Bá»™ truyện A Ráºp Nghìn lẻ má»™t đêm và bá»™ truyện Ba TÆ° Nghìn lẻ má»™t ngà y có thể coi nhÆ° hai anh em sinh đôi. Không chỉ bởi tên sách và thá»i gian ra Ä‘á»i của chúng: MÆ°á»i táºp Nghìn lẻ má»™t đêm do nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c Antoine Galland chuyển từ tiếng A Ráºp sang tiếng Pháp ra mắt bạn Ä‘á»c từ năm 1704 đến năm 1711 tại Paris- sau .khi ông mất, còn ra thêm hai táºp nữa. Năm táºp của Nghìn lẻ má»™t ngà y do má»™t nhà Äông phÆ°Æ¡ng lá»—i lạc khác là Francois Pétis De La Croix thá»±c hiện từ nguyên bản tiếng Ba TÆ°, được xuất bản cÅ©ng tại Paris từ năm 1710 đến năm 1712.
Cấu trúc hai bá»™ truyện giống nhau: Có má»™t truyện mở đầu là m khung cảnh để từ đấy nhìn ra má»™t khoảng trá»i và lung linh muôn và n vì sao cổ tÃch, ở đó ngÆ°á»i trần thế và thần linh chung sống vá»›i nhau, thá»±c hÆ° trá»™n lẫn, trà tưởng tượng bay bổng lên thiên Ä‘Ã ng, xuống địa ngục rồi trở vá» trái đất, bên cạnh nhiá»u chi tiết huyá»…n hoặc là cuá»™c sống thá»±c tại được miêu tả bằng những nét bút tả chân... Truyện mở đầu xác láºp vị trà của ngÆ°á»i dẫn chuyện và ấn định chủ đỠở bá»™ truyện trÆ°á»›c: Nghìn lẻ má»™t đêm, má»™t cô gái trinh kể chuyện nhằm là m vui tai má»™t tên bạo chúa. Tên nà y để trả thù bà hoà ng háºu thất tiết, đã quyết định cứ má»—i đêm bắt má»™t cô gái trẻ và o thoả mãn dục vá»ng rồi sáng hôm sau sai chém đầu ngay, cho ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ấy không còn có cÆ¡ há»™i ngoại tình nữa. Câu chuyện cô kể do đó bắt buá»™c phải hấp dẫn, truyện trÆ°á»›c mở nút kéo truyện sau nháºp cuá»™c; truyện sau phải hay, phải má»›i hÆ¡n truyện trÆ°á»›c; và bao giá» câu chuyện cÅ©ng phải ngÆ°ng lại ná»a chừng ở Ä‘oạn gay cấn nhất, để vua bằng lòng chỠđến sáng hôm sau- có nghÄ©a hoãn bản án tá» hình thêm má»™t ngà y. ở bá»™ truyện sau: Nghìn lẻ má»™t ngà y, má»™t bà vú nuôi kể chuyện theo yêu cầu của má»™t vua cha. Bà tá»± nguyện là m ngÆ°á»i kể chuyện hầu nà ng công chúa mắc má»™t chứng bệnh Ä‘iên khùng: ghét Ä‘Ã n ông tá»›i mức bà y cách hãm hại những chà ng hoà ng tá» bất hạnh Ä‘am mê sắc đẹp của nà ng dám cả gan đến ngá» lá»i cầu hôn. Bà nhÅ© mẫu tá»± Ä‘á» ra nhiệm vụ: qua các chuyện kể của mình, chứng minh ngÆ°á»i trần mắt thịt cÅ©ng nhÆ° các vị thần linh có phép mà u biến hoá, không thiếu những mối tình chung thủy; không thiếu những chà ng trai bất chấp thăng trầm má»™t lòng thủy chung vá»›i ngÆ°á»i tình: "trong Ä‘á»i chỉ nên yêu má»™t lần, song đã yêu thì yêu đến trá»n Ä‘á»i". Bà phải kể sao cho chuyện sau hấp dẫn hÆ¡n chuyện trÆ°á»›c, để nà ng công chúa cÆ°ng không chán, tiếp tục nghe kỳ đến lúc khá»i bệnh và chịu Ä‘i tìm ngÆ°á»i là m chồng má»›i thôi.
Các truyện kể trong hai bá»™ truyện do đó Ä‘á»™c láºp vá»›i nhau, má»—i truyện là má»™t thể hoà n chỉnh song Ä‘á»u có quan hệ chằng chịt, tháºm chà có chung má»™t nhân váºt chÃnh, được gắn kết lại theo cách móc xÃch, móc nà o cÅ©ng có thể coi là móc chÃnh. Hoặc theo lối ngăn kéo: chuyện trÆ°á»›c chứa chuyện sau, chuyện sau Ä‘á»±ng chuyện sau nữa, cứ thế kéo Ä‘Ã i tưởng nhÆ° vô hồi kỳ tráºn, cho đến sau má»™t nghìn lẻ má»™t đêm (hoặc má»™t nghìn lẻ má»™t ngà y) má»›i thắt nút lại và kết thúc. Kết thúc chuyện nà o cÅ©ng có háºu: ở bá»™ truyện trên, sau nghìn lẻ má»™t đêm, ngÆ°á»i kể chuyện sinh hạ cho nhà vua ba hoà ng tứ xinh nhÆ° má»™ng, không những được tha tá»™i chết mà còn được phong là m hoà ng háºu. ở bá»™ truyện dÆ°á»›i, sau nghìn lẻ má»™t ngà y, nà ng công chúa Ä‘iên khùng rá»i hoà ng cung bôn ba Ä‘i tìm chà ng trai là m mình say đắm- má»™t hoà ng tá», Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên- để rồi khi hoà ng tứ lên nối ngôi cha, sẽ trở thà nh hoà ng háºu.
Hai bá»™ truyện còn giống nhau ở sá»± thà nh công vang dá»™i. Thà nh công của bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm, theo các nhà nghiên cứu, chÆ°a từng có ở pháp hoặc bất kỳ má»™t nÆ°á»›c nà o trÆ°á»›c đó. Trong vòng bảy mÆ°Æ¡i tám năm, từ khi táºp I đến vá»›i bạn Ä‘á»c (năm 1704) cho đến năm 1782, nó được tái bản 70 lần. Từ tiếng Pháp, bá»™ truyện A Ráºp được dịch sang hầu hết các ngôn ngữ chÃnh ở châu âu, Ä‘i vòng quanh thế giá»›i, và được dịch trở lại tiếng A Ráºp. Nó gợi Ä‘á» tà i và cảm hứng cho ngÆ°á»i Ä‘á»i sau sáng tạo nên nhiá»u không kể xiết những vở kịch nói, ca kịch, nhạc kịch, Ä‘iện ảnh, há»™i hoạ... lừng danh trên thế giá»›i.
Äá» tá»±a bản dịch hoà n chỉnh xuất bản bằng tiếng Nga, đại văn hà o Maxime Gorki đánh giá bá»™ sách là "di sản tuyệt diệu và đồ sá»™ nhất của sáng tác truyá»n khẩu dân gianh là "má»™t công trình dệt gấp bằng từ ngữ, Phủ lên trái đất má»™t tấm thảm đẹp lạ lùng" Má»™t Ä‘iá»u thú vị nữa, má»™t văn hà o khác sáng tác bằng tiếng Tây Ban Nha là Gabriel Marquez, Giải thưởng Nobel vá» văn chÆ°Æ¡ng, trong cuốn đầu bá»™ hồi ký ba táºp má»›i công bố năm nay (2003) cho biết, cuốn sách táºp Ä‘á»c đầu tiên của cáºu bé Gabriel há»c trÆ°á»ng Montessori ở má»™t là ng quê mất hút má»™t nÆ¡i nà o đấy giữa nÆ°á»›c Colombia xa xôi bên kia bá» Äại Tây DÆ°Æ¡ng chÃnh là truyện... Nghìn lẻ má»™t đêm. Thà nh công của bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y, Ãt nhất trong hÆ¡n má»™t trăm năm đầu, không mấy kém. Từ tiếng Pháp bá»™ truyện được dịch ra các tiếng Äức, Anh, Hà Lan, Äan Mạch, ý, Tây Ban Nha, Hy Lạp, Thổ NhÄ© Kỳ và ... Ba TÆ°. Thế ká»· 18, riêng ở Pháp, Nghìn lẻ má»™t ngà y được tái bản mÆ°á»i tám lần, thế ká»· 19 mÆ°á»i lăm lần... CÅ©ng nhÆ° Nghìn lẻ má»™t đêm, bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y được Ä‘Æ°a và o giáo trình văn há»c báºc trung há»c phổ thông ở Pháp từ thế ká»· 18, và gợi Ä‘á» tà i, cảm hứng cho nhiá»u báºc tà i danh sáng tạo những công trình văn há»c, nghệ thuáºt xuất sắc. Chỉ má»™t trÆ°á»ng Ä‘oạn trong chuyện Hoà ng tá» Calap và công chúa nÆ°á»›c Trung Hoa đã gợi hứng để các tác gia nÆ°á»›c ý sáng tạo nên hai tác phẩm công diá»…n: kịch nói Turandot của bá tÆ°á»›c Gozzi (1720-1806) và nhạc kịch cùng tên của nhạc sÄ© tên tuổi Giacomo Puccini (1858-i924). Puccini là tác giả tà i hoa vá» nhiá»u loại hình âm nhạc: giao hưởng, nhạc thÃnh phòng, nhạc tôn giáo . . . ông là ngÆ°á»i chuyển thể thà nh công nhiá»u tác phẩm văn há»c sang nhạc phẩm, trong đó có Ma non Lescaut (1893), La Bohême (1896), Madame Butterlzy (1904)... Vẫn nhÆ° Nghìn lẻ má»™t đêm, bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y cÅ©ng được biên táºp để xuất bản cho Ä‘á»™c giả trẻ tuổi. Nổi tiếng nhất ở Pháp là bá»™ sách của Nhà xuất bản DelagTave, Paris, tuy đã lược bá»›t má»™t số truyện vẫn nà y tá»›i 813 trang và 500 minh há»a. Truyện nà ng Repxima đức hạnh, truyện cuối cùng của bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y, không rõ từ bao giá» trở thà nh má»™t câu chuyện dân gian phổ biến nhất tại Thụy Äiển.
Bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y tuy ra Ä‘á»i sau khi bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm toả sáng chói lá»i, vẫn được nhiá»u nhà văn và há»c giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i đánh giá cao. Văn hà o và triết gia Ä‘i tiên phong Thế ká»· ánh sáng: Voltaire (1694-1778), ngÆ°á»i mà ngÆ°á»i ta đồn có lần cho rằng trong số các tác gia lá»—i lạc cùng thá»i vá»›i ông nhÆ° Jean Jacques Rousseau, Diderot, Montesquieu, Bernadin ~ dá»… Sang Pierre... chỉ má»—i má»™t Lesage có thể sánh ngang văn tà i của mình, đã đánh giá cao bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y. Voltaire viết trong bá»™ Thá»i đại vua Louis XIV của ông nhÆ° sau: lui NgÆ°á»i ta Ä‘á»c được của F. Pétis de la Croix Chuyện Thà nh Cát TÆ° Hãn và Chuyện Tamerlan (tức Timour-i Lang) dá»±a theo các tác gia cổ ngÆ°á»i A Ráºp, cùng nhiá»u tác phẩm có Ãch khác; tuy nhiên bản dịch bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y của ông là cuốn sách có nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘á»c hÆ¡n cả..." Tại má»™t bà i khác, Voltaire lại viết: "Nghìn lẻ Má»™t đêm hay Nghìn lẻ Má»™t ngà y Ä‘á»u giống nhÆ° nhau thôi, Ä‘á»u cùng là Nghìn lẻ Má»™t"- ý nhà văn muốn nói cả hai tác phẩm cùng hấp dẫn, phong phú tuyệt vá»i không mấy khác nhau.
Tu sÄ© J. P.Nicéron (1685-1738), má»™t tác gia chuyên vá» tiểu sứ các nhà văn Pháp thế ká»· 18 bình: "Các truyện trong Nghìn lẻ má»™t đêm do A. Galland dịch thÆ°á»ng có nhược Ä‘iểm là không mấy giống thá»±c tế. Các truyện trong Nghìn lẻ má»™t ngà y, do F. P. De la Croix dịch má»™t phần từ tiếng Ba TÆ° tà i tình hÆ¡n nhiá»u và gần thá»±c tại hÆ¡n nhiá»u, tuy không phải sá»± thần kỳ không ngÆ° trị trong nhiá»u truyện, đúng nhÆ° sở thÃch của những ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Äông". R. F. Burton (1821-1890) là dịch giả thà nh công nhất rong số ngÆ°á»i dịch bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm của A. GallanD ra tiếng Anh, khẳng định: Nghìn lẻ má»™t ngà y trên thá»±c tế là má»™t sáng tác. Trong phần lá»›n trÆ°á»ng hợp, nhiá»u truyện kể trong bá»™ ấy là những sáng tác tà i tình bắt nguồn từ chá»— vay mượn (các truyện dân gian) rồi diá»…n tả lại má»™t cách rất tá»± do".
Hai bá»™ truyện sinh đôi ấy, đúng nhÆ° lá»i mở đầu câu chuyện nổi tiếng An Ba ba và bốn mÆ°Æ¡i tên cÆ°á»›p viết, "những tưởng số pháºn hai ngÆ°á»i rồi cÅ©ng sẽ giống nhau, ai ngá» sá»± tình xui nên khác". Sau gần hai thế ká»· lừng lẫy không mấy kém ngÆ°á»i anh, bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y bị thất sủng trÆ°á»›c bạn Ä‘á»c. Phải chá» cả trăm năm, đến cuối thế ká»· 20, công bằng má»›i tái láºp, Nghìn lẻ má»™t ngà y má»›i có dịp tái xuất giang hồ.
Trong Lá»i giá»›i thiệu do chÃnh F.P. De La Croix viết năm 1710 và in ở đầu táºp I, ông khẳng định bá»™ sách của mình được dịch từ tác phẩm của tu sÄ© Mocies mà ông có dịp giao du năm 1675 khi Ä‘ang là m việc ở thà nh phố Ispahan (Ba TÆ°). Tác phẩm ấy được tu sÄ© Mocles dịch từ má»™t bản tiếng Thổ NhÄ© Kỳ, nhan Ä‘á» Al-farage badal-shidda,có nghÄ©a Niá»m vui sau ná»—i buồn, mà "ThÆ° viện Hoà ng gia của ta (Pháp) cÅ©ng có lÆ°u trữ má»™t bản". Tại Lá»i thÆ°a trÆ°á»›c I in đầu táºp II và Lá»i thÆ°a trÆ°á»›c II, De La Croix hai lần khẳng định Ä‘iá»u ấy Vấn đỠđặt ra đối vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»i sau là có tu sÄ© Mocles- tác gia tháºt hay không (mặc dù tên ông ấy đã được Ä‘Æ°a và o bá»™ Từ Ä‘iển thÆ° mục thế giá»›i, cổ đại và hiện đại của Michaud /1811-1828), và có tháºt nguyên bản Niá»m vui sau ná»—i buồn lÆ°u trữ ở ThÆ° viện Hoà ng gia (Paris) hay không.
Ngay từ cuối thế ká»· 18, đã có ý kiến nghi ngá» lá»i giá»›i thiệu của De La Croix. Trong má»™t chuyến sang Pháp, nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c ngÆ°á»i áo là J. de Hammer (1774-1856) thân hà nh đến ThÆ° viện hoà ng gia Ä‘Ã o bá»›i. ông tuyệt nhiên không nhìn thấy nguyên bản Niá»m vui sau ná»—i buồn của tu sÄ© Mocles. ông Ä‘i tá»›i kết luáºn Lá»i nói đầu của De La Croix cÅ©ng là má»™t "truyện kể". Theo chân ông, nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c ngÆ°á»i Pháp A. Loiseleur Deslongchamps (1805-1840) cÅ©ng cho đấy má»™t khuyên ngụ ngôn. NgÆ°á»i ta còn nhấn mạnh, trong các cuốn sách ghi chép vá» những chuyến Ä‘i của ông sang các nÆ°á»›c Trung á, tuy De La Croix có thuáºt lại khá chi tiết việc gặp tu sÄ© Mocles tại thà nh phố Ispahan năm 1675, và sau đấy giữa hai ngÆ°á»i có mối quan hệ thầy trò, song tuyệt nhiên trong nháºt ký ông không đả Ä‘á»™ng đến bá»™ sách Hezaryec (Nghìn lẻ má»™t ngà y) mà ông nói "được tu sÄ© cho phép sao giá» má»™t bảng". Rõ rà ng ngÆ°á»i là m nên bá»™ truyện Nghìn lẻ má»™t ngà y không phải tu sÄ© Ba TÆ° Mocles mà chÃnh là nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c ngÆ°á»i Pháp F. P. De Lacroix.
Câu chuyện trở thà nh má»™t vụ án văn chÆ°Æ¡ng. F.P. De La Croix bị các nhà nghiên cứu văn há»c cổ đại phê phán nặng ná» vá» sá»± không trung thá»±c. Lý do? Chắc hẳn, nhÆ° lá»i nhà nghiên cứu J.A.S. Collin dá»… Plancy nói trong lá»i nói đầu bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y tái bản năm 1826 , "De La Croix sợ nếu nói tháºt mình là tác giả, có thể ảnh hưởng đến thà nh công của các truyện kể trÆ°á»›c bạn Ä‘á»c, vì ngÆ°á»i Pháp xÆ°a nay vẫn chuá»™ng các bản dịch từ tiếng nÆ°á»›c ngoà i hÆ¡n các kiệt tác của nÆ°á»›c mình".
Tuy nhiên, ngay thá»i bấy giá», đã có không Ãt ngÆ°á»i lên tiếng bênh vá»±c De La Croix, khẳng định giá trị Ä‘á»™c đáo của bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y. Nhà văn La Harpe, trong cuốn Giáo trình văn há»c cổ đại và hiện đại (xin lÆ°u ý: Giáo trình) đánh giá đúng má»±c: Các truyện kể Ba TÆ° trong Nghìn lẻ má»™t ngà y có cÆ¡ sở vững chãi hÆ¡n các truyện trong Nghìn lẻ má»™t đêm. Chủ Ä‘á» chÃnh là thuyết phục má»™t nà ng công chúa từ chá»— nặng định kiến vá» Ä‘Ã n ông, Ä‘i đến tin rằng trong giá»›i mà y râu chà ng thiếu gì ngÆ°á»i yêu chung thủy (...) Chúng ta cùng biết Æ¡n Antoine Galland và Pétis De La Croix- biết Æ¡n tháºt sá»± hai ông đã có công giá»›i thiệu vá»›i chúng ta các truyện kể A Ráºp và truyện kể Ba TÆ°. Antoine Galland viết văn cẩu thả, Pétis De La Croix viết chuẩn má»±c hÆ¡n, văn cả hai ông Ä‘á»u rất tá»± nhiên". Nhà nghiên cứu Collin dá»… Plancy còn dứt khoát hÆ¡n: "Dù thế nà o, nếu lòng biết Æ¡n của chúng ta đối vá»›i Pétis De La Croix vá»›i tÆ° cách nhà dịch thuáºt có kém Ä‘i (sau khi phát hiện đấy không phải là má»™t bá»™ truyện dịch), thì chúng ta cà ng biết Æ¡n ông nhiá»u hÆ¡n vá»›i tÆ° cách nhà sáng tác. Quang vinh của ông vì váºy chúng giảm chút nà o".
Ngà y nay, sau bao công trình nghiên cứu, nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c Phà Sebag đã có đủ cÆ¡ sở để khẳng định: phần lá»›n các truyện kể trong bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y dá»±a và o bản cuốn sách viết tay bằng tiếng Thổ NhÄ© Kỳ nhan Ä‘á» Al- Farage bao al-shidda có nghÄ©a Niá»m vui sau ná»—i buồn.. Äây là má»™t táºp gồm bốn mÆ°Æ¡i truyện kể, dịch từ tiếng Ba TÆ° sang. Những bản viết tay ấy, và o cuối thế ká»· XVII có ở ThÆ° viện Hoà ng gia Pháp, và De La Croix có thể tìm Ä‘á»c bá»™ sách ở đấy.
Ngà y nay, sau tròn ba thế ká»·, có lẽ đến lúc có thể quả quyết nhÆ° Phút Sebag: "Bá»™ sách Nghìn lẻ má»™t ngà y là má»™t công trình hoà n hảo nhất của nghệ thuáºt kể chuyện theo phong cách thế ká»· 18... Äá»™c giả nà o chÆ°a Ä‘á»c bá»™ sách ấy, chÆ°a thể nói mình đã thông hiểu má»i tuyệt tác của ná»n văn há»c nÆ°á»›c nhà ". Gần đây, trên nguyệt san Thế giá»›i ngoại giao số ra tháng 10-2003 vừa qua, nhà phê bình văn há»c Pierre Lepape viết: “phải chăng thá»i Ä‘iểm của Nghìn lẻ má»™t ngà y cuối cùng đã trở lại? Có phải cuối cùng ngÆ°á»i ta thôi không coi F.P. De La Croix nhÆ° má»™t ngÆ°á»i là m đồ giả vá» tác phẩm hÆ° cấu nữa, mà đánh giá ông tháºt sá»± là má»™t nhà bác há»c dà nh thá»i giá» sáng tác trong những giá» thÆ° giãn? Bá»™ sách ấy xứng đáng già nh lại chá»— nó đã có đúng nhÆ° và o thá»i cuối triá»u đại vua Louis XIV, sát cánh bên bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm của A. Galland. ông nà y so vá»›i De La Croix có thể là nhà phiên dịch trung thà nh hÆ¡n, song lại là nhà văn không được trau chuốt bằng".
Vá» dung lượng, bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y dà i chỉ bằng má»™t ná»a ngÆ°á»i anh sinh đôi của nó: Nghìn lẻ má»™t đêm. Có phải nguồn truyện cổ Ba TÆ° và Thổ NhÄ© Kỳ không phong phú bằng nguồn truyện cổ A Ráºp? Hay nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c của chúng ta cạn tÆ° liệu? Các nhà nghiên cứu vá» F.P. De Lacroix vừa phát hiện thêm má»™t chi tiết thú vị. Tại Lá»i thÆ°a trÆ°á»›c I, tác giả cho biết "mặc dù báºn trăm công nghìn việc khác, ngÆ°á»i dịch vẫn tiếp tục công việc của mình và o những giá» phút rá»—i rãi, và hy vá»ng sẽ cung cấp cho ngÆ°á»i Ä‘á»c má»—i tháng má»™t táºp Nghìn lẻ má»™t ngà y Hoá ra, ngoà i hiệu ứng của thà nh công vang dá»™i của bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm, còn có má»™t Ä‘á»™ng lá»±c cá nhân khác nữa thôi thúc Delacroix cố dà nh những giá» phút rá»—i rãi để là m bá»™ sách, là nhằm mua vui cho má»™t "ngÆ°á»i Ä‘á»c" hà o hoa: nà ng Marie- Adélaide de Savoie(*), quáºn chúa xứ Bourgogne. Vẫn nhà nghiên cứu Phút Sebag cung cấp cho chúng ta tÆ° liệu má»›i. ông viết trong phần Cuá»™c Ä‘á»i và tác phẩm của F.P.De La Croix: 1710-1712. Xuất bán bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y, truyện kể Ba TÆ° do F.P. De La Croix dịch ra tiếng Pháp, Paris 1710- 1712, năm táºp. Căn cứ và má»™t tÆ° liệu chúng tôi vừa phát hiện, hoá ra De la Croix biên soạn bá»™ sách ấy và o những giá» rá»—i rãi của ông, nhằm giải trà cho Marie-adélaide dá»… Savoie, quáºn chúa xứ Bourgogne, và chÃnh "sá»± qua Ä‘á»i của nà ng quáºn chúa ấy"- mất vì bệnh ngà y 12 tháng 2 năm 1712 á»› tuổi hai mÆ°Æ¡i sáu,-đã khiến tác giả ngÆ°ng má»™t công trình đáng ra còn có thể tôi xa hÆ¡n nữa" (Theo tÆ° liệu lÆ°u trừ tại ThÆ° viện L Arsenal, Paris(**), hồ sÆ¡ 5495, táºp 75). "4-12-1713. F.P. De La Croix, bị kiệt lá»±c sá»›m vì là m việc quá sức, mất tại Paris và được an táng trong khuôn viên nhà thá» Sang Sulpitre. Báo La Gazette dá»… Pari8 Ä‘Æ°a tin vá» sá»± qua Ä‘á»i của nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c nhÆ° sau: Ngà i Frallcois Pétis De La Croix, thÆ° ký- phiên dịch của nhà qua và giáo sÆ° ngôn ngữ và văn chÆ°Æ¡ng A Báºp tại Äại há»c hoà ng gia, má»™t ngÆ°á»i có năng lá»±c phi thÆ°á»ng và rất đáng tin cáºy vá» các ngôn ngữ : A Ráºp, Thổ NhÄ© Kỳ, Ba TÆ° và Arlnelli, vừa qua Ä‘á»i ngà y 4-12, thá» sáu mÆ°Æ¡i tuổi.
"Ông để lại trong tình trạng bản viết tay má»™t số lượng rất đáng ngạc nhiên nhiá»u tác phẩm dịch từ tiếng A Ráºp, Thổ NhÄ© Kỳ, Ba TÆ° và Armêni, nhiá»u từ Ä‘iển song ngữ và sách bình chú vá» nhiá»u chủ Ä‘á» khác nhau, con trai ông, Alexandre Louis Marie và linh mục Goujat, trong hai công trình tiến hà nh Ä‘á»™c láºp, đã thống kê và bổ sung đầy đủ."
__________________
[(*) Marie Adélaide dá»… Savoie sinh ngà y 5-12-1685, kết hôn cùng quáºn công de Bourgogne, sống tại triá»u đình vua Louis XIV, và là má»™t ngÆ°á»i được ông vua nà y sủng ái . Theo những ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, đấy là má»™t phụ nữ xinh đẹp, thông ninh, trò chuyện hấp dẫn, tÃnh ham vui. thÃch chung diện, khiêu vÅ©, tiệc tùng, săn bắn và đánh bạc. Có thể vá»›i địa vị, uy lá»±c và sắc đẹp của thình, nà ng quáºn chúa nà y- giữa lúc cả kinh thà nh Paris Ä‘ang say sÆ°a vá»›i Nghìn lẻ má»™t đêm- là ngÆ°á»i ngỠý khÃch lệ nếu không phải là đặt hà ng" cho De La Croix viết bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y.
Chú thÃch:
(**) Má»™t thÆ° viện rất lá»›n ở Pháp thà nh láºp từ thế ká»· XV/ toạ lạc tại Quáºn 4 Paris. vá» tầm quan trá»ng chỉ chỉ kém có ThÆ° viện Quốc gia.
François Pétis De La Croix là ngÆ°á»i cùng thá»i vá»›i Antoine Galland, kém ông nà y bảy tuổi nhÆ°ng lại ra Ä‘i trÆ°á»›c hai năm, ngÆ°á»i ta bảo do kiệt sức vì là m việc quá nhiá»u. Khi ông mất, Antoine Galland ghi và o Nháºt ký của mình: “sáng nay (ngà y 9-12-1713), Ä‘á»c báo La Gazette, tôi má»›i hay tin ông François Pétis De La Croix, thÆ° ký- phiên dịch của Nhà Vua vá» ba thứ tiếng phÆ°Æ¡ng Äông: A Ráºp, Ba TÆ° và Thổ NhÄ© Kỳ, giáo sÆ° Äại há»c Hoà ng gia môn ngôn ngữ A Ráºp, đồng nghiệp của tôi, đã qua Ä‘á»i ngà y 4 tháng nà y, thá» sáu mÆ°Æ¡i tuổi. Cho đến nay, chÆ°a có má»™t ngÆ°á»i châu âu nà o nắm vững cả ba ngôn ngữ ấy hoà n hảo nhÆ° ông, không chỉ trong việc dịch xuôi hay nói chuyện mà cả trong sáng tác. Ngoà i ba thứ tiếng ấy, gần đây do nhu cầu của Triá»u đình có má»™t số văn bản tiếng Armêni cần dịch (ra tiếng Pháp), ông còn há»c và thông thạo thêm tiếng Armêni. ông để lại nhiá»u tác phẩm dịch từ tiếng A Ráºp và tiếng Ba TÆ°, đặc biệt cuốn Cuá»™c Ä‘á»i Tamerlan, nguyên tác tiếng Ba TÆ° của Sherfeddin, mà ông vừa chỉnh lý lại để De La Croix là má»™t trong những ngÆ°á»i châu âu Ä‘i tiên phong trong môn Äông phÆ°Æ¡ng há»c. ông sinh năm 1653, con trai má»™t viên chức là m thÆ° ký và phiên dịch cho nhà vua vá» các ngôn ngừ Thổ NhÄ© Kỳ và A Ráºp. Ngay từ nhá», cáºu Francois đã được quan tâm Ä‘Ã o tạo nhằm nối nghiệp cha sau nà y. Cáºu không chỉ há»c các ngôn ngữ phÆ°Æ¡ng Äông, mà còn tá» ra xuất sắc các môn toán, thiên văn, địa lý, há»™i há»a và âm nhạc. ChÆ°a đến mÆ°á»i bảy tuổi, ông đã được Colbert hồi bấy giá» là thủ tÆ°á»›ng của vua Louis XIV (còn được ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i tôn vinh là ông vua toả sáng nhÆ° Mặt trá»i) gá»i sang Trung Äông để bồ túc vá» ngôn ngữ, văn há»c, nghiên cứu phong tục táºp quán cÅ©ng nhÆ° các môn khoa há»c, nghệ thuáºt và tôn giáo các dân tá»™c phÆ°Æ¡ng Äông.
Trong suốt mÆ°á»i năm, từ 1670 đến 1680, chà ng thanh niên chu du qua các nÆ°á»›c Xyri, Ba TÆ°, Thổ NhÄ© Kỳ, lÆ°u trú má»™t thá»i gian dà i tại các thà nh phố Alep, Ispahan và Constantinop (nay là Istanbun) để há»c thêm ngôn ngữ văn há»c cÅ©ng nhÆ° khẩu ngữ của ngÆ°á»i A Ráºp, ngÆ°á»i Ba TÆ° và ngÆ°á»i Thổ NhÄ© Kỳ. Thá»i gian lÆ°u há»c ở Alep, mặc dù chÆ°a đến hai mÆ°Æ¡i tuổi ông đã viết trá»±c tiếp bằng tiếng A Ráºp má»™t cuốn sách vá» tiểu sá» vua Louis XIV và chiến dịch đánh Hà Lan do nhà vua ấy tiến hà nh. Khi nÆ°á»›c Pháp lần đầu thiết láºp quan hệ ngoại giao vá»›i đế quốc ôtôman và cỠđại sứ đặc mệnh toà n quyá»n đến Thổ NhÄ© Kỳ, De La Croix là m trợ lý cho hai đại sứ liên tiếp.
Äá»c các nháºt ký và ghi chép ông để lại, ngÆ°á»i ta thấy ông đã đặt chân đến nhiá»u thà nh phố và vùng nông thôn sau nà y sẽ được nhà văn miêu tả khá chân thá»±c sinh hoạt của ngÆ°á»i dân trong bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y. Có thể kể: Alep, BatÄ‘a, Äiabêkia, Mu xen (hoặc Mu xun), Ispahan, Constantinop, Smiêc, LivuanÆ¡, rồi thá»i gian sau Maroc, Algiê, Cai ro... Là ngÆ°á»i ham mê sÆ°u tầm sách cổ Äông phÆ°Æ¡ng, ông mang vá» là m già u cho ThÆ° viện Hoà ng gia Pháp rất nhiá»u bản sách in và sách chép tay bằng tiếng A Ráºp, Ba TÆ° hoặc Thổ NhÄ© Kỳ.
Sau đây là má»™t Ä‘oạn nháºt ký của chà ng trai hiếu há»c vá» cuá»™c gặp gỡ tu sÄ© Mocles ở Ispahan- Mocles là ngÆ°á»i gần bốn mÆ°Æ¡i năm sau được ông giá»›i thiệu vá»›i Ä‘á»™c giả Pháp là tác giả bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y bằng tiếng Ba TÆ°: "Thá»i gian nà y tôi còn phải há»c thêm má»™t cuốn sách rất khó vá» thần há»c nhan Ä‘á» là Mesnevi gồm Ãt nhất chÃn vạn câu văn vần. Tôi muốn tìm má»™t ngÆ°á»i thuá»™c lòng bá»™ sách ấy để há»c, nhÆ°ng vì thiếu tiá»n không thể tìm ra, Ä‘Ã nh phải xin gặp vị Tu sÄ© Bá» trên dòng tu Mewlevis. Nhá» má»™t ngÆ°á»i bạn giá»›i thiệu, tôi được gặp vị tu sÄ© ấy. Tôi vừa ngá» lá»i chúc tụng xong, ông đã đồng ý cho phép tôi trong khoảng thá»i gian . năm, sáu tháng tá»›i, được nhiá»u lần gặp ông để ông dạy bảo cho. Tôi há»c thà nh công cuốn sách ấy. Vị tu sÄ© ấy đâu phải là ngÆ°á»i sẽ đồng ý nháºn tiá»n công, tôi tặng ông ba cái âu sứ lá»›n, và được ông vui lòng nháºn cho. Tên ông là tu sÄ© Mocles. Thá»i gian nà y ông Ä‘ang cùng mÆ°á»i hai môn đệ chuẩn bị sáng láºp má»™t giáo phái má»›i..."
Cuối năm 1680, trá»› vá» Paris, De La Croix được cứ và o chức vụ là m thÆ° ký phiên dịch cho nhà vua vá» các ngôn ngữ Trung Äông, mà thân sinh ông vẫn giữ từ trÆ°á»›c. Năm 1692, được phong là m giáo sÆ° thá»±c thụ dạy ngôn ngữ và văn há»c A Ráºp ở Äại há»c Hoà ng gia, đồng thá»i vẫn tiếp tục là m thÆ° ký- phiên dịch cho Triá»u đình. ông táºp trung công sức và o việc trÆ°á»›c tác và phiên dịch sách tiếng A Ráºp, Ba Tá», Thổ NhÄ© Kỳ và Armêni. ông để lại má»™t thÆ° mục dà y dặn vá» các công trình của mình.
Việc đầu tiên của F.P. De La Croix vá» trÆ°á»›c tác là chỉnh lý và cho xuất bản cuốn Lịch sá» Thà nh Cát Tu Hãn mà ngÆ°á»i cha khi qua Ä‘á»i chÆ°a kịp hoà n thà nh. Sau đấy, xuất bản cuốn Truyện bà hoà ng Ba TÆ° và các vị tể tÆ°á»›ng, gồm bốn mÆ°Æ¡i truyện kể gốc Thổ NhÄ© Kỳ (1707) và bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y (1710-1712). Sau khi ông qua Ä‘á»i, con trai ông cho xuất bản cuốn Chuyện Timua-Bec (còn gá»i là Tamerlan) do ông biên soạn. Tháºt ra, số lượng những tác phẩm đã được in của De La Croix chẳng nghÄ©a lý so vá»›i toà n bá»™ các công trình hết sức đồ sá»™ gồm trÆ°á»›c tác, biên dịch, ghi chép, nháºt ký... rất cần thiết cho những ai thá»i ấy muốn Ä‘i sâu nghiên cứu phÆ°Æ¡ng Äông. Cuối bá»™ sách Thế ká»· của Louis XIV, phụ lục vá» Danh mục các nhà văn Pháp dÆ°á»›i triá»u đại của ông vua ấy, nhà văn và triết gia Voltaire dà nh cho De La Croix những dòng sau: "ông là má»™t trong những ngÆ°á»i được vị thủ tÆ°á»›ng vÄ© đại Colbert khuyến khÃch và thưởng công xứng đáng. Vua Louis XIV đã cỠông sang Thổ NhÄ© Kỳ và Ba TÆ° từ năm mÆ°á»i sáu tuổi để há»c các ngôn ngừ phÆ°Æ¡ng Äông. Có mấy ai ngỠông đã biên soạn má»™t cuốn sách bằng tiếng A Ráºp được đánh giá rất cao ở phÆ°Æ¡ng Äông vá» cuá»™c Ä‘á»i vua Louis XIV~ ông còn viết cuốn Lịch sá» Thà nh Cát TÆ° Hãn và Lịch sứ Tamerlan, dá»±a trên các tác gia A Ráºp thá»i cổ, và nhiá»u cuốn sách có Ãch khác. NhÆ°ng bản dịch Nghìn lẻ má»™t ngà y là cuốn sách có nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘á»c hÆ¡n cả. Chẳng là : Con ngÆ°á»i là băng giá trÆ°á»›c sá»± tháºn NllÆ°ng lại là lá»a hồng trÆ°á»›c những Ä‘iá»u tưởng tượng ra (La Fontaine, IX, 6)" Sau nhiá»u chục năm nghiên cứu, nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c Paul Sebag không ngần ngại gá»i tác giả Nghìn lẻ má»™t ngà y là má»™t nhà bác há»c.
ÄẠO Há»’I, A RẬP, BA TƯ, THá»” NHĨ KỲ...
NgÆ°á»i Ä‘á»c Nghìn lẻ má»™t ngà y cÅ©ng nhÆ° Nghìn lẻ má»™tđêm thÆ°á»ng gặp những khái niệm lịch sá», địa lý, tôn giáo...Trên thá»±c tế, đất nÆ°á»›c của các vị hoà ng đế Ba TÆ° trong truyện không phải nÆ°á»›c Ba TÆ° nhÆ° chúng ta thÆ°á»ng hiếu, cà ng không đồng nhất vá»›i Cá»™ng hoà Hồi giáo Iran ngà y nay. CÅ©ng nhÆ° váºy, nÆ°á»›c Thổ NhÄ© Kỳ hiện đại chỉ là má»™t phần nhá» còn lại của đế quốc ôtôman do các sultan( Sultan : Danh hiệu của hoà ng đế Thổ NhÄ© Kỳ (PQ))
ngà y xÆ°a trị vì. Và giữa đế quốc Ba TÆ° huyá»n thoại và đế quốc ôtôman Thổ NhÄ© Kỳ có khoảng cách chừng. . . hai ngà n năm lịch sá».
Ba TÆ° là má»™t trong những dân tá»™c và quốc gia cổ nhất hà nh tinh. NÆ°á»›c Ba TÆ° thá»i thượng cổ có má»™t ná»n văn minh tồn tại gần hai nghìn năm, từ khoảng năm 2500 đến năm 640 trÆ°á»›c ká»· nguyên công giáo (quen gá»i là công nguyên- C.N.). Äấy là ná»n văn minh êlamit, di sản văn hoá lâu Ä‘á»i nhất của ngÆ°á»i Ba TÆ°, dù trên thá»±c tế những ngÆ°á»i tạo dá»±ng nên ná»n văn minh ấy không phải tổ tiên Ä‘Ãch thá»±c của ngÆ°á»i Iran hiện nay. Từ thế ká»· thứ VII đến thế ká»· thứ IV trÆ°á»›c C.N. là đế quốc Ba TÆ° của ngÆ°á»i Mêdet và ngÆ°á»i Acsênêit. DÆ°á»›i triá»u các hoà ng đế Xuân và Äariut, đế quốc Ba TÆ° trải rá»™ng khắp vùng Trung Cáºn Äông. PhÃa Nam, từ phần đất dá»c bá» nam Äịa trung hải, qua toà n bá»™ lÆ°u vá»±c sông Nin, phần bắc lục địa A Ráºp, đến vùng Lưỡng Hà , rồi Ä‘i dá»c theo vịnh Ba TÆ° đến táºn toà n bá»™ lÆ°u vá»±c sông InÄ‘ut của ân Äá»™. PhÃa Bắc từ Maxêđoan thuá»™c châu âu, theo bá» nam Hắc Hải tá»›i bá» nam biển Caspi, vÆ°Æ¡n sang vùng nam biển A ran và đi quá kinh đô Xamacan (nay thuá»™c Uzbêkistan) rất xa vá» phÃa đông.
Vá»›i cuá»™c chinh phục của vua Alêchxan Äại đế, đế quốc Ba TÆ° bÆ°á»›c và o thá»i kỳ Hi Lạp hoá, chịu ảnh hưởng sâu Ä‘áºm của ná»n văn minh cổ đại Hy Lạp. DÄ© nhiên ná»n văn minh Hy Lạp gặp sức đối kháng mãnh liệt của ngÆ°á»i Ba TÆ° mong muốn trở lại thá»i hoà ng kim của mình thá»i trÆ°á»›c. Äế quốc Ba TÆ° sau cùng là triá»u đại các hoà ng đế thuá»™c dòng Xaxanit (từ thế ká»· III đến thế ká»· Vi sau C.N.).
Nhà sá» há»c Philippe Gignoux viết vá» thá»i kỳ nà y nhÆ° sau: "DÆ°á»›i triá»u đại của đại đế Xosro Anusiavan (531-579) và cháu ông, đại đế Xosro Paviz t591-628), sá»± huy hoà ng tráng lệ của các triá»u đình Ba TÆ° đạt tá»›i đỉnh cao và lÆ°u và o huyá»n thoại cho đến ngà y nay. Hoà ng đế Anusiavan là má»™t Ä‘iển hình nhà vua công minh, hà o hiệp theo truyá»n thống A Ráºp. ông duy trì được hòa bình, tiến hà nh nhiá»u cuá»™c cải cách, xây dá»±ng nhiá»u thà nh phố. Riêng vùng Xtêsiphon đã là má»™t tổng thể gồm bảy thà nh phố liên hoà n. Äây là má»™t thá»i kỳ rá»±c rỡ của văn há»c và triết há»c. Giá»›i tăng lữ nắm trong tay toà n bá»™ ná»n giáo dục. ảnh hưởng của Hy Lạp vá» y há»c, của ấn Äá»™ vá» văn há»c rất Ä‘áºm nét"[( Bách khoa toà n thÆ° Universalis, 1996, táºp XV/I, trang 896.)]
Vá»›i sá»± ra Ä‘á»i của đạo Hồi do Mahomêt sáng láºp và thế ká»· thứ VII, đặc biệt sau các cuá»™c chinh phục của các Calip (hoà ng đế và thống lÄ©nh tÃn đồ Hồi giáo) kế vị Mahômêt, đế quốc Ba TÆ° bÆ°á»›c và o thá»i kỳ Hồi giáo hóa. Kinh đô được chuyển sang BatÄ‘a nay là thủ đô trắc. Xuất hiện má»™t ná»n văn minh má»›i, hệ quả giao thoa giữa hai ná»n văn minh lá»›n: Ba TÆ° và A Ráºp (còn có tên Văn minh A Ráºp- Ba TÆ°). Chói lá»i nhất (và cÅ©ng nhiá»u rối rắm nhất) thá»i kỳ nà y là vÆ°Æ¡ng triá»u của hoà ng đế Harun-an-Rasit (766-809), má»™t nhân váºt lịch sá» xuất hiện thÆ°á»ng xuyên trong hai bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm và Nghìn lẻ má»™t ngà y. DÆ°á»›i triá»u đại của ông, kinh thà nh BatÄ‘a được coi nhÆ° má»™t trung tâm chÃnh trị văn hoá huy hoà ng tráng lệ nhất thá»i bấy giá».
Äế chế Calip suy đồi và tan rã trÆ°á»›c cuá»™c xâm lược và đô há»™ của ngÆ°á»i Thổ NhÄ© Kỳ. Tuy nhiên, thế ká»· XI-XII vẫn còn là má»™t thá»i đại hoà ng kim của nÆ°á»›c Ba TÆ° Hồi giáo vá» chÃnh trị, văn há»c, triết há»c, nghệ thuáºt, kiến trúc... Các cuá»™c xâm lăng liên tiếp của ngÆ°á»i Mông Cổ (Thà nh Cát TÆ° Hãn), ngÆ°á»i Ti mua (Tamerlan), ngÆ°á»i Tuôcmen... là những biến Ä‘á»™ng cá»± kỳ lá»›n, vừa là m xáo trá»™n vừa là m phong phú thêm ná»n văn hóa Ba TÆ° Hồi giáo vốn đã rất đặc sắc. Äế quốc ôtôman của ngÆ°á»i Thổ NhÄ© Kỳ manh nha từ thế ká»· XII, hình thà nh và o thế ká»· XV và đạt tá»›i cá»±c thịnh và thế ká»· XV-XVI cÅ©ng hết sức rá»™ng lá»›n. Biên giá»›i phÃa nam của nó trải dà i suốt cả vùng Bắc Phi sang táºn vịnh Ba TÆ°.
PhÃa bắc, tất cả vùng LÆ°á»ng Hà sang má»™t phần các nÆ°á»›c Äông âu. Qua nhiá»u bÆ°á»›c thăng trầm và đổi thay địa giá»›i, đế quốc Thổ NhÄ© Kỳ tồn tại mãi đến năm 1923 má»›i chấm dứt, và thay bằng sá»± ra Ä‘á»i của nÆ°á»›c Thổ NhÄ© Kỳ hiện đại. Khoảng đầu thế ká»· XVIII, thá»i Antoine Galland bắt tay dịch bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm và F.P. De La Croix soạn bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y, đế quốc Thổ tuy đã qua thá»i cá»±c thịnh vẫn còn là má»™t lá»±c lượng hùng cÆ°á»ng và đầy bà ẩn trÆ°á»›c con mắt phÆ°Æ¡ng Tây. Những truyện có nguồn gốc Thổ NhÄ© Kỳ trong hai bá»™ truyện nói trên đã hình thà nh rất sá»›m, có thể và o thá»i kỳ sÆ¡ khai hoặc cá»±c thịnh của đế quốc ôtôman.
Äạo Hồi do Mahomêt (còn gá»i là Môhamêt hoặc Muhammat 570-632) sáng láºp và o thế ká»· thứ VII, và ngà y nay ai cÅ©ng biết đã trở thà nh má»™t trong ba tôn giáo lá»›n nhất thế giá»›i. Mahomêt được ngÆ°á»i Hồi giáo suy tôn là đấng Äại tiên tri. Ná»n tảng là đạo Hồi là Kinh Co ran, tÆ°Æ¡ng truyá»n đấy là táºp hợp những lá»i giáo huấn của Mahomêt do các môn đệ của ông ghi chép lại. Những lá»i giáo huấn ấy, bản thân Mahomêt cho rằng được Thượng đế trá»±c tiếp truyá»n đạt cho ông.
Äặc trÆ°ng nổi báºt của đạo Hồi là nhất thần giáo (tin rằng chỉ có má»™t Äấng Sáng Thế duy nhất, tiếng A Ráºp là Alah- Thượng đế tối cao) đối láºp vá»›i Ä‘a thần giáo được lÆ°u truyá»n rá»™ng rãi hồi bấy giá». NgÆ°á»i theo đạo Hồi phải thá» chỉ tin và o Alah và Mahomêt, có bổn pháºn cầu nguyện hằng ngà y, nhịn ăn ban ngà y trong tháng Ramadan, ai có Ä‘iá»u kiện vá» kinh tế phải hà nh hÆ°Æ¡ng vá» thánh địa Mecca nÆ¡i sinh ra Äấng đại tiên tri Ãt nhất má»™t lần trong Ä‘á»i.
Theo giáo lý đạo Hồi, phụ nữ không có quyá»n tá»± do cá nhân. Äà n bà hoà n toà n phụ thuá»™c và o Ä‘Ã n ông, trong khi Ä‘Ã n ông có quyá»n lấy đến bốn vợ chÃnh thức. . . Những rà ng buá»™c truyá»n thống ấy cà ng là m báºt rõ những đòi há»i vá» "nữ quyá»n" trong hai bá»™ truyện, đặc biệt trong bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y. Nhiá»u chuyện kể trong hai bá»™ truyện nói trên ra Ä‘á»i và o thá»i kỳ đạo Hồi bắt đầu bà nh trÆ°á»›ng mạnh mẽ, dần dần lấn át và thay chân các tôn giáo Ä‘a thần đã có cho đến lúc bấy giá». Rất dá»… hiểu tại sao Ä‘á»™c giả sẽ có nhiá»u dịp chứng kiến các phép thần kỳ của Äấng đại tiên tri Mahômêt không ngoà i mục Ä‘Ãch cổ vÅ© nhân dân từ bá» các tÃn ngưỡng khác và cùng nhau quy theo đạo Hồi. Nhiá»u nhân váºt trong các truyện cổ luôn miệng nhấn mạnh niên Ä‘á»i chỉ có má»™t đấng tối cao, ấy là Thượng đế" là do váºy. Nói theo ngôn ngữ ngà y nay, khuynh hÆ°á»›ng "tuyên truyá»n" cho đạo Hồi rất rõ nét trong nhiá»u truyện cổ.
CẤU TRÚC NGHÌN LẺ MỘT NGÀY
NhÆ° đã nói, bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y bắt đầu bằng má»™t truyện dẫn. Nà ng công chúa nÆ°á»›c CasÆ¡mia, sau má»™t cÆ¡n ác má»™ng, đâm ra thù háºn Ä‘Ã n ông và dứt khoát không chịu lấy chồng. Bà nhÅ© mẫu Xutlumêmê hằng ngà y kể cho nà ng nghe nhiá»u câu chuyện nhằm mục Ä‘Ãch chữa cho nà ng khá»i sá»± ám ảnh bởi định kiến sâu sắc. Qua các truyện kể, bà cố thuyết phục nà ng công chúa, trên Ä‘á»i không thiếu những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông hà o hiệp và chung thủy, trÆ°á»›c sau rồi nà ng cÅ©ng sẽ gặp được má»™t chà ng trai yêu nà ng tha thiết, để nà ng yêu lại hết lòng, không sợ bị ngÆ°á»i ấy lừa dối. Chuyện kể từng Ä‘oạn, khá»›p vá»›i thá»i gian nà ng công chúa ở trong nhà tắm, và sao cho tháºt lôi cuốn, dừng lại ở chá»— gay cấn nhất, để những ngÆ°á»i nghe không bá» dở chừng. Sau đợt "tâm lý trị liệu" dà i suốt má»™t nghìn lẻ má»™t ngà y, nà ng công chúa Ä‘á»ng đảnh và tà n nhẫn của chúng ta được giải thoát khá»i cÆ¡n trầm uất vô căn cứ, rồi đồng ý kết hôn vá»›i chà ng hoà ng tá» trẻ tuổi, đẹp trai nÆ°á»›c Ba TÆ°.
Äá»™c giả không thể không liên hệ công chúa nÆ°á»›c CasÆ¡mia vá»›i tiểu thÆ° Sêhêrazat trong Nghìn lẻ má»™t đêm. Cô gái trẻ ấy buá»™c phải nghÄ© ra những truyện tháºt hay, tháºt hấp dẫn để tránh cái chết Ä‘ang chá», để được sống thêm má»™t ngà y và kể tiếp câu chuyện dang dở. Ná»—i lo trÆ°á»›c hết cho tÃnh mạng của mình là má»™t Ä‘á»™ng lá»±c kÃch thÃch trà tưởng tượng vốn dÄ© phong phú của cô gái chÆ°a đến tuổi đôi mÆ°Æ¡i. TrÆ°á»ng hợp bà nhÅ© mẫu Xutlumêmê có hÆ¡i khác.
Äá»™ng lá»±c của bà là tình thÆ°Æ¡ng đối vá»›i cô con gái bà cho bú từ ngà y thá»›i sinh bằng dòng sữa của mình. Bà biết rõ cô gái quá nhạy cảm nà y chỉ mắc bệnh tâm lý và tinh thần. chứ chẳng ốm Ä‘au gì vá» thể chất. Chủ Ä‘á» má»i câu chuyện kể của bà táºp trung và o má»™t cái Ä‘Ãch, và cuối cùng phát huy hiệu lá»±c thần kỳ đúng nhÆ° bà tiên Ä‘oán.
Ngay trong Lá»i tá»±a của mình, F.P. De La Croix đã so sánh ý đồ của hai ngÆ°á»i kể chuyện. ông không mấy thÃch nà ng Sêhêrazat bởi cho nà ng kể chuyện nhằm giữ mạng sống của mình hÆ¡n tìm cách thuyết phục bạo chúa Saria, giúp ông nháºn ra các đức tÃnh của ngÆ°á»i phụ nữ. ông nói rõ mình quý bà nhÅ© mẫu hÆ¡n do tÃnh nhân văn Ä‘áºm đà ở bà . Tháºt ra, không hoà n toà n nhÆ° váºy. Tác Ä‘á»™ng của các truyện cổ thông qua những tình tiết phong phú và bất ngá» không nhất thiết lúc nà o cÅ©ng bá»™c lá»™ cho ngÆ°á»i nghe thấy rõ mục Ä‘Ãch bên trong của chuyện. Dù sao, hiệu quả hai ngÆ°á»i kể chuyện mang lại Ä‘á»u tốt đẹp nhÆ° nhau. Nhiá»u nhà nghiên cứu còn chứng minh việc nà ng công chúa nÆ°á»›c CasÆ¡mia qua khá»i cÆ¡n stress là Có CÆ¡ sở y há»c và lịch sá». Thá»i trung cổ ở Ba TÆ° vốn lÆ°u truyá»n khá rá»™ng rãi cách chữa bệnh bằng tâm lý, từ ná»n y há»c cổ truyá»n ấn Äá»™ truyá»n sang.
Cấu trúc của bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm dÆ°á»ng nhÆ° có phần chặt chẽ và nhất quán hÆ¡n bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y. Các truyện kể xen kẽ nhau rất biến hoá, Ä‘Æ°a ngÆ°á»i nghe từ thà nh phố Cai ro bên bá» sông NÃn và kinh đô BatÄ‘a bên dòng Tigris trên vùng châu thổ phì nhiêu giữa hai con sông (LÆ°á»ng Hà ) ngược lên sa mạc khô cằn Trung á, sang lục địa Trung Hoa mênh mông và bá» biển Inđônêxia cách trở, có khi xuống táºn âm ti. Tá»±u trung có thể phân thà nh ba chùm rõ rệt:
Chùm đầu gồm các truyện Abucaxem Basri, Ruvansat và Sêhêristani, tể tÆ°á»›ng Caversa, vua Tây Tạng và công chúa Nai man, CÆ°á»›p và Äilara, hoà ng tá» FaÄ‘ala, Calap và TuranÄ‘oc. Những chuyện ấy xen kẽ và o nhau và sau má»—i truyện những ngÆ°á»i nghe có cuá»™c trao đổi vá» những đức tÃnh cÅ©ng nhÆ° khiếm khuyết của các nhân váºt.
Chùm thứ hai có các truyện vua BêrêtÄ‘in-lôlô và tể tÆ°á»›ng, Antamuc và Zêlica, Sêyp-en-muluc và Bêđy-an- Giê man, Malec và Sirin, Nhà vua không phiá»n não, Avixen, cùng hai Chuyến phiêu lÆ°u của ngÆ°á»i du hà nh vÄ© đại Abunphauari. Chùm nà y xoay quanh ba nhân váºt trung tâm; quốc vÆ°Æ¡ng Äamat cùng vị tể tÆ°á»›ng và quan đại thần tin cẩn của mình. Quây quần chung quanh là nhiá»u nhân váºt khác há» gặp trên Ä‘á»i. Chùm truyện nà y ngoà i ý nhấn mạnh tÃnh thủy chung trong tình yêu, còn có má»™t ý tứ quán xuyến nữa là , ngÆ°á»i Ä‘á»i chẳng có ai đạt được hạnh phúc lâu dà i và trá»n vẹn bao giá».
Chùm thứ ba gồm các truyện hai anh em thần linh AÄ‘i và Äam, Nerisatđôlê, AbÄ‘eraman và Zainep, và truyện nà ng Repxima. Chùm truyện nà y được trình bà y dÆ°á»›i dạng mấy nhân váºt kể chuyện hầu hoà ng đế Harun-an-Rasit và nà ng cung phi sủng ái của ông.
Các truyện trong Nghìn lẻ má»™t ngà y Ä‘á»u toát lên tÃnh nhất quán vá» mục tiêu mà tác giả thông qua ngÆ°á»i dẫn chuyện, bà nhÅ© mẫu Xutlumêmê, đặt ra từ đầu.
Các câu chuyện được phân ra nhiá»u ngà y, thÆ°á»ng ngắt Ä‘oạn ở nÆ¡i Ä‘ang hấp dẫn, buá»™c ngÆ°á»i nghe phải nÃn thở chá» "hạ hồi phân giải". CÅ©ng nhÆ° số đêm trong bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm còn lâu má»›i Ä‘i đến số nghìn, toà n bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y chỉ có hai trăm ba mÆ°Æ¡i hai ngà y. NhÆ° F.P. De La Croix đã thÆ°a trÆ°á»›c và giải thÃch lý do ở đầu táºp cuối cùng của bá»™ truyện, ngÆ°á»i kể sẽ từ ngà y 190 Ä‘á»™t ngá»™t chuyển sang ngà y 960, để má»i truyện kịp kết thúc đúng ngà y 1001. CÅ©ng có thể suy Ä‘oán thêm, nếu De La Croix không "báºn trăm công nghìn việc khác" và nhất là không có cái chết khá Ä‘á»™t ngá»™t của nà ng quáºn chúa Marie- Adélaide và o cữ hai mÆ°Æ¡i sáu xuân xanh, tác giả có thể sẽ kéo bá»™ truyện của mình dà i gấp đôi, Ãt nhất thà nh mÆ°á»i táºp, cho tÆ°Æ¡ng ứng ngÆ°á»i anh sinh đôi Nghìn lẻ má»™t đêm. Äiá»u nà y ngÆ°á»i Ä‘á»c có thể thấy thêm qua việc chia ngà y: ở mấy truyện cuối, ná»™i dung được ká» trong má»™t ngà y ngắn hÆ¡n nhiá»u so vá»›i các truyện đầu trong bá»™ sách.
Còn có má»™t cách lý giải khác. Cụm từ "nghìn lẻ má»™t" xÆ°a kia cÅ©ng nhÆ° ngà y nay không phải là má»™t con số cụ thể. Nó là má»™t đại lượng nói lên cái nhiá»u, cái phong phú, Ä‘a dạng, lung linh, huyá»n áo... Bởi váºy chá»› nên buồn, bắt bẻ ngÆ°á»i dịch và ngÆ°á»i viết sao Nghìn lẻ má»™t đêm thá»±c tế chỉ có 252 đêm, và Nghìn lẻ má»™t ngà y có 232 ngà y mà thôi.
HẠNH PHÚC, NHÂN DUYÊN VÀ ÄỊNH MỆNH
Khác vá»›i phần lá»›n các chuyện cổ tÃch phổ biến ở phÆ°Æ¡ng Tây, nhân váºt chÃnh trong truyện thÆ°á»ng là trẻ em, hầu hết các nhân váºt trong hai bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm và Nghìn lẻ má»™t ngà y là những chà ng trai, cô gái má»›i bÆ°á»›c và o Ä‘á»i Có thể đấy là nhà vua đầy quyá»n uy hay thÆ°Æ¡ng gia già u có, công chúa cà nh và ng lá ngá»c hoặc cô thôn nữ tháºt thà , tất cả Ä‘á»u được trá»i phú cho trà thông minh, đức hạnh và lòng dÅ©ng cảm. Con gái xinh đẹp tuyệt trần, con trai tuấn tú khôi ngô . . . không mấy ai không chịu trá»› trêu của duyên số. Cuá»™c sống của bất kỳ ai Ä‘á»u là những chuá»—i ngà y xen kẽ hạnh phúc và ưu phiá»n.
Bất hạnh đâu có chừa má»™t ai. Quốc vÆ°Æ¡ng Timuatat bị quân xâm lược đánh Ä‘uổi khá»i bá» cõi. Chà ng trai Culup phải trÆ¡n khá»i triá»u đình nÆ¡i chà ng Ä‘ang giữ trá»ng trách bởi bị nhà vua ngá» vá»±c bất công. Công từ Abuncaxem thừa kế má»™t gia tà i già u có là thế, vì tiêu pha hoang phà chẳng bao lâu trở thà nh ngÆ°á»i bần cùng. Cáºu Ha xan bị những ngÆ°á»i chung vốn là m ăn ná»a đêm Ä‘ang tâm ném xuống biển cả. NgÆ°á»i đẹp ÄacÄ‘anê Ä‘ang tuổi lá»›n đã bị ngÆ°á»i mẹ Ä‘á»™c ác bán cho phÆ°á»ng buôn nô lệ. Vừa lên ngôi báu thay cha, công chúa Nai man bị má»™t âm mÆ°u thoán đạt gạt khá»i ngai và ng, buá»™c phải trốn ra nÆ°á»›c ngoà i. Nà ng Repxima đức hạnh nức tiếng gần xa vẫn bị vu oan cho tá»™i ngoại tình đến ná»—i bị chôn sống... NhÆ° lá»i nhân váºt trong truyện than thở: "Cuá»™c Ä‘á»i con ngÆ°á»i khác nà o má»™t cây sáºy không ngừng bị lay Ä‘á»™ng trÆ°á»›c cÆ¡n gió phÆ°Æ¡ng bắc lạnh buốt".
Hạnh phúc thÆ°á»ng đến giữa lúc ngÆ°á»i ta Ãt chỠđợi nhất. Truyện nà o cÅ©ng có háºu. Hoà ng từ Calap khôi phục lại đất nÆ°á»›c bị xâm lăng thá»i vua cha trị vì. Chà ng Abuncaxem Ä‘ang phải ăn xin sống qua ngà y, bá»—ng dÆ°ng gặp má»™t thÆ°Æ¡ng gia rất già u có nháºn là m con nuôi và cho kế thừa toà n bá»™ gia sản. Chà ng Ha xan trong cÆ¡n tuyệt vá»ng, dá»± định tá»± kết thúc cuá»™c Ä‘á»i lại phát hiện má»™t kho tà ng vô giá ngay ở cà nh cây cổ thụ chà ng buá»™c dây thắt cổ. Từ thân pháºn nô tì, nà ng ÄacÄ‘anê trở thà nh cung phi được sủng ái nhất của hoà ng đế Ai Cáºp. Và o lúc tưởng phải chết tá»›i nÆ¡i, công chúa Zêlica được má»™t ông vua hà o hiệp cứu sống. Nhá» bị đắm tà u, trôi dạt và o má»™t hòn đảo xa lạ, nà ng Repxima oan ức má»›i trở thà nh nữ hoà ng được ngưỡng vá»ng của đảo quốc.
Trong Ä‘á»i ngÆ°á»i, hạnh phúc và hoạn nạn kế tục, xen kẽ và o nhau. Khổ táºn cam lai, hết lúc gian nan ngà y vui lại đến. Ngược lại, khi hạnh phúc đạt đến cá»±c Ä‘iểm, hãy coi chừng, tai há»a sắp áºp xuống đầu anh đấy. Dù gặp gian nan cùng cá»±c đến đâu, con ngÆ°á»i vẫn không được phép sa và o tuyệt vá»ng. Hãy tin chắc hết ngà y mÆ°a trá»i lại nắng lên thôi. Quan niệm biện chứng ấy vá» cuá»™c sống thÆ°á»ng được giải thÃch dÆ°á»›i góc Ä‘á»™ tÃn ngưỡng: có má»™t đấng tối cao ở đâu đó cầm cân nảy má»±c, chuyên ban phúc, há»a cho con ngÆ°á»i. Theo những ngÆ°á»i Hồi giáo, đấng tối cáo ấy không thể ai khác Äức Alah.
Không khuôn và o riêng cuá»™c Ä‘á»i trần tục, ngay cả ở thế giá»›i thần linh, không ai tránh khá»i hoạ, không ai chỉ gặp phúc. Và dÆ°á»ng nhÆ° má»i sá»± đã được xếp đặt trÆ°á»›c ở chốn thiên tà o. TÆ°Æ¡ng tá»± câu đầu miệng của ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Äông: và o sá»± giai do tiá»n định- muôn sá»± Ä‘á»u định trÆ°á»›c cả rồi.
Tuy nhiên, dù tin và o định mệnh, ngÆ°á»i không được buông mình phó mặc định mệnh. Con ngÆ°á»i phải có lòng dÅ©ng cảm, dám nghiến răng vượt qua hoạn nạn trong bất cứ trÆ°á»ng hợp nà o. Niá»m tin giúp con ngÆ°á»i đứng vững trÆ°á»›c sóng gió. Niá»m tin ấy dù được nhiá»u nhân váºt trong truyện giải thÃch là niá»m tin và o Thượng đế, và o Äấng tối cao, chúng ta có thể hiểu thá»±c chất đấy chÃnh là niá»m tin và o cuá»™c sống, và o sức vượt khó của chÃnh mình. Ai có niá»m tin và o cuá»™c sống, và o con ngÆ°á»i, sá»›m muá»™n sẽ thoát khá»i tai Æ°Æ¡ng, Ä‘i tá»›i hạnh phúc. Chung cuá»™c, sá»›m hay muá»™n ngÆ°á»i là nh được thưởng công, kẻ ác phải Ä‘á»n tá»™i.
Niá»m lạc quan Ä‘áºm tÃnh nhân văn quán xuyến toà n thể Nghìn lẻ má»™t ngà y.
TIẾNG SÉT VÀ SÓNG GIÓ TÌNH YÊU
Tình yêu say đắm là chủ Ä‘á» nổi trá»™i qua bá»™ Nghìn lẻ má»™t ngà y. Tình yêu là nguyên cá»› là m nên hạnh phúc hoặc Ä‘Æ°a đến gian truân cho các nhân váºt chÃnh trong bá»™ truyện.
Sắc đẹp ngÆ°á»i phụ nữ thÆ°á»ng được tác giả trình bà y dÆ°á»›i hai dạng: hoặc miêu tả chi tiết hoặc chỉ khẳng định bằng đôi lá»i ngắn gá»n. Dù dÆ°á»›i dạng nà o, sắc đẹp ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đá»u có sức hấp dẫn không thể nà o cưỡng lại: Tình yêu thÆ°á»ng đến bắt chợt, ngay lần gặp gỡ đầu tiên, gây nên tiếng sét ái tình. vấn Ä‘á» thú vị là trong xã há»™i trung cổ theo đạo Hồi, sá»± phân biệt nam nữ đạt đỉnh cao, ngÆ°á»i phụ nữ khi bÆ°á»›c ra khá»i nhà hoặc đứng trÆ°á»›c mặt Ä‘Ã n ông- trừ trÆ°á»ng hợp đấy là cha, chồng hoặc anh em trai của mình- buá»™c phải luôn luôn Ä‘á»™i chiếc khăn xùm xụp trên đầu và mang má»™t tấm mạng dà y che mặt, là m sao nà ng tạo nên tiếng sét đối vá»›i chà ng trai? Sá»± tà i tình của dân gian thể hiện qua những tình huống khá bất ngá». Có những sắc đẹp dữ dá»™i, Ä‘Æ°a đến cái chết hoặc Ä‘iên khùng cho những chà ng trai nà o chẳng may nhìn thấy: công chúa nÆ°á»›c CasÆ¡mia bá» mạng che mặt ra những buổi Ä‘i săn bắn; công chúa nÆ°á»›c Carim qua những buổi ở sân chÆ¡i cầu; cô con gái cÆ°ng duy nhất của hoà ng đế nÆ°á»›c Trung Hoa hấp dẫn bao nhiêu hoà ng tá» nÆ°á»›c ngoà i lÅ© lượt đến Bắc Kinh tá»± nguyện tìm nguy cÆ¡ mất mạng, chỉ thông qua má»™t bức há»a truyá»n thần và lá»i đồn đại vá» sắc đẹp cá lặn chim sa cá»a nà ng; tháºm chà di ảnh má»™t bà vợ của đại đế Xalomon thá»i thượng cổ là m vẫn má»™t vị hoà ng tá» trẻ Ä‘á»i sau mê mẩn đến mức bôn ba qua bốn biển năm châu mong tìm gặp cho bằng được.
Tiếng sét ái tình thÆ°á»ng hay xảy ra trong tình huống hất sức ngẫu nhiên. Chà ng Abuncaxem nhìn thấy dung nhan ngÆ°á»i đẹp Äilara trong dinh cÆ¡ thâm nghiêm của ngà i thống đốc nhá» ngá»n gió vô tình má»™t lần vén bức rèm che cá»a sổ phòng nà ng. Cáºu hầu phòng Ha xan nếu không mải vì buồn rầu mà thÆ¡ thẩn quá muá»™n trong vÆ°á»n ngá»± uyển, là m sao gặp được công chúa Zêlica giữa đêm khuya thanh vắng. Quốc vÆ°Æ¡ng Narixađôlê Ä‘i đến phải lòng nà ng Zainep chỉ do tá»™i của ông bạn AbÄ‘eraman quá khoe khoang sắc đẹp của ngÆ°á»i yêu mình.
Äể cuốn hút ngÆ°á»i Ä‘á»c (hoặc ngÆ°á»i nghe chuyện), phần còn lại do tà i năng ngÆ°á»i kể chuyện quyết định, nhá» nhiá»u chi tiết khá bất ngá». Chà ng Malec cáºy má»™t chiếc hòm gá»— biết bay để chở chà ng đến đáp xuống trên nóc biệt thá»± nà ng công chúa được canh phòng cẩn máºt không kém má»™t pháo Ä‘Ã i. Hoà ng tá» Hocmo cải trang thà nh má»™t cáºu giúp việc là m vÆ°á»n bị bệnh chốc đầu thì má»›i nhìn thấy mặt công chúa nÆ°á»›c Carim. CÅ©ng có những trÆ°á»ng hợp "Ä‘á»i thÆ°á»ng" hÆ¡n, nhÆ° mua chuá»™c má»™t cô hầu gái, nhá» má»™t viên hoạn nô mang thÆ° từ trao đổi, cải trang thà nh Ä‘Ã n bà để thâm nháºp nÆ¡i cung cấm... Giữa bao nhiêu cô gái, cô nà o cÅ©ng được tác giả mô tá rất đẹp rất xinh, tưởng không còn ai có thể đẹp xinh hÆ¡n nữa, bá»—ng ngôi sao chÃnh xuất hiện. Và chỉ cần nà ng cất tấm mạng che mặt, đủ gây nên tiếng sét ái tình. Tấm mạng che mặt hạn chế quyá»n tá»± do của ngÆ°á»i phụ nữ, nhÆ°ng nó lại là công cụ hữu hiệu gây nên cú sốc cho các chà ng trai khi ngÆ°á»i đẹp vô tình hoặc cố ý bá» mạng ra. Tiếng sét đầu tiên tai hại tháºt đấy, song dù sao cÅ©ng má»›i gây cú sốc ban đầu. Äể cho các chà ng trai tháºt sá»± mê mẩn, ngÆ°á»i đẹp còn cần có duyên ngầm, giá»i cách ứng xứ, có đức hạnh, đầy thông minh trà tuệ, tháºm chà há»c vấn giá»i giang hÆ¡n cả những vị đại há»c sÄ© uyên thâm nhất ở triá»u đình hoà ng đế nÆ°á»›c Trung Hoa.
Cuối cùng, cÅ©ng nhÆ° truyện dân gian ở tất cả má»i nÆ¡i, tình tiết nà ng Kiá»u tái hồi Kim Trá»ng không thể nà o thiếu. Những ngÆ°á»i yêu sở dÄ© phải trải qua bao gian nan, cách trở ấy là vì duyên số thứ thách sá»± kiên định và lòng chung thủy đối vá»›i ngÆ°á»i mình trót yêu, "trên Ä‘á»i chỉ nên yêu má»™t lần, và đã yêu thì yêu đến trá»n Ä‘á»i", nhÆ° lá»i khúc hát của nà ng Zêlica. NgÆ°á»i xÆ°a vốn Æ°a chuá»™ng các truyện tình kết thúc có háºu.
PHÉP THẦN.
NgÆ°á»i xÆ°a Ä‘á»u tin có thần linh. Thần linh tồn tại song song vá»›i con ngÆ°á»i, chen và o cuá»™c sống con ngÆ°á»i, mang đến cho ngÆ°á»i bất hạnh hoặc mừng vui. Äấy là đặc Ä‘iểm của má»i Ä‘a thần giáo. Äạo Hồi được xây dá»±ng trên ná»n tảng nhất thần, chỉ tin và o má»™t Thượng đế tối cao, vẫn chấp nháºn má»i thần linh do lịch sỠđể lại hoặc má»›i được trà tưởng tượng sáng tạo thêm. NhÆ°ng hỠđặt má»i thần linh ác cÅ©ng nhÆ° hiá»n dÆ°á»›i quyá»n uy của Äấng tối cao, nhÆ° thể má»i chÆ° hầu, quan lại ở bất kỳ đâu đâu Ä‘á»u phải chịu quy vá» khuất phục trÆ°á»›c uy vÅ© má»™t đức hoà ng đế Ä‘á»™c Ä‘oán chuyên quyá»n
Thần linh có quyá»n . năng vượt quá sức ngÆ°á»i trần thế song lại sống không máy khác con ngÆ°á»i. Thần linh cÅ©ng yêu thÆ°Æ¡ng giáºn ghét, cÅ©ng thù háºn hoặc biết Æ¡n ngÆ°á»i khác y hệt ngÆ°á»i trần. Nà ng công chúa thần linh Sêhêristani không thể không phải lòng hoà ng tứ Ruvansat bởi nhìn thấy chà ng cá»±c kỳ tuấn tú khôi ngô. Hai anh em thần linh AÄ‘i và Äahy xấu xà dị hình đấy, vẫn dà nh mấy trăm năm Ä‘i tìm cho bằng được những cô gái dÆ°á»›i tuổi hai mÆ°Æ¡i chịu yêu thÆ°Æ¡ng mình. NgÆ°á»i nà o Ä‘eo chiếc nhẫn có dấu ấn đại đế Xalomon, ngÆ°á»i ấy sẽ được má»i thần linh tuân lệnh, má»i dã thú sợ hãi và tránh xa. Tuy nhiên, đứng cao hÆ¡n tất cả má»i thần là Äấng đại tiên tri Mahômêt của Äức Alah. Thông qua lá»i cầu nguyện của Äại tiên tri, Thượng đế sẽ bắt bão tố sẽ bất thần nổi lên đúng lúc, hoặc trở lại trá»i yên biển lặng khi cần.
Bên cạnh thần linh có vai trò các phù thủy. Những ngÆ°á»i nà y nhá» dà y công tu luyện đã tạo được cho mình quyá»n năng to lá»›n. Có phù thủy Ä‘á»™c ác thÃch biến các chà ng trai và cô gái thà nh những con hÆ°Æ¡u. Lại có những báºc hiá»n, chỉ lo là m việc thiện, cho phép các con váºt hất hạnh ấy lấy lại hình ngÆ°á»i. Nhá» công phu tu luyện, má»™t tu sÄ© già theo đạo Bà La Môn có thể bắt thần linh là m nô lệ hầu hạ mình, hoặc cho má»™t ngÆ°á»i nháºp linh hồn của mình và o má»™t con váºt má»›i chết chÆ°a lâu. Các phép thần là thủ pháp giúp ngÆ°á»i kể chuyện sáng tạo nên nhiá»u chi tiết bất ngá» nhất, giúp tác giả gỡ má»™t cách dá»… dà ng và vui vẻ những cái nút cá»±c kỳ rối rắm trót thắt lại ngay từ đầu. Bao nhiêu câu chuyện diá»…n ra trong má»™t không gian trải dà i từ bá» Äịa Trung Hải tá»›i giữa Thái Bình DÆ°Æ¡ng, nếu không cáºy đến phép thần, là m sao ngÆ°á»i kể chuyện có thể xứ lý theo ý muốn? Và rết cuá»™c, cÅ©ng nhÆ° những con ngÆ°á»i trần thế, thần linh có đẹp có xấu, có thiện có ác; ai là m Ä‘iá»u thiện sẽ được trả công, ai gây cái ác sẽ bị trừng phạt.
CƯỘC Sá»NG THỜI TRUNG Cá»”.
Ngay tại Lá»i thÆ°a trÆ°á»›c khi trình bạn Ä‘á»c bá»™ truyện Nghìn lẻ má»™t ngà y, F.P. De La Croix đã nói rõ, ông tá»± Ä‘á» ra mục tiêu giá»›i thiệu vá»›i Ä‘á»™c giả bức tranh sinh Ä‘á»™ng mô tả sinh hoạt ngÆ°á»i dân Äông phÆ°Æ¡ng thá»i Trung cổ. Các "báºc uyên bác" không còn lý do trách nhà Äông phÆ°Æ¡ng há»c , sao lãng phà thá»i gian là m nhÆ°ng chuyện vá»› vẩn nhÆ° thế" ,bởi các truyện ông kể ra "không chỉ thú vị mà còn bổ Ãch". Ông thÆ°a: "Tác giả chủ ý ghi chÃnh xác địa danh những nÆ¡i diá»…n ra sá»± việc, và qua các câu chuyện, mô tả phong tục, táºp quán nhiá»u dân tá»™c khác nhau ở châu á.. Nếu khung cảnh câu chuyện diá»…n ra tại xứ Tarta, Ä‘á»™c giả sẽ nháºn thấy ngÆ°á»i dân ở đây sinh hoạt khác hẳn ngÆ°á»i sống ở thà nh trong nguyên tác của F.P.De La Croix, và có ghi chú thêm đôi Ä‘iá»u thiết nghÄ© cần thiết cho ngÆ°á»i Ä‘á»c Việt Nam ta.
Lá»i giá»›i thiệu (cÅ©ng nhÆ° phụ lục) có tham khảo má»™t phần tÆ° liệu do Paul Sebag sÆ°u tầm và sắp xếp. Bắt tay dịch bá»™ Má»™t nghìn lẻ má»™t ngà y, chúng tôi cÅ©ng lại vấp phải má»™t số khó khăn nhÆ° khi dịch Má»™t nghìn lẻ má»™t đêm. Äây là những truyện được ngÆ°á»i Ä‘á»i sau kể lại dá»±a và o các truyện cổ Ba TÆ° thông qua các bản dịch tiếng Thổ NhÄ© Kỳ, và thá»±c hiện theo "phong cách kể chuyện của các tác phẩm văn há»c Pháp thế ká»· thứ XVIIII" Chúng tôi cố gắng bám sát nguyên tác, tuy đôi khi nghe hÆ¡i lạ tai, hy vá»ng giữ được bầu không khà "ngoại lai" (exotique). Má»™t khó khăn là cách xÆ°ng hô. Thông thÆ°á»ng ngÆ°á»i tâu bệ hạ" phải xÆ°ng "thần". Dùng lối nhân xÆ°ng nhÆ° váºy suốt cả ngà n . trang sách .sẽ rất nặng ná». Bởi váºy, cÅ©ng nhÆ° vá»›i bá»™ Nghìn lẻ má»™t đêm, ngÆ°á»i dịch xin phép cho ngÆ°á»i kể chuyện được xÆ°ng "tôi" má»™t cách thoải mái. Vá» thá»±c chất, các truyện kể không nhất thiết để hầu "bệ hạ" nghe, mà đây là ngÆ°á»i kể chuyện dân gian thuáºt lại trÆ°á»›c công chúng đông đảo, theo phong cách những ngÆ°á»i kể chuyện rong thá»i xÆ°a. Chúng tôi tin, chỉ cần sau và i ba chục dòng, ngÆ°á»i Ä‘á»c sẽ quên Ä‘i triá»u đình vua chúa mà bị cuốn hút theo ná»™i dung các câu chuyện dân gian.
HÃ Ná»™i, 2004.
Phan Quang