Ä‘i già y the, đứng trên sông Du. Quan đại phu ôm dùi chuông, huyện lịnh cầm dùi trống, ra lệnh bảo: "Ai có thể Ä‘Æ°a vua qua sông?" Quan đại phu nÆ°á»›c Sở là Trang Tân Ä‘i qua nói chuyện. Bèn đến giả bá»™ vái ra mắt, đứng lên nói: Thần xin cầm tay vua, được không?" TÆ°Æ¡ng Thà nh Quân giáºn, đổi sắc mà không nói gì.
"Trang Tân né chiếu, chấp tay nói: "Chắc có mình ngà i không nghe việc Ngạc quân Tá» TÃch thả thuyá»n chÆ¡i trong giòng Tân ba, cỡi thuyá»n Thanh hà n rất lá»™ng lẫy, trÆ°Æ¡ng lá»™ng thúy, cầm Ä‘uôi tê, trải chiếu vạt đẹp. Khi tiếng chuông trống xong, thì chèo thuyá»n. NgÆ°á»i Việt ôm mái chèo ca. Lá»i ca nói:
Lạm hỠbiện thảo
Lạm dư xương hộ
Trạch dư xương châu
Châu khán châu
Yên hồ tần tư
Tư mạn dư
Hồ chiêu thiá»n tần dÅ©
Sấm tháºt tùy hà hồ.
Ngạc quân Tá» TÃch nói: "Ta không biết lá»i ca Việt. Ông thá» vì ta nói bằng tiếng Sở". Lúc đó má»›i gá»i Việt dịch, bèn nói tiếng Sở rằng:
Kim tịch hà tịch há» khiá»n trung châu lÆ°u
Kim nháºt hà nháºt hỠđắc dá»± vÆ°Æ¡ng tỠđồng chu
Mông tu bị hảo hỠbất tà cấu sĩ
Tâm cÆ¡ ngoan nhi bất tuyệt há» tri đắc vÆ°Æ¡ng tá»
Sơn hữu mộc hỠmộc hữu chi
Tâm duyệt quân hỠquân bất tri.
Dịch:
Chiá»u nay chiá»u nà o há» nhổ dòng trung châu
Ngà y nay ngà y nà o hỠđược cùng thuyá»n vá»›i vua
Äược ăn mặc đẹp há» không trácn nhục hổ
Lòng từng ngang mà không dứt há» biết được vÆ°Æ¡ng tá».
Núi có cây hỠcây có cà nh
Lòng thÃch vua há» vua chẳng rằng.
"Lúc đó, Ngạc quân Tá» TÃch dÆ¡ tay áo dà i Ä‘i mà che, Ä‘Æ°a má»n gấm mà phủ. Ngạc quân Tá» TÃch là em mẹ vua Sở Thần, là m quan đến lịnh doãn, tÆ°á»›c là chấp khuê. Má»™t lần chèo thuyá»n, mà ngÆ°á»i Việt còn được vui hết ý.
Nay ngà i sao vượt hÆ¡n Ngạc quân Tá» TÃch, bá» tôi sao riêng không bằng ngÆ°á»i chèo thuyá»n? Xin cầm tay ngà i, sao lại không được?".
"TÆ°Æ¡ng Thà nh Quân bèn Ä‘Æ°a tay mà đi lên, nói: "Ta thuở nhá» cÅ©ng thÆ°á»ng nổi tiếng sang trá»ng vỠđối đáp, chÆ°a từng bá»—ng bị nhục nhã nhÆ° thế. Từ nay vá» sau, xin lấy lá»… lá»›n nhá», kÃnh cẩn nháºn lệnh".
Thông tin vá» bà i Việt ca nà y, được ghi trong truyện Nguyên Háºu trong Tiá»n Hán thÆ° 98 tá» 8b4-6 nhÆ° sau: "Nguyên trÆ°á»›c Thà nh đô hầu ThÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng bệnh, muốn tránh nóng, theo vua, mượn cung Minh Quang, sau lại đục thà nh TrÆ°á»ng An dẫn nÆ°á»›c sông Phong đổ và o hồ lá»›n trong nhà mình, để Ä‘i thuyá»n, dá»±ng lá»ng lông chim, trÆ°á»›ng mà n vây khắp, chèo thuyá»n hát lối Việt" (trấp dịch Việt ca).
Thà nh đô hầu ThÆ°Æ¡ng túc VÆ°Æ¡ng ThÆ°Æ¡ng (?-14tdl) là m đại tu mã đại tÆ°á»›ng quân, phụ chÃnh cho Hán Thà nh đế những năm 17-14 tdl. Việc ThÆ°Æ¡ng lấy thuyá»n cho dá»±ng lá»ng lông chim gợi cho ta hình ảnh các thuyá»n vá»›i ngÆ°á»i mặc áo mÅ© lông chim trên những hoa văn trống đồng Ngá»c LÅ©, má»™t trống đồng có niên đại gần gÅ©i vá»›i VÆ°Æ¡ng ThÆ°Æ¡ng. Không những thế, ThÆ°Æ¡ng lại cho ngÆ°á»i cầm chèo hát bà i hát tiếng Việt mà từ đây ta gá»i là bà i Việt ca. ThÆ°Æ¡ng lại la đồng đại cuả LÆ°u HÆ°á»›ng (77-6 tdl) ngÆ°á»i Việt Thuyết Uyển và đầu tiên chép trá»n bà i Việt ca bằng tiếng Việt và dịch ra tiếng Sở nhÆ° ta Ä‘á»c ở trên. Má»™t ngÆ°á»i tầm cỡ nhÆ° VÆ°Æ¡ng ThÆ°Æ¡ng là m đại tÆ° mã đại tÆ°á»›ng quân từ năm 17-14 tdl tất không thể nà o HÆ°á»›ng không biết tá»›i. Cho nên, nếu ThÆ°Æ¡ng đã đục cả "thà nh vua" (đế thà nh) dá»… dẫn nÆ°á»›c sông và o hồ minh cho ngÆ°á»i ta "chèo thuyá»n hát Việt ca", thì những bà i "Việt ca" naỳ không thể không lôi cuốn sá»± chú ý của HÆ°á»›ng, má»™t ngÆ°á»i "chuyên dồn lòng và o kinh thuáºt, ngà y Ä‘á»c sách truyện, đêm xem trăng sao, có khi không ngủ đến sáng" NhÆ° thế, bà i "Việt ca", mà LÆ°u HÆ°á»›ng chép luôn cả nguyên văn chữ Việt của nó và o Thuyết uyển, dù có xuất phát từ bà phủ Ä‘i nữa, thì Ãt nhiá»u cÅ©ng chịu ảnh hưởng của lối hát Việt ca thịnh hà nh tại kinh đô TrÆ°á»ng An nhà Hán trong các gia đình quyá»n quà thá»i đó, trong đó có VÆ°Æ¡ng ThÆ°Æ¡ng.
Bà i Việt ca nà y không thể xuất hiện cháºm hÆ¡n năm 16tdl, năm LÆ°u HÆ°Æ¡ng hoà n thà nh Thuyết Uyển. Ta biết Trang Tân và TÆ°Æ¡ng Thà nh Quân là những nhân váºt thế ká»· thứ IV tdl, còn Ngạc quân Tá» TÃch là con thứ tÆ° của Sở Cung vÆ°Æ¡ng, và tá»± sát lúc Bình VÆ°Æ¡ng lên ngôi. Sở cung vÆ°Æ¡ng trị vì giữa những năm 590-560 tdl, còn Sở Bình VÆ°Æ¡ng lên ngôi năm 528 tdl_1. Việc lÆ°u hà nh của bà i Việt ca do thế, phải xảy ra và o thế ká»· thứ VI-V tdl, nếu không sá»›m hÆ¡on, để cho chuyện Trang Tân và TÆ°Æ¡ng Thà nh Quân ghi lại và được nghe đến. Và tiếng Việt nhÆ° thế không chỉ hiện diện nhÆ° má»™t ngôn ngữ của giống ngÆ°á»i Việt, mà còn nhÆ° má»™t ngôn ngữ có chữ viết tÆ°Æ¡ng đối hoà n chỉnh, để cho LÆ°u HÆ°Æ¡ng có thể chép lại nguyên văn cùng bản dịch "tiếng Sở" của nó có từ má»™t bản văn nà o đó trong bà phủ của hoà ng cung nhà Hán. Sá»± kiện Việt ca được chép cả nguyên bản lẫn dịch bản chứng tá» ngÆ°á»i viết bản gốc ấy tÆ°Æ¡ng đối thông thuá»™c cả hai ngôn ngữ cùng hệ thống chữ viết của chúng. Và ngÆ°á»i nà y tối thiểu phải sống trÆ°á»›c thá»i LÆ°u HÆ°á»›ng, để cho tác phẩm cuả ông ta có đủ thá»i gian Ä‘i và o "bà phủ" và "trung thÆ°" của nhà Hán.
Bà i Việt ca nà y, có thể Ä‘á»c, chấm câu và cắt nghÄ©a nhÆ° sau:
Cách Ä‘á»c tiếng Việt theo Ä‘á» nghị của chúng tôi:
Lắm buổi điên đảo
Lắm giá» chung gá»
Nước giỠchung đuốc
Äuốc cà nh Ä‘uốc
Yên dạ gìn vua
Vua vẫn cá»
Dạ sao thân gìn vua
Xiêm thực vị há hổ.
Äể tiện cho công tác tham khảo, chúng tôi nhân đây viết bà i ca nà y theo hệ phát âm tiếng Trung Quốc thá»i Hán theo hệ phát âm nghiên cứu Karlgren:
glâm jiei b'ian ts'ôg
glâm dio t'iang g'o
d'à k dio t'iang tiôg
tiôg kâm tiôg
gian g'o dz'ien siwo
siwo mwân dio
g'o t'jog d'ân dz'ien diu
ts'âm ziek zwie g'â g'o
Theo cách cắt nghĩa và chấm câu như trên thì bản dịch chữ Hán trên phải tổ chức lại cho tương đương với bà i ca chữ Việt như thế nà y:
Bản dịch chữ Hán:
Kim tịch hà tịch hỠkhiển trung châu lưu
Kim tịch hà nháºt hỠđắc dá»± vÆ°Æ¡ng tỠđồng chu
SÆ¡n hữu má»™c há»
Mộc hữu chi
Tâm duyệt quân há»
Quân bất tri
Tâm cÆ¡ ngoan nhÆ° bất tuyệt hỠđắc tri vÆ°Æ¡ng tá»
Mông tu bị hảo hỠbất tà cầu sĩ.
NhÆ° thế là và o những năm 40-1 tdl, loại hình âm nhạc Việt ca, đã bắt đầu chiếm lÄ©nh sinh hoạt văn hóa của má»™t bá»™ pháºn quà tá»™c Trung Quốc, cụ thể là VÆ°Æ¡ng ThÆ°Æ¡ng, là m đại tÆ° mã đại phụ chÃnh và o những năm 17-14 tdl. LÆ°u HÆ°á»›ng, vá»›i tÆ° cách Hiệu trung bà thÆ°, và trong quá trình "Ä‘i tìm di thÆ° trong thiên hạ", nhÆ° Tiá»n Hán thÆ° 10 tá» 5a8-9 ghi, đã sÆ°u tầm và chép bản Việt ca nà y và o trong Thuyết Uyển. CÅ©ng có khả năng là ngÆ°á»i Việt tại nÆ°á»›c ta đã ché và gởi lên Trung Quốc những bản văn tiếng Việt đó là m quà cống. Thuyết Uyển không phải là má»™t bá»™ sách thÆ°á»ng, mà là má»™t bá»™ sách dâng vua. Vì thế, việc chép bà i Việt ca tiếng Việt và o Thuyết Uyển chứng tá» rằng bà i Việt ca nà y đã phổ biến khá rá»™ng rãi trong giá»›i quà tá»™c Trung Quốc chứ không phải chỉ trong quần chúng, và tình trạng phổ biến đó Ä‘Æ°a đến sá»± quen thuá»™c của ngÆ°á»i yêu tÃch đối vá»›i cả nhạc lẫn lá»i của các bà i Việt ca. Trong thá»i cổ đại, đây có thể nói là trÆ°á»ng hợp đầu tiên và duy nhất, mà má»™t bà i thÆ¡ nưóc ngoà i chép bằng tiếng nÆ°á»›c ngoà i cùng vá»›i bản dịch tiếng Hán xuất hiện trong má»™t tác phẩm cổ Ä‘iển Trung Quốc.
Qua bà i Việt ca nhÆ° thế, ta có thể khẳng định là và o thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng đã xuất hiện má»™t ngôn ngữ Việt nam, mà ta có thể tìm thấy trong Lục Äá»™ táºp kinh, trong đó còn bảo lÆ°u trên 15 trÆ°á»ng hợp các cấu trúc ngữ há»c theo văn pháp tiếng Việt, cung cấp cho chúng ta má»™t số lượng đáng kể các tá âm cho việc nghiên cứu tiếng Việt cổ và phục chế lại diện mạo tiếng nói ấy cách đây hai ngà n năm
Lục Äá»™ táºp kinh [^]
Lục Äá»™ táºp kinh là văn bản đầu tiên và xÆ°a nhất, ngoà i bà i Việt ca, táºp thà nh những chủ Ä‘á» tÆ° tưởng lá»›n của dân tá»™c nhÆ° nhân nghÄ©a, trung hiếu, đất nÆ°á»›c, mất nÆ°á»›c v.v... là m cá»™t sống cho chủ nghÄ©a nhân đạo Việt Nam và truyá»n thống văn hóa Việt Nam_1. Lục Ä‘á»™ táºp kinh được KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i dịch và o thá»i Tam Quốc, từ má»™t truyện bản Lục Ä‘á»™ táºp kinh tiếng Việt, gồm có cả thảy 91 quyển.
Bản kinh lục xÆ°a nhất hiện còn là Xuất tam tạng ký táºp 2. ÄTK 2145 tá» 7a27-b1 ghi vá» Lục Ä‘á»™ táºp kinh nhÆ° sau: "Lục Ä‘á»™ táºp kinh 9 quyển, hoặc gá»i là Lục Ä‘á»™ vô cá»±c kinh... Thá»i Ngụy Minh đế (228-240) Sa-môn Thiên Trúc KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i dịch ra và o Ä‘á»i Ngô Chúa Tôn Quyá»n (222-252) và Tôn Lượng (253-258)". Cao Tăng truyện 1, ÄTK 2059 tá» 326a21 ghi thêm là KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i dịch Lục Ä‘á»™ táºp ở chùa Kiến sÆ¡. Pháp Kinh viết Chúng kinh mục lục 6, ÄTK 2146 tá» 144a11, năm Khai Hoà ng 14 (594) trong mục Tây phÆ°Æ¡ng chÆ° thánh hiá»n sở soạn táºp ghi: "Lục Ä‘á»™ táºp 4 quyển, KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i Ä‘á»i Ngô dịch". Phà TrÆ°á»ng Phòng viết Lịch đại tam bảo ký 5, ÄTK 2034 tá» 36b24, năm Khai Hoà ng 17 (597) viết: "Năm Thái Nguyên thứ nhất (251 sdl), ở DÆ°Æ¡ng Äô chùa Kiến SÆ¡, dịch các kinh Lục Ä‘á»™ táºp v.v.. 4 bá»™ 16 quyển" Äạo Tuyên soạn Äại ÄÆ°á»ng ná»™i Ä‘iển lục 2 ÄTK 2149 tá» 230a6-c23 ghi: "Lục Ä‘á»™ táºp kinh 9 quyển, má»™t chá»— gá»i Lục Äá»™ vô cá»±c kinh, má»™t gá»i Äá»™ vô cá»±c kinh, má»™t gá»i Tạp vô cá»±c kinh. Xem Trúc Äạo tổ lục và Tam tạng kỳ... Äá»i Tá» VÆ°Æ¡ng nhà Ngụy trong năm ChÃnh Thủy (241-249) Sa-môn Thiên Trúc KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i ở chùa Kiến SÆ¡ dịch...". Các nhà viết kinh lục khác, nhÆ° Minh Thuyên trong Äại Châu sanh định chứng kinh mục lục, Ngạn Tôn trong Chúng kinh mục lục 2 ÄTK 2147 tá» 161b7 ở mục Hiá»n thánh táºp truyá»n, Trà Thăng trong Khai nguyên ThÃch giáo lục 2 ÄTK 2154 tá» 490b4-591b23, Tỉnh Mại trong Cổ Kim dịch Kinh đồ ký 1 ÄTK 2152 tá» 352a26-b22, Tỉnh Thái trong Chúng kinh mục lục 2 ÄTK 2148 tá» 195a28 v.v... cÅ©ng Ä‘á»u có liệt kê Lục Äá»™ táºp kinh hoặc 8 hoặc 9 quyển, và đá»u nhất trà là được KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i dịch.
Văn từ và ná»™i dung Lục Ä‘á»™ táºp kinh chứa Ä‘á»±ng má»™t số nét khiến ta nghi ngá» nó không phải là má»™t dịch phẩm từ nguyên bản tiếng Phạn. Chẳng hạn, truyện 49 của Lục Ä‘á»™ táºp kinh 5, tá» 28a22-24, có câu phát biểu của anh thợ săn nói rằng: "[Tôi] ở Ä‘á»i lâu năm, thấy nho sÄ© tÃch đức là m là nh, há có bằng đệ tá» Pháºt quên mình cứu má»i ngÆ°á»i, ở ẩn mà không dÆ°Æ¡ng danh, Æ°?", thì rõ rà ng nếu Lục Ä‘á»™ táºp kinh do "thánh hiá»m soạn ra", thì chắc chắn không phải là "thánh hiá»n phÆ°Æ¡ng Tây" (tức Thiên trúc hay Ấn Äá»™) vì "phÆ°Æ¡ng Tây" thá»i ấy là m gì có "nho sÄ©" của phÆ°Æ¡ng Äông? Do váºy, đây phải là má»™t phát biểu của "thánh hiá»n phÆ°Æ¡ng Äông", mà trong trÆ°á»ng hợp nà y, lại là má»™t "thánh hiá»n" của nÆ°á»›c ta, để đến năm 251, KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i má»›i dịch nó ra tiếng Trung Quốc. Và cÅ©ng chÃnh dá»±a và o bản Lục Äá»™ táºp kinh tiếng Việt nà y mà bản dịch ra tiếng Trung Quốc của KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i má»›i mang tÃnh "văn từ Ä‘iển nhã" nhÆ° Thang Dụng Äồng nháºn định trong quyển Hán Ngụy Lưỡng Tấn Nam Bắc triá»u Pháºt giáo sá»_1 và dẫn đến việc há» Thang giả thiết là bản Lục Ä‘á»™ táºp kinh tiếng Trung Quốc nà y không phải do Há»™i dịch, mà có khả năng là do Há»™i viết ra. Thức tế, là KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i đã dùng má»™t bản đáy tiếng Việt, chứ không phải tiếng Phạn, để dịch Lục Ä‘á»™ táºp kinh ra tiếng Trung Quốc. Vì váºy khi Ä‘á»c lên, ta nghe gần gÅ©i, có cảm tưởng nhÆ° má»™t bản văn viết chứ không phải là má»™t bản dịch từ nguyên bản chữ Phạn hay má»™t phÆ°Æ¡ng ngôn nà o đó cuả Ấn Äá»™. Nếu Ä‘á»c kỹ hÆ¡n, ta phát hiện thêm má»™t sá»± kiện hết sức lạ lùng, nhÆ°ng rất quan trá»ng và có nhiá»u ý nghÄ©a đối vá»›i không những Lịch sá» Pháºt giáo Việt Nam mà còn vá»›i Lịch sá» văn hóa và ngôn ngữ Việt Nam nữa.
Ngôn ngữ Việt [^]
Sá»± kiện đó là trong má»™t số câu của Lục Ä‘á»™ táºp kinh, KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i đã không viết đúng theo ngữ pháp Trung Quốc mà lại theo ngữ pháp Việt Nam, ta có cụ thể các Ä‘oạn:
1. Truyện 13, tá» 7c13: "VÆ°Æ¡ng cáºp phu nhân, tá»± nhiên hoà n tại bản quốc trung cung chÃnh Ä‘iện thượng tá»a...".
2. Truyện 14, tá» 8c5: "NhÄ© vÆ°Æ¡ng giả chi tá», sinh Æ° vinh lạc, trưởng Æ° trung cung..."; cùng truyện, tá» 9b27: "Lưỡng nhi đổ chi, trung tâm đát cụ...".
3. Truyện 26, tỠ16b2: "... Thủ thám tầm chi, tức hoạch sắt hỷ, trung tâm sảng nhiên, cầu dĩ an chi...".
4. Truyện 39, tỠ21b27: "... Trung tâm hoan hỉ".
5. Truyện 41, tá» 22c12:"VÆ°Æ¡ng bôn nháºp sÆ¡n, đồ kiến thần thá»".
6. Truyện 43 tỠ24b21:"... trung tâm chúng uế..."
7. Truyện 44 tỠ25a26: "trung tâm nục chiên, đê thủ bất vân"
8. Truyện 72, tỠ38b25: "... tuyệt diệu chi tượng lai tại trung đình, thiếp kim cung sự".
9. Truyện 76, tá» 40a 8: "... cá»u tá»™c quyên chi, viá»…n trÆ°á»›c ngoại dã"; cùng truyện, tá» 40b 5: "Vị chúng huấn đạo trung tâm hoan hỉ".
10. Truyện 83, tỠ44c1: "... dĩ kỳ cốt nhục vi bệ thăng thiên"; cùng truyện tỠ45a 19: "Ngô đương dĩ kỳ huyết, vi bệ thăng thiên".
11. Truyện 85, tỠ47b26: "... trung tâm gia yên"; cùng truyện tỠ47c16: "... trung tâm đà i yên".
NhÆ° thế, qua 11 truyện vá»›i 15 trÆ°á»ng hợp ngữ pháp tiếng Trung Quốc thá»i KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i đã không được chấp hà nh; ngược lại, chúng được viết theo ngữ pháp tiếng Việt, nhÆ° ta biết hiện nay. Trong số 15 trÆ°á»ng hợp nà y thì có đến 11 trÆ°á»ng hợp liên quan đến chữ "trung tâm". Muốn nói "trong lòng" mà nói "trung tâm" theo ngữ pháp tiếng Trung Quốc là không thể chấp nháºn. Chữ "trung tâm" vá»›i nghÄ©a chỉ nÆ¡i chốn, "trong", đến thá»i VÆ°Æ¡ng Dáºt (khoảng 89-158) chú thÃch Sở từ và Trịnh Huyá»n (127-200) chú thÃch kinh Thi đã được qui định hẳn là luôn luôn đứng sau danh từ hay đại danh từ nó chỉ nÆ¡i chốn. Qua những phân tÃch chi tiết_1, cụm từ "trung tâm" từ thế ká»· VI tdl cho đến thế ká»· I sdl vá» sau cho đến thá»i KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i, việc sá» dụng nó cá»±c kỳ hiếm hoi, thá»±c tế chỉ có ba lần. Thế mà trong giai Ä‘oạn đó, má»™t táºp sách ngắn nhÆ° Lục Ä‘á»™ táºp kinh lại có đến 8 trong số 15 trÆ°á»ng hợp ngôn ngữ bất bình thÆ°á»ng lại sá» dụng từ "trung tâm". Do váºy, những trÆ°á»ng hợp "trung tâm" vừa dẫn phải được viết theo ngữ pháp tiếng Việt. Những trÆ°á»ng hợp "Thần thá»" để diá»…n tả ý niệm "thần cây" và "bệ thăng thiên" để diá»…n tả "bệ thăng thiên" cÅ©ng thế. Từ đó, Ä‘Æ°a đến má»™t kết luáºn rằng là có khả năng KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i đã sá» dụng má»™t nguyên bản Lục Ä‘á»™ táºp kinh tiếng Việt để dịch ra bản Lục Ä‘á»™ táºp kinh tiếng Trung Quốc mà ta hiện Ä‘ang dùng là m nguyên bản tiếng Việt nhÆ° váºy má»›i giải thÃch nổi tại sao ngữ pháp tiếng Việt đã ảnh hưởng má»™t cách có hệ thống và toà n diện đối vá»›i dịch bản Lục Ä‘á»™ táºp kinh tiếng Trung Quốc hiện có.
Quan niệm vỠchữ hiếu của dân tộc Việt Nam [^]
Vá» tÆ° tưởng hiếu đạo, tối thiểu cứ và o cuá»™c tranh luáºn do Mâu Tá» lý hoặc luáºn ghi lại xung quanh truyện Thái tá» Tu Äại Noa và căn cứ và o chÃnh truyện Tu Äại Noa, trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh 2, ÄTK 152 tá» 8b7, ta biết có sá»± khác biệt cÆ¡ bản giữ tÆ° tưởng hiếu đạo của ngÆ°á»i Việt Nam và hiếu đạo của ngÆ°á»i Trung Quốc. Hiếu đạo của ngÆ°á»i Trung Quốc theo câu mở đầu của Hiếu kinh là : "Thân thể tóc da, nháºn từ cha mẹ, không dám tổn thÆ°Æ¡ng đó là khởi đầu cuả hiếu. Láºp thân hà nh đạo, dÆ°Æ¡ng danh vá»›i háºu thế, đó là kết cục của hiếu". (Thân thể phát phu, thá» chi phu mẫu, bất cảm tổn thÆ°Æ¡ng, hiếu chi thủy. Láºp thân hà nh đạo, dÆ°Æ¡ng danh Æ° háºu thế, hiếu chi chung).
NgÆ°á»i vấn nạn nÆ¡i Ä‘iá»u 9 trong Mâu Tá» lý hoặc luáºn cÅ©ng dá»±a và o lý lẽ trên bà i bác Mâu Tá», thì Mâu Tá» chỉ ngay: "Thái Bá cắt tóc, vẽ mình, tá»± theo tục của Ngô việt, trái vá»›i nghÄ©a thân thể tóc da; váºy mà Khổng Tá» ca tụng, cho có thể gá»i là chà đức [...] Dá»± Nhượng nuốt than, sÆ¡n mình. Nhiếp ChÃnh lá»™t mặt, tá»± vẫn. Bá CÆ¡ dẫm lá»a, hạnh cao cắt mặt. Quân tá» cho là dÅ©ng và chết vì nghÄ©a. không nghe ai chê là tá»± hủy hết".
Lại nữa, má»™t quan niệm đạo hiếu nhÆ° trong Hiếu kinh nhÆ° thế không thể nà o phù hợp vá»›i ngay chÃnh táºp tục sống rất phổ biến cuả ngÆ°á»i Việt Nam và o thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng mà Tiá»n Hán thÆ° 28 hạ tá» 31a5-12 đã ghi lại: "Äất Việt (...) nay là ThÆ°Æ¡ng Ngô, Uất Lâm, Hợp Phố, Giao Chỉ, Cá»u Chân, Nam Hải, Nháºt Nam, Ä‘á»u là phần của Việt... xâm mình cắt tóc để tránh hại của giao long"
Nhan SÆ° Cổ (581-645) dẫn Ứng Thiệu (khoảng 130-190) giải thÃch tục xâm mình cắt tóc của ngÆ°á»i Việt, nói: "ThÆ°á»ng ở trong nÆ°á»›c, nên cắt tóc xâm mình, cho giống vá»›i con rồng, để không bị thÆ°Æ¡ng hại".
Tục cắt tóc xâm mình của ngÆ°á»i Việt nhÆ° váºy xuất hiện rất sá»›m, từ thế ká»· trÆ°á»›c DÆ°Æ¡ng lịch ngÆ°á»i Trung Quốc đã biết đến và ghi lại, để cho sau nà y Ban Cố (32-92 sdl) chép và o Tiá»n Hán thÆ°. Má»™t khi tục cắt tóc xâm mình đã phổ biến nhÆ° thế, thì ngay câu đầu của thuyết hiếu đạo Trung Quốc nghe đã không lá»t tai đối vá»›i ngÆ°á»i Việt. NgÆ°á»i Việt là m sao giữ hiếu đạo được theo Hiếu kinh nếu hỠđã cắt tóc xâm mình? Từ thá»±c tế đó, bắt buá»™c ngÆ°á»i Việt phải có má»™t đạo hiếu khác vá»›i đạo hiếu của ngÆ°á»i Trung Quốc. Và đạo hiếu nà y được công bố rõ rà ng trong kinh Tu Äại Noa của Lục Ä‘á»™ táºp kinh 2. ÄTK 152 tá» 8b7; "Giúp nghèo cứu thiếu, thÆ°Æ¡ng nuôi quần sinh, là đứng đầu của hạnh? (Chẩn cùng tế phạp, từ dục quần sinh, vi hạnh chi nguyên thủ).
Khi xác định đứng đầu má»i hạnh (hạnh chi nguyên thủ) là việc "giúp nghèo cứu thiếu thÆ°Æ¡ng nuôi quần sanh", thì đây là má»™t định nghÄ©a hoà n toà n má»›i vá» chữ hiếu, bởi vì theo Äá»— Khâm trong Tiá»n Han thÆ° 60 tá» 9a12 thì "hiếu đứng đầu má»i hạnh của con ngÆ°á»i" (hiếu, nhân hạnh chi sở tiên), và đây cÅ©ng là ý chÃnh của Hiếu kinh, mà Tiá»n Hán thÆ° 71 tá» 9a9-10 đã dẫn: "Hiếu kinh nói:"TÃnh của trá»i đất, con ngưòi là quÃ. Hạnh con ngÆ°á»i không gì lá»›n hÆ¡n hiếu".
Ná»™i dung đạo hiếu của ngÆ°á»i Việt Nam thá»i tiá»n Pháºt giáo nhÆ° hoà n toà n khác hẳn đạo hiếu của ngÆ°á»i Trung Quốc. Cần nhá»› là chữ hiếu trong tiếng Phạn không có má»™t từ tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i chữ hiếu cuả tiếng Hán. Từ má»™t ná»™i dung chữ hiếu nhÆ° thế, ta má»›i thấy Lục Ä‘á»™ táºp kinh 5 ÄTK 152 tá» 28a22-24, truyện 49, đã lên tiếng phê phán đạo hiếu của ngÆ°á»i Trung Quốc: "Tôi ở Ä‘á»i lâu năm, tuy thấy Nho sÄ© tÃch đức là m là nh, há có ai nhÆ° đệ tá» Pháºt quên mình cứu ngÆ°á»i, âm thầm mà không nêu danh Æ°?" (Xá» thế hữu niên, tuy Ä‘á»™ Nho sÄ© tÃch đức vi thiện, khởi hữu nhược Pháºt đệ tá», thứ ká»· tế chúng ẩn xứ nhi bất dÆ°Æ¡ng danh dã hồ?).
Hai thà nh tố chÃnh của đạo hiếu Trung Quốc là "thân thể tóc da không dám tổn thÆ°Æ¡ng" và "láºp thân hà nh đạo, nêu tên vá»›i háºu thế" từ đó đã bị khái niệm đạo hiếu của ngÆ°á»i Việt Nam phản bác. Và không chỉ hai thà nh tố nà y cuả Hiếu kinh bị phê phán, má»™t quan niệm khác do Mạnh Tá» nêu lên, đó là "bất hiếu có ba, không ngÆ°á»i nối dõi là lá»›n nhất" (bất hiếu hữu tam vô háºu vi đại) cÅ©ng bị Lục Ä‘á»™ táºp kinh ở truyện 86, tá» 48a7-10, mạnh mẽ phê phán: "NgÆ°á»i đạo cao thì đức rá»™ng. Ta muốn cái đạo vô dục, đạo đó má»›i quÃ. Äem đạo truyá»n cho thần, Ä‘em đức trao cho thánh, thần thanh truyá»n nhau cái sá»± giáo hóa vÄ© đại không hÆ° nát, đó má»›i gá»i là sá»± nối dõi tốt là nh. Nay ngÆ°á»i muốn lấp nguồn đạo, chặt gốc đức, thì không đáng gá»i là kẻ vô háºu Æ°?" (Äạo cao giả quyết đức thâm, ngô dục vô dục chi đạo, quyết dục trân hỉ. DÄ© đạo truyá»n thần, dÄ© đức thá» thánh, thần thánh tÆ°Æ¡ng truyá»n ảnh hóa bất hủ, khả vị lÆ°Æ¡ng tá»± giả hồ! Nhữ dục Ä‘iá»n đạo chi nguyên phạt đức chi căn, khả vị vô háºu giả hồ!).
Vấn Ä‘á» vô háºu của đạo hiếu từ bình diện sinh lý đã chuyển sang bình diện đạo đức và há»c thuáºt, không nhất thiết phải có sá»± thừa tá»± vá» mặt sinh váºt há»c má»›i gá»i là hiếu, đạo hiếu theo quan niệm của Mạnh Tá», mà còn có má»™t lối thừa tá»± khác, sá»± nối dõi khác, nối dõi vá» chân lý, nối dõi vá» há»c thuáºt, nối dõi vỠđạo đức. Quan niệm nối dõi nà y cuả ngưòi Việt thá»i kỳ tiá»n Pháºt Giáo hoà n toà n phù hợp vá»›i quan niệm thừa tá»± Pháp của Pháºt giáo.
NhÆ°ng không chỉ có thế, quan niệm nối dõi nà y mang hai đặc tÃnh cần lÆ°u ý trong cuá»™c đấu tranh để giữ gìn nòi giống của ngÆ°á»i Việt. Thứ nhất, để bảo vệ sá»± tồn tại nhÆ° má»™t dân tá»™c, ngÆ°á»i Việt phải xác định mình có má»™t ná»n văn hóa, má»™t ná»n đạo đức há»c thuáºt cần phải nối dõi, cần phải bảo vệ mà nếu không nối dõi được thì dân tá»™c không thể tồn tại vá»›i tÆ° cách là má»™t dân tá»™c được. Xuất phát từ quan Ä‘iểm nối dõi nhÆ° thế, ngÆ°á»i Việt không Ä‘i đến má»™t chủ nghÄ©a nối dõi cá»±c Ä‘oan, nhÆ° sá»± nối dõi vá» mặt sinh váºt há»c của chủ nghÄ©a Æ°u sinh (eugenics) hiện đại, gây tác hại và tốn bao sinh mạng đối vá»›i những dân tá»™c khác. Bảo vệ ná»n văn hóa của mình, bảo vệ lối sống (hạnh) của mình, ngÆ°á»i Việt sẵn sà ng mở rá»™ng đôi tay đón nháºn những ngÆ°á»i từ dân tá»™c khác đến sống chung trở thà nh má»™t bá»™ pháºn của dân tá»™c mình.
Äây là đặc Ä‘iểm thứ hai của quan niệm thừa tá»± của ngÆ°á»i Việt tiá»n Pháºt giáo. Há» có quan niệm nhÆ° thế cÅ©ng phải thôi, bởi vì địa bà n sinh tồn của há», cụ thể là vùng trung du và đồng bằng Bắc bá»™ và o thá»i xa xÆ°a đã tồn tại những dân tá»™c khác. Cho nên, những giao lÆ°u vá» huyết thống giữa các dân tá»™c khác nhau tất phải xảy ra. Do đó, nếu chỉ dá»±a và o sá»± nối dõi theo quan Ä‘iểm sinh váºt há»c, thì ngÆ°á»i Việt đã không phát triển và hình thà nh được má»™t cá»™ng đồng dân tá»™c thuần nhất. Há» phải dá»±a và o má»™t quan Ä‘iểm khác để có sá»± thuần nhất ấy, đó là , sá»± thuần nhất vá» mặt văn hóa và lối sống.
Trong bối cảnh của má»™t ná»n chÃnh trị, kinh tế và văn hóa nhÆ° thế, đã nổi báºt lên má»™t số tÆ° tưởng, tÃn ngưỡng của ngÆ°á»i Việt Ä‘á»i Hùng VÆ°Æ¡ng mà ngà y nay ta còn tìm thấy trong các thÆ° tịch cổ và được chứng thá»±c má»™t phần nà o bởi các di liệu khảo cổ há»c.
Quan niệm chữ Nhân [^]
Vá» quan niệm "trị dân, giúp nÆ°á»›c" thì từ thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng xa xÆ°a, ta đã thấy xuất hiện má»™t lý thuyết nhân nghÄ©a hoà n toà n khác vá»›i quan Ä‘iểm nhân nghÄ©a của ngÆ°á»i Trung Quốc,
và được tìm thấy trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh. TÆ° tưởng nhân nghÄ©a nà y Ä‘á» cáºp đến lòng thÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng lòng thÆ°Æ¡ng nà y, "không chỉ giá»›i hạn trong việc thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i mà còn bao trùm hết cả sinh váºt cho chà đến cả cá» cây" (Hoà i vô ngoại chi hoằng nhân, nhuáºn đãi thaá» má»™c). Äây là má»™t tÆ° tưởng hết sức rá»™ng lá»›n, không có trong Nho giáo. Äối vá»›i Nho giáo, nhân nghÄ©a có má»™t ná»™i dung hết sức hạn chế. Thiên Táºn tâm chÆ°Æ¡ng cú thượng trong Mạnh Tá» nói rất rõ: "Lòng nhân của Nghiêu Thuấn không yêu khắp má»i ngÆ°á»i, mà trÆ°á»›c hết yêu bà con và ngÆ°á»i tà i giá»i".Cho nên, dù Mạnh Tá» có thể dá»… dà ng đồng ý vá»›i tÆ° tưởng nhân nghÄ©a của Lục Ä‘á»™ táºp kinh, là : "[Vua] lấy nhân từ trị nÆ°á»›c, dung thứ dạy dân" [vÆ°Æ¡ng] trị dÄ© nhân hóa dân, dÄ© thứ cÆ° bỉ], quyển 4, tá» 22a 19; hay "lấy Ä‘iá»u nhân để trị nÆ°á»›c" (trị quốc dÄ© nhân); vì Mạnh Tá» cÅ©ng chủ trÆ°Æ¡ng "tam đại được thiên hạ là nhá»o nhân, mất thiên hạ cÅ©ng vì bất nhân", nhÆ°ng ta thấy quan Ä‘iểm nhân nghÄ©a của hai bên cách xa nhau má»™t trá»i má»™t vá»±c. Và sá»± khác biệt nà y vẫn tồn tại qua hà ng ngà n năm, mà ta có thể phát hiện không mấy khó khăn trong trÆ°á»ng hợp Nguyá»…n Trãi, nhÆ° chúng tôi đã có dịp chứng tá»_1, dẫu từ nhân nghÄ©a vẫn được sá» dụng.
Cần nhá»› là giống nhÆ° trÆ°á»ng hợp chữ hiếu, chữ nhân nghÄ©a không có từ tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng trong tiếng Phạn. Do thế, tÆ° tưởng nhân nghÄ©a phát biểu trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh phản ảnh khá trung thá»±c tÆ° tưởng nhân nghÄ©a của dân tá»™c ta thá»i tiá»n Pháºt giáo, tức tÆ° tưởng thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng, lúc Pháºt giáo từ Ấn Äá»™ bắt đầu truyá»n bá khắp nÆ¡i. Từ má»™t định nghÄ©a Ä‘Æ¡n giản nhÆ°: "phù hiếu sát giả bất nhân" (thÃch giết là không có lòng nhân), theo Lục Ä‘á»™ táºp kinh quyển 4, tá» 19a, cho đến má»™t khẳng định cÆ°Æ¡ng quyết nhÆ°: "Ngô ninh tổn xu mệnh bất khứ nhân đạo dã" (ta thà chịu tổn mạng chứ không bỠđạo nhân) ở tá» 18c17-18; hoặc "bất nhân nghịch đạo ninh tá» bất vi dã" (bất nhân trái đạo thà chết chứ không là m), quyển 2 tá» 6b22, Ä‘Æ°a đến quan niệm Bồ tát vì lòng nhân, nhẫn cho đến loà i sâu bá» cÅ©ng không giết được ghi trong truyện 32, tá» 19ả: "Quán Bồ Tát chi thanh nhân, quyên phi kỳ hà nh nhu Ä‘á»™ng chi loại, ái nhi bất sát" (thấy sá»± nhân từ trong sạch của Bồ Tát, các loà i bò bay máy cá»±a uốn trÆ°á»n, Ä‘á»u thÆ°Æ¡ng không giết)
Truyện 48, tá» 27c13 cÅ©ng nói vá» chữ nhân theo phản cách: "Tham dục là ngÆ°á»i Ä‘iên, nà o có lòng nghÄ©a nhân" (tham dục vi cuồng phu, phi hữu nhân nghÄ©a tâm".
Chữ Nhân nhÆ° thế được Ä‘á» cao qua nhiá»u cụm từ khác nhau, thể hiện không những giáo lý tình thÆ°Æ¡ng của Pháºt giáo, mà còn truyá»n thống nhân đạo thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng cuả dân tá»™c Việt Nam. Cụ thể là từ "Nhân ái" trong truyện 68, tá» 36c20; từ "nhân nghÄ©a" trong truyện 48 tá» 27c13: từ "nhân từ" trong truyện 91 tá» 52a 16; từ "Nhân đạo" trong truyện 31, tá» 18c17-18 v.v...
TÃn ngưỡng [^]
Tin quá»· là má»™t nét đặc trÆ°ng của tÃn ngưỡng ngưòi Việt. Từ đó, tối thiểu cho đến năm 110 tdl má»›i bắt đầu truyá»n qua Trung Quốc do DÅ©ng Chi thá»±c hiện. Theo Tá»± Thiếu Tôn, sống khoảng 43-06tdl, là m quan dÆ°á»›i thá»i Hán Nguyên đế (43-32tdl), viết phần VÅ© Äế bản ká»· trong Sá» Ký 12 tá» 16b8-17a1, và mục Giao tá»± chà của Tiá»n Hán thÆ° 25 hạ tá» 1a5-10, kể là sau khi nghe ngÆ°á»i Việt tên DÅ©ng Chi nói vá» sá»± hiệu nghiệm của việc thá» quá»·: "Ngưòi Việt tục tin quá»·, kẻ thá» Ä‘á»u thấy quá»·, nhiá»u lần có hiệu nghiệm. XÆ°a vua Äông Âu kÃnh quá»·, thỠđến 160 tuổi. Äá»i sau khinh lÆ°á»i nên suy vi".
Hán VÅ© đế bèn "khiến thầy bói Việt láºp Ä‘á»n thá» (quá»·) Việt, dá»±ng Ä‘Ã i mà không Ä‘Ã n, cÅ©ng thá» trá»i, thần, thượng đế và trăm quá»·, nhÆ°ng dùng gà để bói. Vua tin. Thá» quá»· Việt và bói gà bắt đầu dùng (từ đó)".
Thế rõ rà ng tục thá» quá»· theo lối ngÆ°á»i Việt, từ sau khi Nam Việt diệt vong năm 110 tdl, má»›i bắt đầu phổ biến ở Trung Quốc vá»›i sá»± ủng há»™ tÃn thà nh của ngÆ°á»i lãnh đạo cao nhất nÆ°á»›c Hán là Hán VÅ© đế và do ngÆ°á»i Việt là DÅ©ng Chi truyá»n và o. TrÆ°á»›c thá»i Hán VÅ© đế, còn có tục lên nóc nhà gá»i hồn ngÆ°á»i chết, được ghi trong Lá»… ký. Vá» việc thá» quá»· và gá»i hồn ngÆ°á»i chết nà y, vá» sau đã được Mâu Tá» Ä‘á» cáºp tá»›i, khi có ngÆ°á»i vấn nạn vì sao ông không tin và o thuyết "ngÆ°á»i chết sẽ sống lại". Äiá»u thứ 12 của Lý hoặc luáºn đặt vấn Ä‘á»:
"Äạo Pháºt nói ngÆ°á»i ta chết thì phải sinh lại. Tôi không tin Ä‘iá»u ấy đúng thế" Mâu Tá» trả lá»i: "NgÆ°á»i đến lúc chết, nguá»i nhà trèo lên nóc nhà mà gá»i. Chết rồi thì còn gá»i ai? Bảo là gá»i hồn phách nó. Mâu Tá» nói: "Thần hồn trở lại thì sống, không trở lại thì thần hồn Ä‘i đâu?. Trả lá»i: Thà nh quá»· thần"_1.
Tục ngÆ°á»i Việt tin quá»· nhÆ° váºy, thá»±c tế là tin ngÆ°á»i chết không phải chết là hết, mà những ngÆ°á»i chết đã thà nh quá»· thần, và đáng được thá» phụng. Äấy có thể nói là những thông tin bằng tÆ° liệu thà nh văn đầu tiên nói vá» tục thá» cúng tổ tiên của dân tá»™c Việt.
Những thông tin nà y ngà y nay có thể được chứng thá»±c bởii các di liệu khảo cổ há»c tìm thấy ở các ngôi má»™ ở LÅ©ng Hòa (Phú Thá»)_2, Thiệu DÆ°Æ¡ng (Thanh Hóa)_3, Việt Khê (Hải Phòng)_4 và Lạch TrÆ°á»ng (Thanh Hóa)_5, mà vá» mặt thá»i gian trải dà i từ thiên niên ká»· thứ II tdl đến tihên niên ká»· thứ I tdl. Äó là các váºt tùy táng từ thô sÆ¡ dân dã nhÆ° rìu, đục, nồi, bát, hạt chuá»—i, hoa tai, suốt xe chỉ v.v.. của LÅ©ng Hòa cho đến hiếm quý sang trá»ng nhÆ° trống đồng, đèn đồng, Äồ SÆ¡n then, đỉnh, bình, ấm v.v... và tháºm chà cả vÅ© khà nữa nhÆ° dao, dao găm, giáo, mÅ©i tên v.v...Tất cả đồ tùy táng nà y có ý nghÄ©a gì, nếu không phải để cho các ngÆ°á»i đã chết có dịp dùng chúng, để phục vụ há» bên kia thế giá»›i. Nói khác Ä‘i, đã từ lâu tổ tiên ngÆ°á»i Việt quan niệm chết không phải là hết. Cho nên, khi má»™t thà nh viên của gia đình và cá»™ng đồng vÄ©nh viá»…n ra Ä‘i, ngÆ°á»i ta cần Ä‘Æ°a tiá»…n há» vá»›i má»™t số váºt dụng thân thiết, để há» có cÆ¡ há»™i dùng tá»›i. Tục tin quá»· của ngÆ°á»i Việt nhÆ° thế đã tồn tại lâu Ä‘á»i, trÆ°á»›c khi Pháºt giáo truyá»n và o và Tá»± Thiếu Tôn ghi lại.
Việc kết hợp thá» ngÆ°á»i chết và bói gà nà y cho đến ngà y nay vẫn còn tồn tại trong táºp tục tang ma của ngÆ°á»i Việt Nam. Chẳng hạn khi cúng ngưòi chết thì dùng ba trứng gà ; khi mở cá»a mả thì dùng con gà kéo lôi ba vòng rồi thả Ä‘i, tin rằng hồn ngÆ°á»i chết sẽ theo con gà đó mà ra khá»i mả. Ngay cả việc cúng ông bà và o ba mÆ°Æ¡i tết hay tảo má»™ cÅ©ng phải có cúng má»™t con gà v.v...
Tục bói gà nà y, khi TrÆ°Æ¡ng Thủ Tiết viết Sá» ký chÃnh nghÄ©a 12 tá» 16b12-13 ghi nháºn là và o năm 736 còn lÆ°u hà nh ở Việt Nam: "Phép bói gà , dùng gà má»™t con, chó má»™t con, Ä‘ang sống thì chú nguyện, xong liá»n giết. Gà chó Ä‘em nấu chÃn, lại Ä‘em cúng. Riêng lấy gà , trên xÆ°Æ¡ng hai mắt nó từ có lá»— nứt giống hình váºt ngÆ°á»i là tốt. Nếu không đủ là xấu. Nay LÄ©nh Nam còn là m phép đó".
Äến thá»i Thiá»n sÆ° Chân Nguyên (1647-1726) viết Thiên Nam ngữ tục lục và o năm 1685, thì thay vì bói gà bằng lá»— nứt tại con mắt, đã ghi nháºn phép bói gà bằng chân trong liên quan tá»›i việc Lý Phục Man chống lại Trần Bá Tiên khi vua Lý Nam đế (ở ngôi 544-547) thất tráºn:
"Chiêm Thà nh tuy nhỠở xa
Sự Trung Quốc loạn nó hòa đã hay
Bằng con nó động đến nay
Nó xưa trong náu, nó rà y ngoà i xung
Cái ngà i cái ắt khôn mong
Phục Man dầu có anh hùng mà chi"_1
Trong đó các từ con, cái, trong, ngoà i, náu, xung, Ä‘á»™ng, ngùi là những từ chuyên môn trong khoa bói chân gà tại Việt Nam nếu không phải là thá»i Lý Phục Man tức khoảng năm 548, thì cÅ©ng là của thá»i Thiá»n sÆ° Chân Nguyên ở thế ká»· XVII. Äiểm cần lÆ°u ý ở đây là việc thá» quá»·, cúng bói gà , là nhằm phục vụ cho việc được sống lâu,cho việc thấy được quá»·, cho việc tiên Ä‘oán má»™t số sá»± kiện trong tÆ°Æ¡ng lai v.v... Nói cách khác, đây là má»™t tÃn ngưỡng có tÃnh cách quyá»n năng để phục vụ cho những yêu cầu tìm đến quyá»n năng cuả dân Việt từ thá»i cổ xÆ°a.
Trên bối cảnh của má»™t ná»n tÃn ngưỡng và tÆ° tưởng há»c thuáºt nhÆ° váºy, Pháºt giáo đã truyá»n và o nÆ°á»›c ta. Thế thì, Pháºt giáo truyá»n và o Việt Nam vá»›i má»™t hệ thống giáo lý nà o? Việc nhà sÆ° Pháºt Quang trao cho Chữ Äồng Tá» má»™t cây gáºy và má»™t chiếc nón lá thần, mà không có má»™t lá»i giảng thuyết giáo lý nà o, cà ng là m cho vấn Ä‘á» rắc rối thêm. Ta chỉ biết sau đó Chữ Äồng Tá» cùng Tiên Dung dá»±ng gáºy và nón lên thà nh phố xá lâu Ä‘Ã i. Và điá»u nà y cÅ©ng báo cho ta biết Ãt nhiá»u vá» tÃnh chất của ná»n Pháºt giáo Chữ Äồng Tá», Tiên Dung đó là tÃnh chất quyá»n năng. Tuy nhiên, để hiểu rõ hÆ¡n ná»™i dung giáo lý của ná»n Pháºt giáo thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng, ta phải trở lại phân tÃch thêm Lục Ä‘á»™ táºp kinh, mà bản dịch ra tiếng Trung Quốc do KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i dịch từ tiếng Việt hiện còn được bảo lÆ°u trong Äại Tạng.
Lịch Pháp Việt Nam [^]
Lục Ä‘á»™ táºp kinh ngà y nay có cả thảy 91 truyện. Trong số các truyện nà y có má»™t số truyện ta có thể truy vá» thá»i các vua Hùng còn nắm giữ quyá»n hà nh, nghÄ©a là trÆ°á»›c biến cố năm 43sdl, khi cuá»™c kháng chiến vệ quốc do Hai Bà TrÆ°ng lãnh đạo thất bại. CÆ¡ sở cho má»™t việc truy tìm nhÆ° váºy dá»±a trên má»™t hiện tượng khá đặc thù của những truyện nà y. Äó là hiện tượng sá» dụng lịch pháp. Trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh có 10 truyện Ä‘á» cáºp đến Ä‘Æ¡n vị thá»i gian, tức các truyện:
Truyện 9, ÄTK152, tá» 4b19, cl và c9:"Má»™t thá»i 90 ngà y" (nhất thá»i cá»u tháºp nháºt), "hai thá»i 180 ngà y" (nhị thá»i bánh bát tháºp nháºt), "thỉnh ở lại ba thá»i" (thỉnh lÆ°u tam thá»i).
Truyện 14, tá» 9a13 "Hai mÆ°Æ¡i mốt ngà y thì đến núi Äà n Äặc" (Tam thất nhị tháºp nháºt nãi chà Äà n Äặc sÆ¡n)
Truyện 24, tá» 14c23: "Bố tát thấy Pháºt, vui vẻ qui y, thỉnh Pháºt và Tăng ở lại nhà mình bảy ngà y cúng dÆ°á»ng trá»n lá»…" (Bồ tát đồ Pháºt, hân nhiên tá»± quy, thỉnh Pháºt cáºp Tăng thất nháºt lÆ°u gia, dÄ© lá»… cúng dÆ°á»ng); cùng truyện tá» 15a2: "Bảy ngà y nhÆ° thế, Ä‘á»u không lÆ°á»i mõi" (thất nháºt nhược tÆ° đô vô giải)
Truyện 25 tá» 15c27: "Ở thai mÆ°á»i tháng" (Xá» thai tháºp nguyệt).
Truyện 61, 34a2: "MÆ°á»i ngà y sau" (tháºp nháºt chi háºu)
Truyện 76 tá» 40b12: "Bé trong bụng mẹ... ba tam tuần ngà y, thân thể thà nh hình" (Nhi tại mẫu phục.. tam tháºp bát thất nháºt, thân thể giai thà nh)
Truyện 79, tá» 42b9-12: "... rồng vui vẻ là m mÆ°a gió bảy ngà y bảy đêm. Äức Pháºt ngồi ngay không Ä‘á»™ng không lay, không thở, không hÃt. Bảy ngà y không ăn thì được thà nh Pháºt. Lòng vui, không còn tưởng. Rồng rất vui mừng, cùng bảy ngà y không ăn, mà không có niệm đói khát. Hết bảy ngà y, mÆ°a gió tạnh" (... Long hỉ, tác phong vÅ© thất nháºt thất dạ. Pháºn Ä‘oạn tá»a, bất dá»™ng bất dao bất suyá»…n bất tức. Thất nháºt bất thá»±c, đắc Pháºt. Tâm hỉ, đô vô hữu tưởng. Long đại hoan hỉ, diệc thất nháºt bất thá»±c, vô cÆ¡ khát niệm. Thất nháºt tốt, phong vÅ© chỉ)
Truyện 83, tá» 44c17: "Vua vui vẻ bà y tiệc, rượu nhạc bảy ngà y" (VÆ°Æ¡ng hỉ, thiết tá»u vi nhạc thất nháºt); cùng truyện tá» 45a8: "Bẻ trúc để ghi thì Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bảy ngà y má»›i vá» tá»›i vÆ°Æ¡ng quốc" (dÄ© trúc vi soán hà nh đạo thất nháºt, nãi chà vÆ°Æ¡ng quốc); tá» 46a14-16: "Vua nói: Hãy ở lại bảy ngà y nữa [...] sau bảy ngà y có đại thần vÆ°Æ¡ng đến chá»— vua trá»i chúc mừng" (VÆ°Æ¡ng viết "Thả lÆ°u thất nháºt [...], thất nháºt chi háºu, hữu đại thần vÆ°Æ¡ng chỉ thiên vÆ°Æ¡ng sở hạ viết...); tá» 45c1 "Bố thà bảy ngà y; không ai thiếu thốn mà không được đầy đủ" (bố thà thi thất nháºt, vô phà m bất túc).
Truyện 88, tá» 50b13-23: "Trong má»™t trăm năm, phà m có ba trăm mùa xuân, hạ đồng. Má»—i mùa có má»™t trăm. Lại trong 1200 tháng, các tiết Xuân, Hạ, Thu, Äông, má»—i thứ bốn trăm thánh. Trong ba vạn áu ngà n ngà y, xân má»™t vạn hai ngà n ngà y. Hạ nóng, đông lạnh, mô4i thứ má»™t vạn hai ngà n ngay. Trong má»™t trăm năm, má»™t ngà y hai bữa... Trong 100 năm, đêm ngủ trừ năm mÆ°Æ¡i năm... Con ngÆ°á»i thá» 100 tuổi chỉ vui có mÆ°á»i năm" (Bách tuế chi trung phà m cánh tam bách thá»i, xuân hạ đông nguyệt các cánh kỳ bách dã. Cánh thiên nhị bách nguyệt xuân hạ đông tiết các cánh tứ bách nguyệt. Cánh tam vạn lục thiên nháºt, xuân cánh vạn nhị thiên nháºt, hạ thỠđông hà n, các vạn nhị thiên nháºt. Bách tuế chi trung, nhất nháºt tái phạn... Bách tuế chi trung, dạ ngá»a trừ ngÅ© tháºp tuế... Nhân thá» bách tuế, tà i đắc tháºp tuế nhÄ©).
Ta thấy truyện 98 nà y ghi nháºn má»™t năm có 360 ngà y, chia thà nh ba mùa [thá»i], má»—i mùa có 120 ngà y, áºy má»—i mùa có 3 tháng: "Trong má»™t trăm năm phà m lại có 300 mùa, xuân hạ đông má»—i mùa có 100, tức 1200 tháng, xuân hạ đông tiết, má»—i tiết có 400 tháng, tức 36.000 ngà y, mùa xuân lại có 12.000 ngà y, mùa hạ nóng, mùa đông lạnh, má»—i mùa 12.000 ngà y". Rõ rà ng, má»™t ghi nháºn nhÆ° thế bá»™c lá»™ quan Ä‘iểm lịch pháp của Pháºt Giáo Ấn Äá»™, mà ta ngà y nay còn tìm thấy trong Xá đầu luyện thái tá» nhị tháºp bát tú kinh, ÄTK1501 tá» 419c1-2 & b4-6 và Phạn bản Sà radùlakarnà vadà na của nó hiện còn bảo lÆ°u: "Ba mÆ°Æ¡i ngà y là má»™t tháng, kể 12 tháng là má»™t năm", và má»™t năm chỉ có ba mùa là dông, xuân và hạ. Äiểm lôi cuốn là Xá đâu luyện thái tá» nhị tháºp bát tú kinh do Trúc Pháp Há»™ dịch và o khoảng những năm 265-313, thì trÆ°á»›c đó hÆ¡n ná»a thế ká»·", Trúc Luáºt Viêm và Chi Khiêm lại thá»±c hiện má»™t bản dịch sá»›m hÆ¡n dÆ°á»›i tên Ma đăng già kinh gồm hai quyển thượng hạ. Ngoà i chuyện ghi nháºn ở quyển hạ ÄTK1500 tá» 409a13-4 là "ba mÆ°Æ¡i ngà y đêm gá»i là má»™t tháng, 12 tháng nà y gá»i là má»™t năm"; còn nói ở tá» sau [410a18-9]: "Há»… năm thì có 365 ngà y... tháng có 30 ngà y". Dầu sao Ä‘i nữa, việc chia má»™t năm có 360 ngà y thà nh 12 tháng và ba mùa của Lục Ä‘á»™ táºp kinh có vẻ là má»™t phản ảnh khá trung thà nh quan Ä‘iểm lịch pháp của Pháºt giáo và o những thế ká»· trÆ°á»›c và sau dl.
Tuy nhiên, nếu tìm hiểu tiếp, ta thấy truyện 9 của Lục Ä‘á»™ táºp kinh 1 ÄTK152 tá» 4b19 và 4c1& c9 lại nói đế "má»™t mùa 90 ngà y" (nhất thá»i cá»u tháºp nháºt) và "hai mùa 180 ngà y" (nhị thá» bách bát tháºp nháºt). Thế cÅ©ng có nghÄ©a má»™t năm có tá»›i bốn mùa, chứ không phải ba mùa. Lịch pháp Ấn Äá»™ thá»i tiá»n Pháºt giáo của giai Ä‘oạn Vệ Ä‘Ã tiá»n kỳ, tức khoảng những năm 1500-100tdl, thÆ°á»ng chia 12 tháng cuả má»™t năm thà nh 6 mùa là lạnh ['sarad] và rét [vasanta], hạ [grìsma], mÆ°a [varsa], thu ['sarad] và rét [hemanta], nhÆ° Rigveda x.90; 6; i.131, 4 v.v... đã ghi. Äến giai Ä‘oạn Vệ Ä‘Ã háºu kỳ [1000-300tdl], sáu mùa vừa kể trên rút gá»n lại còn ba mùa là đông, hạ và mÆ°a, và xếp đặt các tháng còn lại cho phù hợp, mà ta có thể thấy trong Taittiriya samhità . Việc rút gá»n lại còn ba mùa nà y sau đó đã được ná»n lịch pháp Pháºt giáo chấp nháºn, nhÆ° đã nói trên. Váºy, rõ rà ng sá»± kiện truyện 9 nói tá»›i bốn mùa dứt khoát không liên hệ vá»›i lịch pháp Ấn Äá»™ và Pháºt giáo. Thế phải chăng nó chịu ảnh hưởng của lịch pháp Trung Quốc?.
Äúng là lịch pháp Trung Quốc từ thá»i NgÅ© đế [2550-2140tdl] đã Ä‘á» cáºp tá»›i bốn mùa xuân hạ thu đông, nhÆ° Nghiêu Ä‘iển trong Thượng thÆ° chú sở 2 tá» 5b10-6b3 dã viết [vua Nghiêu] bèn sai hai há» Hy, Hòa xét chuyển váºn của trá»i, trăng và sao, để thế mệnh trá»i, mà báo cho dân biết thá»i tiết [...] Khi ngà y dà i nhất, sao là Há»a, thì là giữa hạ [...]. Khi đêm dà i nhất, sao là HÆ°, thì là giữa thu [...] Khi ngà y ngắn nhất, sao là Mão, thì là giữa đông [...]. Tuy váºy, nó cÅ©ng viết tiếp: "Vua nói: Nà y các ngÆ°Æ¡i Hy, Hòa năm quay lại sau ba trăm vá»›i 6 tuần và 6 ngà y, lấy tháng nhuáºn đặt đúng bốn mùa, để nên năm".
Viết nhÆ° thế, không những lịch pháp Trung Quốc từ xa xÆ°a đã xác định má»—i năm có 365 ngà y, mà còn dùng chế Ä‘á»™ 10 ngà y là má»™t tuần. Chế Ä‘á»™ 10 ngà y má»™t tuần nà y được sá» dụng rất là phổ biến. Äá»c Tả truyện chú sở 43 tá» 2b11 và 44 tá» 2b5 các năm Lá»— Chiêu Công thứ 5 và 7, ta thấy nói "số của ngà y là mÆ°á»i" (nháºt chi số tháºp), "trá»i có mÆ°á»i ngà y" (thiên hữu tháºp nháºt). Thiên Chu quan của Lá»… Ký cÅ©ng ghi nháºn : "Há» Phùng tÆ°á»›ng giữ các việc 12 năm, 12 tháng, 12 giá», 10 ngà y (tháºp nháºt), 28 ngôi sao". Äặc biệt, hệ thống 10 ngà y đây không chỉ tồn tại trên sách vở hiện lÆ°u truyá»n, mà còn thấy trên các văn tá»± giáp cốt má»›i khai quáºt, nhÆ° Quách Mạt Nhược_1 đã chứng tá». Nói cách khác Ä‘i, lịch pháp Trung Quốc chỉ dùng hệ thống 10 ngà y, để chia ngà y của tháng, mà thá»i Nghiêu Thuấn đã gá»i là tuần. Hệ thống nà y Lục Ä‘á»™ táºp kinh 6 ÄTK 152 tá» 34a2 trong truyện 61 chỉ sá» dụng má»™t lần, và chỉ dùng chữ 10 ngà y trÆ¡n, tức "sau mÆ°á»i ngà y", mà không dùng đến chữ tuần. Ngược lại, hệ thống tuần ngà y được nói đến má»™t cách rá»™ng rãi. Cụ thể là các truyện 14 tá» 9a13, 24 tá» 14c23, 54 tá» 31b12, 79 tá» 42b9-12 và 83 tá» 44c17, tá» 45a8 & c1 và tá» 46a15. Äặc biệt, truyện 76 tá» 40b12 để tÃnh thá»i gian thai nhi ở trong bụng mẹ, đã dùng số 38 bảy ngà y [tam tháºp bát thất nháºt]. Äiá»u nà y có nghÄ©a dù truyện 9 có nói tá»›i hệ thống bốn mùa, hệ thống ấy không nhất thiết phải xuất phát từ lịch pháp Trung Quốc.
Kết luáºn đây hoà n toà n phù hợp vá»›i má»™t báo cáo của LÆ°u An [? - 122tdl] vá» quan hệ lịch pháp giữa Trung Quốc và Việt Nam thá»i cổ đại còn ghi lại trong Tiá»n Hán thÆ° 64 thượng tá» 2a10-b1 nói rằng: "Việt là đất phÆ°Æ¡ng ngoà i, là dân cắt tóc xăm mình, không thể lấy phép tắc của nÆ°á»›c mủ Ä‘ai mà xá» lý nó. Từ thá»i Tam đại hÆ°ng thịnh, Hồ và Việt không chịu nháºn chÃnh sóc, chẳng mạnh không thể phục chúng, chẳng uy không thể ngăn chúng, cho là đất không thể ở, là dân không thể chăn, không đáng là m phiá»n Trung Quốc".
Bảo là "từ thá»i Tam đại, Hồ và Việt không chịu nháºn chÃnh sóc", LÆ°u An muốn xác nháºn rằng từ những triá»u đại nhà Hạ (2140-1711tdl), nhà ThÆ°Æ¡ng (Ân 1711-1066tdl) và nhà Chu (1066-256tdl), ngÆ°á»i Việt ta đã không "chịu chÃnh sóc", tức đã không dùng lịch pháp Trung Quốc. Do thế, việc truyện 9 chia 360 ngà y của má»™t năm thà nh 4 mùa, má»—i mùa 90 ngà y, phải nói là xuất phát từ lịch pháp Việt Nam thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng háºu kỳ, nếu không phải là tiá»n kỳ cùng lúc vá»›i thá»i NgÅ© đế (2550-2140tdl) bên Trung Quốc.
Xác định nà y cà ng được củng cố thêm, khi ta phân tÃch lịch pháp Ấn Äá»™, để xem thá» tình trạng sá» rá»™ng rãi hệ thống 7 ngà y có xảy ra, nhÆ° đã xảy ra trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh hay không. Äúng là ngÆ°á»i Ấn Äá»™ từ xa xÆ°a rất thÃch con số 7, mà chứng cá»› có thể tìm thấy dá»… dà ng trong Rigveda i.62,7 [nói đến phần của thế giá»›i, 7 rặng núi, 7 tiên nhân], i.63,7 [7 suối, 7 đại cÆ°Æ¡ng, 7 thà nh phố], i.72,6 [7 ngá»n lá»a, 7 âm, 7 lá»…, 7 bÆ°á»›c lên trá»i..] v.v... Tuy nhiên trong lịch pháp của há» không dùng tá»›i hệ thống tuần 7 ngà y. Mahà bhà rata 1.1.35 sau khi kể vá» sá»± hình thà nh thế giá»›i và má»i váºt sinh xuất, đã viết:
samvatsarartavo mà sà h paksà horà trayah kramà t / yac cà nyad api tat sarvam sambhùtam lokasà k sikam / 35
năm, mùa, tháng, tuần, ngà y, đêm cÅ©ng lần lượt xuất sinh và đó là sá»± sinh của tất cả má»i váºt được biết trên thế gian nà y.
Chữ mà chúng tôi dịch là tuần, trong tiếng Phạn là paksa. Và chữ paksa thá»±c tế không có nghÄ©a là tuần, nhÆ° ta thÆ°á»ng hiểu theo dạng 10 ngà y cuả tuần Trung Quốc hay dạng 7 ngà y của tuần hiện nay. Ngược lại, trong lịch pháp Ấn Äá»™ nó dùng để chỉ Ä‘Æ¡n vị 15 ngà y, mà trong lịch pháp tiá»n kỳ gá»i là nguyệt tiá»n [pùrva/apùryamà na-paksa] và nguyệt háºu [apara/apa-ksìyamà na], rồi sau đó gá»i là bạch nguyệt ['sukla/'suddha] và hắc nguyệt [krisna/tà misra], nhÆ° có thể thấy trong Ão nghÄ©a thÆ° Kausìtaki upanisad, các kinh Kausika, Kà tyà yanasrauta, 'Sankhà ya nasrauta, bá»™ luáºt Manu v.v... Äặc biệt lối chia hắc nguyệt bạch nguyệt nà y được sá» dụng rất phổ biến trong lịch pháp Pháºt giáo, để qui định các lá»… tiết của mình, cụ thể là lá»… bố tát [posadha] trong Luáºt tạng và các lá»… khác trong máºt giáo. Văn-thù-sÆ°-lợi Bồ-tát cáºp chÆ° tiên sở thuyết cát hung thá»i nháºt thiên ác tú diệu kinh, quyển thượng ÄTK 1299 tá» 393a 1-2, viết rất rõ:
"Hễ tháng thì có hai phần hắc và bạch. Từ ngà y mồng một đến ngà y 15 là bạch nguyệt. Từ ngà y 16 đến ngà y 30 là hắc nguyệt".
Thế rõ rà ng trong lịch pháp Ấn Äá»™ và Pháºt Giáo rất Ãt sá» dụng hệ 7 ngà y. Cần chú ý ngay trong tạng kinh Nam truyá»n bằng tiếng Ba lỵ, thá»i gian thai nhi nằm trong bụng mẹ cÅ©ng chỉ dùng hệ 9 hay 10 tháng [M.i.4.u. Mahà tanhà sankhayasuttam: mà tà nava và dasa và mà se gab- bham kucchinà pariharati...], chứ không dùng hệ 7 ngà y. Còn tuần của lịch pháp Trung Quốc thì dứt khoát có 10 ngà y, nhÆ° câu trong Nghiêu Ä‘iển dẫn trên cho thấy.
Nói tóm lại, theo chúng tôi, hệ thống lịch chia năm ra là m 360 ngà y, rồi phân bổ thà nh bốn mùa, má»—i mùa gồm có 3 tháng, má»—i tháng có 30 ngay cùng vá»›i việc dùng hệ 7 ngà y là m tuần là má»™t di sản của lịch pháp thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng còn được bảo lÆ°u trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh qua 10 truyện đã dẫn trên, trừ truyện 88 phản ảnh hệ thống lịch pháp của Pháºt giáo Ấn Äá»™. Và để bảo lÆ°u được má»™t hệ thống lịch sá» nhÆ° thế, các truyện ấy phải lÆ°u hà nh và o thá»i hệ thống lịch đó Ä‘ang còn hiệu lá»±c, tức Ä‘ang còn sá» dụng chÃnh thức và công khai. Äối cách nói, chúng phải xuất hiện tại Việt Nam trÆ°á»›c biến cố năm 43 sdl, khi nhà nÆ°á»›c Hùng VÆ°Æ¡ng bị quân Ä‘á»™i nhà Hán dÆ°á»›i sá»± chỉ huy của Mã Viện đánh bại. Nếu xuất hiện sau, khi bá»™ máy cai trị Ä‘Ã n áp của Mã Viện đã thiết láºp, thì dứt khoát má»™t bảo lÆ°u nhÆ° thế không thể nà o xảy ra, vì Viện đã cố tình thá»±c hiện má»™t chÃnh sách huá»· diệt tà n bạo chÆ°a từng thấy trong lịch sá», nhÆ° bắt Ä‘Ã y những ngÆ°á»i lãnh đạo chÃnh trị và tinh thần [cừ soái], Ä‘iá»u tấu lại Việt Luáºt "hÆ¡n mÆ°á»i việc" và thu gom trống đồng, ngoà i việc giết sạch những ngÆ°á»i chống đối vÅ© trang và xây dá»±ng thêm đồn canh để bảo vệ cho bạo quyá»n do Viện má»›i thiết láºp.
Xác định được má»™t phần nà o hệ thống lịch pháp thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng nhÆ° váºy không những giúp ta sá»a sai má»™t quan niệm lÆ°u hà nh khá phổ biến trÆ°á»›c đây là "Nay không thấy dấu tÃch gì giúp ta biết cách xếp đặt ngà y tháng của dân Lạc Việt xÆ°a", mà còn giúp khẳng định lá»i Ä‘oán của Hoà ng Xuân Hãn rằng "văn hóa Trống đồng của nÆ°á»›c Văn Lang chắc đã dùng năm 12 tháng, tháng lần lượt 29-300 ngà y cÅ©ng không hẳn là vô lý"_1. NhÆ°ng quan trá»ng hÆ¡n đối vá»›i chúng ta là việc xác định được hệ thống lịch vừa nói Ä‘Æ°a ta đến má»™t nháºn thức má»›i không những vá» Pháºt giáo nÆ°á»›c ta, mà còn vá» thá»i đại Hùng VÆ°Æ¡ng cùng những thà nh tá»±u nhiá»u mặt của nó, trong đó có cả tÆ° tưởng, văn há»c và khoa há»c kỹ thuáºt. Riêng đối vá»›i Pháºt giáo nhá» xác định hệ thống lịch, ta cÅ©ng xác địhnh được những kinh truyện nà o đã truyá»n và o và lÆ°u hà nh ở nÆ°á»›c ta, khi triá»u đại Hùng VÆ°Æ¡ng Ä‘ang còn tồn tại. Và do việc nghiên cứu các kinh truyện ấy, ta sẽ biết há»c thuyết nà o của Pháºt giáo được nhân dân ta chấp nháºn và sinh hoạt Pháºt giáo và o giai Ä‘oạn ấy ra sao. Hiện có 7 truyện nhÆ° thế Ä‘ang có mặt trong Lục Ä‘á»™ táºp kinh và chúng tất phải lÆ°u hà nh, khi hệ thống lịch Việt Nam Ä‘ang có hiệu lá»±c, nghÄ©a là trÆ°á»›c năm 43 sdl, lúc triá»u đại Hùng VÆ°Æ¡ng còn thá»±c hiện chức năng quản lý đất nÆ°á»›c của mình.
TÆ° tưởng quyá»n năng [^]
Qua việc phân tÃch 7 truyện nà y, ta thấy trong truyện 9 tá» 4a175a20 giá»›i thiệu hình ảnh và vai trò của má»™t nhà tu Pháºt giáo. Äây là má»™t hình ảnh của má»™t ngÆ°á»i "năm có mÆ°á»i tuổi, Ä‘iển tịch của Pháºt, các thuáºt của Ä‘á»i, không gì là không nắm hết, rồi lá»›n lên "giã từ cha mẹ", "xin là m Sa-môn, xin cho áo Pháºt, bình bat và tÃch trượng, để ra giúp ngÆ°á»i". Và vai trò của há» là "muốn khiến chúng sinh sá»›m rá»i tám nạn, lòng bá» niệm ác, gặp Pháºt, thấy Pháp, cùng chúng Sa-môn, được nghe đạo sáng vô thượng chÃnh chân, lòng mở, dÆ¡ trừ". Không những thế, há» còn "muốn cứu giúp chúng sanh khốn thiếu" và "Ä‘em năm giá»›i mÆ°á»i là nh là m chÃnh sách quốc gia". Tiếp đến, truyện 14 tá» 4c28-11a26, phác há»a má»™t mẫu ngưòi Pháºt tá» lý tưởng qua hình ảnh thái tá» Tu Äại Noa "thá» cha mẹ mình nhÆ° thá» trá»i" (sá»± thân đồng chà ư thiên), lấy đạo hiếu truyá»n thống của ngÆ°á»i Việt Nam kết hợp vá»›i giáo lý bố thà của Pháºt giáo là "cứu nghèo giúp thiếu, thÆ°Æ¡ng nuôi má»i ngÆ°á»i", để là m cÆ¡ sở cho má»™t lối sống má»›i của Pháºt tá» Việt Nam.
Tuy có phân biệt ra hai mẫu ngưòi là Sa-môn, và cÆ° sÄ©, nhÆ°ng tất cả hai hạng ngÆ°á»i Ä‘á»u bình đẳng, Ä‘á»u có trách nhiệm vá» chÃnh mình ngang nhau và đá»u có khả năng thà nh Pháºt giống nhau, nhÆ° truyện 24 tá» 14c19-15a15 kể chuyện vị Phạm chà cúng dÆ°á»ng Äức Pháºt Tiệp, rồi suy nghÄ©: "Ngà i đã được Pháºt thì ta tất cÅ©ng được thôi". (bỉ kỳ đắc Pháºt, ngô tất đắc dã). Quan niệm bình đẳng nà y phaỉ nói là dÅ©ng cảm và hà o hứng, phản ảnh má»™t nét đặc trÆ°ng cuả không những má»™t đạo Pháºt sÆ¡ kỳ chÆ°a tăng lữ hóa, mà còn của chÃnh đạo Pháºt Việt Nam lúc má»›i truyá»n và o. Chủ trÆ°Æ¡ng ai cÅ©ng có thể thà nh Pháºt nà y, ta sẽ thấy xuất hiện lại trong Lý hoặc Luáºn ở Ä‘iá»u 14 của Mâu Tá» vá»›i câu : "Kinh Pháºt giảng dạy, trên dÆ°á»›i trùm khắp, loà i váºt hà m huyết Ä‘á»u thuá»™c vá» Pháºt" (Pháºt kinh sở thuyết, thượng hạ chu cá»±c, hà m huyết chi loại váºt giai thuá»™c Pháºt yên).
Trần Nhân Tôn còn Ä‘i xa hÆ¡n, đặt gánh nặng truyá»n bá và o bảo vệ Pháºt giáo lên hẳn vai các tầng lá»›p cÆ° sÄ© Pháºt tá» tại gia vá»›i chủ trÆ°Æ¡ng: "Việc duy trì Pháºt pháp là nằm ở quốc vÆ°Æ¡ng đại thần" (duy trì Pháºt pháp tại quốc vÆ°Æ¡ng đại thần)_1. Äiá»u nà y có thể thấy dá»… dà ng, khi ta Ä‘á»c lại truyện Chữ Äồng TỠđã nhắc trên. Chữ Äồng Tá» sau khi há»c đạo vá»›i nhà sÆ° Pháºt Quang, đã vá»›i cây gáºy và chiếc nón cÅ©ng hóa ra được thà nh quách lâu Ä‘Ã i, và khi là m thế, chắc hẳn là nhằm biểu dÆ°Æ¡ng và truyá»n bá đạo Pháºt. Rồi lúc hữu sá»± có thể bay vá» trá»i. Và chuyện bay vá» trá»i nà y không phải là má»™t sá»± tưởng tượng, mà là má»™t hiện thá»±c có thể thá»±c hiện được bằng má»™t số biện pháp nhÆ° truyện 83 sẽ Ä‘á» cáºp tá»›i dÆ°á»›i đây.
Truyện 83 tá» 44b9-46b3 Ä‘á» ra cho ta má»™t số biện pháp hết sức cụ thể để con ngÆ°á»i có thể lên trá»i được. Lục Ä‘á»™ táºp kinh 8, nÆ¡i tá» 45b13-23 viết:
"Há»… muốn lên Trá»i, phải quy y Tam Bảo, hiểu bốn vô thÆ°á»ng, dứt hết xan tham, nuôi chà thanh tịnh, liá»u mình cứu ngưòi, Æ¡n khắp chúng sinh, đó là má»™t. ThÆ°Æ¡ng xót sinh mạng, quên mình cứu ngÆ°á»i, lòng hằng biết đủ, không phải của mình không lấy, giữ trinh không dâm, tÃn không lừa dối, rượu là độc dữ, khô nát đạo hiếu, tuân giữ mÆ°á»i là nh, lấy chÃnh dẫn bà con, đó là hai. Nhẫn nhục chúng sanh (...) Ä‘em ba ngôi báu mà dẫn dụ (...) Giữ đức lá»›n nà y, trÆ°á»›c sau không lá»—i, cầu là m vua pháp ba cõi, thì có thể được lên trá»i, khó gì" (phù dục thăng thiên giả, Ä‘Æ°Æ¡ng qui mệnh tam tôn, giác tứ phi thÆ°á»ng, đô tuyệt xan tham, thá»±c chà thanh tịnh, tổn ká»· tế chúng, nhuáºn đãi chúng sinh tÆ° nhất dã. Từ mẫn sinh mệnh, thứ ká»· tế bỉ, chà hằng chỉ túc, phi hữu bất thủ. Thủ trinh bất nhất, tÃn nhi bất khi, tá»u vi loạn Ä‘á»™c, hiếu đạo khô hủ (...). Hoà i tÆ° hoằng đức chung thủy vô vÆ°u, tố vi tam giá»›i pháp vÆ°Æ¡ng khả đắc thăng thiên hà nam!".
Lối lên trá»i của Pháºt giáo Ä‘á»i Hùng VÆ°Æ¡ng là thế. Nó bao gồm những phẩm chất cuả con ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng ở Ä‘á»i, duy trì má»™t lối sống là nh mạnh, nháºn thức được sá»± váºt trong quá trình diá»…n biến của nó. Nói khác Ä‘i, vá» Pháºt giáo bấy giá», muốn lên trá»i tÆ°Æ¡ng đối rất dá»…. Há» chỉ cần quy y Tam Bảo, tuân giữ năm giá»›i; đó là không giết, không trá»™m cắp, không tà dâm, không gian dối, không uống rượu và là m mÆ°á»i Ä‘iá»u là nh. Váºy, khi Chữ Äồng Tá» và Tiên Dung được truyá»n cho cây gáºy và chiếc nón thần thông, thì cây gáºy và chiếc nón thần thông nà y chÃnh là năm giá»›i cấm và mÆ°á»i Ä‘iá»u là nh vừa kể. Ná»™i dung giáo lý Pháºt giáo Ä‘á»i Hùng VÆ°Æ¡ng từ đó có thể suy ra bao gồm: thứ nhất, là bốn vô thÆ°á»ng; thứ hai, do từ bốn vô thÆ°á»ng, nháºn thức duyên sinh của các tồn tại thÆ°á»ng; do nháºn thức nhÆ° thế, con ngÆ°á»i tá»± phấn đấu để cải thiện bản thân mình thông qua con Ä‘Æ°á»ng lên trá»i bằng năm giá»›i và mÆ°á»i là nh; và cuối cùng, sau quá trình cải thiện cuá»™c sống, con ngÆ°á»i Ä‘i đến má»™t nháºn thức trá»n vẹn "há»c rá»™ng không gì ngăn che, cầu nhứt thiết trÃ" (bác há»c vô cái, cầu nhất thiết trÃ). Äây có thể nói là mẫu ngÆ°á»i Pháºt tá» lý tưởng thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng.
NgÆ°á»i Pháºt tá» lý tưởng ấy, ngoà i các biện pháp lên trá»i vừa thấy, có thể thá»±c hà nh má»™t số các biện pháp khác nhÆ° truyện 76 tá» 40a-41a20 đã Ä‘á» ra. Cụ thể là có 3 phÆ°Æ¡ng pháp chÃnh: 1. Bất tịnh quán; 2. 16 thắng xứ; 3. PhÆ°Æ¡ng pháp tứ thiá»n. Vá» bất tịnh quán, tức Tứ niệm xứ, quân thân, quán thá», quán tâm, quán pháp, nhÆ° được diá»…n đạt nÆ¡i các trang 499-504 trong KhÆ°Æ¡ng Tăng Há»™i toà n táºp.
MÆ°á»i sáu thắng xứ là quán: "hÆ¡i thở dà i ngắn liá»n tá»± biết; hÆ¡i thở Ä‘á»™ng thân liá»n tá»± biết; hÆ¡i thở nhá» lá»›n liá»n tá»± biết; hÆ¡i thở mau cháºm liá»n tá»± biết; hÆ¡i thở dừng Ä‘i liá»n tá»± biết; hÆ¡i thở vui buồn liá»n tá»± biết; tá»± nghÄ© vạn váºt vô thÆ°á»ng, hÆ¡i thở tá»± biết; vạn váºt quá khứ không thể Ä‘uổi theo, hÆ¡i thở tá»± biết; lòng không chá»— suy, vứt bá» chá»— nghÄ©; hÆ¡i thở tá»± biết; buông bá» thân mạng, hÆ¡i thở tá»± biết; ngưòi há»c đạo nghÄ© sâu: có đó tức được đó, không đó không được đó; há»… sống tất có nạn Ä‘Ã chết, hồn linh không mất, liá»n phải thá» thân; không sinh thì không già , không già thì không chết, má»™t lòng nghÄ© váºy thì được thiá»n; ngÆ°á»i há»c đạo dùng mắt xem sá»± sống chết ở Ä‘á»i chỉ quán mÆ°á»i hai nhân duyên, má»™t lòng nghÄ© váºy thì được thiá»n; ngÆ°á»i há»c đạo lấy năm việc tá»± quán hình thể: má»™t là tá»± quán mặt mà y nhiá»u lần biết đổi, hai là khổ vui nhiá»u lần thay đổi, ba là tám ý nhiá»u lần biến chuyển, bốn là thân thể nhiá»u lần đổi khác, năm là thiện ác nhiá»u lần cải đổi, đó gá»i là năm việc có nhiá»u biến đổi, nhÆ° dòng nÆ°á»›c chảy trÆ°á»›c sau dồn dáºp, nghÄ© váºy má»™t lòng thì được thiá»n [...]".
MÆ°á»i sáu thắng xứ nà y, nếu so vá»›i truyá»n thống 16 thắng xứ của văn bản Ba lỵ hình thà nh và khoảng trÆ°á»›c hay sau thế ká»· thứ nhất dl, kinh Nháºp tức xuất tức niệm. Ànà pà nasatisuttam M. III. 118.82-83 thì bản liệt kê sau đây cho ta má»™t thống nhất:
"So sato va assasati, sato passasati; dìgham và assasanto: Dìgham assasà mìti pajà nà ti; dìgham và passasasnto: Gìgham passasà mìti; rassam và assasanto: Rassam assasà mìti pajanati; rassam và passasanto: Rassam passasà -mìti pajà nà ti; Sabbakà apatisamvedi assasissà mìti sikkhati, Sabbakà yapati-samvedi passasissà mìti sikkhati; Passambhayam kayasamkhà ram assasissà mìti sikkhati, Passambhayam kà yasamkhà ram passasissà mìti sikkhati; Pìtipatì-samedì assasissamiti sikkhati, Pìtipatisamvedì passasissà miti sikkhati; Sukha-patisamvedì assasissà mìti sikkhati, Sukhapatisamvedì passasissà mìti sikkhati; Cittasamkhà rapatisamvedì assasissà mìti sikkhati, Cittapatisamvedì passasissà mìti sikkhati; Abhippa-modayam cittam assasissà mìti sikkhati; Abhippa-modayam cittam assasissà mìti sikkhati, Abhippamodayam cittam passasissà mìti sikkhati; Samà daham cittam assasissà mìti sikkhati, Samà daham cittam passasissà mìti sikkhati; Vimocayam cittam assasissà mìti sikkhati; Vimocayam cittam passasissamìti sikkhati; Aniccà nupassì assasissà mìti sikkhati, Aniccà nupassì passasissà mìti sikkhati; Virà gà nupassi assasissà mìti sikkhati, Virà gà nupassi passasissà mìti sikkhati; Nirodhà nupassì sikkhati; Patinissag-gà nupassì assasissà mìti sikkhati, Patinissaggà nupassì passasissà mìti sikkhati; evam bhà vità k ho, bhikkhave, à nà pà nasati, evam bahulìkatà mahapphalà hoti mahà nisamsà :
MÆ°á»i sáu thắng xứ nà y là m cÆ¡ sở cho pháp thiá»n quán niệm hÆ¡i là phÆ°Æ¡ng pháp tu táºp tứ thiá»n được kể đến trong phÆ°Æ¡ng pháp thứ ba, được mô tả nhÆ° sau: "Ngưòi há»c đạo nghÄ© thắng má»™t việc, tâm dừng, ý sạch thì đạt được đạo chân La-hán diệt Ä‘á»™. [Lại há»i]: ở thiá»n thứ nhất, muốn đắt quả La-hán được không? Äáp: Trong ấy có ngÆ°á»i được, có ngÆ°á»i không được. Là m gì thì được, là m gì thì không được? Trong thiá»n thứ nhất, có niệm có ái thì đạo không thà nh. Trá»i đất không thÆ°á»ng, hÆ° không khó giữ, hết lòng bẩn dÆ¡, không niệm tham ái, lòng sạch nhÆ° váºy, má»›i đắc La-hán. Từ thứ hai, thứ ba đến thiá»n thứ tÆ°, giữ tâm nhÆ° ở thiá»n thứ nhất, chà hăng nhá»› thiá»n thứ nhất, dù chÆ°a đắc La-hán, thì khi mệnh chung, cÅ©ng có thể đến được, liá»n lên cõi trá»i thứ bảy, thá» mạng má»™t kiếp. Tại thiá»n thứ hai, mệnh chung lên cõi trá»i thứ mÆ°á»i má»™t, thá» trá»i thứ mÆ°á»i lăm, thá» mạng tám kiếp. Ở thiá»n thứ tÆ° mệnh chung liá»n lên cõi trá»i thứ mÆ°á»i chÃn, thá» mạng mÆ°á»i sáu kiếp", nhÆ° truyện 76 tá» 40c25-21a5 viết.
Nói tóm lại, đây là những phÆ°Æ¡ng pháp giác ngá»™ cÆ¡ bản mà Pháºt Giáo đã truyá»n và o Việt Nam và o thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng. Chúng tÆ°Æ¡ng đối cho ta má»™t bức tranh hoà n chỉnh cả vá» lý thuyết và thá»±c tiá»…n. Vá» lý thuyết, đó là những quan Ä‘iểm vá» bốn vô thÆ°á»ng, khổ, không, vô ngã. Vá» thá»±c tiá»…n, thì các phÆ°Æ¡ng pháp để đạt được lý tưởng đã được diá»…n đạt cụ thể và khúc chiết. Và ta có thể giả thiết rằng, các phÆ°Æ¡ng pháp đó đã được Pháºt tá» Việt Nam Ä‘Æ°a và o Ä‘á»i sống bằng những thá»±c hà nh cho chÃnh bản thân há». Nói cụ thể ra, ngÆ°á»i Pháºt tá» Việt Nam đã Qui y Tam Bảo, giữ năm Ä‘iá»u răn, thá»±c hà nh mÆ°á»i Ä‘iá»u là nh và tu táºp các con Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°a vá» giác ngá»™.
Có thể nói đây là tầng ná»n đầu tiên của Pháºt giáo Việt Nam, để từ đó các phát triển vá» lý thuyết và thá»±c hà nh vá» sau sẽ dá»±a trên đó để hoà n chỉnh thêm. Ngoà i ra ta cần chú ý sá»± kết hợp chặt chẽ giữa ná»n văn há»c Pháºt giáo và o thà nh tố của ná»n văn hóa Hùng VÆ°Æ¡ng, tạo Ä‘iá»u kiện cho các thà nh tố đó, nâng chúng lên và phát huy tác dụng bảo vệ bản sắc dân tá»™c. Cụ thể là đạo hiếu mà truyện 14 đã nói tá»›i ở trên. NhÆ° vấn Ä‘á» truyá»n thống tin quỉ của ngÆ°á»i Việt mà ta đã có dịp phân tÃch. Pháºt giáo thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng do váºy vừa truyá»n đạt quan Ä‘iểm giáo lý vừa thà nh công kết hợp ná»n văn hóa bản địa tạo nên má»™t sắc thái má»›i cho ná»n văn hóa Hùng VÆ°Æ¡ng thá»i háºu kỳ, Ãt nhất là từ thế ká»· thứ II trÆ°á»›c DÆ°Æ¡ng Lịch trở Ä‘i cho đến khi cuá»™c chiến tranh vệ quốc của Hai Bà TrÆ°ng bị thất bại và o năm 43sdl.
Ná»n Pháºt giáo nà y đã kết hợp vá»›i ná»n văn hóa Hùng VÆ°Æ¡ng để xây dá»±ng má»™t lá»±c lượng má»›i, chuẩn bị cho cuá»™c đấu tranh sắp tá»›i, gay go quyết liệt vá»›i ná»n văn hóa phÆ°Æ¡ng bắc à o ạt truyá»n và o phÆ°Æ¡ng nam.