29-10-2008, 10:02 AM
Thượng Thiên Hạ Äịa Duy Ngã Äá»™c Tôn
Tham gia: May 2008
Äến từ: Việt Nam
Bà i gởi: 3,304
Thá»i gian online: 3 tuần 5 ngà y 16 giá»
Thanks: 932
Thanked 2,152 Times in 223 Posts
Cát bụi chân ai - Tô Hoà i
Cát bụi chân ai
Tác giả: Tô Hoà i
ChÆ°Æ¡ng I
Tôi kém Nguyá»…n Tuân mÆ°á»i tuổi. TrÆ°á»›c kia, tôi không quen Nguyá»…n Tuân.
Quãng đầu tháºp ká»· bốn mÆ°Æ¡i, báo Hà Ná»™i Tân văn, báo Chủ Nháºt má»›i in của tôi mấy truyện ngắn: NÆ°á»›c lên, Mê gái (Con gà ri), Bãi ô-tô, Má»™t đêm sáng giăng suông. Hình nhÆ° Nguyên Hồng đã chỉ cho tôi biết Nguyá»…n Tuân Ä‘Æ°Æ¡ng lững thững bên kia hè Ä‘Æ°á»ng Bá» Hồ. Những tiểu thuyết Thiếu quê hÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng in từng kỳ trên tuần báo Hà Ná»™i Tân văn và những truyện ngắn của Nguyá»…n Tuân đăng các báo Tiểu thuyết Thứ bảy, Tao Ä‘Ã n, Thá»i vụ, Bạn Ä‘Æ°á»ng cÅ©ng có phần hÆ¡i hÆ°á»›ng dấu vết trong chữ nghÄ©a bÆ°á»›c đầu Ä‘á»i viết của tôi mà VÅ© Ngá»c Phan, ở sách Nhà Văn Hiện Äại đã Ä‘e tôi nên dè chừng cái giá»ng khinh bạc há»c đòi ấy.
Äi bên nà y hồ GÆ°Æ¡m thấy Nguyá»…n Tuân ngồi trong nhà hà ng Hoà ng Gia, cái quán rượu kiểu Pháp che cánh sáo ra kÃn vỉa hè. Nhà văn chÆ¡i chua khác Ä‘á»i. Khăn lÆ°á»›t vố, áo gấm trần, tay chống dá»c chiếc quạt thÆ°á»›c thay ba toong, chân bÃt tất dáºn già y mõm nhái Gia Äịnh. Năm ấy, Nguyá»…n Tuân cÅ©ng chỉ khoảng trên ba mÆ°Æ¡i đôi chút. Ngoà i Ä‘Æ°á»ng phố chẳng ai ăn mặc kiểu cách khác thÆ°á»ng thế, nếu không phải quan tri phủ, quan thÆ°Æ¡ng tá ngồi xe nhà , áo sa phủ áo gấm, áo Ä‘oạn, vừa ý tứ vừa khoe chiếc bà i ngà dây kim tuyến thấp thoáng trong ngá»±c áo. Quán Tavec Royan nà y chỉ Tây lui tá»›i. Bên trong, nhảy đầm, dà n nhạc. Nhạc sÄ© Nguyá»…n Xuân Khoát vÆ°Æ¡n cổ cò trên cái đại vÄ© cầm cao ngang mặt ngÆ°á»i chÆ¡i, những tiếng nảy ra rên gầm gừ.
NhÆ°ng những con ngÆ°á»i dị dạng nà y cÅ©ng chẳng là m khác mắt mấy cái thà nh phố không còn đìu hiu, và i năm nay đã nhốn nháo bá»n dá»±a thế Nháºt, đầu trá»c để trần, áo ka ki ống tay rá»™ng và ng nhạt Ä‘i ghệt da cao, lầm lì và nhâng nháo. Chẳng Ä‘oán được, Nháºt tháºt hay Nháºt mỹ ký. Rồi thì tôi xem Nguyá»…n Tuân đóng vai ngÆ°á»i Ä‘i săn ở kịch Ngã ba của Äoà n Phú Tứ. Tôi thấy Nguyá»…n Tuân thoáng mấy giây má»™t cái bóng ngÆ°á»i y tá khiêng cáng trong phim Cánh đồng ma của Äà m Quang Thiện.
CÅ©ng thấy chán. NhÆ°ng Ä‘á»c bút ký Má»™t chuyên Ä‘i viết vá» HÆ°Æ¡ng Cảng thì bâng khuâng nhiá»u. Mấy lần ở cuá»™c há»p tổ bà máºt, nghe NhÆ° Phong báo cáo thuyết phục Nguyá»…n Tuân và o Văn Hóa Cứu Quốc, chÆ°a có kết quả. Nguyá»…n Tuân bảo NhÆ° Phong : ở Hà Ná»™i nà y, đứa nà o Việt Minh, đứa nà o tá»-rốt-kÃt, đứa nà o Äại Việt, Quốc dân đảng, đứa nà o bố láo cách mệnh mồm khoác lác, đứa nà o ăn tiá»n máºt thám, tá»› biết cả. Nghe nói tợn tạo trắng trợn, NhÆ° Phong mượn má»™t quyển sách rrồi ra vá».
Những cái biết của tôi vỠNguyễn Tuân hồi ấy chỉ mang máng thế.
Äem cái duyên đẹp đẽ má»i bá» quà ng cho Nguyá»…n Tuân có thể chÆ°a kÃn nghÄ©a, mà cÅ©ng không hẳn đúng. Vá» văn và cả vá» Ä‘á»i. Có ngÆ°á»i mê Nguyá»…n Tuân nhÆ° Ä‘iếu đổ, từng chữ. Có ngÆ°á»i chỉ lÆ°á»›t má»™t Ä‘oạn đã không chịu được cái giá»ng khụng khiệng, khệnh khạng. Triết lý và câu văn Nguyá»…n Tuân không giống vị hoà i sÆ¡n trong thang thuốc bắc, ghẻ bổ má»™t tý, lại vô thưởng vô phạt. Cái chÆ¡i của Nguyá»…n Tuân cÅ©ng thế. Vá»›i ngÆ°á»i nà y, không thể thiếu Nguyá»…n Tuân. NgÆ°á»i kia thì không chịu Ä‘á»±ng được. Ô hay, ngÆ°á»i ta ra ngÆ°á»i ta thì ngÆ°á»i ta phải là ngÆ°á»i ta đã chứ.
Nhá»› lại năm ấy, ở gian hà ng quà chợ Äồng Xuân còn cái bà nạ dòng khăn nhung áo cánh phin nõn Ä‘eo chuá»—i hạt cẩm thạch phÆ¡n phá»›t xanh - hà ng bún thang ngon có tiếng. Chỉ má»™t bát thang con bún lá, giá»t cà cuống thÆ¡m má»™t cách khó chịu mà lại không có không được, cÅ©ng có thể viết lên má»™t cái gì. Nói bâng quÆ¡, chẳng ra nhủ mình, chẳng ra cho ngÆ°á»i khác. Những cái ấy phải viết, viết. NhÆ° những đêm áp tết, năm cùng tháng táºn, lại lấy ra mấy cái Ä‘Ä©a hãng Pa-thé mua được ở chợ Giá»i, mà nghe ả Äà m Má»™ng Hoà n... Gió hỡi gió, phong trần ta đã chán... Cánh chim bằng chÃn vạn những chá» mong... Thế nà o ông ấy cÅ©ng lại nói: Cái hÆ¡i của Má»™ng Hoà n thì sang, nhÆ°ng không đẹp bằng giá»ng bà Chu. Phải viết, cái nà y phải viết thôi. Những năm vá» sau, Nguyá»…n Tuân vẫn là m việc cho viết, khắc khoải sá»± viết, mà không viết bao nhiêu. ở đây nữa, chÃnh bởi hÆ¡i sức và trong tâm sá»±. Phải đến Nguyá»…n Tuân viết ra thì cÅ©ng má»™t vùng phố xá ấy má»›i thà nh tên gá»i, má»›i thà nh Phố Phái - hai chữ của Nguyá»…n Tuân sáng tạo đặt tên cho tranh Bùi Xuân Phái. Và trong cuá»™c chÆ¡i, ông cá»a hà ng trưởng Bôđêga, chú nhà bà n, nhà bếp khách sạn Thống Nhất hay bác Chữ bán cháo gà gõ ống thổi là m phách hát ả Ä‘Ã o giá»ng chèo ở ngã sáu dốc Hà ng Kèn, hay khi lên chÆ¡i nhà ông Ba trên NghÄ©a Äô thì dẫu cho Nguyá»…n Tuân chÆ°a há» quen, cÅ©ng không phải là trùm trò, các chủ quán, chủ nhà đá»u trân trá»ng nhÆ° ông ấy má»›i là chủ cuá»™c. Cái duyên ấy xÆ°a nay vẫn nhÆ° má»™t.
Những năm trÆ°á»›c 60, cái dốc ngã sáu Hà ng Kèn ban đêm thanh vắng lắm. Những cây sấu, cây sữa cÅ©ng chÆ°a nhÆ° mấy năm sau phải má»™t tráºn bom Mỹ đánh sáºp hai ngôi nhà và mấy gốc cổ thụ. Bá» hè dÆ°á»›i hai hà ng cây hiu hắt khÆ¡i lại cảnh xÆ°a cÅ©, còn cái bá» tÆ°á»ng đắp dòng chữ xi măng nổi Phúc Äình cha, tên hiệu thuốc sốt rét nổi tiếng má»™t thá»i. Nhá»› Cây Thị Hà ng Kèn đầu Lê Lợi, cuối Hà ng Giò nhiá»u hÆ¡n tên phố má»›i, đối vá»›i chúng tôi. Mấy hà ng phở gánh và quán cóc. NÆ¡i ăn Ä‘Æ°á»ng ăn chợ nà y không chè chén xô bồ nhÆ° trên ngõ Sầm Công, chim quay Tiểu Lạc Viên, cà phê phin Ca, cà phê đá Lý Hảo... cÅ©ng không và được vá»›i cÆ¡m tám Tân Việt, Việt HÆ°Æ¡ng quanh chợ Hôm gần đấy.
Dốc Cây Thị không còn cây thị, hà ng quán chỉ rải rác có buổi. Ngồi đây, đầu phố Hà m Long nhìn sang sở Văn Tá»±, tưởng nhÆ° lão Tà u Bay còn gánh phở bán buổi sá»›m. CÅ©ng cạnh đấy, bên dãy nhà mà thá»i tạm chiếm Pháp đặt Ä‘Ã i phát thanh Con Nhạn của quân viá»…n chinh, hồi Tiá»n Khởi NghÄ©a, Ä‘á»™i AS (ám sát) của Việt Minh đã bắn chết Thiên Nga, nữ đặc vụ của Nháºt trong quán cà phê nà y. NhÆ°ng không phải chá»— hà ng cà phê của ông cắt tóc ở hợp tác xã chá»— ngã sáu má»›i vá» mở, đêm B52 ấy, má»™t vá» tên lá»a rÆ¡i gãy võng cái mái hiên. Những biến thiên của con ngÆ°á»i phố xá, chắp nối lại mà chỉ có ngòi bút Nguyá»…n Tuân má»›i phát hiện cho ngÆ°á»i Ä‘á»c thấy được những lăng cạnh gốc gác, nhÆ° muôn váºt trong trá»i đất, khác nhau mà lại dÃnh lÃu vá»›i nhau. Những ngã năm, ngã tÆ°, ngã bảy, ngÆ°á»i Ä‘i lại sinh ra Ä‘Æ°á»ng cái và má»i sinh hoạt, là m ăn, đắp đổi, ngÆ°á»i hút thuốc là o thì có ngÆ°á»i bán đóm, phÆ°á»ng chợ thì có ngÆ°á»i đóng Ä‘inh đế già y, ông bán hà ng nÆ°á»›c chè tÆ°Æ¡i, ông lão chữa già y dép vá»›i khách dừng chân.
Phở Tà u Bay - mà bây giỠở Sà i Gòn có và i ba quán của các bà phòng nhất, phòng nhì và con cháu ông Tà u Bay đã quá cố, cÅ©ng đôi chút phảng phất mùi vị phở Bắc, gánh phở ông Tà u Bay xÆ°a Ä‘á»— cạnh dốc bên gốc cây thị đầu sân và o sở Văn Tá»± - không biết tại sao ngÆ°á»i qua Ä‘Æ°á»ng lại đặt tên công sở ấy là sở Văn Tá»±. Có lẽ cÅ©ng nhÆ° chỉ tình cá» má»™t câu bông đùa cái mÅ© da lưỡi trai hÆ¡i dà i khác thÆ°á»ng của ông hà ng so sánh vá»›i chiếc mÅ© phi công mà thà nh tên phở Tà u Bay, má»™t hà ng phở gánh buổi sáng. Thá»i ấy, sáng, trÆ°a, tối Ä‘á»u đặn cho ngÆ°á»i ăn quà phở mà không phải là dùng phở đến no. Hiếm cá»a hà ng phở, hiệu phở, rặt phở gánh, chuyên phở nÆ°á»›c. Phở hiệu xà o ròn, xà o má»m, tái lăn, sấm vang, bát phở bên Ä‘Ä©a mùi, húng và cút rượu trắng. Phở gánh, món quà nhẹ. Ngủ trÆ°a dáºy, tối khuya trÆ°á»›c khi Ä‘i ngủ. Không ai khai tâm chén rượu lúc ăn phở bát. Thịt bò chÃn từng tảng, cÅ©ng chÆ°a rạch ròi mấy chá»— nạm, gầu, mỡ hay nhừ. Trong cái bát chiết yêu loe miệng thắt đáy, nÆ°á»›c dùng bốc khói mà trong nhÆ° nÆ°á»›c mÆ°a li ti nổi chút váng mỡ và ng, lÆ¡ thÆ¡ mấy lát hà nh hoa, rau mùi. Là m bát nà o, thịt thái bát ấy. Äảo phở, bánh chồi lên quá, bánh chÆ°Æ¡ng, ăn phải bá» dở. NhÆ°ng đạo ăn phở của Nguyá»…n Tuân có cách riêng.
Trong lòng và vỉa hè ngã sáu quang đãng cứ khoảng mÆ°á»i giá» tối trở Ä‘i má»›i láºp loè hà ng quán. Những tối thứ bảy, từ đầu Hà ng Äà o xuống Trà ng Thi, đến táºn chợ Äuổi, má»i ngã ba ngã bảy Ä‘á»u kê bục, cắm cá». Các Ä‘oà n văn công nhảy xạp rà m rạp. Tiếng Trần Chất hát Chiếc khăn piêu đến Ä‘inh tai trong loa. NgÆ°á»i xem chen chúc lúc ấy má»›i vãn. Äá»™i quân cảnh Ä‘eo băng đỠđã bắt đầu Ä‘i tuần đêm thiết quân luáºt. Các gánh lục tà o xá cháo gà phải hai ba giá» sáng má»›i hết hà ng. Äã quảy vá» còn có ngÆ°á»i gá»i theo. Bình yên, chẳng ai nhá»› thà nh phố hãy còn phải quản trị theo chế Ä‘á»™ quân sá»±. Dá»n hà ng quá khuya đã thà nh lệ.
Khi có hà ng quà , những ngã ba đã văng vắng lại hiện ra bá»™ mặt khác. Chốc chốc, thong thả qua má»™t xe đạp lênh khênh, tiếng vòng nan hoa quay gió vù vù. Cái xe trâu Trung Quốc nặng nhÆ° cùm được ngÆ°á»i ta vác từ chiến khu Thái Nguyên Việt Bắc vá». Gánh cháo gà bác Chữ đã dênh hẳn xuống mặt Ä‘Æ°á»ng nhá»±a. Chiếc cháºu nhôm Ä‘á»±ng nÆ°á»›c, cáºu con trai thả chồng bát và o cháºu rồi nhặt ra từng cái, khăn lau miết quanh miệng chiếc bát rếch của những khách ăn mở hà ng. Rồi bác Chữ thừ ra. NhÆ° còn tiếc đám múa xạp lúc nãy hay sao. Bác Chữ cầm chiếc ống nứa thổi pho pho và o cá»a lò má»›i được cá»i, mẩu củi hồng rá»±c.
Rồi lại quay ra, ngồi lên bó củi, má»™t tay đấm lÆ°ng, tay kia gõ cái ống nứa giả vá» Ä‘iểm tiếng róc phách, chốc lại tom chát đánh nhịp xuống thà nh thùng bát, miệng Æ° ừ giá»ng mÅ©i nhÆ° rên :
Nam nhi đứng ở trong trá»i đất
Quyết ăn chÆ¡i cho đủ mùi Ä‘á»i
Sá»± cùng thông bÄ© thái tá»± trá»i
Sông có khúc con ngÆ°á»i có lúc...
Bá»™ quần áo nâu dà y mo nang dÆ°á»›i ánh ngá»n Ä‘iện chao lắc lÆ° trên dây giữa Ä‘Æ°á»ng. Mặt nhăn nhó đăm đăm, chẳng biết Ä‘Æ°Æ¡ng phởn hay buồn ná»—i hóng khách. Chốc lại cầm ống nứa thổi bếp, xong lại rá»n rÄ©: Nam nhi đứng ở.... Tôi không trông rõ tháºt mặt cái bác cháo gà Chữ ấy ban ngà y bao giá». NhÆ° ngÆ°á»i vá»›i ma, ná»a đêm đến rạng sáng thì lặn. Bác Chữ nhìn hò háy trÆ°á»›c ánh lá»a, mắt ấy không viá»n vải tây Ä‘iá»u tất cÅ©ng lông quặm. Dần dần ngÆ°á»i ngợm ở đâu cứ lẩn thẩn ra, nhÆ° cá»— tam cúc phải đủ xe pháo mã vá»›i năm quân tốt hỉn. Gánh lục tà o xá lù lù đến ghé cạnh. Cái ông chè Ä‘áºu xanh lục tà o xá thoạt hiện ra tháºt oai. NhÆ° đức Quan Ngà i hồi tiá»n nháºt còn ở ẩn kết nghÄ©a vá»›i ông cháo gà LÆ°u Bị dÆ°á»›i gốc dâu cây sữa xoè tán lá ba tầng ba lá»ng và ng Ä‘iá»m vá» sau là m vua. Lão râu Ä‘en dà i, trán nhẵn hói bóng lên ná»a đầu, khi chÆ°a gặp thá»i thì quảy hà ng mà thôi. NhÆ°ng ngắm kỹ, chÆ°a chắc lão đã bằng tuổi tôi băm lăm lúc ấy. Có lẽ chỉ má»›i năm trÆ°á»›c còn thói quen nuôi râu giả già để trốn quân dịch, nhiá»u ngÆ°á»i mắt đảo nhÆ° chá»›p, nhÆ°ng râu ria lõng thõng.
áp chân tÆ°á»ng số nhà 81, ông hà ng cà phê bÃt tất. CÅ©ng là trông hình thù mà tưởng ra, cà phê pha và o ấm nhôm, mảnh vải lá»c thõng xuống nhÆ° chiếc bÃt tất nâu. Ngá»n đèn hoa kỳ lom Ä‘om giữa mặt chõng tre, ngổn ngang mấy cái ghế con đặt quanh. Khách ngồi xuống, trông lên má»›i thấy mặt ông hà ng lom khom, bóng loáng nắng gió đồng chiêm. Bá»™ quần áo nâu non nhá» nhếch, dáng ngÆ¡ ngÆ¡ nhÆ° Ä‘Æ°Æ¡ng lẩm nhẩm ai trả tiá»n, ai lỉnh mất. Nguyá»…n Tuân không thÃch cái cà phê hâm nóng đầu Ä‘Æ°á»ng thế nà y. NhÆ°ng vẫn thÆ°á»ng ghé xe đạp dá»±ng lên gốc cây xà cừ. Không biết có phải chỉ bởi thói quen xÆ°a cÅ© cứ tối tối, tôi lại rÆ°á»›c tôi ra Ä‘Æ°á»ng!. Những đêm gió lùa rà o rạt mặt nhá»±a, nhồi thêm thuốc và o tẩu, ngồi tránh và o bên gốc xà cừ gồ ghá» - Nguyá»…n không chịu được mùi hoa sữa, ghét lây cả cái cây. Chén cà phê sà nh nâu lồi lõm, có khi chỉ nhấp má»™t ngụm, rồi bá» lạnh ngắt. DÆ°á»ng nhÆ° ngại tôi có thể vì ông ấy mà áy náy không biết cà phê hạt muồng hay ngô rang.
Nguyá»…n Tuân nói: Mặc kệ mình. Cáºu cứ việc hồi tưởng. Ông anh nghÄ© tôi Ä‘Æ°Æ¡ng nhắm phÃa má»™t ká»· niệm đâu đó nên má»›i Æ°a lai vãng tá»›i đây, bởi biết tôi vốn cÅ©ng lạnh nhạt vá»›i cà phê. Và o quãng giữa thế ká»· nà y thà nh phố và con ngÆ°á»i Ä‘á»u trải nhiá»u quãng Ä‘á»i chằng mắt xÃch vá»›i nhau. Tôi cÅ©ng nhÆ° váºy. Tôi đến cái ngã năm, ngã sáu nà y không phải ngẫu nhiên. MÆ°á»i năm trÆ°á»›c, ven hồ đằng kia, còn những toà biệt thá»± má»c lên giữa những bụi chuối um tùm. Mặt tráºn đã lan đến đấy, tan hoang cả. Tôi là m phóng viên của báo Cứu Quốc thÆ°á»ng qua lại đây, khi xuống tuyến phòng thủ phÃa chợ MÆ¡. Có hôm ngủ đêm lại trong ngôi nhà bá» không. ở chá»— chúng tôi Ä‘Æ°Æ¡ng ngồi, tiếng súng và ngÆ°á»i núp ngã xuống bên má»—i gốc cây. Báo Thủ Äô đăng tin chiến sÄ© Nguyá»…n Thà nh ôm bom ba cà ng lao và o xe tăng địch từ hồ Thiá»n Cuông tá»›i. Quả bom đầu tiên của quân giá»›i ta tá»± tạo có lẽ được tung ra ở chá»— kia đấy. Thà nh phố Ä‘Æ°Æ¡ng tổ chức tìm Ä‘Ã o hà i cốt liệt sÄ© và ngÆ°á»i chết Ä‘Æ°á»ng. Ban ngà y, trên vỉa hè đặt hà ng dãy những chiếc tiểu khói hÆ°Æ¡ng nghi ngút.
ở cái ngã sáu Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»i ấy vẫn leo lét ngá»n đèn con của lão cà phê 81, ánh đèn chai và lá»a bếp thùng cháo bác Chữ. Mấy cái xÃch lô tã chốc lại lạch xạch lượn lá» qua. Trông mặt ngÆ°á»i đạp xe cÅ©ng có thể Ä‘oán được tông tÃch, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u hằn nét bá»™ mặt thá»i gian và tá» lịch hà ng ngà y của thà nh phố. Có lão râu xồm khuya vá» uống rượu húp cháo rồi nằm vắt ngÆ°á»i trên đệm xe, sà n xe ngủ bên gốc cây. Äấy là các ông chánh, ông lý tá» vừa chạy Tây cà n, vừa sợ Việt Minh trả thù đã bá» các vùng trắng ven ná»™i và o đây. Äám cÆ¡ sở ta hốt chết trốn và o thà nh, trẻ hÆ¡n và đỡ lầm lì, có thể lại công tác bà máºt, không ác ôn nhÆ° mấy lão xÃch lô râu ráºm kia. Nguyá»…n Tuân bảo: Cáºu có để ý Ä‘Æ°á»ng phố bên Bắc Kinh lúc gần sáng, những xe la, xe lừa bánh gá»— cao lênh khênh, những lão đánh xe đầu hói nhÆ° quả dÆ°a hấu ngồi ngất ngưởng trên đống củ cải, vẫn oai phong chẳng khác Tưởng Giá»›i Thạch, Uổng Tinh Vệ thất thế!'.
Tôi bà n theo:
- Lão xế lô, lão lục tà o xá nà y nhất định là tá» ngụy cÅ©. Cả lão cà phê bÃt tất, lão cháo gà dấm dá»› thế nhÆ°ng trông tay thoăn thoắt nhặt tiá»n, xếp tiá»n thế kia đủ biết.
Nguyá»…n Tuân há»i:
- Có nhớ Két không?
- Tay Két trinh sát tiểu đoà n 54?
- Cứ ngồi đây mình lại nhớ nó. Không hiểu sao.
Khói thuốc trong nõ tẩu phầm pháºp bốc xanh trắng um lên.
Thì ra, ở cái đầu Ä‘Æ°á»ng đêm hôm chẳng thú vị mấy chút, chÃnh Nguyá»…n Tuân má»›i Ä‘Æ°Æ¡ng hồi tưởng. ở má»—i cái cùng trông thấy, nhÆ°ng từng ngÆ°á»i lại ngá» khác nhau. Thế nà o mà ở đây Nguyá»…n Tuân lại nhá»› tá»›i Két chiến dịch sông Thao mùa hạ 1949. Cháºp tối ấy, bá»™ Ä‘á»™i qua sông xuống đò bến Ä‘á»n Äông Cuông gần Máºu A, rồi hà nh quân suốt đêm và o háºu địch để kịp chiá»u hôm sau đánh đồn Äại Bục. Tình cá», chúng tôi gặp lại Két ở Máºu A, Nguyá»…n Tuân quen Két của Trung Ä‘oà n Thủ đô. Chiến dịch ấy, trung Ä‘á»™i trưởng trinh sát Két đã hy sinh, nằm lại bá» bên kia sông Thao.
Äi và đi thá»±c và má»™ng cả Ä‘á»i Nguyá»…n Tuân. Là m thế nà o Ä‘i được, chỉ cất Ä‘i được. Năm 1937, Nguyá»…n Tuân ra HÆ°Æ¡ng Cảng là m tà i tá» mà n bạc. Phim truyện Việt Nam, chủ Trung Quốc thuê má»™t số ngÆ°á»i ở Hà Ná»™i sang đóng. Tôi đã xem Cánh đồng ma ở rạp Hiệp Thà nh phố Hà ng Bạc - rạp chèo cải lÆ°Æ¡ng, thỉnh thoảng chiếu phim phong thần, kiếm hiệp bán vé má»™t hà o đồng hạng. Phim Cánh đồng ma đầu Ngô mình Sở. Nguyá»…n Tuân đóng má»™t vai phụ - có thể lôi ngÆ°á»i Ä‘i ngoà i Ä‘Æ°á»ng và o sắm vai cÅ©ng được, đấy là ngÆ°á»i y tá mặc áo lui trắng, nâng đầu cáng thÆ°Æ¡ng, lừ lừ qua ống kÃnh chá»›p nhoáng má»™t hai giây. Có thế thôi, mà Nguyá»…n Tuân lặn lá»™i sang HÆ°Æ¡ng Cảng trong lúc năm hết tết đến.
CÅ©ng không phải chÆ¡i bá»i Ä‘ua đả. Äám hổ lốn đóng phim còn lục đục lừa nhau, chá»i bá»›i nhau vì các chủ phim tranh nhau xé đám phu má»™ đóng phim nà y đã là m thêm phim Tráºn phong ba tồi quá gá»i vá» nÆ°á»›c tranh khách trÆ°á»›c nhÆ°ng không có ngÆ°á»i xem. Nguyá»…n Tuân ở trong đám phu đóng má»™t phim. CÅ©ng không ăn cánh vá»›i ai. Bà phô tô Phú ho lao gà y rạc dâm đãng đến quái dị, chùm trò Äà m Quang Thiện và Nguyá»…n Doãn Vượng, Ä‘iểm mặt cÅ©ng không phải ai tri âm tri ká»· khiến Nguyá»…n Tuân phải đắm Ä‘uối bá»—ng dÆ°ng lênh đênh Ä‘i. Mà cái thúc giục vẫn là những cÆ¡n đói Ä‘i của mình. Không khó không dá»…, không biết ai, chỉ biết má»™t mình. Nguyá»…n Tuân muốn đến HÆ°Æ¡ng Cảng, nặng ná» và nhẹ nhà ng, thế thôi. Trong đêm trừ tịch ở hòn đảo phồn hoa nhất châu á, hứng thú và buồn vá»›i hồn cốt những trang bút ký Má»™t chuyến Ä‘i, chỉ có tâm sá»± ấy đã giục giã nhiá»u.
Má»™t Ä‘á»i ao Æ°á»›c phÆ°Æ¡ng trá»i vá»›i má»™t cung cách Ä‘i. Trong tiểu thuyết Thiếu quê hÆ°Æ¡ng, cả má»™t chÆ°Æ¡ng mÆ°á»i mấy trang vá» vùng than vá»›i những cảng Rơđông, cá»a Äiá»n Công, những cÆ¡n gió ngoà i vịnh và o Ä‘en nhuyá»…n mà u than trùm lên phố biển Hòn Gai. Hồi ấy, Má»™ng Tuyết - Äông Hồ trong Hà Tiên ra chÆ¡i Hà Ná»™i. Hôm vá», Nguyá»…n Tuân tiá»…n ngoà i ga Hà ng Cá». Nguyá»…n Tuân có viết vá» cuá»™c tiá»…n biệt ấy trên báo Bạn ÄÆ°á»ng ở Thanh Hoá, đã cÆ°á»i tiên sinh Äông Hồ, tà u sắp chạy, mà vẫn cùng bạn bè lắc lÆ° ngâm vịnh thù tạc suông không có chén. Còn cô Má»™ng Tuyết thì lại khéo tưởng tượng ra nhÆ° trông thấy con ngÆ°á»i ấy hôm nà o má»›i ở vùng gió than, bão than còn cuốn theo đến táºn sân ga. Trên khuôn mặt cháy nắng của ngÆ°á»i lữ hà nh, hai lá»— mÅ©i cÅ©ng xám Ä‘en những than là than.
Cô con gái là m thÆ¡ ở PhÆ°Æ¡ng Thà nh nhìn Nguyá»…n mà cảm Ä‘á»™ng, bởi từ xÆ°a kia cô đã Æ°á»›c mÆ¡ thèm má»™t hÆ¡i gió lạ, khát thở má»™t bầu không khà trá»i, nÆ°á»›c lênh đênh hà ng tháng trên biển cả để rồi đổ bá»™ trên má»™t bến bá» xa. Trải qua khắp kinh tuyến, vÄ© tuyến của địa cầu, để Ä‘i tá»›i chá»— bốn mùa tuyết rÆ¡i, băng đóng đến vùng sa mạc gió nắng lá»a than, trèo tuyết núi Hy Mã Lạp SÆ¡n lạnh cóng và tắm nÆ°á»›c sông Hằng, vượt biển Äại Tây dÆ°Æ¡ng, qua Hy Lạp, rồi trên lÆ°ng lạc Ä‘Ã xem Kim Tá»± Tháp rồi trở lại thưởng hoa anh Ä‘Ã o trong má»™t ngà y há»™i ở Nháºt Bản. Ngà y hè thì lÆ°u liên các vùng bãi biển ý Äại Lợi. Thu vá» thì ngồi xem lá và ng rụng theo các pho tượng của Lúc Xem Bua. Bao nhiêu tiếng gá»i của Cao Rá»™ng Xa Xăm đã thúc giục ám ảnh mãi lòng thÃch sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i bấp bênh có nhiá»u xê dịch, biến đổi của thiếu nữ. Cô thiếu nữ mà ngà y còn thÆ¡ đã có ý muốn Ä‘i táºn chân trá»i. Thuyá»n khách sông HÆ°Æ¡ng đêm thất tịch. Lạnh lùng trăng nÆ°á»›c khúc nam ai... mà ai cảm chung má»™t mối tâm sá»± não ruá»™t của khách Giang Châu TÆ° Mã (Trạnh niá»m nhá»› cảnh giang hồ, bút ký, PhÆ°Æ¡ng Thà nh má»™t ngà y thu muá»™n 1939 của Má»™ng Tuyết).
CÅ©ng má»™t nòi tình mÆ¡ mà ng nhÆ° cô Má»™ng Tuyết, chỉ có rà y Æ°á»›c mai ao, tháºt ra Nguyá»…n Tuân chÆ°a Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™ quá Mông DÆ°Æ¡ng và đưá»ng nÆ°á»›c chÆ°a ra khá»i cá»a Äiá»n Công tá»›i Móng Cái bao giá». Phải đến hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm sau viết trang sách vá» vùng than, Nguyá»…n Tuân má»›i tá»›i Hải Ninh lần đầu, cùng Ä‘i vá»›i Nguyên Hồng, Vạn Lịch và tôi. Tưởng nhÆ° khó tin, mà sá»± tháºt nhÆ° thế. Thiên bút ký mênh mang sóng biển Cá»a Äại kia, Ä‘á»c kỹ thì nháºn ra phải nhá» tác giả có ngÆ°á»i nhà ở Cá»a Äại, má»›i đến được. Ngà y ấy, Nguyá»…n Tuân đã viết má»™t truyện ngắn đăng báo Tiểu thuyết Thứ bảy, trên Ä‘á»: Tặng ông Äá»— Ngá»c Côn, nhà máy đèn Móng Cái. Khi nà y, Phạm Duy là m thợ phụ nhà máy Ä‘iện, ở nhỠông Äá»— Ngá»c Côn (Phạm Duy: Hồi ký thá»i cách mạng, kháng chiến - Californie, 1989). Mà ông bạn là m nhà máy đèn Móng Cái ở phố chÃnh Clamoocgăng ấy cÅ©ng chÆ°a lần nà o gá»i tiá»n tà u xe rủ Nguyá»…n Tuân ra chÆ¡i thưởng thức cái hiu hắt nÆ¡i địa đầu. Hà ng chữ Ä‘á» tặng chỉ là má»™t ao Æ°á»›c. Mà phải đến dịp nhá» xe của cán bá»™ Vạn Lịch, má»›i ra được bãi Trà Cổ, xuống lái thán ngược sông Mang lên cầu Bắc Luân - Móng Cái, đến Thán Pún - sá»± bôn tẩu của chúng tôi có công lệnh và dấu đóng giấy Ä‘i Ä‘Æ°á»ng cẩn tháºn.
Cầu kỳ và khó tÃnh cÅ©ng là tÃnh riêng trong cái thÃch thú ham Ä‘i mà không được Ä‘i. ở phÆ°Æ¡ng Äông còn có cái chÆ¡i Ä‘i mà không Ä‘i, ngồi nhà ngắm tranh sÆ¡n thuá»·, nuôi muông thú lạ, uốn cây, gẩy cái lá trúc rụng xuống thế giá»›i bể nÆ°á»›c nho nhá» rêu nổi hòn đá cây si bên hòn non bá»™ có ngôi chùa mái cong, có chú tiá»u vác củi qua cầu. Cho thoả cái tưởng tượng mà thôi.
Nguyá»…n Tuân ở vế ngÆ°á»i thứ nhất, không phải các ông ngồi rung đùi chÆ¡i trá»i đất thu nhá» và o cái bể sà nh và núi non bá»™. Mà đôi khi chÆ¡i cây cảnh, má»™t chút chắp nối. Æ há», há»n dá»—i, bá»±c bá»™i, nhá»› thÆ°Æ¡ng không đâu gá»i và o má»™t nhánh địa lan cánh tÃm, má»™t con chó đá canh cá»a, má»™t quả pháºt thủ, má»™t hòn cuá»™i suối, má»™t chiếc gối sứ má»›i đây được bÆ°ng ra từ má»™t tiệm hút chợ CÅ© Sà i Gòn. Nguyá»…n Tuân chỉ thÃch Ä‘i, nhÆ°ng trong má»i sá»a soạn còn kỹ lưỡng hÆ¡n Ä‘i. Mùa hạ năm 1949, Nguyá»…n Tuân và tôi theo tiểu Ä‘oà n 54 Trung Ä‘oà n Thủ đô tiến quân và o mở chiến dịch tiêu diệt má»™t chuá»—i cứ Ä‘iểm hà nh lang bá» sông Thao án ngữ Tây Bắc, các đồn Äại Bục, Äại Phác, Khe Pịa, Ngòi Mác, Mã Yên SÆ¡n lên đến đồn tiểu khu Phố Rà ng. Chuyến áy, tôi Ä‘i cùng Nguyá»…n Tuân - được là m quen vá»›i Nguyá»…n chuyến Ä‘i đầu tiên. Tôi đã ghi lại:
Nguyá»…n Tuân xắm nắm quanh cái bi đông nÆ°á»›c bá»c dạ xanh của anh. Lần đầu tiên ở mặt tráºn, Ä‘i lâu vá»›i Nguyá»…n, tôi má»›i thấy quá nhiá»u đức tÃnh của ngÆ°á»i lên Ä‘Æ°á»ng. Khoẻ, vững, hà nh trang không thừa, cÅ©ng không thiếu má»™t cái gì. Trên lÆ°ng, gá»n gà ng chiếc ba lô Nháºt. Má»™t sợi dây nhá» cÅ©ng có chá»— để rồi dùng đến sợi dây. Cuối cùng, má»i thứ giấy má có thể lá»™ liá»…u của riêng mình Ä‘á»u phải để lại căn cứ, không được Ä‘em theo và o vùng địch. Chỉ má»™t cuốn sổ nhá», cái áo mÆ°a, bá» và o ba lô vừa phải. Má»™t bao cÆ¡m nắm, thêm cái thắt lÆ°ng lÆ°Æ¡ng khô cuốn chéo ngang mình. Äầy bi đông nÆ°á»›c, Nguyá»…n Tuân đã cẩn tháºn buá»™c ghì và o thắt lÆ°ng cho khi bÆ°á»›c đỡ xóc (Ngược sông Thao, phóng sá»±, Nhà xuất bản Cứu Quốc 1949).
Trong nghá» Ä‘i - nghá», chứ sao, cẩn tháºn đã thà nh thói quen và cầu kỳ đến Ä‘am mê. Sá»a soạn cÅ©ng là khai thác để thưởng thức được chu đáo. Không phải cứ đứng đắn và khôi hà i nhÆ° nhạc sÄ© Nguyá»…n Xuân Khoát. ở trÆ°á»ng lục quân bên Vân Nam vá», anh Khoát dạy tôi thuáºt Ä‘i Ä‘Æ°á»ng giữ được dai sức của Bát lá»™ quân. Nhanh mÆ°á»i bÆ°á»›c lại thong thả ba bÆ°á»›c, cứ thế cả ngà y chân không biết má»i. Cẩn tháºn, má»i thứ trên mình và trong ba lô Ä‘á»u gá»i thà nh con số. Và nhÆ° cả thảy đồ đạc có mÆ°á»i lăm thứ. Sáng ra, trÆ°á»›c khi Ä‘i đếm chỉ có mÆ°á»i bốn. Thế là còn thiếu má»™t. Rõ tháºt buồn cÆ°á»i, nhÆ°ng nếu cÆ°á»i, anh Khoát không bằng lòng. Má»i cẩn tháºn của Nguyá»…n Tuân thiết thá»±c hÆ¡n, nhÆ°ng không thà nh con số nhÆ° trên. Ngòi bút chì gà i trên túi áo, ngồi Ä‘á»c cÅ©ng ghi lên sách. Không biết đến thế ká»· nà o có cái hÆ¡n, chứ bút chì trên giấy thì không bao giá» phai. Má»™t tiệp bìa cứng vá»›i cái bút chì. Lắm lúc thấy ông bạn Ä‘Æ°á»ng chịu khó đến váºy, mình vừa để ý, vừa thÃch vừa ngán ngẩm cho những khó nhá»c của nghá» Ä‘i không biết thế nà o là cùng. Lo cho việc Ä‘i là yêu Ä‘i và biết hưởng thụ Ä‘i. Mải mê quên ngà y tháng, nhÆ°ng tÃnh đếm sá»a soạn cho mải mê thì phải nhá»› từng ly. Cái phóng khoáng của ông ấy không lẫn vá»›i buông tuồng, cẩu thả.
Mà sá»± chuẩn bị tỉ mẩn của con ngÆ°á»i muốn khi ta chết Ä‘i, da ta được thuá»™c là m cái va ly cÅ©ng khá khác thÆ°á»ng. Năm 1961, Nguyá»…n Tuân lên Hà Giang dá»± khánh thà nh Ä‘Æ°á»ng Bắc Quang - Hoà ng Su Phì. Hoà bình thảnh thÆ¡i rồi, nhÆ°ng vẫn lại là vá» rừng, lại Ä‘eo cái ba lô Nháºt vá»›i những sợi dây dù Mỹ buá»™c mà n, không quên chiếc bi đông chiến dịch sông Thao hÆ¡n mÆ°á»i năm trÆ°á»›c. Giữa đám các thứ lỉnh kỉnh, má»™t xếp giấy bản lau chén bát, má»™t quyển sách Ä‘ang Ä‘á»c và mấy thẻ hÆ°Æ¡ng mua thá»a ở hà ng quen cá»a chợ Äồng Xuân. Khánh thà nh Ä‘Æ°á»ng má»›i trên rừng thì nhà khách cÅ©ng là mấy cái lán cắm ven Ä‘Æ°á»ng. HÆ°Æ¡ng chống ẩm, chống muá»—i đây. HÆ°Æ¡ng chống muá»—i, chứ Nguyá»…n Tuân kỵ mùi tá»i và không chịu được mùi thÆ¡m ở các thứ hÆ°Æ¡ng ấn-Ä‘á»™ cứ thoang thoảng rá»n rợn nhÆ° có ma lẩn quất trong nhà .
Quả nhiên là những nÆ¡i ngả lÆ°ng dã chiến ở Hoà ng Su Phì khách nghỉ đêm ở các lán dân công, ná»n đất và phên vách má»›i được sá»a sang lại đôi chút. Tối đến, mùi hÆ°Æ¡ng ở lán ông khách văn ngà o ngạt ra. Vù Mà Kẻ, bà thÆ° huyện Äồng Văn há»i nhá» tôi:
- Nó cúng ma hả?
Là m thế nà o cắt nghÄ©a cho ông bạn ngÆ°á»i Mông nà y hiểu cho cái thú chÆ¡i sưởi mùi hÆ°Æ¡ng nhÆ° thế. Má»›i nhÆ° hôm qua, Vù Mà Kẻ năm trÆ°á»›c lần đầu vá» Hà Ná»™i. Nhiêu khê quá, xe liên váºn Äồng Văn xuống Hà Giang, lại chuyển ô-tô khác vá» Phú Thá». ở đấy, lên tà u hoả. Äoà n tà u xuôi vỠđến ga Hà ng Cá», vẫn ngồi thản nhiên ngắm ra phố phÆ°á»ng, Ä‘Æ°á»ng xá, nhà cá»a ngoà i cá»a toa thấy mãi chÆ°a tá»›i Hà Ná»™i. Khi tà u lên đến Bắc Giang má»›i há»i ra.
Tôi bảo Vù Mà Kẻ:
- Không phải bác ấy cúng ma. Bác ấy đốt hÆ°Æ¡ng cho ấm nhÆ° ta ngồi sưởi lá»a ở trên quê, lại chết được muá»—i. Mùi hÆ°Æ¡ng sưởi thÆ¡m cÅ©ng nhÆ° khói củi gá»— thông ấy mà .
Có lần, Vù Mà Kẻ vá» Hà Ná»™i, đến chÆ¡i uống rượu nhà Nguyá»…n Tuân. Tôi nhắc lại chuyện hÆ°Æ¡ng sưởi ấm ở Hoà ng Su Phì. Vù Mà Kẻ trả lá»i: Bây giá» nói thế thì mình hiểu ngay.
Hồi ấy, Vù Mà Kẻ không tin câu cắt nghĩa của tôi. Có những việc...
NhÆ°ng thôi, lại trở vá» chiến dịch sông Thao mùa hạ 1949. Nguyá»…n Tuân gặp lại Két - ngÆ°á»i chiến sÄ© trinh sát mà Nguyá»…n Tuân vừa há»i tôi có nhá»› không, lúc ná»a đêm giữa cái ngã sáu bên gốc cây sữa, cây xà cừ nà y.
Lần đầu tiên, quân chủ lá»±c mở tráºn đánh phối hợp lá»›n, mặt tráºn dà i suốt bên kia sông Hồng ở Yên Bái vắt sang sông Chảy, lên Là o Cai. Chúng tôi theo tiểu Ä‘oà n 54, Ä‘Æ¡n vị chủ công của Trung Ä‘oà n, Nguyá»…n Tuân bá»—ng gặp lại Két, không ngá», khi qua sông.
Cháºp tối, táºp kết ở Máºu A. Các chiến sÄ© quần áo bà ba Ä‘en nhÆ° chúng tôi. Bá»™ Ä‘á»™i được phát nhÆ° thế nà o thì mặc nấy, áo nâu, áo Ä‘en, có khi nhuá»™m lá cÆ¡i, nhuá»™m pin xanh sẫm, thâm xịt. Äã xế chiá»u, ngÆ°á»i ngồi Ä‘en ngòm sân Ä‘á»n Äông Cuông. Trung Ä‘á»™i trưởng Két trong đám chiến sÄ©, ngÆ°á»i hầu bà n nhà hà ng Thuá»· Tạ Bá» Hồ năm trÆ°á»›c, bây giá» là trung Ä‘á»™i trưởng trinh sát đã trông thấy cái ông nhà văn hay uống uýt ky, quăng trô xếch ở Thuá»· Tạ lúc chặp tối sao ông ấy lại lên táºn đây thế nà y. Mà đội mÅ© vải ka ki xám, mặt là nh lạnh nhÆ° phái viên cấp trên xuống. Két đến trÆ°á»›c mặt Nguyá»…n Tuân:
- Ông...
Nguyá»…n Tuân giÆ¡ cái gáºy tre, nắm tay Két.
- Anh Két! Äồng chà Két! Tôi cÅ©ng sang sông đêm nay. Äồng chà ở 54 à ?
- Vâng ạ.
Chỉ má»™t thoáng, má»i ngÆ°á»i hối hả vá» sá»a soạn. Suốt chặng Ä‘Æ°á»ng và o sâu trong kia, Nguyá»…n Tuân mong gặp lại Két. NhÆ° còn bao nhiêu chuyện máy năm qua chÆ°a nói hết. Suốt đêm ấy, mù mịt bóng sÆ°Æ¡ng, hÆ¡i nÆ°á»›c và lầy lá»™i, hầm háºp. Liên tiếp, từng chiếc thúng, chiếc tam bản của các vạn chà i cả mấy tỉnh từ VÄ©nh Yên, Phú Thá» lên Yên Bái Ä‘Æ°a bá»™ Ä‘á»™i qua sông. Äi suốt đến sắp sáng, qua mấy là ng tá» gần đồn Äại Bục, trông lên quả đồi đồn Tây lù lù đây rồi mà tiểu Ä‘oà n bá»™ vá»›i các Ä‘Æ¡n vị trá»±c thuá»™c vẫn loanh quanh lố nhố dÆ°á»›i ruá»™ng chÆ°a tìm ra nÆ¡i ém quân. Du kÃch địa phÆ°Æ¡ng dẫn lạc Ä‘Æ°á»ng! Chúng tôi lõm bõm trên những cánh đồng nÆ°á»›c. Sau lÆ°ng, anh nuôi quảy nồi chảo va và o nhau lông chông, nhÆ° nhạc ngá»±a đồn Tây ra Ä‘uổi.
Ban chÃnh trị trung Ä‘oà n có nhạc sÄ© LÆ°Æ¡ng Ngá»c Trác và cả hai ngÆ°á»i Pháp hà ng binh thu được trong tráºn tiểu Ä‘oà n 54 luồn sâu táºp kÃch đồn Bá Giang ở chá»— Phùng ra cá»a sông Hát. Hai lÃnh Pháp đã lái xe váºn tải chạy ra giữa đồng. Bây giá» há» là m công tác địch váºn. Ra tráºn, má»—i gã Ä‘eo má»™t cái loa giấy bìa các tông dà i ngoằng nhÆ° chiếc sừng trâu. Mấy hôm trÆ°á»›c đóng quân táºp kết ở bà n đạp. Má»—i ngà y mổ lợn, các cu cáºu được anh em thÆ°Æ¡ng tẩm bổ thêm cho miếng gan, quả tim ngoà i xuất ăn. Hà nh quân ban ngà y từ Phú Thá» qua dá»c sông lên, dÆ°á»›i mÆ°a rà o vẫn Ä‘i. Hai ngÆ°á»i Pháp gà y nhẳng, tóp lại, cao lêu đêu, tóc Æ°á»›t bết trán, vai nhô lên, cung cúc nhÆ° con gà chạy mÆ°a.
NhÆ°ng rồi tất cả cÅ©ng lên được má»™t quả đồi nứa um tùm, trÆ°á»›c khi trá»i rạng. Vừa tá»›i lÆ°ng dốc đã ran tiếng súng dÆ°á»›i ruá»™ng. Tiếng nổ lúc sáng bạch nghe toác toác nhÆ° cháy rừng nứa. Có ngÆ°á»i là ng ra là m đồng sá»›m thấy nhiá»u vết chân lạ dẫm nát lúa má»›i cấy. Sợ quá, vá» bẩm chánh tổng, chánh tổng lên báo đồn. Quan đồn Ä‘oán đêm qua có du kÃch vá». Sắp đến ngà y 19 tháng 5 ká»· niệm của Việt Minh. Äồn cho má»™t tiểu Ä‘á»™i lÃnh Thái ra sục các đồi. Bá»n lÃnh Thái vá»›i ngÆ°á»i cai Tây cởi trần, xách súng, bắn và o bụi ráºm rồi hô nhau xông lên. Thế nà o mà chúng nó lại lên đúng đồi ban chỉ huy tiểu Ä‘oà n và cả ban chỉ huy Mặt tráºn.
Tiểu Ä‘oà n trưởng VÅ© Lăng cho hai tiểu Ä‘á»™i xuống chặn. Lệnh: Tuyệt đối không lá»™ hoả lá»±c mạnh, chỉ được bắn súng trÆ°á»ng, phát má»™t. Nếu giáp lá cà , đánh dao găm.
Chúng tôi ngồi xổm cạnh bụi tre xế đỉnh đồi. Ngổn ngang gồng gánh, những cà ng chân SKG - súng không giáºt, từng bá»™ pháºn súng cối chÆ°a lắp và những đùm lá cá» trong gói từng chồng truyá»n Ä‘Æ¡n tiếng Pháp, tiếng Thái. Hai ngÆ°á»i pháp địch váºn mắt xanh nhỠđứng chÆ¡ vÆ¡ nhÆ° hai cái cá»™t. Giữa im lặng thấp thá»m, không biết bao nhiêu con ngÆ°á»i núp trong cá», trong bóng lá những quả đồi có thể sắp nổ tung trong ánh nắng. Nguyá»…n Tuân chống hai tay lên chiếc gáºy tre, lom khom nhìn xuống đất. Tôi ngồi không yên chá»—, lại nhấp nhá»m đứng. Quái đản, Tây sắp đánh lên đây mà lại có hai thằng Tây lù lù cạnh mình thế nà y! Äại Ä‘oà n phó Cao Văn Khánh - chỉ huy phó chiến dịch đến bên, nói nho nhá», trấn an chúng tôi:
- Äạn không bao giá» dÃnh tôi! Các anh ngồi yên đây, không có gì phải lo.
Câu nói ná»a đùa ná»a tháºt vá» cái mệnh con ngÆ°á»i. Nguyá»…n Tuân đã gặp Cao Văn Khánh trong chuyến Ä‘i Nam Trung bá»™ giữa năm 1946. CÅ©ng năm ấy tôi và o mặt tráºn phÃa Nam cùng Cao Văn Khánh và Thu SÆ¡n đã là m má»™t chuyến Ä‘i ngá»±a từ Tuy Hoà qua Củng SÆ¡n lên tiá»n tuyến Cheo Reo. Äã biết nhau và câu nói thân máºt của con ngÆ°á»i trải tráºn mạc có tác Ä‘á»™ng tâm lý. Tôi cảm thấy thánh thÆ¡i hÆ¡n, không bị hút và o sá»± im lặng ghê rợn. Chỉ còn thấy hai ngÆ°á»i hà ng binh Pháp lá»› rá»› loay hoay cạnh bụi tre. Há» cÅ©ng tá»± biết chá»› có loanh quanh Ä‘i lại. Chiếc loa giấy khoác bên nách chốc chốc lại đổi bên lắc má»™t cái. Những con ruồi và ng bụng má»ng máu to thô lố ở ống chân lông lá lăn xuống. Ruồi và ng, bá» chó, gió Than Uyên...
Bá»—ng súng rá»™ lên má»™t chặp dÆ°á»›i lÆ°ng đồi rồi lại tắt ngay. Trong im lặng, liên lạc lên báo ta đã tiếp cáºn đâm chết má»™t thằng. Tiếng nổ, đấy là chúng nó bắn chặn để khiêng xác thằng chết vá». Rồi cứ im im thế đến quá trÆ°a. Vẫn quạnh nhÆ° tá» (sau má»›i biết trong đồn vẫn Ä‘oán là sắp đến ngà y ká»· niệm sinh nháºt Hồ Chà Minh, du kÃch đến quấy). Äồn Tây ra lệnh phòng thủ và canh gác nghiêm ngặt hÆ¡n. Trèo lên cây đồi bên nà y, tôi trông rõ những ngÆ°á»i vác hòm đạn và o lô cốt nhÆ° kiến tha mồi. Chúng tôi lo bữa ăn cho chắc dạ, ăn cÆ¡m nắm, thịt rang, các bếp đã chuẩn bị từ chiá»u qua.
Mặt trá»i đã ngả và ng khè trong là n sÆ°Æ¡ng các khe núi dâng lên. Năm giá» chiá»u, giá» nà y máy bay dÆ°á»›i xuôi không lên nữa. Má»™t tiếng ầm, vang bốn phÃa. Äại bác ta nã thẳng nổ xanh lè bên lô cốt. NhÆ°ng chỉ Ä‘oà ng Ä‘oà ng được và i quả, ná»n đặt pháo của ta bị lún, pháo câm. Má»™t khẩu súng, ngay phát đầu đã văng cả chốt Ä‘uôi, suýt chết thằng Tây địch váºn ngồi đằng sau. NhÆ°ng các khẩu cối thì nhả đạn Ä‘á»u Ä‘á»u, tiếng rá»n liên tiếp. LÆ°Æ¡ng Ngá»c Trác ngồi trên cây nhìn sang phÃa bên trái, kêu lên: Bên Äại Phác nổ súng rồi.
Bá»™ binh xông lên đồn, lúc ấy trá»i đã tối hẳn. Khoảng gần tám giá» tối chúng tôi và o được sân đồn Äại Bục, cái chá»— lúc trÆ°a trông sang thấy lÃnh Tây, lÃnh Thái trần trùng trục vác hòm đạn. Bóng tối và khói mù mịt. Bá» rà o dây thép gai tan tác. Thằng đồn Tây mặc váy áo giả là m Ä‘Ã n bà Thái chết dÆ°á»›i chân má»™t luỹ đất. NhÆ°ng trên cái lô cốt cao cắm cá» tam tà i giữa sân, đạn vẫn nã xuống. Những mÅ©i xung kÃch chiến sÄ© cầm mác dạt được và o núp ngay bên bá» tÆ°á»ng lô cốt, chặn bá»n trên chòi thoát xuống. Chúng tôi và o là ng tá» cạnh cổng đồn Ä‘Æ°Æ¡ng đùng đùng cháy. Không biết lá»a du kÃch chiếm là ng đốt hay đạn trên lô cốt bắn xuống. Chiếm được đồn rồi mà khắp nÆ¡i cứ loạn xạ.
Cái trống nhà chánh tổng treo đầu hồi ngoà i sà n không biết ai đã khiêng ra vứt lăn lóc đấy. Má»™t đám vác xác ngÆ°á»i chạy qua. Nguyá»…n Tuân, quần áo Ä‘en nhÆ° hung thần hiện lên, tay cầm dùi trống, mấy chiến sÄ© quay ngược nện báng súng và o mặt trống. Cả đám ngÆ°á»i đánh trống ngÅ© liên thúc tráºn hạ lô cốt cuối cùng lừng lững trÆ°á»›c mặt. Mấy tên lÃnh Thái gan lỳ vẫn dai dẳng bắn xuống phát má»™t. Nhiá»u chiến sÄ© ta bị đạn tỉa chết. Má»™t tổ tiêm kÃch bắc thang trèo lên thả lá»±u đạn và o lá»— châu mai. Im lặng hết trong lô cất. Äã hÆ¡n tám giá» tối. Những cái đầu lâu được ném từ trên lô cốt xuống. ở tấm ảnh Hạ đồn Äại Bục trong pho sá» Quân tiên phong, giữa hà ng quân ta có hai chá»— chấm trắng trên đầu gáºy. Äấy là vết hai thủ cấp hai thằng trên lô cất cố thủ.
Ná»a đêm, cả ban chỉ huy lên má»™t cái nhà sà n còn sót lại trong xóm xung quanh vẫn cháy rá»±c. Chiếc dùi trống thò má»™t đầu trên ba lô Nguyá»…n Tuân. Cạnh bếp, má»™t thùng rượu vang to bằng cái vại sà nh bên gốc cau đã toang má»™t mặt ván. Tiểu Ä‘oà n trưởng VÅ© Lăng, má»›i chiá»u hôm qua ở bên kia sông, mặt mắt còn phẳng phiu, bây giá» hà ng râu quai nón đã trổ Ä‘en ngòm. Tiểu Ä‘oà n trưởng giÆ¡ bát rượu vang: Äúng hẹn vá»›i các anh nhé. Chúng ta và o uống rượu vang giữa đồn Äại Bục. Nà o, các anh? Má»i ông Nguyá»…n? Má»™t lúc, Nguyá»…n và tôi nâng hai bát trÆ°á»›c mặt, nhÆ°ng không mừng đụng cốc. Chúng tôi vừa được tin vá» Két, Két đã ngã xuống ngoà i lô cốt. Chúng tôi uống im lặng viếng hÆ°Æ¡ng hồn ngÆ°á»i bồi bà n chiến sÄ© trinh sát trung Ä‘á»™i trưởng Két.
Mấy hôm sau chiến dịch chuyển sang sông Chảy, Nguyá»…n Tuân vẫn ở lại vá»›i 54. Tôi theo Ä‘á»™i võ trang tuyên truyá»n lên các là ng Mán Sừng trên rặng núi Voi rồi xuống vá»›i Trần Äăng lên mặt tráºn Phố Rà ng.
Bao nhiêu lâu rồi, chúng tôi vẫn thÆ°á»ng có dịp thăm há»i 54, tiểu Ä‘oà n em nuôi. Trú quân ở Kép Le, vá» Lai Xá, ở Hoà Lạc. Luyện quân ở Äịnh Hóa, lá»a trại đêm Hà Ná»™i giữa rừng. Chiến dịch giải phóng Tây Bắc 1952. Lại má»›i năm trÆ°á»›c, cuá»™c tiá»…n Ä‘Æ°a Ä‘Æ¡n vị tiến và o đánh bao vây Khe Sanh. Lần lên vá»›i Ä‘Æ¡n vị đóng quân trên Hoà Lạc ở SÆ¡n Tây, thoắt đấy mà ba mÆ°Æ¡i năm đã qua, cả Ä‘oà n ngÆ°á»i chiến dịch sông Thao bấy giá» còn lại má»—i má»™t bá»™ Ä‘á»™i Sá»u thợ rèn, tá»± vệ Ô Cầu Dá»n, nay là chÃnh trị viên trung Ä‘oà n.
Cái tình vá»›i chiến sÄ© và vá»›i trung Ä‘oà n Thủ đô của Nguyá»…n Tuân tuyệt nhiên không phải ngẫu nhiên. ấy là thói quen đến nÆ¡i đến chốn, chăm chút, ý nghÄ©a của má»™t ká»· niệm. NgÆ°á»i con trai lá»›n của Nguyá»…n Tuân đã là má»™t trong những cán bá»™ chỉ huy đầu tiên của Ä‘Æ¡n vị từ sáu mÆ°Æ¡i ngà y đêm chiến đấu trong lòng Hà Ná»™i ở Liên khu I. Có khi, Ä‘i chÆ¡i vá»›i Nguyá»…n Tuân và Xuân TrÆ°á»ng, ngÆ°á»i con trai ấy bây giá» là má»™t tÆ°á»›ng lÄ©nh trong quân Ä‘á»™i. Chúng tôi vá» quê Nguyá»…n Huy Tưởng ở Dục Tú. Ba cái xe đạp thong dong sang Äông Anh. Thá»i cụ tú Hải Văn bố dắt con và o nhà ả Ä‘Ã o Hà ng Giấy, đến thá»i bác Nguyá»…n, khác mà không khác, cái tình vẫn má»™t cha con ấy. CÅ©ng nhÆ° khi gặp lại Két trên bến Máºu A. Ông khách kỳ lạ để nhá»› vẫn thÆ°á»ng khai vị bằng rượu mạnh.
Hai ngÆ°á»i cÅ©ng và o Äại Bục nhÆ°ng không bao giá» còn gặp lại ngÆ°á»i nhà bà n cÅ© ấy nữa. Má»—i khi ngồi trông ra sóng hồ lăn tăn lẫn bóng liá»…u, bóng chiá»u, bóng bia hÆ¡i và sáng đèn quanh chân cá»™t sà n nhà Thuá»· Tạ, lại nhá»›. Thế mà là tháºt, những gắn bó xÆ°a sau. Vui chuyện, Nguyá»…n Tuân hay nói má»™t câu, má»™t câu nói Ä‘i nói lại:
- ừ! Phải viết chuyện ấy rồi phải viết.
Những từng trải và ká»· niệm cả Ä‘á»i thúc giục, đã viết ra đấy, nhÆ°ng chÆ°a được mấy. Má»—i ngà y qua trở thà nh má»™t thấm thÃa, khi chợt nhá»›, đêm nay ngồi quán cóc ông lão 81 lại nhá»› ngÆ°á»i hầu bà n nhà Thuá»· Tạ Bá» Hồ xÆ°a kia.
Những cái thÃch và vui ẩm thá»±c của Nguyá»…n Tuân không chỉ dá»… dãi vì miếng ăn miếng uống sang trá»ng, mà phải là hợp khẩu vị, ngon theo ý mình. Lá» muối vừng, há»™p nÆ°á»›c mắm chÆ°ng, cái gác-măng-dê trữ trên ba lô, thá»i chiến và thá»i bình, vẫn thế. Nguyá»…n Tuân sà nh ăn và kỹ tÃnh tuyệt nhiên không xô bồ. Nắng oi quá, nhắm rượu mÆ°á»›p đắng giải nhiệt, nhÆ°ng không xÆ¡i mÆ°á»›p đắng mắm tôm nhÆ° ngÆ°á»i ta. Không bao giỠđụng đến mắm tôm chợ. Ä‚n tinh đến thế, mà lại kỵ tá»i, mùi tá»i.
Tôi vừa đến, má»›i ngồi đã bị há»i:
- Có phải cáºu vừa ăn tá»i?
Nếu tôi ừ chắc Nguyễn Tuân sẽ bảo tôi đi đâu mai hãy trở lại. Tôi đáp:
- Không phải.
Cái mÅ©i thÃnh có vẻ bá»›t khó tÃnh vá»›i tôi, nhÆ°ng lại lẩm bẩm:
- ở nhà dưới lùa lên?
Sợ mùi tá»i, ông voi to đùng sợ con kiến. CÅ©ng lạ, cái lạ mà bình thÆ°á»ng. Bà i bút ký Phở đã Ä‘Æ°a tác giả và o hà ng những tay cá»±c thạo món quà nà y. Ãt ai biết Nguyá»…n Tuân chỉ ăn má»™t thứ phở, phở chÃn, phở thịt bò chÃn. Không đụng Ä‘Å©a và o bất cứ thứ phở nà o khác. Thịt bò chÃn, nạm hay mỡ, bánh vừa phải không nẫu vồng lên, không thái săn và thái máy nhÆ° Sà i Gòn mà Nguyá»…n Tuân gá»i đùa là vằn thắn phở. Xúc bánh xong, thái thịt lồi bà y lên rắc hà nh hoa và hạt tiêu - không á»›t, mặc dù thÃch á»›t cay. Ông nà o phở xà o, tái sách, tái dúng hay tái lăn, sốt vang lại Ä‘áºp quả trứng, thêm má»™t cục má»c thịt lợn, má»™t miếng giò lụa, hay phở thịt gà , thịt ngá»—ng, thịt chó rá»±a máºn, thì tùy. Tôi không ăn phở để tẩm bổ. Lùa tháºt nhanh, ăn tháºt nóng, lên hết chất phở, thú nhất. Không hà nh tây, mùi tầu, húng chó, không thêm nÆ°á»›c mắm, dấm á»›t, tÆ°Æ¡ng á»›t, không mỡ váng, không mỳ chÃnh, cốt thưởng thức cái tinh tuý của nÆ°á»›c dùng xÆ°Æ¡ng.
Táºp ký Băm Sáu phố phÆ°á»ng của Thạch Lam khen cái ngon của má»™t hà ng phở gánh Ä‘á»— cạnh cây hÆ°Æ¡ng trong sân nhà thÆ°Æ¡ng Phủ Doãn, bát phở rá» mấy giá»t cà cuống. Cả thà nh phố chỉ có má»™t hà ng phở cà cuống ấy. Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng cÆ°á»i: cái nÆ°á»›c chè tÆ°Æ¡i nóng bá»ng môi, cái bánh Ä‘áºu xanh ngá»t xÃt cổ, lại đến phở cà cuống, cái sá»± thÃch của anh nghiện vừa buông dá»c tẩu xuống ngon hay không ngon kể cÅ©ng đáng viết cho ra nhẽ.
Khoảng những năm 55, đôi lần Nguyá»…n Tuân còn ăn phở gánh ở tầng trệt nhà Äịa ốc Ngân hà ng, chá»— quán rượu Hoà ng Gia cÅ©. Hà ng phở nà y mở từ những năm thà nh phố còn bị chiếm. Rồi đến dạo quà phở thà nh cÆ¡m phở, ngÆ°á»i thà nh phở ăn phở lấy no, thì Nguyá»…n thôi ăn phở. Bút ký Phở cÅ©ng là vang bóng má»™t ká»· niệm mà thôi.
Nguyá»…n Tuân có nhiá»u cái không tháºt bất ngá». Nguyá»…n chÆ°a bao giá» cưỡi ngá»±a, không biết ngồi ngá»±a. Äạo diá»…n Phạm Văn Khoa là m phim Chị Dáºu, Nguyá»…n Tuân đóng vai chánh tổng cưỡi ngá»±a Ä‘i đốc thuế. Chủ nhiệm phim Ä‘i thuê ngá»±a, phải thuê cả ngÆ°á»i chủ ngá»±a đóng vai dõng đứng giữ cÆ°Æ¡ng cho ông chánh tổng ngồi trên yên, chÆ°a đến ná»a phút. Nguyá»…n Tuân chỉ Ä‘i chÆ¡i biển, không tắm biển. Dá»… hiểu: Nguyá»…n Tuân không biết bÆ¡i, dù bÆ¡i chó hai chân đạp tầm phòng. Äá»c ký sá»± Ra đảo của Nguyá»…n Khải kể vá» hà nh trình Nguyên Khải vượt biển ra đảo Cồn Cá», Nguyá»…n Tuân khoái riêng cái anh nhà văn trẻ nà y ngồi thuyá»n ra Cồn Cá» dÆ°á»›i bom và tà u chiến địch quần xung quanh mà không biết bÆ¡i, nhát nÆ°á»›c chẳng khác Nguyá»…n Tuân.
Nguyá»…n Tuân chẳng thiết cái quán bát nháo của ông lão 81. NhÆ°ng đến đây là má»™t cÆ¡ há»™i để nhá»›. Tách cà phê bÃt tất hay chén rượu có nhạt, cÅ©ng không quan tâm, chỉ bởi nó Ä‘em lại được cái cá»› Nguyá»…n Tuân kéo mẩu ghế ngồi. Dáng ông lão gà y gà y, bá»™ quần áo nâu non còm cõi, lom Ä‘om. Nguyá»…n Tuân nhá»› những cái khác. Má»—i đêm ngã sáu, từng ngÆ°á»i lại tìm vá» những ká»· niệm của mình. Những năm ấy chÆ°a có mấy quán cà phê, quán nÆ°á»›c bán kèm nÆ°á»›c trắng. Tôi không được biết Nguyá»…n Tuân thá»i xÆ°a kênh kiệu tà n nhẫn thế nà o, chỉ thấy bây giá» cÅ©ng chịu khó chÆ¡i tạp, chỉ có Ä‘iá»u là ngồi đối diện đấy, nhÆ°ng không nhìn mặt ai. Cái ác khẩu của nhà văn nà y thì khá»i nói. Tao mà chết, nhá»› chôn theo vá»›i tao má»™t thằng phê bình, ai đã bịa ra mà kể lại thế, nhÆ°ng giá ở dÆ°á»›i âm ty, thằng phê bình chẳng may nà o đó bị chôn sống, lại má»i ông Ä‘i uống rượu rồi Ä‘i chÆ¡i đảo Cát Hải thì chắc ông cÆ°á»i xoà , là m là nh ngay. Vẫn cái khó khăn hay cái dá»… dãi chỉ vì mình. Äã thÃch thì cứ cầm lấy, má»™t quyển sách mượn không bao giá» trả, má»™t nhánh hoa địa lan cắt thẳng ở cháºu vừa há»i chủ nhân vừa cắt.
- Ông 81 mới đổi mặt hà ng. Có cái rượu hay lắm.
TrÆ°á»›c cái chõng, ngá»n đèn hoa kỳ nhoè nhoẹt. CÅ©ng không ai để ý những bà y biện má»›i, lá» lạc rang lại lá» kẹo bi xanh Ä‘á» nhá»n nhợt, quà dá»— tiá»n trẻ con. Ông lão Ä‘Æ°Æ¡ng cù rù, lẩn mẩn bóc củ hà nh khô. Vá» hà nh kêu tanh tách nhÆ° báºt ngón tay. Cái chảo mỡ bắc ngay cạnh. Äáºu nghệ chấm muối hay Ä‘áºu rán, những mặt hà ng má»›i. Thêm mấy cái ghế lõi giấy ép cuá»™n chỉ nhà máy sợi bên gốc cây đã xây vuông viá»n quanh thà nh cái bà n. Báºp bênh nhÆ° chiếc ghế ngất ngưỡng trÆ°á»›c quầy rượu, cÅ©ng hay hay.
Tôi nói:
- Ra cái ông 81 nà y đã là m bồi cho Grapphơi ở Huế, ông Nguyễn ạ.
Nguyá»…n Tuân gáºt gáºt:
- Grapphơi công sứ Trung Kỳ.
- Tôi mới nghe ông ấy kể.
ChỠđợi sá»± ngạc nhiên, nhÆ°ng Nguyá»…n Tuân chỉ ừ thế rồi nhìn bá»™ quần áo nâu bạc của ông lão đồng chiêm xa lạ. Ông lão má»i khi cứ lặng lẽ lúc có khách, tá»± dÆ°ng bá»—ng báºt nói:
- ở Huế là m bồi, tôi kiêm cả chân bếp. Chả là má»—i lần cả nhà nó Ä‘i pÃch nÃch, Bạch Mã tôi phải lo các thứ, đâm ra thạo. Miếng giăm bông hun khói tôi cÅ©ng là m lấy được, khét bá» mẹ lại khen ngon. NgÆ°á»i Tây lắm cái ngược Ä‘á»i, còn An Nam mình thì khôn ngoan, hay xá» ngầm. Thế má»›i chết chứ. Tôi là m ăn lÆ°Æ¡ng gấp rưỡi. Nấu nÆ°á»›ng cho Tây chẳng khó nhÆ° cao lâu Tà u. Hà nh mỡ phi thÆ¡m lừng, Tây nở mÅ©i, thế là khen buồng. Các ông để ý xem, hèn nhất là cái mặn muối, thế mà Tây ăn cứ phải có lá» muối trắng nhÆ° bát hÆ°Æ¡ng mả tổ nhà nó để giữa bà n. Äá»™ng má»™t tý lại rắc muối, thế thì mất hết mùi vị, các cụ nhà ta kén đến hà ng chục loại nÆ°á»›c mắm vẫn còn chÆ°a bằng lòng kia mà .
Câu chuyện của ông lão quê mùa má»—i lúc má»™t sang trá»ng phố phÆ°á»ng, bắt đầu từ Huế lên Bạch Mã đến khi GrapphÆ¡i hết hạn ở Äông DÆ°Æ¡ng vá» Pháp Ä‘em theo cả thằng bếp giá»i. Thế là tôi phú bà đầm nhà tôi vá» quê, bảo là cho tôi Ä‘i kiếm cái vốn. Tôi Ä‘i xêlibạt ba năm bôông bêêng bên Tây. Các ông ạ, nói thá»±c chứ ngủ vá»›i đầm chán bá» xừ. Nó bắt phải đùa cả đêm, nhá»c lắm.
Thế là ông lão hÆ¡n đứt chúng tôi rồi. Cao hứng, Nguyá»…n Tuân chốc lại há»i má»™t câu vá» núi Bạch Mã, chén rượu để và o vè gốc cây sấu đã cạn từ lúc nà o. Phong tục và khách khứa ở những quán còm cõi chủ hà ng hay Ä‘uổi khéo khách không uống thêm mà còn bè nhè, thế mà ông lão vẫn để yên. Những câu chuyện của ông 81 đã là m chúng tôi lẫn lá»™n gốc sấu, gốc xà cừ, gốc cây sữa vá»›i những gốc thông và báºc đá tảng boongalô trên Bạch Mã. Tôi ngồi há»›p những chuyện trên vùng núi nghỉ mát ấy và chuyện chÆ¡i bá»i bên Tây mà tôi chÆ°a được biết đến bao giá», chỉ nghe cÅ©ng nhÆ° thuá»™c. Ông lão 81 vẫn bóc hà nh. Bây giá» tôi má»›i để ý bà n tay bồi bếp suốt Ä‘á»i ấy to bè bè, má»—i ngón nhÆ° trái chuối mắn khác hẳn khổ ngÆ°á»i thấp bé, gà y úa. Gia vị chuyên có củ hà nh Cái hà nh củ già má»›i hăng, không nhÆ° hà nh hoa, hà nh lá nhạt thếch. Rồi khách hà ng cÅ©ng đâm ra nghiện hà nh khô theo chủ quán. Các ông ạ, hôm nay có ngầu pÃn. Từ dạo chú khách ngoà i phố Huế đóng cá»a món cháo ngầu pÃn, thỉnh thoảng ông 81 xuống lò mổ mua chui được mấy cái. Da bò, thịt tái và *** trâu *** bò hồi nà y hiếm hẳn. Nghe nói máºu dịch thu mua, da thì và o nhà máy thuá»™c da, còn ngầu pÃn để xuất khẩu Ä‘i Hồng Công. Lão 81 hay khoe của lạ, mà không bao giá» vui chén vá»›i khách.
Lão chỉ nhìn ngÆ°á»i ta uống và đợi được khen hà nh phi thÆ¡m sá»±c mÅ©i. Lão giữ đúng quy lát nhà bếp nhà bà n có cái thú ở sá»± ngắm ngÆ°á»i ta thưởng thức - Nguyá»…n Tuân bảo thế. NhÆ°ng vẫn rôm rả chuyên Bạch Mã và bên Tây. Má»—i câu đối đáp nhÆ° nói cho mình nghe. Lão ấy cÅ©ng khoái nhá»› chứ! Nhá»› vui hay nhá»› buồn, nà o biết được vá»›i lão. Có lần tôi nói vá»›i Thanh Tịnh khi Ä‘á»c những hồi ký ông viết vá» thá»i là m nghá» hÆ°á»›ng dẫn du lịch rằng ông nhá»› lâu quá, Thanh Tịnh sáng tác ra má»™t câu ngạn ngữ, nhá»› lắm, khổ nhiá»u. Ôi tá»™i cho những ngÆ°á»i nhá»› lâu.
Chúng tôi Ä‘Æ°a má»™t khách Ba Lan ra ngồi gốc cây ở đấy. Nhà văn Dukôpsky đã lên mặt tráºn Äiện Biên nhÆ°ng A.Covanepsky, nhà văn Ba Lan nà y đến Việt Nam khi hoà bình đã láºp lại. Ông nhà văn hình thù cổ quái ấy chuyên viết phóng sá»± vá» Ä‘á»i sống loà i váºt. Covanepsky đã ở rừng châu Phi, đã qua suốt mùa hè trên ngá»n sông Amagiôn và ở cả năm trong vùng muá»—i rừng Ä‘Æ°Æ¡ng khai hoang mở đồn Ä‘iá»n chuối bên Braxin. Ông đã lặn lá»™i hầu khắp rừng núi thế giá»›i, chụp ảnh và viết vá» những con váºt kỳ lạ. CÆ¡vanepsky đã bảy mÆ°Æ¡i lăm tuổi, thế mà bạn Ä‘á»c ông nhiá»u nhất lại là thanh thiếu niên.
Ông đến là m khách của Hà Ná»™i cuối tháng chạp. ở lại tết Nguyên Äán, mấy khi được ăn cái tết cổ truyá»n mùa đông ở má»™t thà nh phố nhiệt Ä‘á»›i, nhÆ°ng CÆ¡vanepsky lại muốn đến xem mùa xuân táºn nÆ¡i rừng thẳm có muông thú hoang dã. Ông lên Lai Châu. ở tỉnh lỵ, tết xoè MÆ°á»ng Lay trên các nhà sà n cÅ©ng không quyến rÅ© nổi ông. Ông đã cưỡi bốn ngà y ngá»±a lên MÆ°á»ng Tè. Những địa danh MÆ°á»ng Thanh, LÅ©ng Cú, MÆ°á»ng Tè, Mèo Vạc, ngay đối vá»›i ngÆ°á»i Việt Bắc cÅ©ng táºn đâu đâu.
Trá»i rét ngá»t, gió cuốn dÆ°á»›i lòng Ä‘Æ°á»ng lên nhÆ° cắn và o mặt. Chúng tôi vác đến má»™t chai rom Sanh Giam mua ở khách sạn Mêtrôpôn. Uống cà phê bÃt tất pha rượu hảo hạng NhÆ°ng không ai lÆ°u tâm cà phê hạt muồng vá»›i cái rượu ngon nhất nÆ°á»›c Pháp mà là ngồi ở chá»— nà y để tưởng tượng ra đồng không mông quạnh cho ông nhà văn rừng rú quê ở châu Âu ấy trò chuyện. Ông kêu chán phòng ăn, phòng ngủ khách sạn từ hôm ở MÆ°á»ng Tè vá». Ông đòi đổi khách sạn Mêtrôpôn cho ông Ä‘i ở nhà sà n. Kiếm đâu ra của hiếm ấy ở đây.
NhÆ°ng rồi và i hôm đã quen lại dần. Cây sáng kiến ăn chÆ¡i Nguyá»…n Tuân nghÄ© ra cách tối ấy Ä‘Æ°a khách ra ngã sáu. Vừa đẹp trong ý nghÄ© chúng tôi. Cái lão nhà văn thế giá»›i CÆ¡vanepsky nà y có thể được gợi hứng thú khác. Rằng ở giữa nÆ¡i chÆ¡ vÆ¡ trông nghiêng qua mặt Ä‘Æ°á»ng nhá»±a phẳng lặng bóng ngá»n cây cao cao đằng xa, ánh đèn lốm đốm nhứ đêm sa mạc. Tôi đã cưỡi lạc Ä‘Ã qua sa mạc Gô bi, và o Mông Cổ. NhÆ°ng chÆ°a được tá»›i nÆ¡i nà o nhÆ° MÆ°á»ng Tè - Ông cÆ°á»i, má»™t chiếc răng hổng. Có Ä‘iá»u không nÆ¡i nà o nhÆ° MÆ°á»ng Tè, ông vừa kể lại và đưa tấm ảnh chụp ở sân huyện uá»·.
CÆ¡vanepsky vịn vai má»™t con gấu ngá»±a, gấu tháºt. Con gấu áng chừng hai ba tuổi cao to bằng ngÆ°á»i. Hai chân sau đứng, má»™t chân trÆ°á»›c đặt lên vai áo. Má»™t tay ông nhà văn, ông già tuyết Nôen để trên đầu con gấu.
- Không phải gấu Ä‘á»™n rÆ¡m của thằng thợ ảnh ở vÆ°á»n hoa các nÆ°á»›c châu Âu. Gấu tháºt. Tôi chÆ°a được thấy đâu nuôi gấu trong nhà . Äến bữa ăn, gấu ngồi chầu gầm bà n, nhặt cÆ¡m vãi. Lạ nhất thế giá»›i!
Tôi không dám nói, là m ông cụt hứng. ở giữa thà nh phố nà y ngÆ°á»i ta cÅ©ng nuôi gấu, mua bán gấu nhÆ° chó con. Ãt lâu sau, tôi trông thấy con gấu MÆ°á»ng Tè ấy ở má»™t trang há»a báo Ba Lan của má»™t ông nghá» chà o hà ng phụ tùng ô-tô Ä‘em đến. Nguyá»…n Tuân vốn thÃch tranh áp phÃch Ba Lan. Ông chà o hà ng má»›i quen nà y lại là má»™t ông Ba Lan. CÅ©ng chuyện thÆ°á»ng ngà y mà lạ, cái ông chà o hà ng bá»—ng nhiên chúng tôi quen. Hôm ấy, sân khấu ngoà i trá»i Nhà hát Nhân dân diá»…n tuồng hồ quảng tÃch LÆ°Æ¡ng SÆ¡n Bá Trúc Anh Äà i của má»™t Ä‘oà n hát Quảng Tây sang. Chúng tôi Ä‘i xem, tình cá» ngồi cạnh má»™t ngÆ°á»i Âu. Trong lúc đợi mở mà n, ông ấy đã mau miệng tá»± giá»›i thiệu. Biết tiếng Pháp, tiếng Anh, Mariam Stvensky ngÆ°á»i của hãng sản xuất phụ tùng ô-tô du lịch chuyên Ä‘i chà o hà ng. Nghe đệm há» Mariam, đã biết là má»™t ngÆ°á»i Do Thái Ba Lan. Ông nói lần đầu tôi đến Việt Nam. Lần thứ hai tôi Ä‘i xem nghệ thuáºt kịch Việt Nam. Nguyá»…n Tuân bảo là tuồng Trung Quốc. Ông Stvensky nhất định rằng đây là kịch hát Việt Nam. Hôm ná» tôi được xem rồi. Có những ngÆ°á»i tốt bụng, nhÆ°ng tÃnh Æ°Æ¡ng bÆ°á»›ng thế. Không thể lay chuyển được cái Ä‘iá»u lão đã Ä‘inh ninh.
NhÆ°ng lão rất vui, nháºn lá»i hôm sau lại gặp nhau để tiếp tục tranh luáºn xem vở kịch hát là của Trung Quốc hay của Việt Nam
Gặp cái lão gà n dở vô lý cù không cÆ°á»i kiểu Saclô, Nguyá»…n Tuân tá» ra thú vị. Chúng tôi hẹn Mariam đến nhà BuÄ‘a. BuÄ‘a ở phố Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng yên tÄ©nh, lại ở má»™t mình, tha hồ nói to. Thá»±c Ä‘Æ¡n: chai rượu vang của Nguyá»…n Tuân, lão kia sẽ Ä‘em đến rượu vốt ca Ba Lan và xúc xÃch hun khói - đúng khẩu vị Nguyá»…n Tuân và kết thúc bằng bát cháo gà ở ngã sáu dốc Hà ng Kèn gần đấy. BuÄ‘a không biết lão Mariam, nhÆ°ng tôi đến đặt tiệc thế, BuÄ‘a nháºn lá»i ngay.
Tôi má»›i quen BuÄ‘a những ngà y ở Thái Nguyên vá» Hà Ná»™i, nhÆ°ng đã nghe kể vá» BuÄ‘a từ khi còn trên Tuyên Quang. Là m việc nhà xuất bản Ngoại Văn, BuÄ‘a đã dịch ra tiếng Pháp Dế mèn phiêu lÆ°u ký và Truyện Tây Bắc của tôi. Giáo sÆ° má»™t trÆ°á»ng trung há»c Sà i Gòn, BuÄ‘a đã trốn ra kháng chiến ở miá»n Äông rồi được lệnh vượt TrÆ°á»ng SÆ¡n bảy tháng ròng rã ra Việt Bắc năm 1952 để là m việc ở Ä‘Ã i phát thanh. Cuá»™c Ä‘á»i tháºt dữ, mà anh chà ng thì ngÆ¡ ngác hiá»n là nh. Bạn bè gá»i tắt chứ tên anh là Gioóc BuÄ‘aren! BuÄ‘a cÅ©ng có nghÄ©a là ông pháºt, hợp vá»›i con ngÆ°á»i lù đù ấy. Có những tù hà ng binh Pháp, thằng An, thằng Bình hay đóng các vai Tây trong các phim Chung má»™t dòng sông và Vợ chồng A Phủ - những bá»™ phim vỡ lòng của Xưởng phim truyện, bá»n nà y cả ngà y loăng quăng xe đạp lượn phố tán gái. Khối cô mê thằng An. BuÄ‘a thèm lấy vợ mà đà nh chịu. Anh chà ng chỉ thạo sách vở. Má»™t lần, BuÄ‘a Ä‘i thăm Äiện Biên Phủ, gặp ở Tuần Giáo má»™t cô gái Thái lai Tây. BuÄ‘a mê quá. NhÆ°ng cả má»™t buổi tối ngồi uống cà phê cô ấy pha và im lặng. Chỉ say sÆ°a khi vá» Hà Ná»™i kể lại. Và câu chuyện tình ngáºm miệng ấy cÅ©ng qua đã nhiá»u năm rồi.
Chai vang Pháp của Nguyá»…n Tuân đặt giữa bà n. Lịch sá»±, chủ nhà mua thêm hai chai Boócđô. Mặc dầu chỉ ná»a cốc vang BuÄ‘a đã bị dị ứng mẩn ngứa Ä‘á» khắp ngÆ°á»i không chịu được. Tây mà không uống được rượu.
Ai đã tổng kết từ lâu rằng uống vang vá»›i phó mát - cách uống cổ Ä‘iển, ngon nhất. Ông bạn tình cỠđã tá»± đổi thá»±c Ä‘Æ¡n, tá»± khen mình và có nháºn xét thế. Bởi vì cái ông Ba Lan vui tÃnh bán phụ tùng ô-tô đã mang vốt ca đến vá»›i má»™t bá»c phó mát và bánh mỳ gối. Ông nà y cÅ©ng không bợm rượu mấy. Thà nh thá», chỉ còn có hai ngÆ°á»i chúng tôi không tế nhị. Cái vang Pháp Ä‘á» sẫm sao mà nó chát sÆ°á»›ng đến thế.
Một Tây, một Ba Lan khoái chà nâng cốc và nhìn hai tôi cạn cả cốc như uống bia. Ông Ba Lan nói to:
- Tôi đã nghe Dukôpsky nói chuyện vá» Việt Nam trÆ°á»›c khi sang đây. Má»™t ngÆ°á»i Ba Lan đã có mặt trên chiến trÆ°á»ng Äiện Biên Phủ. Tuyệt vá»i. Còn con gấu chụp ảnh vá»›i má»™t nhà văn đồng bà o của tôi đây nà y, tôi tặng các bạn tá» há»a báo. Rồi lão lại giở chuyện hôm qua.
- Vâng, những tối kịch hát Việt Nam, hay lắm. Không thể thêm má»™t câu nà o khác vá»›i má»™t ngÆ°á»i chỉ cho là mình đúng. NhÆ°ng BuÄ‘a ngÆ¡ ngẩn há»i:
- Äoà n kịch hát Trung Quốc Ä‘Æ°Æ¡ng diá»…n ở nhà hát Nhân Dân?
- Không, Ä‘oà n nghệ thuáºt Việt Nam. Tôi đã đến Bắc Kinh, Trung Quốc hát khác.
- Có diễn viên Hồng Tuyến Nữ nổi tiếng.
- Äá»u là Việt Nam. Tôi biết mà .
Câu chuyện đùa cợt dằng co, miên man, buổi tối không hẹn mà nên. Mariam Stvensky kể bốn giỠsáng mai đã sang sân bay. ở đây vỠlà xếp va li.
- Không sao, phải tranh luáºn cho đến được sá»± tháºt, sá»± tháºt chỉ có má»™t!
Chốc chốc lại hura: nghệ thuáºt muôn năm. Ông Ba Lan ôm tôi đứng dạy nhảy, má»™t tay giÆ¡ cái ảnh con gấu MÆ°á»ng Tè. Hu ra, hu ra. Phụ tùng ô-tô, phụ tùng ô-tô cÅ©ng là nghệ thuáºt. BuÄ‘a hà o hứng: Cho tôi uống! Cho tôi uống! Rồi sẽ nằm gãi má»™t tuần lá»…, không sao, không sao.
Mariam tiếng Pháp giá»ng mÅ©i, giÆ¡ cốc trịnh trá»ng:
- Hãy nghe tôi nói. NgÆ°á»i bán phụ tùng không chà o hà ng đâu, mà nói vá» triết há»c. Thứ nhất, chúc con ngÆ°á»i tiến tá»›i bằng cái ô-tô, nhân loại sẽ đến được thá»i kỳ trong ngÆ°á»i há»ng hóc bá»™ pháºn nà o thì thay bá»™ pháºn ấy. Thứ hai, bấy giỠở ô-tô cÆ¡ thể của các bạn có cái gì cÅ©, cái gì há»ng hãy cho tôi biết. Hãng tôi sẽ gá»i sang, tôi sẽ Ä‘i theo, tá»± tay lắp máy má»›i cho các bạn, máy liệt, máy hóc lại chạy ngay. Con ngÆ°á»i bằng cái ô-tô, hÆ¡n cái ô-tô. Hua ra... hua ra...
- Nhưng không có bánh mata (*)
(*Bánh mỳ Do Thái má»ng nhÆ° bánh Ä‘a, ngÆ°á»i Do Thái ăn vá»›i súp lạnh trong các dịp lá»… lá»›n)
- CÅ©ng được. Äây là má»™t lá»i chúc hạnh phúc.
Khuya rồi, chúng tôi má»›i ra ngã sáu. Không nhá»› chốc nữa ông bán phụ tùng ô-tô - và tÆ°Æ¡ng lai, bán cả phụ tùng ngÆ°á»i phải sang sân bay Gia Lâm. HÆ¡i vang đã nhạt, ngÆ°á»i cÆ°á»i nhiá»u quá cÅ©ng đâm buồn, những cái bóng chúng tôi Ä‘i lẳng lặng.
Phó mát là m bứ bụng, không muốn ăn cháo gà . Vả lại, các bạn Tây không khoái chén súp đêm. Chúng tôi và o chõng cà phê bÃt tất của lão 81. Là m nhÆ° phong tục Nga, khi tiá»…n Ä‘Æ°a, má»i ngÆ°á»i đặt tay lên đầu gối ngồi im vá»›i nhau trong giây lát.
Má»™t bác xÃch lô vá» khuya, ghếch cái sà n xe rên ken két lên bá» hè. Bên gốc sấu bà nh rá»… sù sì, mảnh gá»— là m bà n, những mẩu gá»—, cái lõi cuá»™n chỉ dá»±a cây, dá»±a tÆ°á»ng, má»—i ngÆ°á»i trầm ngâm nhìn Ä‘i đâu. Cả cái lão cà phê số nhà 81 kia nữa, chắc đã là m má»™t chén trÆ°á»›c khi dá»n hà ng. Biết đâu ông lão nà y, bác Chữ cháo gà , những ông xÃch lô đầu hói râu ráºm, các cụ ngÆ¡ ngác vác cả luỹ tre trong là ng vỠđây, há»i ra thì lão nà o, lão nà o cÅ©ng đã Ä‘i bồi bếp, cho tây đầm ăn ra sao thì chúng phải ăn thế đấy, lại đã sang đánh nhau bên Pháp, bên Ma rốc từ thế chiến thứ nhất. Ai cÅ©ng đã bôn tẩu sông hồ bằng mây chúng tôi. Ông cà phê Ä‘Æ°Æ¡ng lÆ¡ mÆ¡ trá»i đất ở đâu. Thấy ngÆ°á»i lố nhố và o, hai cái đầu gối quần nâu lòng thòng đứng dáºy.
- May quá, còn cái ngầu pÃn.
Bác xÃch lô ngồi ngủ gà trên cái đệm xe, chá»t tỉnh nói to và o:
- Tôi, tôi, để cho tôi.
- ừ, chứ bảo mấy ông Tây nà y ăn *** bò thì các ông ấy chết khiếp.
Lão bếp già 81 cÆ°á»i tủm, vẻ thà nh thạo:
- Cứ bảo xúc xÃch nhồi, thì cÅ©ng nuốt tất.
Bác xÃch lô lại nà i:
- ấy, để cho tôi. NgÆ°á»i mình thì phải dùng cái bổ thẳng má»™t lèo má»›i kiến hiệu được. Ông Chữ cho tôi bát cháo trắng, rồi thì tống và o đấy *** bò, *** dê, *** chó bao nhiêu cÅ©ng cân.
- Äược được. Ai cÅ©ng đủ. Các vị chÆ¡i khuya thế? Ông nà y ngÆ°á»i nÆ°á»›c nà o mà trông giống quan công sứ GrapphÆ¡i. Các vị dùng cái Ä‘en hay cái trắng?
Lại vẫn quan công sứ, quan công sứ vá»›i cà phê hay rượu trắng, lẩn thẩn ăn ngÆ°á»i đấy.
- Nà y cụ bÃt tất, năm nay tuổi giá»i cụ được bao nhiêu?
- ThÆ°a ông, nhà cháu thất tháºp rưỡi.
- Thế thì cái thằng quan công sứ của cụ xuống chơi với giun lâu rồi.
Ông cà phê bÃt tất nói má»™t câu ngắn thôi, nhÆ°ng ý nghÄ©a thì địch được vá»›i câu triết lý của ông Ba Lan sắp bán phụ tùng cÆ¡ thể con ngÆ°á»i.
- Các cụ xá cho. Chuyện chiêm bao ấy mà .
Äêm thà nh phố trên ngã năm ngã sáu bá» hè. Khách đến, khách Ä‘i, lủi thủi trong bóng tối, không có báo in, báo tÆ°á»ng mà má»i chuyện đâu cÅ©ng theo ngÆ°á»i tụ lại, má»—i ngÆ°á»i Ä‘em đến má»™t chuyện. Những ông Ba Lan và BuÄ‘a và ông Aki chẳng bao giá» gặp nữa, mà cứ nhá»› nhÆ° hôm qua, nhÆ° lão 81 lúc nà o cÅ©ng quan khâm sứ GrapphÆ¡i. Vâng, đã là nhá»› lại thì dẫu vui xÆ°a kia cÅ©ng là ná»—i buồn bây giá».
Shoisi Aki, mà có tên là Nguyá»…n An Nghệ, cái ngÆ°á»i Nháºt ấy đã ở vá»›i chúng tôi suốt chÃn năm kháng chiến. Aki đến khi chúng tôi ở núi Thượng Yên, trong má»™t là ng dân tá»™c Dao Ä‘á» giữa má»™t cánh rừng ráºm bá» sông Lô trên bến Bình Ca.
ChÆ°a bao giá» cÆ¡ quan rúc và o má»™t nÆ¡i hóc hiểm đến thế. Nguyá»…n Tuân ngại nÆ¡i nà y nhất. Äến Thượng Yên, trong cánh rừng ẩm Æ°á»›t Nguyá»…n Tuân má»›i thá»±c sá»± bị những cÆ¡n sốt rét hà nh hạ. TrÆ°á»›c, tiếng là yên rừng, nhÆ°ng còn ở ngoà i đồi chân Tam Äảo và bên sông Thao. ở xóm núi Yên Dã, Ä‘i má»™t quãng ra huyện lỵ Äại Từ, đã là Hà Ná»™i nhá» của chúng tôi. Câu thÆ¡ ngao ngán Sá»›m nay ra khá»i u tì quốc của Xuân Diệu là để lÆ°u niệm nÆ¡i nà y. Thế mà đến khi chui và o rừng sâu Thượng Yên u tì và ma quái nhà thÆ¡ Xuân Diệu lại lặng im. Có lẽ đã quen rồi, mặc dầu ở đấy, trong cÆ¡ quan, ná»a đêm anh Truáºt là m kế toán quê Thái Bình đã chết sốt rét ác tÃnh. Nguyá»…n Tuân cứ Ä‘i đâu vá», chỉ nằm giữa tre nứa âm u mÆ°Æ¡i hôm lại sốt, lại rên rẩm thấp khá»›p. Trần Mai Thiên, con trai Nam Cao, khi bố cháu hy sinh, chúng tôi đón được Mai Thiên, mẹ cháu gá»i ở Äại Hoà ng háºu địch chiến trÆ°á»ng khu Ba ra, cháu Ä‘Æ°Æ¡ng ở vá»›i chúng tôi. Có hôm, cả buổi Mai Thiên ngồi bóp chân cho bác Tuân. Cụ bếp Ban vác củi ngoà i rừng vá» qua, Ä‘i xuống bếp, lại lẩm bẩm: Rõ nhà già u đứt tay. Má»i ông và o rừng vá»›i tôi Ä‘i và i chuyến củi thì khá»i chân ngay thôi. Chẳng khi nà o Nguyá»…n Tuân bá»›t nghiến ngả tôi vá» cái chá»— má»›i của cÆ¡ quan ở Thượng Yên. Có khi giáºn cá chém thá»›t. Tôi ở Tây Bắc vá», Ä‘em theo trong ba lô má»™t cái sáo Mèo. Sáo Mèo nhÆ° ống trúc có cái lưỡi gà bằng đồng. Tôi không biết thổi, những cháºp tối trong rừng sâu hay lấy sáo ra rên rỉ lên Ä‘á»™c má»™t tiếng toè... toè... tôi nhá»› tiếng sáo vắt vẻo núi cao trên những thung lÅ©ng ruá»™ng báºc thang.
Nguyễn Tuân bảo:
- Ông cất Ä‘i cho tôi nhá». Nghe ông thổi sáo, tôi Ä‘au tai hÆ¡n Ä‘au chân thấp khá»›p.
Tôi ở bên báo Cứu Quốc đổi công tác vá», được phân công tìm địa Ä‘iểm má»›i. CÆ¡ quan chuyển ở cây số 7 Ä‘Æ°á»ng Hà Giang trong xóm Äá»™ng Móc chân núi Là sang đây. Nguyá»…n Tuân rỉa róc: Chá»— núi Là không đủ kÃn mà lại phải chui sang rừng Thượng Yên. Theo thằng nà y rồi thì sốt rét, rồi bụng báng chết hết. Có thể nhiá»u ngÆ°á»i nghÄ© nhÆ° thế, nhÆ°ng không nói ra. Chỉ Nguyá»…n Tuân không dứt ca cẩm. ối giá»i Æ¡i, ông ở Chợ Rã, ở Tủm Tó, ông nằm đất, ông rang bá» hung ăn, ông xÆ¡i thịt lợn không muối thối um lên, ông uống rượu men lá cÅ©ng khá»i ốm, ông còn thiết, còn nghÄ© đến ai.
Bác Ngô Tất Tố chén thịt lợn lá»ng cụ bếp Ban đã kho riá»ng cạn khô vẫn tanh đến lá»™n má»a. Nguyá»…n Äá»— Cung ngoà i bá» sông và o bắt châu chấu ăn sống. Nguyá»…n Tuân từ lán ở xuống nhà bếp lững thững Ä‘i sau con kỳ Ä‘Ã ra rình bắt gà . Có con trăn gió nằm phÆ¡i mình ở bãi cá» ven suối trên đám lá cải soong chúng tôi sắp xuống hái. Những cái đó thấm đâu vá»›i khi tôi ở suối Lá»a trong vùng rừng Yên Thế Thượng, ở PÃc Cáy núi PhÃa Bioc là m báo Cứu Quốc Việt Bắc. Tôi hoá ra máu cá, khi nghe những lá»i ca thán.
Äến Thượng Yên, Shoisi Aki sốt rét dòng dã, mặt trắng nhợt. Äặng Thai Mai chủ tịch ủy ban Hà nh chÃnh Kháng chiến Thanh Hoá đã gá»i Aki ra cho chúng tôi. ở Tokyo, Aki sang Äông DÆ°Æ¡ng thá»±c táºp tốt nghiệp đại há»c kinh tế. ÄÆ°Æ¡ng ở Vinh thì Nháºt thua tráºn đầu hà ng Äồng Minh. Aki trốn và o trong là ng. Äặng Thai Mai nhắn: Aki biết tiếng Anh, có thể dạy Aki tiếng Việt để Aki dịch tiếng Anh. Ai cÅ©ng gá»i Shoisi Aki là Nguyá»…n An Nghệ, cái tên Nghệ An ká»· niệm nÆ¡i Aki Ä‘i vá»›i kháng chiến Việt Nam.
Lán chúng tôi ở và là m việc bên bụi nứa ráºm rạp góc đồi. Má»—i lán thà nh má»™t tổ tăng gia. Nuôi gà trồng Ä‘áºu, rau muống, cải soong. Nguyá»…n Tuân, Aki vá»›i tôi và Nguyá»…n Äình Nghi. Äôi khi có Phan Khôi Äà o Duy Anh, Phan Ngá»c bên bến Ngá»c sang. Nguyá»…n Äình Nghi Ãt tuổi nhất, chủ lá»±c cuốc xá»›i, là m chân tổ trưởng tăng gia.
Mấy năm ở rừng Thượng Yên mà nhá»› lại tưởng nhÆ° đâu má»™t và i ngà y. Bởi chỉ khi ra ngoà i, Ä‘i công tác, Ä‘i chiến dịch, quang cảnh và má»i việc má»›i đổi khác. Trở vá» trong rừng, ngà y ngà y lại nhÆ° thế. Dáºy theo hiệu còi, táºp thể dục, vác xẻng cuốc xách ống vầu nÆ°á»›c tiểu xuống sÆ°á»n đồi tăng gia rồi lên là m việc, đến giá» sang nhà bếp ăn cÆ¡m, há»p kiểm Ä‘iểm cuối ngà y, và o xóm ngÆ°á»i Dao dân váºn, dạy há»c, là m vệ sinh quét dá»n nhà , chuồng trâu... Aki nằm phủ phục trong mà n, lồm cồm chui ra. Sáng sá»›m, mở mắt trong đám sÆ°Æ¡ng đặc quện. Hình nhÆ° nằm ngủ, các đốt xÆ°Æ¡ng dÃnh lại, bấy giá» duá»—i chân tay ra Ä‘au ê ẩm.
Aki đã ra ngoà i đầu nhà lúc nà o. Chắc đã dứt cÆ¡n sốt. Mặt vuông bạnh quai hà m, khung xÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i cao to gầy rạc. Không phải Aki táºp thể dục. Aki ngồi phệt trên mặt đất ẩm. Hai chân xếp bằng tròn, tay đặt trong lòng, mắt nhắm nghiá»n, mặc má»i ngÆ°á»i vung tay vung chân, vặn mình, nhảy nhót. Äến lúc ai nấy đã xuống vÆ°á»n sÆ°á»n đồi, Aki lẳng lặng đứng dáºy, cầm ống nÆ°á»›c đái, bÆ°á»›c theo. Thỉnh thoảng Aki lại ngồi nhÆ° thế. ChÆ°a bao giá» tôi há»i vì sao.
Suốt ngà y, Aki cắm cúi bên cái bà n vỉ tre trÆ°á»›c giÆ°á»ng nằm. Aki chỉ đứng dáºy ra cạnh bụi nứa khi nghe tiếng khu trục Spitphai, kinh côbra cổ ngá»—ng theo sông Lô lên lÆ°á»›t qua. Aki dịch sang tiếng Anh các truyện anh hùng chiến sÄ© của chúng tôi viết vá» Nguyá»…n Quốc Trị, Giáp Văn KhÆ°Æ¡ng, nữ du kÃch Nguyá»…n Thị Chiên, lão nông Hoà ng Hanh... Bản thảo giấy tá» ngổn ngang trên mặt dát giÆ°á»ng nứa ngá»™.
Những hôm trá»i nắng, Aki ngồi lặng yên ngoà i rừng. Mặt nhợt nhạt mà u Ä‘au gan. Aki đăm đăm nhÆ° ban sáng nháºp thiá»n. Má»™t lúc lâu lại và o ngồi trÆ°á»›c bà n. Ngà y nà o cÅ©ng thế không nói má»™t câu. Nếu không trông thấy Aki Ä‘á»c sách, tưởng Aki không biết tiếng Việt. Nghe tiếng gà kêu quét quét, Aki nhá»m lên. Aki ra Ä‘uổi kỳ Ä‘Ã . Con kỳ Ä‘Ã mốc thếch nhÆ° con thằn lằn to bằng bắp chân từ hang hốc nà o ra cả ban ngà y Ä‘Æ°Æ¡ng rÆ°á»›n cong cổ nghe ngóng. Cái chuồng gà của má»—i ngÆ°á»i đặt giữa sân trÆ°á»›c mặt, tối lại khiêng và o trong nhà . Những khi con cáo, con rắn bò đến Aki cầm cái sà o nứa ra Ä‘uổi.
ở nhà bếp, Aki ngồi má»™t góc, ăn nhai hững há», nhÆ°ng bao giá» cÅ©ng hết xuất cÆ¡m muối vừng. Không có lá» kem nÆ°á»›c mắm, ống bÆ¡ thịt kho, nhÆ°ng thỉnh thoảng, Aki tẩm bổ má»™t món đặc biệt: chuối tiêu thái từng khoanh má»ng để và o bát, rồi Ä‘áºp quả trứng gà quấy lên. Món sống sÃt hổ lốn ấy không ai dám bắt chÆ°á»›c.
Thế rồi nghe đồn tù binh ở Äiện Biên Phủ được giải vá» thị xã Tuyên Quang. Chỉ mấy hôm không ra mà ven sông Lô đã san sát má»™t dá»c những nếp nhà mái nứa. Thị xã má»i khi ban ngà y vắng ngắt bá»—ng đông nhÆ° há»™i. Bá»n tù ốm nặng và tù bị thÆ°Æ¡ng ngà y nà o cÅ©ng được Ä‘Æ°a xuống bè xuôi vá» nÆ¡i trao trả dÆ°á»›i bến Việt Trì. Tây trắng Tây Ä‘en Ä‘i lêu đêu, ngất nghểu. NgÆ°á»i da Ä‘en chỉ còn thô lố hai con mắt trắng dã. Những tù binh gà y yếu quá trÆ°á»›c khi thả được giữ lại vá»— béo cho Ãt ngà y.
Quanh thị xã đổ cả ra xem tù binh. Không còn những máy bay cổ ngá»—ng, B26 lên bom bắn. NgÆ°á»i Ä‘i đông nhÆ° mÃt tinh. Aki ra thị xã, trở vỠđứng trÆ°á»›c lán, nÆ°á»›c mắt rà n rụa. Không biết khóc buồn hay khóc vui. Nhá»› chÃn năm trÆ°á»›c, khi chạy và o là ng, bây giá» Aki bồi hồi sắp được trở vá». Vợ Aki dạy Ä‘Ã n piano. Äứa con gái, khi ra Ä‘i còn nhá». Nếu được bình yên, năm nay mÆ°á»i má»™t tuổi.
Thế rồi vá» Hà Ná»™i. Má»—i tháng có má»™t chuyến tà u Nháºt và o cảng đón những ngÆ°á»i Nháºt lÆ°u lạc còn sống sót ở Việt Nam. ở thà nh phố má»i việc má»›i báºn rá»™n. Má»™t hôm, Aki đến chà o má»i ngÆ°á»i, Aki sắp xuống Hải Phòng. Bấy giá» bá»—ng thấm thÃa cái xa cách.
Chúng tôi đêm hôm ấy la cà ra ngã sáu. Lui hủi ánh đèn chai, đèn hoa kỳ, gánh cháo gà , chõng cà phê, rượu trắng, Ä‘áºu nghệ, ngầu pÃn, lạc luá»™c nhÆ° ngà y trÆ°á»›c đầu xóm các nhà hát ngoại ô hiu quạnh bên Thượng Cát, trong Ba La Bông Äá». ở Khâm Thiên bây giá» vẫn còn lác đác và i nhà tom chát không bá» Ä‘i Nam. Loáng thoáng tiếng Ä‘Ã n tÆ°ng tá»ng, tiếng phách... NhÆ°ng chẳng hiểu sao, không phải vì sợ phạm ná»™i quy và o vùng má»›i giải phóng, chúng tôi chẳng còn háo hức thú chÆ¡i nhÆ° năm xÆ°a. Mà chỉ lang thang tha thẩn các hà ng quán phố đông, phố vắng, quanh các rạp Chuông Và ng, Kim Phụng, Ä‘Æ°Æ¡ng diá»…n các vở cải lÆ°Æ¡ng diá»…m huyá»n La Mã kèm cái kịch ngắn chống di cÆ° chẳng mảy may ăn nháºp vá»›i nhau.
Tôi bảo ông lão 81, ông nà y là ngÆ°á»i Nháºt. Ông 81 kêu lên: ối giá»i Æ¡i, nÆ°á»›c ta lắm thứ ngÆ°á»i quá. Lúc nghe ông Nháºt sắp vá» nÆ°á»›c, ông 81, quên cả thói tục dá»ng dÆ°ng của ngÆ°á»i hầu bà n, đã uống góp má»™t chén vá»›i khách. Chúng tôi ra ngồi sưởi trÆ°á»›c cá»a lò sau nồi cháo đã cạn sôi sùng sục. Dá»… đã quá ná»a đêm. Gió à o à o lòng Ä‘Æ°á»ng, sá»™t soạt miếng ny lông trên lÆ°ng ông xÃch lô đầu quả gáo nhÆ° lão quan tà u Tưởng thất thế và o giá» nà y tà tà đến là m chén rượu vá»›i bát cháo ấm bụng rồi ra ga Hà ng CỠđón tà u chợ dÆ°á»›i Phòng lên. Lão cà phê bÃt tất nói vá»ng ra nhÆ° khoe cho má»i ngÆ°á»i biết:
- Ông ấy là ngÆ°á»i Nháºt?
Bác cháo gà Chứ nhăn nhó ngÆ°á»›c cặp mắt lông quặm kèm nhèm nhìn đám khách muá»™n. Chắc chẳng rõ ra ngÆ°á»i nà o ngÆ°á»i nà o, nhÆ°ng bác gáºt gù: Nháºt à , giô tô nay, giô tô nay. Tá»± nhiên nhá»› mấy chữ cóp nhặt chế giá»…u của ngÆ°á»i thà nh phố nà y má»—i thá»i kỳ biến Ä‘á»™ng Ä‘á»u vẽ nên được bức tranh thế sá»± bằng chữ nghÄ©a, ai cÅ©ng xì xồ và i ba câu: mét xì bô cu, măng giê ca ca... hẩu sá»±c, tả lá»› và và i năm có ngÆ°á»i Nháºt đến lại thêm arigatô... giôtônay... Bác Chữ chắp tay, cung kÃnh: Má»i các ông ngồi'. Mấy chiếc ghế con được khá»›p lại thà nh bà n. Những mẩu củi trong lò đã vạc than được vét ra mặt Ä‘Æ°á»ng là m đống lá»a sưởi cho mấy ông khách sau cùng. Bác moi ra cái chai rót Ä‘á»u, lại bÆ°ng má»™t chén và o lão 81.
- Chẳng nói giấu gì chư vị, nhà em vừa là m một chén rồi. Lâu lắm mới lại trông thấy ông giôtônay, em xin hầu chư vị chén nữa.
Gió sởn quanh gáy, không ai biết cÆ¡n lạnh thÃt ngÆ°á»i. Bác Chữ cất chai và o ngăn kéo lại lôi ra hai thanh tre mà má»—i hôm vừa đặt gánh, thằng con trai bác đã Ä‘i các phố quanh quanh chõ và o đầu ngõ gõ sá»±c tắc, sá»±c tắc' cho má»i ngÆ°á»i biết cay hạp trúc sá»±c tắc cháo gà đã đến.
Thanh tre kê xuống mặt Ä‘Æ°á»ng nhá»±a, thanh tre sá»±c tắc thà nh cái phách.
- Nhà em xin hầu cán bộ một khổ.
Hãy còn giăng gió gió giăng
Äừng lo lắng thanh xuân bất tái
Biết rằng ai đã hơn ai...
Nguyá»…n Tuân hứng chà cầm cái ống khói bếp gõ ngón tay đánh trống chầu nhịp. Ông xÃch lô đầu quả gáo tưởng Ä‘i ngay, nhÆ°ng đã lại Ä‘Æ°Æ¡ng thiu thiu lúc ấy cÅ©ng nhá»m dáºy. Má»—i ngÆ°á»i má»™t tâm sá»± ở cái ngã sáu Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»i nà y. Chẳng ai Ä‘oái hoà i đến Aki ngồi yên, nÆ°á»›c mắt lã chã. Aki khóc. CÅ©ng không ai để ý những câu Æ° á» rên rỉ bát nháo gió giăng của bác hà ng cháo. Im lặng má»™t lúc lâu. Nguyá»…n Tuân vá»— lÆ°ng Aki:
- Mai đã Ä‘i rồi, Tokyo Ä‘Æ°Æ¡ng đợi anh. Tôi hò chúc Aki má»™t bà i Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»ng từ biệt Hà Ná»™i.
Hãy giữ lâu được nỗi nhớ cái đêm đạm bạc nà y.
Chiá»u chiá»u mượn ngá»±a ông đô
Mượn kiệu chú lÃnh Ä‘Æ°a cô tôi vá»
Ngựa ô đi đến quán Lau
Ngá»±a hồng đủng đỉnh Ä‘i sau gò Äiá»n
Không rõ mấy câu ca dao Phú Yên ấy Aki hiểu đến đâu. Tôi thì tôi bồi hồi nhá»› xÆ°a kia những khi há»p mặt thanh niên hay truyá»n bá quốc ngữ nghe TrÆ°á»ng Äình Thi giá»ng Bắc lại hò Phú Æ n kể vá» ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông lặn lá»™i dắt vợ cõng con vượt đèo xa xứ kiếm miếng ăn. NgÆ°á»i đứng cất tiếng hò cÅ©ng hốc hác não ná» nhÆ° ngÆ°á»i tha hÆ°Æ¡ng kia. Má»—i khi uống và buồn, Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng bắt chÆ°á»›c giá»ng TrÆ°á»ng Äình Thi hò Phú Æ n. Có phải những câu hò ngÆ¡ ngẩn não lòng trong đêm lạnh giữa những con ngÆ°á»i đã trải mấy cuá»™c Ä‘á»i là m rÆ¡i nÆ°á»›c mắt xuống Ä‘Æ°á»ng thà nh phố nhÆ° dòng sông miên man, nhá»› nhà , mà mừng trở vá», không còn lệ ai chan chứa biết Ä‘i đâu vỠđâu nhÆ° khi ở rừng Thượng Yên, mà khóc cÅ©ng chẳng vì lẽ gì. Nguyá»…n Tuân nhìn Aki. Nguyá»…n Tuân rút khăn tay chấm mắt. ở câu hò Phú Æ¡n của con ngÆ°á»i ấy còn ngổn ngang bao nhiêu hÆ¡n cái thằng Aki trở vá». Là m sao hiểu được những giá»t nÆ°á»›c mắt kia vì ná»—i niá»m ai.
(Vá» Tokyo, Shoisi Aki là m tổng thÆ° ký đầu tiên của há»™i Nháºt Việt hữu nghị. Hai năm sau, Aki lại sang Hà Ná»™i. Nguyá»…n Tuân gá»i tặng vợ và cô con gái Aki Ä‘Æ°Æ¡ng há»c nhạc viện mấy thÆ°á»›c lụa vân tÃm mà u máºn háºu. Chuyến ấy vá», Aki bị bệnh gan và mất).
Cụ tú Hải Văn đã cho cáºu con trai má»›i lên mÆ°á»i theo đến nhà hát ả Ä‘Ã o Hà ng Giấy. ThÆ¡ Äá»— Mục, cụ tú dịch:
MÆ°á»i năm tỉnh má»™ng châu DÆ°Æ¡ng
Há»i thêm má»™t tiếng phÅ© phà ng ngà y xanh
Cụ tú Hải Văn, tác giả bà i thÆ¡ tám chữ Ä‘á»™c váºn Ai, mà năm 1981, Nguyá»…n Tuân in tuyển táºp đã viết tay trang đầu để trả lá»i má»™t ngÆ°á»i chị có nhã ý há»i vá» thÆ¡ cụ tú H.V. nhá»› Huế, xin chép hầu chị bà i thÆ¡ Ä‘á»™c váºn ai.
Những là dặm liễu bay hồn khách
Nà o thấy mà nh hoa thoáng bóng ai
Buồm thuáºn gió xuôi vui mặt bạn
Canh tà n rượu tỉnh giáºt mình ai
Cầm tay dặn với ba câu chuyện...
Cuá»™c Ä‘á»i phóng túng và nếp nhà quan các cụ ná»™i đại thần trị nháºm đất SÆ¡n Tây, đã in Ä‘áºm, đã má» chồng lên ngà y tháng Ä‘á»i con Ä‘á»i cháu từ bao giá». Nhiá»u lần Nguyá»…n Tuân, Nguyên Hồng và tôi thÆ°á»ng lên SÆ¡n. Chúng tôi ngồi bên hà o thà nh, dÆ°á»›i cây sữa. Mặc Nguyên Hồng vá»›i bà 'cai ách bán hà ng - khuôn khổ ngÆ°á»i đẹp kiểu của ông ấy. Tôi há»i Nguyá»…n Tuân: Chữ ngÆ°á»i tá» tù, Äỉnh non Tản và tất cả vang bóng của ông Ä‘á»u phảng phất SÆ¡n Tây, thế ông đã Ä‘i ả Ä‘Ã o ở Äông Tác chá»— gần chốt Nghệ kia chÆ°a?, Nguyá»…n Tuân tủm tỉm và lặng yên.
Truyện ký Vang bóng má»™t thá»i, hình ảnh những ngà y qua xa xÆ°a. Vang bóng má»™t thá»i Tây mà Nguyá»…n Tuân lúc nà o cÅ©ng định viết, đã công bố trên trang Cùng má»™t tác giả từ khi táºp truyện ngắn Vang bóng má»™t thá»i in lần thứ nhất. Thá»i ấy, thá»i Tây, má»›i thá»±c Nguyá»…n Tuân, những nông ná»—i, những vang bóng của Nguyá»…n Tuân. Cái nà y tôi phải viết... Cái nà y ông phải viết... Viết chứ! ở Tuỳ bút 1, Tuỳ bút 2, Má»™t chuyến Ä‘i hay Chiếc lÆ° đồng mắt cua, hay ở những tuỳ bút kháng chiến, những cái đã viết và những cái chÆ°a viết má»›i chỉ là mà nh hoa thoáng bóng ai chứ chÆ°a bao giá» Nguyá»…n Tuân thá»±c đã viết.
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y:
Tà i sản của quykiemtu
Chữ ký của quykiemtu Rượu gặp bạn hiá»n ngà n chén thiếu
Chuyện ngÆ°á»i không hợp ná»a câu thừa
29-10-2008, 10:10 AM
Thượng Thiên Hạ Äịa Duy Ngã Äá»™c Tôn
Tham gia: May 2008
Äến từ: Việt Nam
Bà i gởi: 3,304
Thá»i gian online: 3 tuần 5 ngà y 16 giá»
Thanks: 932
Thanked 2,152 Times in 223 Posts
ChÆ°Æ¡ng II
Kháng chiến, Nguyên Hồng và Kim Lân Ä‘Æ°a gia đình tản cÆ° lên ấp Cầu Äen trên Nhã Nam. Các há»a sÄ© Trần Văn Cẩn, Tạ Thúc Bình, cả nhà bác Ngô Tất Tố cÅ©ng lên quây quần trên cái đồi thấp bấy giá» còn hoang vắng. Những vùng ở Xuân áng (Phú Thá») hay Quần TÃn (Thanh Hoá) cÅ©ng tụ há»™i lại những là ng văn nghệ sÄ© kháng chiến. Nghe kể hoạ sÄ© Trần Văn Cẩn được xã cấp cả ruá»™ng, anh Ä‘i cà y đã thạo. Tên cúng cÆ¡m ấp Cầu Äen, Nguyên Hồng đặt lại là ấp Äồi Cháy.
Chẳng hiểu vì sá»± tÃch gì. Các nhà ở đấy cho đến khi hoà bình láºp lại. Vá» Hà Ná»™i, Nguyên Hồng và vợ con thuê cái gác hai má»™t nhà ở phố Miriben cÅ© bên cạnh viện Mắt gần chợ Hôm. Nhá»› những lần Nguyên Hồng rủ đến chÆ¡i nhà thÆ°á»ng và o chiá»u thứ bảy. Dá»±ng xe đạp ở cái sân chung nhá»›p nháp nhà dÆ°á»›i rồi lên gác. Nhà má»™t buồng lủng củng ba lô, tay nải. Chẳng khác trÆ°á»›c kia ở dÆ°á»›i bãi NghÄ©a DÅ©ng. Chỉ thêm trẻ con chạy ra chạy và o lÃt nhÃt rối cả mắt. Chị ấy đã xin được là m nhân viên cá»a hà ng quốc doanh sách, đứng bán ở quầy góc nhà bách hoá tổng hợp bây giá», phÃa cá»a Ä‘Æ°á»ng Hà ng Bà i.
- Ngồi và o đây lấy chỗ cho mẹ nó kê cái hoả lò. Chả rán phải chén nóng tại chỗ mới hay.
Nguyên Hồng lui cui dẹp quanh cho tôi ngồi tá»±a lÆ°ng và o tÆ°á»ng trông ra chằng chịt dây Ä‘iện ngoà i cá»a sổ, lá xà cừ rụng bay rà o rà o. Nguyên Hồng không nói, nhÆ°ng tôi đã biết cái chả rán nà y rồi. Nguyá»…n Tuân chỉ nghe, đã lắc đầu, rủa chả rán Nguyên Hồng đãi cái thằng xÆ¡i được bá» hung thì nó còn từ cái gì. Nguyên Hồng không khi nà o má»i Nguyá»…n Tuân và biết tôi thưởng thức được món tiểu táo cao cấp ấy, chủ nhà cÅ©ng chẳng cần báo trÆ°á»›c. ấy là cái nem Sà Goòng nhân rau Ä‘Ã n bà đẻ đã xin hay mua được ở nhà há»™ sinh nà o đấy. Nguyên Hồng thÆ°á»ng ca tụng sức thần kỳ bổ và chứa bách bệnh của rau Ä‘Ã n bà đẻ. Khi bị Ä‘Ã y lên Bắc Mê, tao ngồi viết được cả táºp bút ký Cuá»™c sống lại còn sống mà dò được vỠđến Nam Äịnh rồi lấy vợ cÅ©ng là nhá» cái phải gió ấy của trẻ sÆ¡ sinh. Mẹ tao ngâm rượu máºt ong gá»i lên Bắc Mê. Bây giá» thi má»™t cái rau ăn tÆ°Æ¡i cả nhà được tẩm bổ!. Nguyên Hồng cÆ°á»i hể hả.
Miếng chả giò nóng ròn. Bát dấm pha không có á»›t - chủ nhà không ăn á»›t. ÄÄ©a xà lách trắng ngần. Nhân trá»™n má»™c nhÄ© và miến. Kể ra cÅ©ng cảm thấy hoi hoi khác vị, nhÆ°ng vốn tÃnh dá»… ăn, tôi nhắm ngon là nh bình thÆ°á»ng.
Giữa năm 1957, Há»™i Nhà Văn được thà nh láºp. Nguyên Hồng phụ trách tuần báo Văn của Há»™i. Äã nhiá»u năm là m nghá» viết và trong kháng chiến có là m báo, là m xuất bản nhÆ°ng cÅ©ng là ngồi trong rừng Ä‘iá»u khiển đôi quang gánh sách báo Ä‘i các chiến khu, chúng tôi bỡ ngỡ và háo hức những công việc má»›i.
ChÃn năm ở rừng, không có lÆ°Æ¡ng, quần áo phát theo mùa, xà phòng tắm và giặt cÅ©ng lÄ©nh ở kho từng miếng. CÆ¡ quan sắm dao kéo, tông Ä‘Æ¡ má»i ngÆ°á»i húi đầu cho nhau. Văn Cao cắt tóc đẹp có tiếng, chỉ dùng kéo. Trở lại thà nh phố, khó đâu chá»a biết, nhÆ°ng thức ăn và hà ng hoá ê há». Chiá»u chiá»u, uống bia Äức chai lùn bên gốc liá»…u nhà Thủy Tạ. Nhà hà ng Phú Gia, vang Ä‘á» vang hồng vang trắng vá» còn dÃnh rÆ¡m nhÆ° vừa lấy ở dÆ°á»›i hầm lên. áo khoác da lông cừu Mông Cổ ấm rá»±c, ngÆ°á»i ta mua vá» phá ra là m đệm ghế. Hà ng Trung Quốc thôi thì thượng và ng hạ cám. Kim sà o, kim khâu, chỉ mà u, củ cải ca la thầu, sắng xấu, mì chÃnh, xe đạp cái xe trâu cao ngồng. Cả xi rô ngá»t pha và o bia cho những ngÆ°á»i má»›i táºp tá»ng uống bia. Bắt đầu được lÄ©nh lÆ°Æ¡ng tháng. Không nhá»› bao nhiêu, nhÆ°ng tối nà o cÅ©ng có thể la cà hà ng quán được. Có cảm tưởng cả loà i ngÆ°á»i tiến bá»™ đổ tiá»n của đến mừng Việt Nam Äiện Biên Phủ.
Chúng tôi ngỡ ngà ng má»™t cách khoan khoái. Äất nÆ°á»›c nhÆ° cánh đồng cà y vỡ, chÆ°a biết cấy hái ra thế nà o. Vết thÆ°Æ¡ng cải cách ruá»™ng đất, chỉnh đốn tổ chức còn Ä‘á» hon há»n khắp chợ thì quê. Các thà nh phố đã bắt đầu cải tạo tÆ° sản. Báo chà hô trăm hoa Ä‘ua nở, trà m nhà đua tiếng. Chẳng biết căn do của nÆ°á»›c ngÆ°á»i ta ra sao, nhÆ°ng nghe khẩu hiệu khá sÆ°á»›ng tai. Äến khi thấy nói có hoa thÆ¡m, có hoa thối! lại má»›i ngỡ ra là có hoa thÆ¡m, có hoa thối!. Năm 1956, Hungari Ä‘á» xÆ°á»›ng đổi má»›i. Thủ lÄ©nh Jmrê NatgiÆ¡ bị treo cổ.
ChÆ°a kịp ngỡ ngà ng, lại đùng đùng đổi khác lại ngay cả trong thà nh phố. Nhà máy diêm, nhà máy gạch thá»i Pháp hỠđã để là m trại lÃnh, tanh bà nh nhÆ° bãi hoang. Äiện Yên Phụ, xe Ä‘iện Thuỵ Khuê cổ lá»— 1899, nhà máy rượu cạnh nghÄ©a địa Tây, ChÃnh phủ phải mua lại của các công ty tÆ° nhân Pháp. Nghe nói má» Hòn Gai, Ä‘Æ°á»ng sắt Hải Phòng Vân Nam ta cÅ©ng chuá»™c mất nhiá»u tiá»n. Chiến thắng rồi mà cÅ©ng chẳng lấy không được. Các thà nh phố Ä‘Æ°Æ¡ng cải tạo tÆ° sản. Cách là m dịu dịu và lặng lẽ. NhÆ°ng cÅ©ng xanh mắt. Nhà máy thuá»™c da Thuỵ Khuê, nhà máy gạch Cầu Äuống mấy vị có tiá»n vừa chung nhau táºu, bây giá» lo sốt vó phải lên tÆ° sản. Nhà già u khoá cá»a im ỉm, ngÆ°á»i ra và o khuân lén đồ đạc lúc cháºp tối. Quanh tÆ°á»ng, đại sứ quán Pháp cắm tấm biển đất riêng. CÆ¡ quan lãnh sá»± Mỹ đã dá»n và o Sà i Gòn, bây giá» chá»— ấy là căng tin của sứ quán và Pháp kiá»u. Tổng giám mục Äuy-lây ngà y ngà y sai mấy bõ già đến mua đồ và thức ăn vá» dùng. Từng bao tải các thức được thuê xÃch lô kéo sang nhà thá» Hà ng Trống.
Bỡ ngỡ và sôi nổi, những trái ngược và má»›i mẻ ấy dá»™i và o má»—i chúng tôi. Bây giá» nhìn lại, nghe kể chuyện lại, tưởng nhÆ° câu chuyện lạ lùng má»™t lúc. NhÆ°ng Ä‘Æ°á»ng Ä‘i và những quanh co bối rối đến má»—i con ngÆ°á»i lẵng nhẵng cả mấy năm trÆ°á»›c và sau 1957. Ngại nhất những lần há»p chi bá»™ ở cÆ¡ quan. Cuá»™c chiến đấu lá»›n đã kết thúc ở Äiện Biên Phủ, nhÆ°ng chúng tôi lại không êm ả nhÆ° ở Tuyên Quang. Thêm nhiá»u tổ chức má»›i có cán bá»™ các khu và từ miá»n Nam táºp kết ra. Há»p cÆ¡ quan, há»p chi bá»™, tranh luáºn miên man. Dần dà , hình thà nh cái nhìn ở má»™t số ngÆ°á»i, thà nh mốt chỉ trÃch cÆ¡ quan cản trở, hạn chế, có thế má»›i là má»›i. Má»i việc không phải của cÆ¡ quan hình nhÆ° Ä‘á»u đúng hÆ¡n.
Tôi là m nhà xuất bản Văn Nghệ rồi nhà xuất bản Há»™i Nhà văn. Khi in tiểu thuyết Giông tố của VÅ© Trá»ng Phụng, tôi vá» Má»c xin phép gia đình tác giả, gặp chị Phụng và bấy giá» cụ bà thân sinh VÅ© Trá»ng Phụng vẫn còn. Mẹ chồng nà ng dâu sinh sống gieo neo ngà y ngà y cắp cái thúng mấy lá» thuốc viên ra chợ Ngã TÆ° Sở. Bao nhiêu năm, sách của VÅ© Trá»ng Phụng bây giá» lại được in, cả nhà mừng lắm. Quý tôi nhÆ° bạn bè cùng thá»i vá»›i nhà văn đã khuất. Tháºt ra, tôi không biết mặt Tản Äà và VÅ© Trá»ng Phụng. Tôi và o nghá» viết, các nhà văn nà y đã qua Ä‘á»i. Khi ấy, các nhà xuất bản Minh Äức, nhà Thép cÅ©ng rục rịch in VÅ© Trá»ng Phụng, quảng cáo rầm rá»™. Ngay ở cÆ¡ quan cÅ©ng lây nhau cái cảm tưởng tÆ° nhân in má»›i phóng khoáng, nhà xuất bản của Ä‘oà n thể gò bó và dÆ°á»ng nhÆ° lá»—i thá»i. NgÆ°á»i ta lên nÆ°á»›c và cạnh tranh nhÆ° thá»i trÆ°á»›c. Nhà Minh Äức yêu cầu được ká»· niệm VÅ© Trá»ng Phụng chung vá»›i chúng tôi ở Nhà Hát Lá»›n thà nh phố vì lý do nhà ấy cÅ©ng in VÅ© Trá»ng Phụng. Chúng tôi định in lại tiểu thuyết Má»™t mình trong đêm tối của VÅ© Bằng. Tôi tìm gặp chị VÅ© Bằng. Biết tin, lão Minh Äức nhÆ°ng nháu mắt trố xá»™c đến luôn. Chúng tôi in kịch Kim Tiá»n của Vi Huyá»n Äắc, Nhà xuất bản Minh Äức cÅ©ng in Kim Tiá»n, đã Ä‘Æ°a Ä‘Æ¡n kiện vi phạm bản quyá»n tác giả. May, được bác sÄ© Vi Huyá»n Trác, con trai cụ Vi bảo đảm, nhà xuất bản chúng tôi không bị thua kiện.
Chỉ được trôi chảy khi in lại táºp truyện ngắn Vang bóng má»™t thá»i của Nguyá»…n Tuân. CÅ©ng ngẫu nhiên không bị già nh giáºt. Nguyá»…n Tuân không để ý tÆ°á»›ng số nhÆ°ng Nguyá»…n Tuân bảo: Trông mặt thằng Minh Äức đã thấy khó chịu. Mình cÅ©ng đã đả tiá»n nhiá»u nhà xuất bản, nhÆ°ng chÆ°a cầm của thằng nà y má»™t xu. Vả chăng mÆ°u sÄ© Nguyá»…n Hữu Äang của nhà Minh Äức tháºm ghét văn Nguyá»…n Tuân. Văn Nguyá»…n Tuân, Nguyá»…n Hữu Äang Ä‘á»c má»™t Ä‘oạn cÅ©ng không nổi. Âu cÅ©ng là lẽ Ä‘á»i, các đấng cao ngạo thÆ°á»ng không nhìn mặt nhau.
Nguyá»…n Tuân nhá»› lâu và ghét dai. Không biết bao nhiêu năm, Minh Äức Ä‘i tù vá» vẫn ôm má»™ng xuất bản. Anh phác má»™t kế hoạch chiến lược vá» xuất bản nhá» tôi giá»›i thiệu vá»›i những cÆ¡ quan có trách nhiệm. Việc không đến đâu, Minh Äức rnở quán cà phê và bán sách cÅ© trên phố Hà ng Bút. Khai trÆ°Æ¡ng quán, Minh Äức nhá» tôi má»i Nguyá»…n Tuân, Nguyá»…n Tuân không trả lá»i. Rồi Minh Äức mất bệnh, Nguyá»…n Tuân cứ vặn tôi: Sao ông Ä‘i Ä‘Æ°a đám thằng ấy?. Tôi bảo trong đầu tôi không thấy có câu trả lá»i nà o vá» việc nhÆ° ông há»i tôi. Nguyá»…n Tuân vẻ không tin. Song cÅ©ng không vặn nữa, chúng tôi tránh Ä‘i bằng cách đụng cái chén hÆ¡i mạnh.
Hồi ấy, đến nhà xuất bản Minh Äức, tôi quen Minh Äức và Tô Thuá»· Nguyá»…n Văn Kiện, cùng ngÆ°á»i Thái Bình, má»™t trong những cây bút là ng thÆ¡ má»›i, thá»i kỳ đầu, lúc đó là m thÆ° ký nhà xuất bản. Từ năm 1945, Minh Äức ở Thái Bình lên Hà Ná»™i là m xuất bản. Nguyá»…n Công Hoan giá»›i thiệu cho tôi là m quen và bảo bố thằng nà y ở phố Pi kê buôn đồng nát mà già u có, chẳng biết thá»±c hay đùa. Nhà xuất bản Minh Äức ở phố Phan Bá»™i Châu. TrÆ°Æ¡ng Tá»u nhÆ° chủ nhà ngồi đấy. Tôi cÅ©ng chÆ°a được biết TrÆ°Æ¡ng Tá»u trÆ°á»›c kia. Ông TrÆ°Æ¡ng mở rượu, Ä‘Ã m đạo. Dá»… thÆ°á»ng chỉ có tôi uống, cảm thấy dá»… chịu. Lững thững vá» cÆ¡ quan. Buổi trÆ°a, trải chiếu, Nguyá»…n BÃnh, Hoà ng Tố Nguyên và tôi nghỉ lại trong buồng là m việc. Hoà ng Tố Nguyên há»ng má»™t chân. NhÆ°ng có má»™t chiếc già y đánh bóng lá»™n, đặt tượng trÆ°ng trên ghế - chiếc già y đẹp đẽ, không bao giỠđược xá» chân. Khi đó má»i ngÆ°á»i tá»± do ra báo, mở xuất bản.
Trong thà nh phố nhan nhản báo hà ng ngà y Thá»i Má»›i báo tuần Nhân Văn, Tre Xanh, Trăm Hoa và những táºp san định kỳ Giai Phẩm, Äất Má»›i... Ông Phùng Ngá»c Long nhà xuất bản HÆ°ng Văn ngoà i khu 8 vá» tìm tôi bà n mở xuất bản. Ông Long chÃnh là chú Luyến ngà y trÆ°á»›c ở phố Hà ng Mã mà tôi đã xuống ở hai năm, đến khi thi trượt và o trÆ°á»ng Cá»a Äông má»›i trở vá» quê. Nguyá»…n Công Hoan và tôi đến nhà ông VÅ© Äình Long. Những năm vá» sau, ông yếu bệnh tim, bệnh thở. Vẫn chịu khó ngà y nà o cÅ©ng Ä‘i quanh hồ Hoà n Kiếm. Và hăng hái muốn mở lại nhà Tân Dân. Nguyá»…n Công Hoan bảo: Là m gì thì là m, đừng là m xuất bản, ông ạ. Mặc dầu khi ấy có ông Thuáºt hiệu sách cÅ© dốc Bà Triệu, em ông xuất bản Äá»i Má»›i Trác Vỹ xÆ°a kia, ông Thuáºt định là m xuất bản sẽ in mở đầu hai tác phẩm của Nguyá»…n Công Hoan, thì Nguyá»…n Công Hoan không khuyên can câu nà o. Hai nhà giáo bè bạn lâu năm, Nguyá»…n Công Hoan nói tháºt Ä‘iá»u mình nghÄ© và tÃnh toán há»™ ông Long.
Dần dần, ở cùng cÆ¡ quan tuy hằng ngà y gặp và là m việc, nhÆ°ng cách sống của má»—i ngÆ°á»i cÅ©ng úp mở ná»a tháºt, ná»a giấu. ChÆ¡i vá»›i nhau đấy, rồi Ä‘i đâu, là m gì không biết. Và xem nhẹ cả những việc tình nghÄ©a. Tôi đã lo toan cho Lê Äạt bỠđược cô Nguyện ngÆ°á»i vợ lấy lúc Ä‘i cải cách ruá»™ng đất, Hoà ng Cầm êm thấm ra toà dứt khoát vá»›i cô hà ng xén chợ Hanh. Sá»± giao thiệp hai mặt và cánh hẩu nảy nở ngay cả trong việc đáng lẽ má»™t lòng và phải trái cần ngang mặt, bởi tôi là m bà thÆ°, Lê Äạt phó bà thÆ° chi bá»™ Äảng. NhÆ°ng cÅ©ng chỉ thế thôi.
Tuần báo Trăm Hoa của Nguyá»…n BÃnh má»›i xuất bản. Nguyá»…n BÃnh táºp kết ở miá»n Nam ra. Mấy năm sau ở trong ấy Nguyá»…n BÃnh thôi không công tác đâu nữa, nhÆ°ng vẫn ở vùng giải phóng Äồng Tháp MÆ°á»i. Vui thú Ä‘iá»n viên nÆ¡i kênh rạch và bạn bè qua lại giúp đỡ. Khi đất nÆ°á»›c bị chia đôi, Nguyá»…n BÃnh được gá»i Ä‘i táºp kết, cÅ©ng nhÆ° cán bá»™ được phân công ra miá»n Bắc. Nguyá»…n BÃnh vá» công tác nhà xuất bản, cùng là m việc vá»›i tôi. Gặp lại nhau thì hÆ¡n mÆ°á»i năm đã qua mà tưởng nhÆ° má»›i hôm nà o cùng anh em nhà thÆ¡ Việt Châu Lông ngá»—ng gieo tình và Tân PhÆ°Æ¡ng Ä‘i ăn cháo cá chợ CÅ©. Những ngÆ°á»i lang thang bất đắc chà ngà y ấy nhÆ° xÆ°a nhÆ°ng cÅ©ng tháºt khác xÆ°a:
Có lần tôi xuống Nam Äịnh, đến tìm Võng Xuyên công tác ở thÆ° viện thà nh phố. NgÆ°á»i nhá» nhắn, già đi nhÆ°ng vẫn khoẻ. Tay bắt mặt mừng xong cung cách thì thÆ°a gá»i đồng chÃ, báo cáo anh, Ä‘á» nghị thủ trưởng, lôi thôi quá. Trong khi tôi tưởng nhÆ° vừa má»›i đấy, cái thằng Võng Xuyên tên là Truáºt mở bà n giấy biện sá»± phòng mà chúng tôi gá»i đùa là sinh sá»± phòng, ông thà y cò chạy kiện tôi không nhá»› ở cái phố vắng, phố hà ng Nâu hay bến Củi. Thà y cò Truáºt vá»›i Nguyá»…n BÃnh, VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng đốt thuốc phiện và là m thÆ¡, Ä‘á»c thÆ¡ suốt đêm trong cái phòng hẹp nhà Truáºt được gá»i là lò luyện linh Ä‘an. Khách ròng rã ở chÆ¡i không chịu nhổ rá»…, hôm nà o cÅ©ng say thuốc đến bóng môi, bóng mắt. Chị Truáºt ngÆ°á»i đãy Ä‘Ã , phúc háºu vẫn cÆ¡m rượu đãi bạn chồng ngà y hai bữa tÆ°Æ¡m tất Không hiểu tại tôi hay tại anh mà bây giá» lại ra sá»± cách bức và khách sáo đến thế. Cái năm Võng Xuyên vá» hÆ°u rồi, lên ở vá»›i con trên Hà Ná»™i tôi má»›i rõ hồi ấy ở cÆ¡ quan, anh chỉ là m việc giữ mấy quyển sách thÆ° viện mà cái ông sinh sá»± phòng kiếm ăn hồi xÆ°a Ä‘Æ°Æ¡ng bị đấu cáºt lá»±c vì ly lịch thầy cò và những chÆ¡i bá»i. Cái vô ý của tôi tháºt tà n nhẫn.
Khi đó nhiá»u ngÆ°á»i còn ăn và ở cÆ¡ quan, phòng là m việc cÅ©ng là nÆ¡i ở. TÃnh nết Nguyá»…n BÃnh thì chẳng khác xÆ°a. Äá»i là má»™t cuá»™c chÆ¡i dà i, mà thiên hạ phải cung phụng nhà thÆ¡. Bá»n mắt trắng, hiểu thế không? Những trò ấy nhiêu khê, tần phiá»n, cổ quái lắm. Tôi nghÄ© thế. Là m biên táºp báo, xuất bản nhÆ° là m khoán, chẳng cần giá» giấc bà n giấy. Mà cÅ©ng vẫn không hợp vá»›i Nguyá»…n BÃnh. Có má»—i việc giao cho Nguyá»…n BÃnh tá»± tuyển táºp thÆ¡ NÆ°á»›c giếng thÆ¡i - tác giả là m lấy táºp thÆ¡ cho nên má»›i có được cái tên sách không phải tên má»™t bà i thÆ¡ nà o trong táºp, mà cÅ©ng trầy tráºt mãi. Hứng là m thÆ¡ lên thì tung hê công việc, thÃch Ä‘i chÆ¡i thì vay tiá»n, cÆ¡ quan lúc nà o chẳng có tiá»n. Cho tao và i ba đồng là bao. Say khÆ°á»›t tối ngà y, uống tợn hÆ¡n xÆ°a nhiá»u. Nhà hát lá»›n có ká»· niệm Nguyá»…n Du. Nếu tối ấy không có ban tổ chức Hoà ng Châu Ký ra can thiệp, còn lôi thôi nhiá»u. Äã muá»™n, ở cuá»™c rượu nà o vừa đứng lên, Nguyá»…n BÃnh ngồi xÃch lô đến Nhà Hát Lá»›n.
Những ngÆ°á»i giữ cá»a không cho và o. Thế là Nguyá»…n BÃnh là m toáng lên:
- Không phải giấy má gì cả! Giá»— Nguyá»…n Du mà Nguyá»…n BÃnh không và o được a!
NgÆ°á»i ta phải láºp lại tráºt tá»± vá»›i ngÆ°á»i say rượu. Rồi Nguyá»…n BÃnh cÅ©ng và o được. Chắc được và o rồi cÅ©ng ngồi ngủ mà thôi.
Má»™t lần Nguyá»…n BÃnh bảo tôi, giá»ng bình thÆ°á»ng không hÆ¡i men:
- Mà y phải kết nạp há»™i viên Trúc ÄÆ°á»ng chứ!
- Nói anh Trúc ÄÆ°á»ng là m Ä‘Æ¡n rồi hai thằng chúng mình giá»›i thiệu anh, theo thủ tục.
Nguyá»…n BÃnh nổi cáu, há»i lại:
- Trúc ÄÆ°á»ng mà phải là m Ä‘Æ¡n xin và o Há»™i Nhà Văn à ?
Rồi vùng vằng bỠđi.
Táºp thÆ¡ Cá»a biển của Hoà ng Cầm, Lê Äạt, Văn Cao, Trần Dần đã được Hoà ng Cầm chá»n xong và đưa in. Vẫn phải chòng vòng chèo chống hà ng ngà y vá»›i Nguyá»…n BÃnh những chuyện tÆ°Æ¡ng tá»± trên mà chÆ°a xong được NÆ°á»›c giêng thÆ¡i. Những cố nhân nhÆ° Yến Lan và tôi bây giỠđã mát tÃnh, không nhÆ° các bạn Mai Lá»™c, Äoà n Giá»i ở miá»n Äông trong Nam, trên ghe đò hay trong rừng, phải cho chÃnh thằng mắt trắng ấy má»™t bà i há»c, chứ chẳng phải thiên hạ nà o, giã cho nó má»™t tráºn rồi má»›i lại thÆ°Æ¡ng lại. Ãt lâu sau, Nguyá»…n BÃnh cÅ©ng thôi, không công tác ở đâu nữa.
Không biết ai đã giúp tiá»n cho Nguyá»…n BÃnh ra những số báo Trăm Hoa đầu tiên. Tôi vẫn đến chÆ¡i, hồi nà y có tiá»n, tôi được BÃnh rủ Ä‘i đánh chén luôn. Cái cô má»i khi vẫn giá»›i thiệu là ngÆ°á»i yêu thÆ¡, là thÆ° ký đánh máy, bây giỠđã là vợ. Nhà thuê má»™t tầng dÆ°á»›i rá»™ng rãi, gần phố Hoà Mã treo bảng Trăm Hoa - máy chữ đánh rà o rà o, ngÆ°á»i ra và o toà báo nhá»™n nhịp.
Trên có sáng kiến lấy giấy và tiá»n nhà xuất bản giúp báo Trăm Hoa. Tôi được giao thuyết phục là m sao ra được má»™t báo tÆ° nhân nhÆ°ng có tiếng nói chống những luáºn Ä‘iệu ngang ngược của báo Nhân Văn. Công tác không khó khăn đối vá»›i tôi, nhÆ°ng đã thuá»™c tÃnh lung tung của Nguyá»…n BÃnh, tôi liá»n kéo cả anh Trúc ÄÆ°á»ng đến. Nguyá»…n BÃnh cảm kÃch được giúp đỡ. Trúc ÄÆ°á»ng đã có kinh nghiệm là m báo lâu năm, từ Ãch Hữu đến Äà n Bà và rồi Công Dân ở đồng bằng sông Hồng trong kháng chiến. Chúng tôi bà n vá» Trăm Hoa lâu dà i và cả từng số báo. Tôi mua há»™ giấy in, xe đến. Tá» Trăm Hoa rõ ra má»™t vẻ khác. Không vá» bè vá»›i Nhân Văn, nhÆ° chẳng Ä‘i vá»›i ai. Trên nháºn xét từng số, từng bà i cho là vẫn chÆ°a đủ hÆ¡i sức há»— trợ cần thiết. Tôi bà n lại vá»›i Nguyá»…n BÃnh. Nguyá»…n BÃnh cÆ°á»i mỉa:
- Trăm Hoa phải thế má»›i là báo của Nguyá»…n BÃnh chứ. Nếu không thì mà y là m quách, cho xong?
Tôi nghe cÅ©ng có lý. Có lẽ vì thế tôi không còn hà o hứng váºn Ä‘á»™ng cho chuyển được Nguyá»…n BÃnh. Có lần Nguyá»…n BÃnh nhắn tìm tôi. Chắc lại đòi giấy và tiá»n. Tôi không đến. Mấy lỵ cÅ©ng không phải tiá»n của tôi. Biết ăn nói thế nà o. Má»™t buổi tối, Nguyá»…n BÃnh rủ tôi ra nhà hà ng Lục Quốc, phố Huế. Nguyá»…n BÃnh nói:
- Hôm nay ăn cỗ đám ma Trăm Hoa!
Tôi há»i:
- Trúc ÄÆ°á»ng đâu?
- Ông ấy không đi.
Có thể vì tôi bá» Trăm Hoa anh Trúc ÄÆ°á»ng không bằng lòng tôi.
Mấy lâu sau, Nguyá»…n BÃnh được giá»›i thiệu vá» ty Văn hoá Nam Äịnh. ở Hà Ná»™i má»™t dạo, và i ba tháng hay má»™t hai năm cÅ©ng không để ý, thỉnh thoảng gặp chỉ thấy nhăn nhó, rầu rÄ©. XÆ°a nay thì cái thằng nà y vẫn thế. Những cùng quẫn tá»± chuốc, những thÆ°Æ¡ng Ä‘au vÆ¡ và o, mình lại đầy ải mình, thân là m tá»™i Ä‘á»i, cả những ngà y còn lại nà y mà vẫn không nguôi.
NgÆ°á»i con gái ấy yêu thÆ¡ tuổi Ä‘Æ°Æ¡ng thì. Những mối tình nhÆ° thế của Nguyá»…n BÃnh, chẳng rõ khi ở Huế, ở miá»n Nam thế nà o, nhÆ°ng ở ngoà i nà y, bạn bè đã biết tÃnh, biết táºt Nguyá»…n BÃnh, thấy gái nhÆ° quạ và o chuồng lợn, nhÆ° ếch vồ hoa. Thá» bồi đấy rồi lại nhăng cuá»™i ngay đấy. Kiểu nhÆ° những câu thÆ¡ đố tà i hoa: Nhà em ở dÆ°á»›i cây mai trắng (Bạch Mai) Bên gá»™c mai và ng (Hoà ng Mai) cạnh đế kinh (Phố Huế), những ngÆ°á»i con gái, biết bao nhiêu con gái đã theo thÆ¡ đến vá»›i Nguyá»…n BÃnh. NhÆ°ng cuá»™c Ä‘á»i hoa thÆ¡m bÆ°á»›m lượn không giống thÆ¡, không nhÆ° thÆ¡. Thế thì lại vứt bá». NgÆ°á»i con gái đến vá»›i Nguyá»…n BÃnh khi là m báo Trăm Hoa cÅ©ng chẳng ở được bao lâu. Chỉ tá»™i đã có vá»›i nhau má»™t mụn con.
Từ lâu, tôi muốn viết má»™t truyện ngắn. ChÆ°a viết nhÆ°ng đặt tên trÆ°á»›c truyện ngắn: Tên cháu là Hiá»n. Câu chuyện đôi vợ chồng bá» nhau. Äã được má»™t con trai tên là Hiá»n, má»›i báºp bẹ. Mẹ cháu trẻ quá, còn nhÆ° ở tuổi son rá»—i, đã Ä‘i bÆ°á»›c nữa. Mẹ Ä‘em Hiá»n vá» trả bố Hiá»n.
Hiá»n bụ bẫm, phúng phÃnh rồi chẳng bao lâu Hiá»n còm nhom, ghẻ lở, mụn nhá»t ghê ngÆ°á»i. Ngà y ngà y bố ẵm vác Hiá»n trên má»™t bên vai, nhÆ° mèo tha con. Äến đâu, từng đám ruồi nhặng xanh xám Ä‘uổi theo. Má»™t tối kia, bố rượu say rồi bố bế Hiá»n thẩn thÆ¡ ra phố. Äến ngã sáu Bà Triệu - Ô hay, là m sao mà bao nhiêu tâm sá»± nÆ°á»›c mắt nụ cÆ°á»i của ngÆ°á»i viết truyện nà y, trong những năm ấy, cứ quẩn quanh chá»— cái dốc Hà ng Kèn oan nghiệt thế nhỉ?
Chợt nghÄ© thế nà o, hai tay bố Hiá»n giÆ¡ Hiá»n ra, Ä‘Æ°a Hiá»n cho má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông Ä‘Æ°Æ¡ng Ä‘i tá»›i. Trở vá», cÆ¡n say váºt bố thiếp Ä‘i. Quá ná»a đêm, quá» tay không thấy con. Bố vụt nhá»› lại tất cả. Bố láºt Ä‘áºt chạy Ä‘i đấm cá»a nhà mấy ngÆ°á»i bạn. Chúng tôi đã Ä‘i báo hầu khắp các đồn, các trạm công an trong thà nh phố. Nguyá»…n BÃnh thất thểu suốt đêm. Sáng ra, nhợt nhạt thẫn thá» bÆ°á»›c giữa trống không. Tìm thế nà o bây giá» vì không phải là cháu lạc. Chỉ còn cầu mong biết đâu là cái ngÆ°á»i hốt nhiên được có ngÆ°á»i dúi cho đứa bé, lại chẳng là má»™t ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng hiếm trẻ.
Bấm đốt ngón tay, đã trên ba mÆ°Æ¡i năm rồi. Ai là ngÆ°á»i đã Ä‘i qua ngã sáu tối hôm ấy - nếu trá»i để cho chứng sống, ông ấy cÅ©ng phải đến trong ngoà i sáu bảy mÆ°Æ¡i rồi, nếu vẫn nhá»› có ngÆ°á»i Ä‘Æ°a cho má»™t đứa trẻ, thế thì tên cháu là Hiá»n. Thôi bây giá» viết và o đây câu chuyện thÆ°Æ¡ng tâm ngà y ấy. Biết đâu, chuyện nà y - nhÆ° má»™t cái nhắn tin tìm ngÆ°á»i ruá»™t thịt thÆ°á»ng Ä‘á»c trên báo. Chẳng đã có bao nhiêu cha mẹ anh em ly tán những năm đói những năm chiến tranh ngót ná»a thế ká»·, mà rồi cÅ©ng tìm được nhau. Äá»™t nhiên, tôi hy vá»ng. Tên cháu là Hiá»n nhé.
Có lần qua Nam Äịnh, được nghe Kim Ngá»c Diệu kể rằng câu chuyện Ä‘au Ä‘á»›n ấy, má»—i khi nhắc lại lần nà o Nguyá»…n BÃnh cÅ©ng khóc.
Báo Nhân Văn đã ra được mấy số. Có dÆ° luáºn báo chống đối. NgÆ°á»i thà nh phố nghe ngóng và tò mò. NhÆ°ng mà những hoạt Ä‘á»™ng gây sá»± không phải chỉ ở và i bà i báo trên Nhân Văn, mà cái chÃnh là ý đồ chÃnh trị rá»™ng ra nữa của má»™t số giá»›i không phải là những ngÆ°á»i là m báo Nhân Văn trong tình hình nhạy cảm ở các đô thị lúc ấy. Báo Nhân Văn Ä‘Æ°Æ¡ng hô hà o dân chủ và in má»™t số sáng tác phong cách má»›i. Bạn Ä‘á»c chú ý và chỠđợi sá»± đổi má»›i của văn nghệ. NhÆ°ng không ai lÆ°u tâm những ngÆ°á»i bá» tiá»n cho vốn in báo và những hoạt Ä‘á»™ng chÃnh trị đòi thay đổi và chia quyá»n lãnh đạo đã âm thầm dấy lên, trong giá»›i tÆ° sản Ä‘Æ°Æ¡ng bối rối, trong má»™t số trà thức ở vùng má»›i giải phóng và ở đảng Dân Chủ. Báo Nhân Văn chỉ là má»™t phần bá» ngoà i và là má»™t thủ thuáºt chÃnh trị dá»±a và o trăm hoa Ä‘ua nở. Mấy cây bút cá»™ng tác vá»›i báo Nhân Văn không biết được tình hình tháºt sá»± nhÆ° trên. Äâm ra ngá»™ nháºn tai hại vá» hoà n cảnh, vá» văn há»c và cả vá» tà i năng của há» nữa.
Chiến thuáºt thâm hiểm ấy gây nên cách nhìn lẫn lá»™n số đông tác giả vá»›i lòng chân thà nh ở má»—i ngÆ°á»i và ở tổ chức. Khà còn ở rừng, chúng tôi đã thuá»™c tÃnh Nguyá»…n Huy Tưởng, đôi lúc còn chế giá»…u, những lúc Nguyá»…n Huy Tưởng tròn miệng tròn mắt thao thao ca tụng khấn vái L.Tônxtôi, Ifxen... và ở má»—i ngÆ°á»i bạn mà anh quý, má»—i cán bá»™ cấp cao, Nguyá»…n Huy Tưởng Ä‘á»u tìm ra những Æ°u Ä‘iểm tô hồng rầm rá»™. Ai nấy Ä‘á»u cÆ°á»i và quen đến Ä‘á»™, Nguyá»…n Huy Tưởng sắp khen, đã biết khen thế nà o rồi. NhÆ°ng vá» thà nh phố, từ lúc nà o xuất hiện má»™t Nguyá»…n Huy Tưởng lầm lỳ, đăm chiêu, Ãt nói và nói cÅ©ng khác má»i khi. Nguyá»…n Huy Tưởng không bằng lòng mấy anh em quanh mình giấu diếm là m báo Nhân Văn, nhÆ°ng Nguyá»…n Huy Tưởng cho rằng chúng nó cÅ©ng vẫn là chúng mình cả thôi, chẳng lẽ chỉ biến đâu má»™t lúc, trở lại là thằng khác à ?
Những cÆ¡n nghÄ© dà y vò Nguyá»…n Huy Tưởng lúc ấy là tình hình thế giá»›i. Vốn phục Ti tô, Nguyá»…n Huy Tưởng không bằng lòng vá»›i việc nÆ°á»›c Nam TÆ° bị Ä‘uổi khá»i cục Thông tin quốc tế - má»™t tổ chức táºp hợp lá»±c lượng dân chủ và tiến bá»™ thÃch ứng vá»›i tình hình má»›i. Dồn dáºp, tháng mÆ°á»i năm 1956, xảy ra sá»± kiện Hungari. Mấy đêm Nguyá»…n Huy Tưởng không chợp mắt được. Mở cá»a trông sang cái hiệu Tà u vằn thắn mì hôm trÆ°á»›c đông khách suốt ngà y tá»›i khuya, bá»—ng có thì thà o: vằn thắn thịt chuá»™t. Khách vắng hẳn. Buồn thiu nhÆ° Nguyá»…n Huy Tưởng. Nguyá»…n Huy Tưởng nói:
- Nước Hungari trong phe xã hội chủ nghĩa, nhưng trước nhất nước Hungari là nước Hungari đã ông thấy thế nà o? Các ông thấy thế nà o? Tôi không hiểu, tôi không thể hiểu.
Nguyá»…n Huy Tưởng băn khoăn. Nguyá»…n Huy Tưởng có những ý kiến khác những lá»i bình trên các báo. Nguyá»…n Huy Tưởng vốn ká»· luáºt, chịu khó viết nháºt ký và sÆ°u tầm tà i liệu. NhÆ°ng chắc Nguyá»…n Huy Tưởng đã không ghi lại những trăn trở, những khủng hoảng nhÆ° tôi vừa kể trên. Bấy giá», những ý kiến khác lạ không mấy ai dám nói ra và ghi lại. Thà chôn sâu trong lòng. Trò chuyện vá»›i Nguyá»…n Huy Tưởng cái cÆ°á»i vẫn đôn háºu thế, nhÆ°ng khác trÆ°á»›c rồi. Có ngÆ°á»i bảo gần đây bác sÄ© Phạm Ngá»c Khuê dÆ°á»›i Hải Phòng hay lên chÆ¡i vá»›i Nguyá»…n Huy Tưởng. Khi còn trẻ, Nguyá»…n Huy Tưởng mê và phục thuyết Sinh lá»±c má»›i của anh bạn có khuynh hÆ°á»›ng tá»rốtkÃt nà y. Nguyá»…n Huy Tưởng thân vá»›i Nguyá»…n Hữu Äang. Chúng tôi đã cùng hoạt Ä‘á»™ng há»™i truyá»n bá Quốc ngữ và Văn hoá Cứu Quốc. Nguyá»…n Huy Tưởng quý bạn, bao giá» cÅ©ng phát hiện ra những khÃa tốt của bạn, nhÆ°ng tôi không tin Nguyá»…n Huy Tưởng thay đổi vì ảnh hưởng ai. Con ngÆ°á»i chân thà nh ấy chỉ nghÄ© thá»±c, nói thá»±c Có khi tôi đùa:
- Ông là thằng cộng sản dân tộc.
Nguyá»…n Huy Tưởng cÆ°á»i hiá»n là nh.
- Cáºu bảo tá»› bắt chÆ°á»›c Ti tô? Không phải.
- Nguyễn Huy Tưởng là cộng sản Việt Nam. Nhưng mà nguy hiểm đấy. Chẳng nên đùa nhau thế.
Nguyá»…n Huy Tưởng nói nho nhá», cặp mà y ráºm rên con mắt hồn nhiên nhÃu lại, buồn hẳn. Chúng tôi không bao giỠđùa cợt và nhắc lại nhÆ° vừa rồi nữa.
Bấy giá» Nguyá»…n Huy Tưởng Ä‘ang ấp ủ dá»± định viết tiểu thuyết Sông mãi vá»›i Thủ đô. Sá»± tÃch hai tháng chiến đấu trong lòng Hà Ná»™i của Trung Ä‘oà n 102 những ngà y đầu. Äá» tà i ấy Nguyá»…n Huy Tưởng theo Ä‘uổi đã lâu, từ khi trung Ä‘oà n được thà nh láºp giữa liên khu 1 ở ná»™i thà nh, đến hôm trung Ä‘oà n vượt vòng vây ra, chúng tôi đã Ä‘i đón ở cánh đồng Gối, Nguyá»…n Huy Tưởng cà ng mê. ở Việt Bắc, Nguyá»…n Huy Tưởng đã có dịp Ä‘i nhiá»u chiến dịch vá»›i Trung Ä‘oà n Thủ đô. Nguyá»…n Huy Tưởng vốn có nghị lá»±c và thiết thá»±c, đã chuẩn bị thì phải viết và viết được.
NhÆ°ng từ khi vá» Hà Ná»™i, Nguyá»…n Huy Tưởng có hoà n cảnh được vá» luôn Lai Xá, doanh trại trung Ä‘oà n nhà cao cá»a rá»™ng ở đấy. Nguyá»…n Huy Tưởng đã đến ở lâu vá»›i trung Ä‘oà n. Ngót mÆ°á»i năm chinh chiến, hầu hết các đại Ä‘á»™i trưởng, trung Ä‘á»™i trưởng đã không còn. Những tráºn đánh nhanh nhẹn tà i hoa phong cách thanh niên Hà Ná»™i của Trung Ä‘oà n Thủ đô đã nổi tiếng khắp Việt Bắc trong các chiến dịch Biên giá»›i, Trung du, Hoà Bình, Äông Bắc, Tây Bắc, Äiện Biên Phủ. Giữa những cuá»™c chiến dÅ©ng mãnh ấy, các chỉ huy đại Ä‘á»™i, trung Ä‘á»™i đã ngã xuống nhiá»u. Và cÅ©ng biết bao nhiêu tâm trạng phức tạp, éo le, trái ngược trong má»™t con ngÆ°á»i chiến sÄ©. Mấy tháng trá»i, Nguyá»…n Huy Tưởng cất công vá» Lai Xá. Kết quả thu được, Nguyá»…n Huy Tưởng sẵn hà o hứng má»›i vá» má»™t tác phẩm khác hẳn bản thảo ban đầu đã viết. Trung Ä‘oà n Thủ đô má»›i được Nguyá»…n Huy Tưởng phát hiện, khà thế và truyá»n thống, coi cái chết nhÆ° không. Bao nhiêu chiến sÄ© tÃn nghÄ©a, trung thá»±c và cÅ©ng tháºt tà n bạo, - anh hùng và hoang dại, đằng nà o cÅ©ng Ä‘á»u cá»±c kỳ. Vẫn cái nhìn và phong cách Nguyá»…n Huy Tưởng, cái gì cÅ©ng tá»›i chuẩn tối Ä‘a, nhÆ°ng không còn Nguyá»…n Huy Tưởng lúc nà o cÅ©ng ngạc nhiên và trố mắt, khen không tiếc lá»i. Nguyá»…n Huy Tưởng định xây dá»±ng và sáng tạo lại nhiá»u mặt cuá»™c sống mãnh liệt và phức tạp, tinh thần chiến đấu quên mình, sắc sảo tÃnh cách Hà Ná»™i, lẫn lá»™n và chống chá»i vá»›i tâm địa hèn nhát, thói mặc cả tình thế. Trung Ä‘á»™i trưởng Bạch Ngá»c Liá»…n còn sống sót đến bấy giỠđã hiện ra nhÆ° má»™t nhân váºt tiêu biểu và cÅ©ng là ngÆ°á»i cho Nguyá»…n Huy Tưởng thấy được những góc cạnh u tối trong cuá»™c Ä‘á»i. ở chiến dịch Sông Thao năm 1949, tôi đã được Ä‘á»c nháºt ký của Bạch Ngá»c Liá»…n. Cái hôm Bạch Ngá»c Liá»…n đứng gác trên sân thượng nhà in Lê CÆ°á»ng phố Hà ng Bồ nhấc khẩu trung liên lia má»™t băng đạn và o chiếc phi cÆ¡ spitphai vừa xà xuống bắn phố Hà ng Thiếc khu Äông Thà nh. Chiếc máy bay ấy rÆ¡i ngoà i bãi NghÄ©a DÅ©ng bá» sông, có lẽ là chiếc máy bay đầu tiên của địch bị hạ trong cuá»™c trÆ°á»ng kỳ kháng chiến. Những ngÆ°á»i còn sống mà Nguyá»…n Huy Tưởng đã gặp và những ngÆ°á»i đã chết Nguyá»…n Huy Tưởng được nghe bạn bè kể. Ká»· niệm là m sống lại những sá»± thá»±c đã cho Nguyá»…n Huy Tưởng những khám phá má»›i. Nguyá»…n Huy Tưởng có ý muốn viết lại Sống mãi vá»›i Thủ đô.
Má»™t đợt nghiên cứu chÃnh trị của văn nghệ sÄ© và cán bá»™ quản lý văn hoá văn nghệ ở Trung Æ°Æ¡ng. Hai mÆ°Æ¡i ngà y, lên há»™i trÆ°á»ng ở cái gác là m sà n nhảy trên sân thượng khách sạn RÃt ở Bá» Hồ. Ngoà i cá»a sổ, vòm lá sấu xanh rì, thấp thoáng bên kia mặt hồ Hoà n Kiếm. Giữa tình hình áy, lá»›p nghiên cứu tháºt quan trá»ng. NhÆ°ng chúng tôi không có trách nhiệm đáng kể và thói quen nhởn nhÆ¡ của tôi thì vẫn thế. ÄÆ°á»ng sắt Hải Phòng - Là o Cai vừa khôi phục nối vá»›i Côn Minh bên Vân Nam. Tôi Ä‘i dá»± khánh thà nh trên má»™t Ä‘oà n tà u khách, có cả Nguyá»…n Tuân, Nguyá»…n Huy Tưởng... Là m thế nà o mà Nguyá»…n Tuân cÅ©ng mò Ä‘i! Lúc ấy, Nguyá»…n Tuân Ä‘Æ°Æ¡ng là m Tổng thÆ° ký há»™i văn nghệ cÆ¡ mà . Có lẽ xÆ°a nay văn nghệ văn nghẽo vẫn thế, bảo là cần thì cần lắm, mà là thÆ°á»ng thì cÅ©ng thÆ°á»ng thôi. Dong duổi đó đây thÃch hÆ¡n.
Những chiếc tà vẹt tám tấc, những thanh ray cổ lá»— nhất thế giá»›i. Chúng tôi muốn được thú vị ngồi trên toa mà đưá»ng ray là những thanh tà vẹt bánh tà u Ä‘Æ°Æ¡ng lăn dÆ°á»›i kia, khi kháng chiến tiêu thổ, ngÆ°á»i các là ng bên Äoan Hùng lên Tuyên Quang ven sông Lô đã sang táºn sông Thao dỡ từng chiếc khiêng vá» là m cầu khỉ, cầu ao, cá»c bá» rà o. Giữa mùa mÆ°a lÅ©, Ä‘Æ°á»ng đất thó sống trâu trÆ¡n nhÆ° đổ mỡ, ở Ao Châu, Gia Äiá»n, Äan Hà , Äại Phạm, Ba Quanh, Thinh Cù, ngÆ°á»i chống gáºy qua những cầu ray nhún nhảy. Những thanh sắt lÆ°u lạc bây giỠđược vác vỠđặt tên taluy má»›i, các là ng ven Ä‘Æ°á»ng lại đổ ra cắm cá» lên, đắp đất bắc Ä‘Æ°á»ng cho chóng thấy tà u hoả chạy qua, tháºt hăng hái là m cÅ©ng nhÆ° khi cáºt lá»±c Ä‘Ã o phá Ä‘Æ°á»ng tà u. Những kỳ diệu, bấy giá» chúng tôi cho là thế cả nhÆ° trong thà nh phố, cái tà u Ä‘iện cải tiến, ông vát man có ghế ngồi không phải đứng lái nhÆ° xÆ°a. Trong khoang bá» ghế hạng nhất, chá»— ngồi đồng loạt à thế là dân chủ. Và không biết cái Ä‘Æ°á»ng xe lá»a Hà Ná»™i - Vân Nam nà y của công ty hoả xa Việt Äiá»n được mua lại hay là ta đã sung công, cứ cho là ta sung công cho oai? Còn tháºt là sÆ°á»›ng mắt khi thấy báo đăng tin kèm ảnh chụp, rồi má»™t hôm nhìn được hẳn hoi chạy ngoà i Ä‘Æ°á»ng cái ô-tô đầu tiên của quân giá»›i lắp ráp được. Sau Ä‘Ãt xe, chiếc biển kẻ ba số 0 rồi má»›i đến con số má»™t Ä‘á» choé - nhà máy quân Ä‘á»™i ta đã sản xuất được cả ô-tô! Những đồ đồng nát Ä‘em chữa chạy vá vÃu lại mà khiến ta có thể vá»— tay lên được chủ nghÄ©a xã há»™i thì đến ngÆ¡ ngẩn cả ngÆ°á»i tháºt.
Nguyá»…n Tuân không nhiá»u tâm trạng và băn khoăn thá»i sá»± vá»›i chÃnh trị nhÆ° Nguyá»…n Huy Tưởng. Con ngÆ°á»i ấy quan niệm vá» tá»± do là không bá» bến không chÃnh trị, nhÆ°ng cÅ©ng không bao giá» lung tung, đúng nghÄ©a ra là má»™t lối sống ná»n nếp. Cùng Nguyá»…n Tuân, nhiá»u lần tôi tiếp khách nÆ°á»›c ngoà i. Nguyá»…n Tuân chuyện tháºt vui, mà lại rất nghiêm chỉnh. Cái ngang ngang Nguyá»…n Tuân má»™t mình má»™t tÃnh là m cho ngÆ°á»i ta hiểu lầm và dá»… vui chuyện phóng đại lên. Những tiệc đứng tiệc ngồi trong dịp các lá»… lá»›n ở má»™t số sứ quán.
Thông thÆ°á»ng, khách ăn uống đủ, trò chuyện qua loa vá»›i ngÆ°á»i bên cạnh rồi chỉ còn đợi vị khách cao nhất của ta chà o chủ tiệc, thì má»i ngÆ°á»i lục tục ra theo. Nguyá»…n Tuân không thế. Nguyá»…n Tuân là m những sá»± khác thÆ°á»ng, khác thÆ°á»ng nhÆ°ng tế nhị. Nguyá»…n Tuân vốn khảnh ăn. Äôi khi sắp đến hẹn Ä‘i, Nguyá»…n Tuân vẫn ăn uống nhÆ° thÆ°á»ng, không bá» cÆ¡m nhà . Nguyá»…n Tuân thÃch trò chuyện vá»›i mấy ngÆ°á»i phóng viên thÆ°á»ng trú ở Hà Ná»™i của báo ý, báo Pháp, báo Liên Xô: Cầm dÄ©a, lấy má»™t miếng thịt sấy, má»™t Ãt trứng cá. Không cầm rượu rót sẵn ngoà i bà n, Nguyá»…n Tuân và o cái quầy ở phÃa trong phòng tiệc - mà chỉ khách thạo uống má»›i khám phá được chá»— góc rượu thân ái ấy. Nguyá»…n Tuân lấy má»™t cốc rượu mạnh, cô nhắc hay uytky rồi ra đứng má»™t mình. NhÆ° nhấp nháp và nhìn ra xem ngÆ°á»i ta Ä‘Æ°Æ¡ng xúm xÃt quây quanh bà n.
Hôm ấy cao hứng - vâng, tháºt cao hứng mà không phải vì say, ở sân cá» vÆ°á»n sứ quán Pháp, khách đã vãn, Nguyá»…n Tuân vẫn cầm dÄ©a, lại châm thuốc hút và đủng đỉnh đứng đấy. Cuá»™c chiêu đãi không phải đã kết thúc sau lúc tiá»…n khách. Nguyá»…n Tuân biết kiểu Tây ăn cÅ©ng chẳng khác phong tục lâu Ä‘á»i ở quê ta, nhà có cá»— bà n đám cÆ°á»›i, khách khứa Ä‘i vá» gia chủ má»›i dá»n ra má»™t mâm - không phải cá»— vét mâm bát má»›i hẳn hoi, nhÆ°ng là mâm ngÆ°á»i nhà . Bao giá» những mâm ngÆ°á»i nhà cÅ©ng tháºt sá»± vui nhất. ở sứ quán nà y cÅ©ng thế. Tôi đã được dá»± mâm ngÆ°á»i nhà thế tại sứ quán Trung Quốc ở Tân Äê Li bên ấn-Ä‘á»™, và ở Êtyôpi đến bấy giá» ai cÅ©ng má»›i uống say. Cho hay cái ý nhị trong ăn uống vốn là tÃnh ngÆ°á»i và kinh nghiệm nhân loại từ tiá»n sá» cho đến ngà y nay tháºt phong phú. NgÆ°á»i nhà , suốt buổi lo Ä‘Æ°a đón, phục dịch, bây giá» má»›i và o cuá»™c cho mình. Ông đại sứ đầu trò - cuá»™c chè chén kéo dà i không biết khuya đến đâu. Cái vị khách từ lúc tiệc chÃnh vẫn đứng má»™t mình đằng kia, bấy giá» bÆ°á»›c lại bà n chủ tiệc ngÆ°á»i nhà và nâng cốc. Nguyá»…n Tuân lịch sá»± cạn má»™t cốc của ông đại sứ Pháp vừa má»i lại. Rồi khách má»›i ý tứ chà o, ra vá» má»™t mình. ÄÆ°á»ng khuya đã vắng ngắt, chỉ còn ngÆ°á»i công an đứng trong chòi gác. Những khác ngÆ°á»i trong lối sống, những tế nhị, kiểu cách mà không ồn à o. Cả trong văn Nguyá»…n Tuân, từ triết lý đến má»—i câu má»—i chữ. Những ai có trách nhiệm Ä‘á»c Nguyá»…n Tuân đã bá» công soi mói, bẻ hà nh bẻ tá»i chỉ là thói quen gò ý và trịch thượng. Thá»i chống Mỹ, Nguyá»…n Tuân viết má»™t loạt ký vá» Hà Ná»™i ta đánh Mỹ giá»i, thế mà vẫn có những bút chì Ä‘á» gạch từng quãng lÆ°u ý cấp trên. Tôi gặp khó khăn bởi những chuyện ấy, vì Há»™i Văn nghệ Hà Ná»™i đã in lần thứ nhất táºp bút ký nà y. Công việc gá»i là theo dõi ấy tháºt sá»± là đố ky và bá» trên, khác nà o ngà y nay ngÆ°á»i ta dùng lẫn hai chứ theo dõi mà nghÄ©a má»™t thá»i của nó không đẹp đẽ lịch sá»± nhÆ° bây giá» Ä‘Ã i báo cảm Æ¡n bạn Ä‘á»c và ngÆ°á»i nghe đã theo dõi. Không, chỉ có máºt thám theo dõi ngÆ°á»i bị tình nghi, Ä‘á»™i xếp theo dõi kẻ cắp sắp móc vÃ. NghÄ©a thá»i trÆ°á»›c của hai chữ theo dõi là váºy. Xem lại những bút ký Phở, Tình rừng, Tá» hoa, có thể Ä‘á»c má»™t lần rồi Ä‘á»c lại lần nữa. Không vì thÃch thú mà còn vì ngạc nhiên. Äấy chỉ là những áng văn bá»™c lá»™ những nét riêng vá»›i cái nhìn đáo để và trang nhã, mà i những cái ấy Ä‘i thì còn đâu văn Nguyá»…n Tuân.
Mấy chữ Nguyễn Tuân viết cho tôi, từ Sa pa - không đỠngà y tháng. Dấu bưu điện trên cái bưu thiếp ảnh mà u rừng thông, mái nhà nhô ra trong sương mù và bóng Hoà ng Liên Sơn.
Hoà i,
Mình leo Hoà ng Liên SÆ¡n cả lên cả xuống mất 5 ngà y. NgÆ°á»i Ä‘ang mệt và đau gối. Khoe khoẻ là xin huyện uá»· thuê ngá»±a cho và sẽ Ä‘i tiếp và o Phong Thổ. Mình ở trên đỉnh ca nhất, được thấy hoa Ä‘á»— quyên nở rất đẹp. Äá»— quyên mà u hồng Ä‘iá»u, cánh sen và ng nở giữa rừng trúc phất trần. Trong Ä‘á»i mình, trong má»i mùa xuân, mình chÆ°a bao giá» thấy mây và hoa nhiá»u đến nhÆ° thế. Lên đây lạnh, mÆ°a gió nhÆ° bão, túi luôn phải có chai rượu mạnh để chống khà núi. Hết 2/3 lạng cao hổ rồi.
Nguyễn Tuân
Khi lên cao, mình có bị ong đốt, mặc dù chẳng có trêu phá gì nó.
Cái câu tái bút ong đốt vu vÆ¡ chỉ gá»i cho tôi nà y, chắc nếu đăng báo, in sách cÅ©ng lại Ä‘iêu đứng đấy. Ôi là trá»i, cái tÃnh ngÆ°á»i ta thế, chứ xá» xiên gì đâu.
Có má»™t thá»i, những ngÆ°á»i theo dõi báo chÃ, xuất bản và phát hà nh sách báo được phong là m lÃnh gác. LÃnh gác thì phải có việc của lÃnh gác, chẳng lẽ ăn lÆ°Æ¡ng để đứng không. NhÆ°ng tháºt ra ngÆ°á»i ta chỉ Ä‘á»c a dua rồi đánh đòn há»™i chợ. Cấp trên hô ngÆ°á»i ấy, bà i ấy có vấn Ä‘á». Tá»± nhiên cảm thấy hình nhÆ° có vấn Ä‘á» tháºt và ngÆ°á»i ta dò tìm từng câu từng chữ. Thế nà o chẳng ra vấn Ä‘á»! Bá»—ng khó chịu cả cách diá»…n đạt khác nhau của má»—i ngòi bút, thế là là m sao. Không biết vì tổ chức đặt ra công tác theo dõi là m cho cái ngÆ°á»i theo dõi bá»—ng nhiên được là m thầy thằng bị (được) theo dõi. Hay là tại vì thuở nhá» Ä‘i há»c, nhà trÆ°á»ng chÆ°a bao giá» giảng cho các vị ấy khi còn là há»c sinh hiểu bà i văn muốn có ý nghÄ©a, trÆ°á»›c hết bà i văn phải hay. Khốn thay, ngÆ°á»i ta viết văn thất bại nhÆ°ng vẫn là m cán bá»™ theo dõi được. Cái nhìn sá»± sáng tạo cứ lên xuống theo thá»i tiết. Nguyá»…n Tuân cáu kỉnh nhẹ nhà ng và chua chát:
- Có khi mà y bảo chúng nó viết đi, để ông với mà y đi chơi, thế là bớt được thằng công tác theo dõi!
Nói váºy, Nguyá»…n Tuân vẫn là Nguyá»…n Tuân thế, không có gì khác.
- Nà y, chúng nó đồn ầm lên ông mới nói, nếu ông còn trẻ thì ông cũng bỠđất nà y ông đi.
Nguyễn Tuân thong thả nói, như cho mình nghe:
- Biết Ä‘uổi theo đứa nà o mà cải chÃnh bây giá»!
Những câu Nguyá»…n Tuân nói thế, Nguyá»…n Tuân bảo thế đến tai Nguyá»…n Tuân quá nhà m. Cà ng khó khăn, cà ng gay go, khi cả buổi tay khÆ° khÆ° quyển sổ đứng vẫn chÆ°a Ä‘ong được tháng gạo. Má»—i hôm mua bó rau muống, rau dá»n, phải sắp hà ng dà i hÆ¡n - may thay, nhà văn già , hay là nhu Nguyá»…n Tuân đã vá»— ngá»±c xÆ°ng vá»›i Má»™ng Tuyết: hà n sÄ© Ä‘á», nhà văn Ä‘á» và cao tuổi ấy đã được bà lão và cô con gái út cáng cho những vất vả vá» gạo nÆ°á»›c mà ông chỉ trông thấy đã đủ mệt nhá»c rồi. Cái đèn Ä‘iện không chao cứ nhè đến bữa ăn cháºp tối thì tắt ngá»m. Thế là buông Ä‘Å©a thở dà i ca cẩm, tưởng tượng nhÆ° bà thÆ° thà nh uá»· đứng trÆ°á»›c mặt:
- Äấy Ä‘iện khà hoá thà nh phố của ông ấy đấy. Trong khi vẫn lặng lẽ vá»›i tay lên giá sách lấy cây nến Ä‘á». Và vẫn tuân thủ, là m việc và đá»c mê mải. Ná»a đêm qua sông sÆ¡ tán sang huyện Quế Võ. Tang tảng sáng, và o quán chè tÆ°Æ¡i uống bán nÆ°á»›c sá»›m xem ngÆ°á»i ta ăn phở thịt chó rá»±a máºn. Trở vá» thà nh phố, báo Ä‘á»™ng và máy bay còn rá»n rÄ© trên đầu, Nguyá»…n Tuân đạp xe lên hồ Trúc Bạch. Thấy bảo có thằng giặc lái rÆ¡i xuống đấy, nhÆ°ng bị xách cổ Ä‘i rồi, còn thằng nữa nhảy dù xuống Ä‘Æ°á»ng Thụy Khuê ven hồ đằng kia. Nguyá»…n Tuân Ä‘á»™i cái mÅ© sắt khối Nato nông choen hoẻn - dạo trÆ°á»›c có cái mÅ© lÃnh cứu hoả có mà o của Pháp, má»›i đổi được chiếc mÅ© Nato nà y. Nguyá»…n Tuân đến dá»± đám cÆ°á»›i của Ä‘á»™i tá»± vệ tổ chức trên tráºn địa pháo cạnh cầu Long Biên. Rồi viết bà i đăng trang nhất báo Nhân Dân.
Thế nhÆ°ng, những câu NgÆ°á»i ta bảo ông nói thế nà y... thế nà y... vẫn vo ve đến. Cho hay cÅ©ng là thói Ä‘á»i. Câu nói mát mẻ, xá» xiên, các thứ tiếu lâm thá»i thế ở đâu đâu hay quà ng đến mượn tiếng Nguyá»…n Tuân bất mãn. Nhiá»u đến Ä‘á»™ ngÆ°á»i ná» thổi và o tai ngÆ°á»i kia, nếu tò mò cá»™ng lại, cÅ©ng không thể tin cái ông nhà văn dẫu có tiếng là ngạnh trê đấy, nhÆ°ng chắc cÅ©ng không hÆ¡i sức đâu bịa ra lắm chuyện đổng giả thế. NhÆ°ng đồn thì cứ đồn.
Nguyễn Tuân lại nói:
- Kể ra mình cÅ©ng có tá»™i. Cái tá»™i hay nói bô bô, không kÃn võ được nhÆ° cáºu. Mà tá»› chẳng có võ gì cả. CÅ©ng không biết bÆ¡i, không biết cưỡi ngá»±a. Bởi thế má»›i sinh chuyện. NhÆ°ng cÅ©ng không bá»±c mình vì má»i thứ ngÆ°á»i ta đổ lên đầu đâu. Mình không nói thì thằng khác nói. Các nhà văn hoá dân gian nên sÆ°u tầm và nghiên cứu tiếu lâm tục ngữ, ca dao thá»i sá»±, văn hoá dân gian đấy chứ.
Ông nói vui thế chứ ông cÅ©ng không phải ngÆ°á»i Ä‘a ngôn. CÅ©ng nhÆ° ở những thói quen khác, cái ná»—i vẫn là , má»™t mình má»™t tÃnh. Khi bá»±c bá»™i, chẳng kể to nhá», cái gì cÅ©ng vặc. Äuổi má»™t ngÆ°á»i gõ nhầm cá»a. Dá»ng dÆ°ng trÆ°á»›c má»™t ngÆ°á»i mình không Æ°a, dù ngÆ°á»i ta giÆ¡ tay định bắt tay. Lại thấy cái ông ấy và o cùng buồng trong bệnh viện, nhất định đổi sang buồng khác. Phà n nà n mùa nà y Hà Ná»™i đến chết sặc vì mùi hoa sữa. CÆ°á»i những cán bá»™ các tỉnh gà vịt Ä‘á»™i lông công, cÅ©ng áo cánh lụa mã gà phe phẩy cái quạt giấy, cÆ°á»i cÆ°á»i nhÆ° uá»· viên bá»™ chÃnh trị. Chá»i các báo địa phÆ°Æ¡ng là m măng xét hệt báo Nhân Dân Trên bảo chúng nó phải là m thế à . Rồi lại khó chịu vá»›i cả mình. Mình là cái chó gì mà có thằng cÅ©ng bắt chÆ°á»›c. Cái tóc cái râu, cái batoong khệnh khạng và o nhà hát lá»›n. lên máy bay.... Ôi vui nhiá»u, cáu nhiá»u quá, bá»±c mình quá.
Nguyễn Tuân nói:
- Thế nà y thì mình xin ra Äảng.
Nguyá»…n Tuân hay nói câu ấy khi bá»±c bá»™i. Nguyá»…n Tuân nhá»› và ghi con số không thua Nguyá»…n Công Hoan thuá»™c sá». Ngà y nà o năm nà o sở Liêm phóng Bắc Kỳ cho máºt thám giải từ Hoả Lò lên căng Vụ Bản, châu Lạc SÆ¡n vùng rừng núi Hoà Bình, Ninh Bình. Bị bắt ở Vá»ng Các, tống vá» Sà i Gòn, xuống tà u thuá»· ra Bắc, tà u Chantilly ngà y mấy tháng mấy. Äi há»™i nghị hoà bình thế giá»›i ở Henxanhky qua Trung Quốc ở lại bao nhiêu hôm. Những lần lên Lai Châu, lên Hà Giang, năm nà o mùa nà o...
Chúng tôi ở Là o Cai vá», đợt nghiên cứu 21 ngà y vừa hết, còn buổi sau cùng. Tiếng vá»— tay bế mạc rầm rầm ngáºp cái sân thượng. Ông Phan Khôi ngang nhÆ° cua Æ°a chÆ¡i trá»™i, chống batoong bÆ°á»›c ra vá» trÆ°á»›c, còn quay lại phang má»™t câu thế nà o đấy, dÆ°á»ng nhÆ° bảo là ngÆ°á»i Ä‘i chợ Hôm sung sÆ°á»›ng mua được quả chanh cốm, há»i ra má»›i biết chanh xuất khẩu bị ế. á», ngÆ°á»i trồng chanh phải được ăn quả chanh ngon nhất chá»›! Chẳng hiểu lão chá»i bóng hay nói vá»— mặt. NhÆ°ng mà cách nghênh ngáo tợn tạo của ông thì không ai lạ. ở Yên Dã trên Äại Từ, má»™t lần tÆ° lệnh Nguyá»…n SÆ¡n đến chÆ¡i, Nguyá»…n Huy Tưởng má»i anh em há»p mừng ông tÆ°á»›ng má»›i ở khu 4 ra và nghe ông tÆ°á»›ng nói chuyện Kiá»u. Quá mÆ°á»i giỠđêm rồi, Nguyá»…n SÆ¡n vẫn nói và hét toang toang. Phan Khôi nằm trên nhà đồi không ngủ được. Ông xuống, thò đầu và o cá»a phòng, quát:
- Nói to thế mà không sợ đứt cổ a?
Rồi quay ra, lại lên chui và o mà n.
Chúng tôi bị kiểm Ä‘iểm qua loa: bá» lá»›p há»c quan trá»ng Ä‘i ăn mừng Ä‘Æ°á»ng xe lá»a được khôi phục, việc không cần thiết. Báo Nhân Văn ra đến số 6 bị tịch thu tại nhà in. Các báo hoan nghênh việc đó. Má»™t số văn nghệ sÄ© chúng tôi chẳng biết ai chủ trÆ°Æ¡ng cÅ©ng ra tuyên bố tán thà nh sá»± tịch thu báo Nhân Văn. Nhà xuất bản Minh Äức tá»± đóng cá»a. Hồi ấy, báo in còn Ãt, chỉ tÃnh số nghìn. NhÆ°ng má»™t tá» báo bị cấm thì ầm Ä© ngay. Bấy giá», cuối năm 1956.
Thà nh phố vẫn Ä‘Æ°Æ¡ng âm thầm cải tạo tÆ° sản. Dẫu cho thÆ°á»ng được nghe phân tÃch là ở nÆ¡i đô há»™i, thị dân chỉ có tiêu thụ thì giai cấp tÆ° sản bé bằng con muá»—i mắt.
NhÆ°ng là m sao không đụng chạm đến từng nhà . Lại thêm biết bao nhiêu ngÆ°á»i há» hà ng xa gần vừa bị chìm nổi sóng gió đấu tố ở nông thôn, từ Nghệ An, Hà tÄ©nh ra, Hải DÆ°Æ¡ng lên. Nhiá»u địa chủ đã được sá»a sai vẫn chÆ°a dứt cÆ¡n hốt, bá» quê vá» thà nh phố. Cà ng thêm nháo nhác, nhá»™n nhạo những đồn thổi.
Các Ä‘oà n thể tổ chức kiểm Ä‘iểm và ká»· luáºt ná»™i bá»™ những cán bá»™ tham gia viết và hoạt Ä‘á»™ng chò báo Nhân Văn và táºp san Giai Phẩm của nhà xuất bản Minh Äức.
ở há»™i Nhạc, Äặng Äình HÆ°ng bị khai trừ đảng. Văn Cao, phải cảnh cáo, chỉ được ở há»™i nhạc không được ở há»™i văn, há»™i vẽ. Hoạ sÄ© Nguyá»…n TÆ° Nghiêm và DÆ°Æ¡ng BÃch Liên, tuy chỉ là m có cái bìa sách cho nhà xuất bản ná» nhÆ°ng chắc là không khà sát phạt ở các buổi há»p khiến các anh ngại, đã xin ra đảng. Trên có nghị quyết không khai trừ, mà đồng ý cho được thôi. Có lẽ đến bây giá», Nguyá»…n TÆ° Nghiêm vẫn giữ cuốn sổ tay ghi số đến thứ bao nhiêu lần những cuá»™c má»i há»p mà Nguyá»…n TÆ° Nghiêm không Ä‘i. Khoe vá»›i tôi nhÆ° thế, anh có vẻ thú vá» những con số tỉ mẩn ấy. Khác Nguyá»…n Sáng, Nguyá»…n Sáng vẽ ký hoạ trên báo Nhân Văn má»™t đầu ngÆ°á»i ở cổ có vết khÃa, nhÆ° cái lá. NgÆ°á»i ta bảo đấy là chân dung Trần Dần và cái sẹo còn lại khi anh định tá»± vẫn. Nguyá»…n Sáng không được bình huân chÆ°Æ¡ng kháng chiến. Những năm sau, trong lúc Hà Ná»™i bị máy bay Mỹ quấy báo Ä‘á»™ng liên miên, Nguyá»…n Sáng đã lo rất đứng đắn. Rồi giải phóng miá»n Nam, tao vá» thăm quê, há» hà ng bà con há»i chú Ä‘i là m Việt Minh, Việt Cá»™ng bao nhiêu năm thế mà trên ngá»±c không có cái má» Ä‘ay nà o? Mà y bảo tao trả lá»i ra sao? Tao buồn lắm. Hoà ng Cầm bị ra khá»i ban chấp hà nh, phải thôi việc nhà xuất bản, chuyển công tác vá» sở Văn hoá Hà Ná»™i. Phùng Quán nhá» có chú Phùng Thị, chánh văn phòng bá»™ Văn hoá Ä‘Æ°a lên là m ở vụ Văn hoá quần chúng. NhÆ°ng ai cÅ©ng bức bối không yên. Hoà ng Cầm thì mở quán rượu, Phùng Quán câu cá hồ Tây, hiu hắt, dông dà i, cho tá»›i năm vá» hÆ°u non. Äi Bắc Kinh dá»± ká»· niệm Lá»— Tấn vá», ông Phan Khôi hà o hứng viết vá» chuyến Ä‘i. NhÆ°ng rồi nhạt dần. Ông ngồi yên. Ông vẫn được đãi chế Ä‘á»™ nhân sÄ© lÆ°Æ¡ng cao và tiêu chuẩn có ngÆ°á»i phục vụ, nhÆ°ng chẳng ai há»i tá»›i. Ông nằm yên. Mấy năm sau, lâm bệnh mất. Äám ma bác Phan Khôi, Ä‘i sau xe tang, chỉ có bác gái và các con vá»›i má»™t mình chị Hằng PhÆ°Æ¡ng - cháu gá»i bằng cáºu. Trần Dần và Lê Äạt ra khá»i cÆ¡ quan, chuyên dịch không ký tên cho nhà xuất bản Văn Há»c. Nhà xuất bản Sá»± Tháºt thuê Trần Äức Thảo duyệt dịch sách lý luáºn kinh Ä‘iển. Ban chấp hà nh Há»™i Nhà văn quyết định truất ba năm há»™i tịch Trần Dần, Lê Äạt, Hoà ng Cầm, Phùng Quán đăng tin trên báo Văn Há»c, cÆ¡ quan của Há»™i. Tôi không nhá»› việc ở các há»™i nghệ thuáºt khác.
NhÆ°ng đằng đẵng ba mÆ°Æ¡i năm không há»™i văn há»c nghệ thuáºt nà o lôi ra xem xét lại. Sợ sệt, phấp phá»ng không phải chỉ ở tâm trạng mấy ông Nhân Văn cả nÆ°á»›c, mà trà n lan đến những Nhân Văn phố, Nhân Văn xóm, chẳng bị ká»· luáºt gì, nhiá»…u ngÆ°á»i không phải vì bà i văn câu thÆ¡, mà bởi lá»i nói bông lông, bốc trá»i chẳng hạn, cÅ©ng bị quy chụp luôn. Hữu Loan không ở nhóm nà o cÅ©ng bá» là m báo Văn Nghệ vá» Thanh Hoá. Nghe nói sinh nhai bằng nghá» Ä‘i xe thồ và và o núi Ä‘áºp đá bán. Những cây bút trẻ, nhÆ° VÅ© Bão, nhÆ° Lê Bầu, có mấy truyện in sách, đăng Văn nghệ Quân Ä‘á»™i tÆ°Æ¡i mát lắm, cÅ©ng chá»™t luôn. Triá»n miên lẳng lặng bá» ngoà i bình thÆ°á»ng nhÆ° đã xoá Ä‘i, nhÆ°ng bên trong thì khác. NgÆ°á»i có vấn Ä‘á» thì lo đối phó.
NgÆ°á»i canh gác thì cảnh giác. Táºp ký của Nguyá»…n Tuân Ä‘Æ°a nhà xuất bản Văn Há»c lần nà o cÅ©ng được trả lá»i : Phát hà nh ngÆ°á»i ta chÆ°a lấy được đủ số lượng. Nhà xuất bản có nhã ý gá»i tác giả Ãt tiá»n ứng trÆ°á»›c, thỉnh thoảng lại ứng trÆ°á»›c. NhÆ°ng rồi cÅ©ng không hẳn yên ổn. Äôi khi lại tòi ra Äống rác cÅ©, lại Và o Ä‘á»i, lại Cái gá»™c, lại chuyện Bác Hồ Ä‘i tắm bãi Titốp ngoà i Hạ Long...
Những ngÆ°á»i theo dõi lại vất, lại nhá»™n nhịp. Mấy năm đầu, đôi khi Lê Äạt, Phùng Quán cÅ©ng viết ký tên khác cho sách bÆ°á»›m sở Văn hoá, Công Uẩn, Lê Äạt hay Phùng Quán truyện dá»± thi vá» Lênin, truyện cho thiếu nhi Tâm Trá»c vá» thăm nhà , nhà xuất bản Kim Äồng in, Trần Dần dịch tiểu thuyết Những ngÆ°á»i chân đất không ký tên. Chỉ và i ngÆ°á»i quen có biết. Sau có lẽ cÅ©ng buồn, vì tên tuổi chẳng Ä‘i đến đâu, các anh thôi. Hoà ng Cầm thì vẫn thế. Ai bảo thÆ¡ Hoà ng Cầm hai mặt, má»™t mặt, không, Hoà ng Cầm có thể cắt nghÄ©a thà nh ba mặt, bốn năm mặt cÅ©ng được. Chỉ có tâm hồn thÆ¡ và cái giá»ng và ng mÆ°á»i hát thÆ¡ trên Ä‘Ã i Tiếng nói Việt Nam, là không ai quên vá»›i vẻ đẹp thÆ¡ lấp lánh và ng mã trang kim - nháºn xét của Lê Äạt. Äặng Äình HÆ°ng dịch tà i liệu cho há»™i nhạc, buôn rượu láºu và là m thÆ¡. Từ dạo là m cái bà i hát theo thá»i Nông dân là quân chủ lá»±c. Äặng Äình HÆ°ng chán nhạc. Oái oăm nhÆ° Văn Cao chỉ được sinh hoạt ở há»™i nhạc, thì lại kiếm ăn bằng vẽ bìa. Văn Cao là m bìa Ä‘á»™c đáo, có nét riêng. Äặng Äình HÆ°ng viết má»™t táºp thÆ¡ Nhân, có chá»— buồn tay là m mấy trang đánh dấu chấm nhÆ° mÆ°a. Hiện nay, táºp thÆ¡ ô mai của Äặng Äình HÆ°ng cÅ©ng nhiá»u bà i lấy ở táºp Nhân thÆ¡ đầu tay. Ông cá» HÆ°ng - nhÆ° ngÆ°á»i là ng gá»i, túng kiết lắm. Xách bị buôn chuyến rượu trong quê ChÆ°Æ¡ng Mỹ ra để được uống ghé và o đấy. NhÆ°ng vẫn những tÆ°ng bừng bất thÆ°á»ng. Äặng Äình HÆ°ng rủ tôi lo đêm Trần Khánh hát. Äặng Äình HÆ°ng biết tôi thÃch cái giá»ng sạn sạn của Trần Khánh, ngÆ°á»i hát hay mà chÆ°a há»c hát bao giá» và láºn Ä‘áºn vì lý lịch. Äêm ấy, cả buổi tối, má»™t mình Trần Khánh hát. Hai đứa con lá»›p năm, lá»›p ba chi đó ngồi chầu hẫu dÆ°á»›i nà y rồi rối rÃt giÆ¡ tay đánh nhịp theo bố hát. Tôi tặng Trần Khánh bó layÆ¡n hồng - Trần Khánh chẳng thể biết tôi không chÆ¡i hoa mua hoa bao giá». Äặng Äình HÆ°ng kèm và o bó hoa má»™t chai rượu. Chắc cái bị khoác vai Ä‘eo rượu Ä‘i bán để ngoà i cá»a. Äặng Äình HÆ°ng ôm tôi, thì thà o :
- Thà nh công, thà nh công, Trần Khánh!
NhÆ° chuyện Kim Kiá»u tái hợp, Ä‘á»i ngÆ°á»i cÅ©ng có háºu, những năm sau nà y Äặng Äình HÆ°ng được con trai gá»i tiá»n nuôi. Mua má»™t căn há»™ 23 thÆ°á»›c vuông, thuê má»™t máy Ä‘iện thoại. Cứ chặp tối lại nghe giá»ng rè rè 44639, 201 C4 HÆ°ng Giảng Võ đây Äặng Äình HÆ°ng bà y ra chiếu giữa nhà cả chục hÅ© thuá»· tinh rượu ngâm tắc kè, rắn, ba kÃch, *** dê, quất hồng bì, bẩn gá»›m chết. Hôm nà y nếm rượu nhà Äặng Äình HÆ°ng vá» tôi cÅ©ng bị tà o tháo Ä‘uổi. Khách ghé gẩm uống nhiá»u nhiá»u. Ông chủ đã để những chai rượu chợ ra phÃa ngoà i. Cho ngÆ°á»i ta uống chạc, ngồi nhìn mà trong bụng khinh. Bây giá» Äặng Äình HÆ°ng lại bá»—ng thấy trong văn nghệ thì nhất há»™i hoạ. Äặng Äình HÆ°ng vẽ lụa, sÆ¡n dầu, sÆ¡n mà i... Äăng Äình HÆ°ng nguệch ngoạc xuống giấy rồi thuê ngÆ°á»i là m sÆ¡n mà i. Äặng Äình HÆ°ng bảo tôi :
- Em vẽ ông anh ngồi uống rượu đấy.
Rồi trá» và o mấy chấm và ng và má»™t nét ná»a chữ V trên ná»n sÆ¡n then. Trần LÆ°u Háºu và Trá»ng Kiệm gáºt gáºt, giÆ¡ chén.
Tiểu thuyết NgÆ°á»i ngÆ°á»i lá»›p lá»›p vá» Äiện Biên Phủ của Trần Dần, bắt chÆ°á»›c giá»ng nhÆ° tiểu thuyết Trung Quốc Ä‘Æ°Æ¡ng bà y bán ở các hiệu sách của Triệu Thụ Lý, của Mã phong, những Anh hai Äen lấy vợ và ánh lá»a đằng trÆ°á»›c, cÅ©ng chÆ°Æ¡ng hồi, cÅ©ng : Lại nói vá» chỉ còn thiếu có câu hồi sau phân giải. Và cái kiểu nhân váºt tên kép hai ba chữ Hùng Sinh, Trần Hoà ng, Ngô Thiên Lý của Trần Dần đã được nhiá»u ngÆ°á»i bắt chÆ°á»›c theo. Trong khi, theo cách từng thá»i của văn ta, tên ngÆ°á»i chỉ má»™t chữ và khi dùng hai, ba chữ Ä‘á»u do những yêu cầu riêng. Äến thá»i văn chÆ°Æ¡ng Tá»± Lá»±c đã dá»n lại thà nh Mai, ChÆ°Æ¡ng, Tuyết, cần lắm má»›i thêm chữ tú, chữ hai, hay hai ba chữ tiếng lóng. Năm Sà Goòng, Bảy Sẹo... Tên hai ba chữ là trở ngược lại má»™t giai thoại văn há»c đã qua. Mấy năm ấy, Trần Dần loay hoay vá»›i má»™t tiểu thuyết - mà tôi được Ä‘á»c bản thảo, không nhá»› tên, hay là chÆ°a có tên. Kết quả công phu Trần Dần Ä‘i vùng phố Khâm Thiên là m quen vá»›i những ngÆ°á»i thá»i pháp Ä‘i lÃnh nguy và viết vá» há».
Cuốn tiểu thuyết ấy nhÆ° tác phẩm của các nhà văn phái tiểu thuyết má»›i của văn há»c Pháp hiện nay, những tiểu thuyết Năm ngoái ở Marinba của A.R.Griê, NgÆ°á»i lạ mặt của N.Sarôt, Thay đổi của M.Buto... Các ông nà y viết khó hiểu, má»—i quyển trên đằng cuối in thêm má»™t trang hÆ°á»›ng dẫn ngÆ°á»i Ä‘á»c Má»›i đây, trên má»™t tá» phụ san văn nghệ ở thà nh phố Hồ Chà Minh, DÆ°Æ¡ng TÆ°á»ng có trao đổi vá» má»™t bà i báo tôi viết vá» vấn Ä‘á» những cái dấu trong câu văn. DÆ°Æ¡ng TÆ°á»ng không đồng ý vá»›i luáºn Ä‘iểm của tôi. Vấn Ä‘á» nà y chúng ta còn tiếp tục bà n nhÆ°ng tôi Ä‘á»c của Griê, của Buto loại in phổ thông, tháºt có tá» chỉ dẫn cách xem ở trang cuối Tôi không bịa dá»±ng đứng ra đâu.
Lá»i tá»±a tiểu thuyết má»›i nà y của Trần Dần đại để: Nông nghiệp nÆ°á»›c ta Ä‘Æ°Æ¡ng tiến lên công nghiệp, những cánh đồng đã bá» vùng bá» thá»a, văn tôi cÅ©ng bá» vùng bá» thá»a. Trang sách bá» vùng bá» thá»a của Trần Dần, má»™t chÆ°Æ¡ng chữ nhÆ° kiến bò Ä‘á»u Ä‘á»u từ đầu tá»›i cuối không xuống dòng. Nhân váºt trò chuyện và câu văn không có dấu. NgÆ°á»i ta nói có ngừng lại để đánh dấu đâu. Rất nhiá»u tiếng lóng hủi, hủi - Văn tiếng lóng, văn hiện đại nhất. ThÆ¡ văn tiá»n phong hÆ°á»›ng vá» tÆ°Æ¡ng lai, phải chôn hết cái cÅ© để cái má»›i xuất hiện. Trần Dần bảo thế.
Tuần báo Văn của Há»™i Nhà Văn mà Nguyên Hồng phụ trách vẫn ra Ä‘á»u. NhÆ°ng hầu nhÆ° số nà o cÅ©ng lá»t những bà i mà các cÆ¡ quan trách nhiệm cảm thấy ẩn ý sao đấy. Kể cả má»™t truyện ngắn của Nguyên Hồng. Truyện rất ngắn ấy, câu chuyện má»™t con hổ ngÆ°á»i nuôi ở nhà nhÆ° con chó. PhÆ°á»ng săn kia bắt được trong rừng má»™t con hổ bé tý tẹo. Con hổ được Ä‘em vá» nuôi trong nhà , cho đến khi con hổ to đùng. Hổ hiá»n là nh bè bạn vá»›i con cún, con mèo, con gà . Nguyên Hồng đã có lần kể cho tôi nghe vá» nguồn gốc truyện nà y.
Mẹ Nguyên Hồng đã chấp bút đấy. Có lẽ cụ thấy từ thuở trẻ tá»›i giá», ngÆ°á»i con trai Ä‘á»™c Ä‘inh của cụ quanh năm viết các truyện rồi Ä‘em bán được tiá»n, dá»… quá. Ôi chao, má»™t Ä‘á»i cụ, ná»—i nhà và miếng cÆ¡m đã khiến con ngÆ°á»i đầu sông cuối bến sóm hôm, thiếu đâu chuyện, vô khối chuyện, chôn Ä‘i vẫn nhá»›, vẫn không hết. NhÆ°ng tá»™i má»™t ná»—i cụ không biết chữ. Má»™t hôm, cụ kể cho các cháu chép lại câu chuyện tại sao con hổ hoá ra nhÆ° con chó và ng nằm hiá»n là nh trong xó cá»a. Hổ đã nhÆ° con chó rồi, nhÆ°ng cả xóm ai cÅ©ng vẫn sợ. Bá»i vì nó là con hổ chứ không phải con chó. Thế là các ông phÆ°á»ng săn Ä‘em hổ thả lên rừng. Nhá»› nhà , hổ lại lững thững vá» nhà , lại phải Ä‘em thả. Cụ Ä‘Æ°a cái chuyện các cháu đã chép nhÆ° thế cho Nguyên Hồng. Nguyên Hồng cặm cụi viết lại, đăng trang cuối báo Văn. Câu chuyện nguồn gốc con hổ, tức cÆ°á»i và thá»±c bắt đầu nhÆ° thế. NhÆ°ng vá»›i cách Ä‘á»c soi lên gạch bút chì Ä‘á» và suy diá»…n ra thì lại không thấy thế. Äá»i ngÆ°á»i thuở nà o mà ngÆ°á»i lại nuôi hổ nhÆ° nuôi vịt, dá»… hÆ¡n nuôi vịt. Ông nà y muốn nói cái gì, nói ai? Xá» xiên thế nà o đây, không hiểu. Không hiểu tức là có vấn Ä‘á».
Năm 1956, báo Nhân Văn bị đình bản. Tôi có cái yếu bẩm sinh thÆ°á»ng không nhá»› ngà y tháng của sá»± việc. Bây giá» viết lại những chuyện nà y, nhá»› đâu viết đấy, nói được năm nà o, năm nà o, đã là tá»± cố gắng lắm rồi. Tôi thÆ°á»ng cÅ©ng được tiếng là chịu khó ghi chép, nhÆ°ng thá»±c chẳng bao giá» chú ý đến năm tháng và ghi Ä‘á»u. Năm 1957, đại há»™i thà nh láºp các há»™i chuyên ngà nh. Há»™i Nhà Văn Việt Nam ra Ä‘á»i. Liá»n ngay, Há»™i tổ chức các cÆ¡ quan: báo, nhà xuất bản (có Trần Dần, Hoà ng Cầm, Nhân Văn vẫn là m việc ở đấy), ban nghiên cứu sáng tác, ban liên lạc văn há»c nÆ°á»›c ngoà i (có Lê Äạt) câu lạc bá»™ (để Nguyá»…n Tuân nói vá» Äôtôépky và cÆ°á»i cợt mỉa mai, cứ Ä‘Ã nà y thà nh câu lạc bá»™ Pêtôphi lúc nà o không biết), quỹ sáng tác (chẳng khác đánh trống gá»i ngÆ°á»i đến lÄ©nh tiá»n, chia tiá»n)... Trên cho là cÆ¡ quan Há»™i Nhà Văn đã bị xá» mÅ©i. ở nhà xuất bản Văn Nghệ rồi chuyển thà nh nhà xuất bản Há»™i Nhà văn, tôi cùng là m việc vá»›i Hoà ng Cầm, Trần Dần... Nhiá»u ngÆ°á»i tố cáo há» là m cả, Tô Hoà i chỉ phổng mÅ©i lên ký duyệt. In Kim Tiá»n (Vi Huyá»n Äắc), Truyện ngắn và tiểu luáºn (Thạch Lam), NÆ°á»›c giếng thÆ¡i (Nguyá»…n BÃnh), Vang bóng má»™t thá»i (Nguyá»…n Tuân), táºp thÆ¡ Hoà ng Cầm, Trần Dần, Lê Äạt, Văn Cao... và đã quảng cáo in nhiá»u tác phẩm phức tạp khác của VÅ© Bằng, của VÅ© Trá»ng Phụng... Những tác giả ấy, ngÆ°á»i thì có vấn Ä‘á» ngÆ°á»i thì đã di cÆ° và o Nam và hầu hết viết trÆ°á»›c cách mạng, tại sao Ä‘á» cao nhiá»u những cái đã xếp xó đến thế. Tất nhiên là không bình thÆ°á»ng, cái gì đây?
Báo Văn mà Nguyên Hồng phụ trách đã in trong nhiá»u số có những sáng tác còn khó chịu nữa. Kịch ngắn gợi lại vết thÆ°Æ¡ng cải cách ruá»™ng đất những vở kịch của Hoà ng TÃch Linh ( CÆ¡m má»›i), Nguyá»…n Khắc Dá»±c (Chuyến tà u xuôi), Chu Ngá»c (Ngà y giá»— đầu). Ca khúc buồn bã và những phát biểu lệch lạc vỠâm nhạc của Tá» Phác, của Nguyá»…n Văn Tý. Rồi thÆ¡ Phùng Quán (Lá»i mẹ dặn), truyện ký Phan Khôi (Ông năm Chuá»™t) và truyện ngắn Äống máy của má»™t cây bút trẻ gá»i đến. Truyện tả má»™t nhà máy nháºp thiết bị nÆ°á»›c ngoà i rồi để chất đống ngoà i trá»i đến há»ng nát. NgÆ°á»i ta truy ra ngÆ°á»i viết là má»™t kỹ sÆ° và quy là anh nói xấu công nghiệp ta và tình hữu nghị quốc tế.
Chúng tôi lo lắng thá»±c sá»±. Mấy bà i xã luáºn của tôi trên báo Văn nhÆ° Tổ chức phát triển lá»±c lượng sáng tác trÆ°á»›c nhất và Góp ý kiến vá» vấn Ä‘á» xây dá»±ng con ngÆ°á»i Ä‘á»u bị nhiá»u báo và dÆ° luáºn nháºn xét là lệch lạc thứ nhất, phải là tổ chức há»c táºp và đi và o thá»±c tế Ä‘á»i sống và không phải xây dá»±ng con ngÆ°á»i chung chung mà là con ngÆ°á»i xã há»™i chủ nghÄ©a tiến lên cá»™ng sản...
Lại trÆ°á»›c đấy, sau đấy, truyện ngắn Ông lão hà ng xóm của Kim Lân nghi ngá» thà nh tá»±u cải cách ruá»™ng đất, những bà i bút ký yếu Ä‘uối tinh thần đấu tranh thống nhất, nhÆ° Thao thức của Äoà n Giá»i, Má»™t ngà y chủ nháºt của Nguyá»…n Huy Tưởng (*) (*Trong Nhà văn Việt Nam hiện đại in năm 1992, ká»· yếu ká»· niệm 35 năm thà nh láºp Há»™i Nhà Văn (1957-1992), tuần báo Văn xuất bản 1957/1958 không được nêu tên kể tên là tá» báo đầu tiên của Há»™i Nhà Văn Việt Nam)
Nhân Văn vẫn sá» sá» ra đấy, chứ đâu. Những ngÆ°á»i đã đánh Nhân Văn vừa qua khẳng định thế, cá»™ng vá»›i những rì rà o sang tai nhau, không khà nặng ná», ngao ngán, triá»n miên, thÆ°á»ng hiện ra ở những chá»— nà y. Cái chuyện nuôi ông ba mÆ°Æ¡i trong nhà , cụ thân sinh ra Nguyên Hồng nghe được ở đâu từ Ä‘á»i thuở nà o. NgÆ°á»i Ä‘á»c tha hồ nghi, nhÆ°ng mà sáng tác không có Æ°á»›c ao được ngÆ°á»i Ä‘á»c nghÄ© ra mênh mông thì cầm bút để là m gì? Má»™t vòng ngÆ°á»i há»p tổ, nhÆ° các cụ trong là ng ngà y trÆ°á»›c ngồi xếp bằng quanh chiếu tổ tôm. Những lá»i Ä‘ao búa truy dồn. Thế là Nguyên Hồng khùng lên, khóc oà .
Năm trÆ°á»›c đã nghiên cứu cả tháng rồi, bây giá» báo Văn lại sa và o hữu khuynh tệ hại nhÆ° thế. Báo Văn phải ngừng xuất bản. Há»™i nghị bất thÆ°á»ng Há»™i Nhà Văn - nhiệm kỳ mở đầu ngoi ngóp được hÆ¡n má»™t năm, tất cả các cÆ¡ quan của Há»™i được chấn chỉnh lại, tuần báo Văn của Há»™i thay ngÆ°á»i phụ trách và đổi tên má»›i là tuần báo Văn Há»c. Chuẩn bị cho đại há»™i bất thÆ°á»ng, nhỠđịa Ä‘iểm trÆ°á»ng tuyên giáo dÆ°á»›i ấp Thái Hà , là m má»™t cuá»™c thảo luáºn và kiểm Ä‘iểm dà i ngà y. Cái tổ 18 của chúng tôi có Nguyá»…n Tuân, Nguyá»…n Huy Tưởng, Nguyên Hồng, Nguyá»…n Công Hoan, Kim Lân... vá»›i má»™t số nhà văn vững và ng là m nòng cốt. Trêu ngÆ°Æ¡i ai, Kim Lân lại má»›i in truyện ngắn Con chó xấu xÃ. Con chó cÅ©ng nhÆ° con hổ hiá»n là nh, không ai tin con chó chỉ là con chó, lại xấu xà nữa, có khi tác giả ám chỉ con ngÆ°á»i nà o cÅ©ng nên. Nguyá»…n Huy Tưởng đã vá» là m nhà xuất bản Kim Äồng. ÄÆ°Æ¡ng bị tÆ¡i bá»i kiểm tra nhau mấy cái bản thảo, trong có má»™t truyện đồng thoại ao cá ao rùa chi chi đó của Sao Mai - lại con cá, con rùa, con ba ba, lắm con quá. CÅ©ng chẳng ai bảo đảm ngÆ°á»i và o tổ 18 ấy là má»™t bá»n hay má»™t cánh, nhÆ°ng cứ ang áng biết thế, và cái kiểu hiểu nhÆ° bên Trung Quốc kiểm thảo nhóm Äinh Linh đã xuất hiện cụm từ đầu mà y cuối mắt thì dù chẳng nói má»™t câu, cÅ©ng là cánh, cÅ©ng cho được và o xiếc má»™t bá»n rồi.
Cùng liên quan, liên quan má»™t ná»—i buồn mà thôi. Nhiá»u hôm tan há»p tối, đạp xe vá» trong thà nh phố, tạt và o cái Hà Ná»™i 36 phố phÆ°á»ng ăn chÆ¡i cÅ©, lông bông khuây khoả đôi chút, sáng mai lại lóc cóc xuống lá»›p há»c dÆ°á»›i ấp sá»›m. Chẳng ai dÆ° dáºt, nhÆ°ng thá»i ấy đồng bạc có giá, hôm nà o cÅ©ng đóng vai khách hẩu của gánh cháo gà lão giải phóng quân, gói cÆ¡m rang bá»c lá sen quán Tiểu Lạc viên, phở Lâm rồi cà phê lão Ca. Cái khu lúc nhúc nà y vẫn riêng má»™t phong vị, dẫu cho những năm gần đây đã tà n tạ nhiá»u. Những cao lâu lá»›n Äông HÆ°ng, Tây Nam, Nháºt Tân không còn cái nà o. Các chủ hiệu sang trá»ng nà y trÆ°á»›c kia hẳn là đặc vụ Tưởng Giá»›i Thạch, là cánh Uông Tinh Vệ là máºt thám hai mang bên Tà u bên Nháºt. Hà ng quán và cả con ngÆ°á»i bị xoá Ä‘i theo giông bão của lịch sá». Chỉ còn lại cao lâu Mỹ Kinh má»›i mở và i năm trÆ°á»›c đảo chÃnh Nháºt, cùng vá»›i những quán cÆ¡m tám của ngÆ°á»i Æ°á»›c Lá»…, thì nay Mỹ Kinh đã hoá nhà hà ng quốc doanh, được Ä‘eo cái tên của thá»i cÅ©, còn nhá»› thá»i ấy trá»™m cắp nhÆ° rÆ°Æ¡i, chiếc Ä‘Ä©a Ä‘á»±ng bánh ngá»t phải bắt Ä‘inh vÃt xuống khay. Mấy năm Tây vừa trở lại, tá»u quán Siêu Nhiên, Lục Quốc và Nguyên Sinh má»›i mở. Siêu Nhiên đặc sản món óc Ä‘áºu nhồi, ngon được tiếng. Chủ đã di cÆ°, cÅ©ng nhÆ° nhà Lục Quốc phố Huế, cánh nhà bà n nhà bếp đứng ra hùn vốn. NhÆ°ng cÅ©ng chẳng mấy khi và o Siêu Nhiên, Lục Quốc, chúng tôi chỉ ngồi vỉa hè tÆ°á»ng rạp Chuông Và ng, nghe tiếng phèng la tÃch cải lÆ°Æ¡ng La Mã diá»…m huyá»n. NhÆ° cảnh la cà hà ng quán dÆ°á»›i ngã sáu dốc Hà ng Kèn mà bây giỠđêm hôm ngÆ°á»i qua lại nhiá»u, không ngồi lan xuống lòng Ä‘Æ°á»ng được nữa, ông 81 thụt hẳn và o trong nhà , gánh cháo bác Chữ thì quảy vá» cạnh cá»a chợ Hôm, cÅ©ng tan trò.
NhÆ°ng ở vùng ăn chÆ¡i lâu năm trên nà y, hè và đưá»ng lẫn lá»™n, ngÆ°á»i Ä‘i dong đông hÆ¡n khách xem cải lÆ°Æ¡ng Kim Phụng, chèo Lạc Việt. Tiệm cà phê Phúc Châu nhÆ° đám chá»i gà . Cô Tà u ngồi két váy Ä‘en, thắt lÆ°ng to bản Ä‘en bóng nhoáng mết Äà i Loan Ä‘Æ°Æ¡ng thịnh hà nh. Khói thuốc lá lùa ra cá»a sổ nhÆ° ống khói tà u thuá»· phun xanh má». Bốn bên trong nhà cÅ©ng nhÆ° ngoà i phố, la liệt lao xao, Ä‘Ã n sáo nhị réo rắt, cò cá», tiếng rao bát bảo lèng xà , lục tà o xá, ngÆ°á»i nÆ°á»m nượp, nhiá»u nhất cán bá»™ miá»n Nam táºp kết.
Tôi nhá»› ngà y xÆ°a cÅ©ng đông na ná thế. Năm tôi sáu bảy tuổi, ngà y Tết, thÆ°á»ng theo các dì tôi ra Kẻ Chợ xem hát bói tuồng đầu năm ở rạp Quảng Lạc - mà ngõ Sầm Công, quen gá»i là ngõ Quảng Lạc, cái quán Tiểu Lạc viên bây giỠở trong hẻm nà y. Mồng hai, mồng ba tết năm nà o rạp Quảng Lạc cÅ©ng diá»…n tuồng tÃch Giang tả cầu hôn cho ngÆ°á»i năm sá»›m bói lấy may. Trên cá»a và o trong rạp, bà n thá» thần tà i dán giấy Ä‘iá»u trang kim khói hÆ°Æ¡ng ám Ä‘en kịt cả và nh khám. Tuồng có vai Quan Công mặt Ä‘á» bồ quân, râu Ä‘en từng chòm tuôn xuống. Quan Công ra, cả rạp im rùng rợn, thà nh kÃnh đốt và ng hÆ°Æ¡ng vái lên sân khấu. Khi lá»›n, tôi má»™t mình Ä‘i xem phim kiếm hiệp Tà u chiếu ở rạp Hiệp Thà nh, rồi rạp Tố NhÆ°, bây giá» là Chuông Và ng Thủ đô, trÆ°á»›c cá»a, gắn tấm bảng đá ghi chiến tÃch Ä‘á»™i quyết tá» liên khu 1 đã được thà nh láºp ở đấy giữa 60 ngà y đêm Hà Ná»™i chiến đấu trong vòng vây.
PhÃa Hà ng Da, ngõ Yên Thái, cÅ©ng nhÆ° ngõ Sầm Công, những phố hẻm có nhà chứa, không hiểu tại sao lại gá»i là nhà thổ, mà ngÆ°á»i ta nói lóng tiếng Tây bồi là medông Ä‘á» te (nhà đất). Trên tÆ°Æ¡ng đầu phố treo há»™p đèn kÃnh sÆ¡n Ä‘á» nhoè nhoẹt. Khách chÆ¡i biết đấy là dấu hiệu trong phố có ổ gái Ä‘iếm. Äi nhà thổ trả tiá»n giá», ná»a giá», trò tiêu khiển mạt hạng, ngÆ°á»i đứng đắn không dám bÆ°á»›c chân và o cái dãy phản bà y bán ngÆ°á»i ấy. Cô nà o cÅ©ng lông lá cạo nhẵn, trắng nhá»… nhại, hãm tà i lắm. Bần cùng, cánh thợ xẻ, thợ ná» cÅ©ng chỉ tháºm thụt chốc lát, chứ chẳng mảy may ham hố, đắm Ä‘uối. Cháºp tối, các cô nhà thổ quần áo trắng hồ lÆ¡, mặt bệch tròn chảy trá»…, ngồi má»™t loạt trên cái ghế dà i trÆ°á»›c cá»a ngóng ra, vây vây Æ¡i á»›i ngÆ°á»i Ä‘i qua. Thấy quen thì chạy ra, kéo lại ở là ng tôi, những anh thợ còn táo tợn, ngà y phiên có tiá»n xuống phố chÆ¡i nhà thổ, hôm sau vá» phải nghỉ dệt, nằm Ä‘á» cả ngà y, con ruồi Ä‘áºu mép không buồn xua. Tôi không dám lảng vảng đến những cái ngõ nhầy nhụa ấy. Chỉ vì sợ bệnh. Nghe nói thuốc ná»›p xăng cát tó hiệu nghiệm, nhÆ°ng đắt. CÅ©ng chÆ°a thấy bao giá», chỉ nghe nói phải đâm mÅ©i tiêm và o ***, Ä‘au lắm. Thá»i áy, tim la, láºu, giang mai, ai mắc những bệnh xấu hổ thì chỉ muốn chết.
ừ, Nguyá»…n Tuân hay dạo mấy phố nà y lại có thể cÅ©ng vì những cái nhá»›. Nguyá»…n Tuân được sinh ra và nhá»›n nhao lên ở Hà ng Bạc. Phố Hà ng Bạc, số nhà 49, năm 1910 - Nguyá»…n Tuân ghi lại nhÆ° thế ở mép má»™t quyển sách HÆ°á»›ng dẫn du lịch Ba Lan, có lẽ vì Ä‘Æ°Æ¡ng Ä‘á»c chợt nghÄ© đến má»™t ká»· niệm. Trong quyển ÄÆ°á»ng phố Hà Ná»™i của Nguyên Vinh Phúc tặng, chá»— phố Hà ng Bạc và ngõ Gạch, Nguyá»…n Tuân Ä‘á» bút chì đình Cổ LÆ°Æ¡ng ngõ số 28 án sát Siêu và câu ca dao vá» phố phÆ°á»ng ấy, dá»… chừng ông đã thuá»™c từ tuổi thÆ¡.
Nên ra thì múa tứ linh
Không nên thì lại nằm đình Cổ Hương
Lão hà ng cháo gà giải phóng quân, cÅ©ng là cái tên của Nguyá»…n Tuân đặt cho. Ông Tà u ấy to cao, khệ nệ, Ä‘á»™i đúng cái mÅ© ka ki của Bát lá»™ quân ố vết mỡ đã úa và ng mà u nÆ°á»›c dÆ°a. Hà ng ông bán muá»™n, nhiá»u tôi ở dÆ°á»›i ấp vá» vẫn còn gánh hà ng sáng đèn giữa mấy chiếc ghế xếp lá»ng chá»ng trên hè. Lão giải phóng quân lầm lì chẳng mấy khi hé răng. CÅ©ng hợp, chúng tôi lặng lẽ. Chẳng ai nói má»™t câu, thế mà lúc nãy ở tổ, gay go đốp chát nhau ra trò. Vẻ mệt má»i hiện nên nét mặt từng ngÆ°á»i. Tôi nháºn ra Nguyá»…n Tuân đến hà ng cháo gà nà y còn vì ông giải phóng quân có lá» xắng xấu Nam Ninh chÃnh hiệu thÆ¡m và béo ngáºy mùi vừng. Bát cháo lót cải cúc của Nguyá»…n Tuân được lão cầm lá» xắng xấu vảy lâu hÆ¡n bát của tôi. Rồi nở nụ cÆ°á»i nhà hà ng, lão đút lá» xắng xấu và o trong ngăn kéo - ai không biết thì thôi chứ chẳng phải ai cÅ©ng được nhà hà ng cho nếm mùi đâu. Vẫn là chăm chú cái mình thÃch, mình muốn, má»™t giá»t xắng xấu hợp khẩu vị, má»™t câu văn hay gạch Ä‘Ãt, má»™t chuyến Ä‘i...
Có hôm, và o Tiểu Lạc viên ăn cÆ¡m rang bá»c lá sen. Ông chủ Tiểu Lạc viên nà y là tay nhà bà n hảo hạng. Khách đông cÅ©ng vì cái duyên lão ta. Há»i các món khách dùng, rồi nhanh nhanh Ä‘Å©a bát thìa Ä‘Å©a và gia vị ra bà y trÆ°á»›c mặt từng ngÆ°á»i. Äôi mắt kÃnh lấp lánh, cái câu có ngay, có ngay luôn miệng nhÆ° hát. Thá»±c khách và o bà n, tuy chẳng thấy có ngay ở đâu, nhÆ°ng được cái cảm tưởng món ăn món nhắm sắp bÆ°ng ra.
Lão Tiểu Lạc viên tri ká»· vì chúng tôi biết thưởng thức món cÆ¡m rang bá»c lá sen lão khoe nhất Hà Ná»™i, không nhà nà o còn là m được đúng kiểu cách thế. Lão chỉ má»›i ngÆ°á»›c kÃnh, chÆ°a há»i, Nguyá»…n Tuân đã gáºt đầu, Ä‘Æ°a thưởng má»™t Ä‘iếu thuốc lá Thủ Äô hiếm. Thế là đã biết khách lại xÆ¡i món quen. Lão hô có ngay, có ngay rồi đặt bát Ä‘Å©a bà y ra bà n. Nguyá»…n Tuân nói, vừa nghiêm vừa đùa:
- Nà y, không cần có ngay đâu nhé!
Lão cÆ°á»i, nheo mắt. Sang bà n bên, há»i khách xong, chÆ°a bÆ°á»›c và o cá»a bếp, đã: Có ngay! Có ngay! Có ngay!
Phải, cÆ¡m rang bá»c lá sen thì có ngay sao được. Xong má»™t tuần rượu suông, món nhắm má»›i ra - chỉ gá»i Ä‘á»™c má»™t món ăn, cÅ©ng nhÆ° nhắm. Kể thì ngÆ°á»i ăn xô bồ bây giá» chẳng mấy ai thiết chỠđợi các thức lÃch kÃch nà y. Gạo tám thổi niêu đất chÃn rồi đổ và o chảo rang, được rồi lấy chiếc lá sen khô lót xà xÃu, vịt quay gỡ xÆ°Æ¡ng chặt miếng rồi đổ cÆ¡m rang và o, buá»™c khéo cái lạt. Nhà bà n bÆ°ng ra túm lá đặt trên Ä‘Ä©a. Mở ra, hÆ¡i cÆ¡m, các thứ xì dầu, thức ăn toả lẫn mùi lá sen già đầu thu. Má»™t năm, vá» HÆ°ng Yên, tham quan Ä‘Ã o kênh thấy sân kho các hợp tác xã phÆ¡i đầy lá sen, há»i bảo lá sen khô để xuất sang Hồng Công (Nguyá»…n Tuân xin vá» mấy cặp lá). Những chiếc lá sen già sẽ được xuất Ä‘i HÆ°Æ¡ng Cảng để gói món cÆ¡m rang bá»c lá sen ở các hiệu cao lâu.
CÅ©ng có thể ấy là những lúc Nguyá»…n Tuân nhá»› khi xế trÆ°a vắng khách ngồi trên lầu nhà Äông HÆ°ng thang gác và ng giữa phố Hà ng Buồm. Nguyá»…n Tuân kê giấy lên bà n ăn, những tá» giấy trên góc in cánh buồm Gió đã lên. Tiểu thuyết Thiếu quê hÆ°Æ¡ng đăng báo Hà Ná»™i Tân Văn của VÅ© Ngá»c Phan được viết từng kỳ má»™t ở cái bà n ấy. NgÆ°á»i tuỳ phái đến lấy bà i đã đứng trá»±c. Nhà in Trung Bắc ở phố nà y, bên kia Ä‘Æ°á»ng. Viết xong chữ cuối, ngÆ°á»i tuỳ phái cầm tá» bản thảo xuống khuất, cÅ©ng là lúc nhà văn gá»i phổ ky Ä‘em đến bữa trÆ°a, be rượu bồ Ä‘Ã o uống mấy chén ngữ và gói cÆ¡m rang bá»c lá sen. Lại má»™t sá»± mang mang hoà i cổ. Cái cÆ¡m rang lá sen thÆ¡m tối nay ở Tiểu Lạc viên còn có thể bắt đầu từ gói cÆ¡m rang tháºp cẩm ở những quán ăn cò con trên Ä‘Æ°á»ng Cáo Äạo giữa cái phố khúc khuá»·u báºc đá bên Cá»u Long HÆ°Æ¡ng Cảng đêm ba mÆ°Æ¡i tết Äinh Sá»u 1938. Chúng tôi chỉ quý và chiá»u ná»—i nhá»› của Nguyá»…n Tuân mà chịu khó bắt chÆ°á»›c ká» cà vá»›i các món cầu kỳ ấy. Nguyên Hồng đã sinh sống ở thà nh phố cảng có cả má»™t phố Khách, tá» vẻ thà nh thạo khen mùi lá sen, Ä‘oán già là những cái lá sen hồ Tây.
Má»—i đêm dÆ°á»›i ấp vá», bá»™ dạng Nguyên Hồng cÅ©ng chẳng khác Ä‘i đâu ban ngà y. Trên ghi đông đặt cái cặp đúp chứa bản thảo. Sau yên xe buá»™c má»™t chồng báo Văn. Má»i khi, chỉ kè kè cặp bản thảo, giá» thêm lô báo Văn từ số 1. Nét mặt hăm hở lẫn lá»™n đăm chiêu vá»›i những tá» báo Văn nhÆ° má»™t lá Ä‘Æ¡n để trình bà y các nÆ¡i. Nhiá»u cuá»™c phê Nguyên Hồng, tôi không thể nhá»› xiết lần nà o cụ thể. Chỉ nhá»› báo Văn đã phải xỉ vả là hữu khuynh, bị lÅ©ng Ä‘oạn. ở đâu, há»p tổ hay liên tổ hay lên há»™i trÆ°á»ng; Nguyên Hồng từ từ, cẩn tháºn, trịnh trá»ng đặt táºp báo trÆ°á»›c mặt. Nguyên Hồng nói:
- Tôi là m báo không kể giá» giấc, không quản thức đêm thức hôm, tôi bá» hết sáng tác, cố là m cho kịp. Suốt tuần tôi báºn bịu vá» nó hÆ¡n con má»n, bỠăn bá» uống vì nó... thế thì là m sao tôi lại có thể sai... Tôi đấu tranh thá»±c hiện Ä‘Æ°á»ng lối văn há»c nghệ thuáºt của Äảng... Tôi hết tâm hết sức vì nó, tôi không thể, tôi không thể sai...
NhÆ° ngÆ°á»i ốp đồng, không biết Ä‘Æ°Æ¡ng còn tỉnh bay đã mê, Nguyên Hồng để má»™t bà n tay lên chồng báo, to giá»ng đến báºt khóc, vừa mếu máo vừa nói tiếp, nÆ°á»›c mắt ròng ròng, hai tay mê mẩn xót xa vuốt mép táºp báo. Cái lý lẽ cùng Ä‘Æ°á»ng và những dòng nÆ°á»›c mắt đã khiến những ai Ä‘Æ°Æ¡ng phê bình anh cÅ©ng không biết tiếp tục phân tÃch thế nà o nữa. Bảo dối trá thì không ai nỡ, không ai dám hạ đòn ấy. Cuá»™c nà o cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»±, những chữ 'boong ke, ngoan cố, không đúng vá»›i quang cảnh sầu não thiết tha của ngÆ°á»i bị phê bình.
Chúng tôi ngồi góc bà n đằng kia. Lão Tiểu Lạc viên đã Ä‘em bát Ä‘Å©a, thìa vá»›i tÆ°Æ¡ng á»›t đến. Lão nà y vừa là chủ, vừa là tá»› trong cái phòng ăn con con kê ba chiếc bà n nhá». Chim quay Tiểu Lạc viên cÅ©ng được tiếng. Chẳng biết nhà hà ng vô tình hay cố ý để những cái bà n kháºp khểnh tạm bợ. Chắc là cố ý thôi. Các hà ng quán nà y cứ cháºp chá»n chÆ°a biết lúc nà o bị đóng cá»a. Trá»… nải, tà n tạ, ngÆ°á»i ta chỉ bà y biện qua loa, cốt là m ra thế.
- Có ngay! Có ngay!
Lão Tiểu Lạc viên bÆ°á»›c ra, bá»—ng im bặt, quay lại, nhìn quanh, rồi há»i:
- Các ông có cái mùi...
Không ai bảo ai, má»i ngÆ°á»i chú mục và o Nguyên Hồng vừa đặt lên góc bà n mở gói giấy báo bá»c thịt chó và láºp cáºp nói:
- Nhắm cái nà y trÆ°á»›c đã! Nhắm cái nà y đã! Thoạt trông cÅ©ng biết không phải là gói nguyên: Chắc trÆ°a nay Nguyên Hồng đã đánh chén ngoà i ấp còn thừa thì cầm Ä‘i nốt. Hổ lốn thịt luá»™c, lòng gan trá»™n vá»›i húng, riá»ng, cả đùm con con muối tiêu.
Lão Tiểu Lạc viên đã nhìn rõ gói thịt cầy. Lão cau có hầy một tiếng, tan biến cả vẻ hớn hở có ngay vừa rồi. Lão chắp tay, rầu rĩ như khấn:
- Ông ơi, ông mang nó ra ngoà i kia, mang ngay ra ngoà i kia...
Chúng tôi biết những ngÆ°á»i buôn bán kỵ cái thịt hãm tà i nà y - nhất là ngÆ°á»i Trung Quốc.
DÆ°á»ng nhÆ° thấy nó thì đã đánh hÆ¡i được cái mùi con ma xúi quẩy. Lão lại nhăn nhó:
- Giết nhà hà ng rồi. Các ông không được, không được lớ!
Lúc ấy, hai bà n bên cÅ©ng quay sang. CÆ°á»i nhăn nhở rồi há» lại cúi xuống ăn. Lão Tiểu Lạc viên đến góc nhà cầm má»™t nắm hÆ°Æ¡ng châm cắm và o men tÆ°á»ng trong chá»— dán tá» giấy Ä‘iá»u trang kim đã xạm xỉn má»™t nạm chân hÆ°Æ¡ng. Khói hÆ°Æ¡ng bốc mù căn phòng cháºt chá»™i. Rồi lão bÆ°á»›c lại phÃa chúng tôi, xốc kÃnh, mặt hầm hầm, không hiểu lão định là m gì.
Nguyên Hồng, đứng lên, giơ tay:
- Phổ ky! Câm đi!
Nguyên Hồng láºt Ä‘áºt gói lại bá»c thịt chó, bá» và o cặp. NÆ°á»›c mắt lÆ°ng tròng, nói:
- Lúc nãy ở tổ chúng nó đòi đuổi ông, bây giỠthằng Tà u nà y lại đuổi ông, tỉu cái nhà ma lớ!
Nguyên Hồng cung cúc bÆ°á»›c ra, lấy xe đạp. CÅ©ng chẳng ai buồn gá»i lại. Äã biết tÃnh nhau nhiá»u. Mấy năm sau, má»™t lần Bùi Hiển, Nguyên Hồng và tôi chén thịt chó Chữ Hà ng Bè rồi và o quán cà phê lão Ca. Vẫn Nguyên Hồng cầm bá»c giấy gói mấy miếng thịt chó thừa, đặt lên góc bà n. Lần nà y, cái gói kÃn đáo, nhÆ°ng tôi vẫn ngà i ngại. Lão cà phê Ca không có nhà . Vợ lão trông hà ng. Tá»± nhiên, bà ấy đứng lên đến chá»— cá»a nách châm nén hÆ°Æ¡ng và o khám thá» thần tà i dán giấy Ä‘iá»u. Linh tÃnh tôi Ä‘oán ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Tà u đã đánh hÆ¡i thấy mùi lạ. NhÆ° chá»t nhá»› ra, Nguyên Hồng đã tinh ý bá» gói và o cặp.
Mấy hôm sau, trở lại Tiểu Lạc viên, lão có ngay lại ngÆ°á»›c mắt kÃnh cÆ°á»i cÆ°á»i, Ä‘Æ°a ra bát Ä‘Å©a và chén tÆ°Æ¡ng á»›t - Nguyá»…n Tuân bao giá» cÅ©ng gá»i là lạp chÃu chÆ°Æ¡ng. Lão xoay cái Ä‘uôi thìa cẩn tháºn đặt trÆ°á»›c mặt Nguyá»…n Tuân và Nguyên Hồng. Thêm hai miếng chanh cho Nguyên Hồng. Nhà hà ng đã thuá»™c ông khách có thói quen vắt chanh, lại đổ dấm và o Ä‘Ä©a húng rau để sát trùng. Äến táºn hồi chống Mỹ, Tiểu Lạc viên vẫn đông khách thế. Má»™t lần kia, đến thầy bà Tiểu Lạc viên má»i khi Ä‘Æ°Æ¡ng nằm cái giÆ°á»ng gấp ở gian trong. Tiếng trẻ má»›i sinh khóc oe oe. Há»i thăm thì ra lão Tiểu Lạc viên đã ngất Ä‘i, chết ná»a đêm giữa lúc máy bay ném bom cầu Long Biên cuối tháng trÆ°á»›c. NgÆ°á»i vợ đã lấy chồng khác. Ông Tà u nà y gà y lom khom. Nà o biết đứa trẻ ấy con ai. Äã lâu không đến, không tiện há»i. Trên mặt kÃnh cái tủ con đặt ngoà i cá»a vẫn ba chữ Tiểu Lạc viên sÆ¡n Ä‘á». Cá»a hà ng mở, nhÆ°ng hiu hắt, vắng vẻ. Äến năm nhiá»u ngÆ°á»i Trung Quốc bá» thà nh phố Ä‘i, bà ấy vá»›i ngÆ°á»i chồng sau ra Cát Hải vượt biển. Nghe nói thuyá»n chuyến ấy Ä‘i bị đắm, chết cả.
Những đêm mÆ°a rả rÃch gợi cái thú quán cà phê lão Ca. ThÆ°á»ng đến lão Ca và o lúc nà o, chắc là khi đã ngà ngà ở Tiểu Lạc viên hay hà ng bánh cuốn chú Hồng Lâm ra. NhÆ°ng cÅ©ng có buổi chỉ đến đây. Trong ngõ ngách nà y, chúng tôi lui tói mấy quán, không Ä‘áºu lại đâu. Phúc Châu tiếng tăm, nhÆ°ng tạp. Chen vai thÃch cánh, những võ sÄ© Ä‘ai Ä‘en tháºp đẳng, ngÅ© đẳng hay các ông cá mú trụ ở góc bao quát, hay má»™t tay cÆ°á»›p ngà y lẳng lặng ngồi xuống, rá» túi ngá»±c, túi quần vá» tìrn cái báºt lá»a. Nó Ä‘ang ngắm cô Phúc Châu thắt lÆ°ng Ä‘en bóng hay nó sắp rút dao găm dà xế dÆ°á»›i sÆ°á»n rồi thản nhiên Ä‘Æ°a con mồi ra ngách ngõ lên Hà ng Äà o, há»i mượn cái và và cái đồng hồ. Quán Lý Hảo thì ấm cúng hÆ¡n. Chỉ phải cái mụ Lý ăn nói đối đáp và cá» chỉ nhÆ° táºp thể dục trÆ°á»›c mặt khách. Chả là Lý Hảo, Ä‘Æ°Æ¡ng kim thể thao lÆ°á»›t ván nữ loại má»™t. Há»™i hè nà o cÅ©ng giáºt giải nhất đứng đầu sóng hồ Hoà n Kiếm. Thằng chồng mặt vuông Nháºt Bản, nhÆ° Ai Nguyên An Nghệ. NhÆ°ng nó là ngÆ°á»i Quảng Châu, chỉ bÆ°ng cà phê và cÆ°á»i ruồi. Mất vui, cÅ©ng chẳng lý thú, bởi nhà nà y Ãt chuyện.
Cà phê Ca chÆ°a mấy quen nhÆ° rồi sau chúng tôi đến nhiá»u hÆ¡n. Lúc đầu chỉ nghe mang máng trÆ°á»›c kia lão Ca ở trên Hà Giang, là m nghá» Ä‘uổi ngá»±a buôn cho nhà chúa đất VÆ°Æ¡ng. Còn tôi để ý chỉ vì thấy ngồi trong hà ng má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà luống tuổi, mặt buồn rÆ°á»i rượi. Có hôm thoáng sau chiếc bình phong con công Ä‘á» gắt, cái áo xÆ°á»ng xám xa xÆ°a mà u cánh chả xẻ tà xoè ngang đầu gối. Cứ hao hao ngÆ°á»i con gái ngà y xÆ°a ở nhà gác đầu Ä‘Æ°á»ng Cổ NgÆ° hồ Tây mà sáng nà o tôi cÅ©ng Ä‘i há»c qua. Ai khi tuổi ấy chẳng trông thấy bao nhiêu bóng đẹp thấp thoáng và má»™ng mÆ¡. Không há»i có phải trÆ°á»›c kia nhà bà ở đầu ô Yên phụ, tôi chỉ lặng im cho mình được Ä‘inh ninh. Tưởng tượng vun thêm và o là m cho không phải cÅ©ng thà nh phải. Nếu bà ấy nói: Vâng, tôi là vợ tông Ca. Lại cà ng khó hiểu, thế thì phải từ Hà Giang xuống. NhÆ° váºy, lại hoá ra buồn. Thôi cứ mÆ¡ hão váºy. Cà phê phin nhà Ca nhạt Ä‘Æ°á»ng, hợp chúng tôi mà Nguyá»…n Tuân khéo tưởng tượng là có vị rừng. ChÆ°a biết rừng Hà Giang có cà phê hay không. Chỉ Nguyên Hồng đã bị hai năm an trà căng Bắc Mê rõ đôi chút chăng. NhÆ°ng Nguyên Hồng chẳng khi nà o kể lại vá» nhà tù chÃnh trị Ä‘i Ä‘Ã y ấy. Chỉ nghe má»™t ngÆ°á»i tù Bắc Mê khác tả Nguyên Hồng Ä‘i là m cá» vê, Ä‘i lấy củi cÅ©ng Ä‘eo mấy cái ống bÆ¡ đằng Ä‘Ãt, cái Ä‘á»±ng muối, cái để cÆ¡m nguá»™i và lủi thủi má»™t mình.
Tháºm chÃ, lần ấy, má»™t Ä‘oà n địa chất Ä‘Æ°a chúng tôi thăm má»™t vùng quặng trong Bắc Mê, Nguyá»…n Tuân rủ Nguyên Hồng, bảo được dịp trở lại quang cảnh xÆ°a. Nguyên Hồng cÅ©ng không Ä‘i. Chuyến Ä‘i ấy, cái hôm lá»™i qua con suối sau cùng rẽ mê bên nà y Ä‘Æ°á»ng vá» huyện Bắc Mê, tôi đứng tần ngần giữa dòng nÆ°á»›c, nhìn mãi quả đồi áp lÆ°ng núi. căng Bắc Mê xÆ°a ở núi Pắc Min ká» ngá»n sông Gâm lượn dÆ°á»›i chá»— xanh thẫm kia. Suốt buổi chiá»u, trèo qua cổng trá»i đỉnh núi thăm dò quặng Nguyá»…n Tuân vẫn băn khoăn không hiểu tại sao Nguyên Hồng không Ä‘i Bắc Mê chuyến nà y. Ná»a đêrn, giữa rừng trên cao, con suối mÆ¡ hồ Ä‘Æ°a lại tiếng nÆ°á»›c thở dà i từ phÃa Bắc Mê. Chúng tôi ngồi trÆ°á»›c đám củi sưởi. Nguyá»…n Tuân nói: Tá»› tức cảnh được hai câu ca dao Ä‘em vá» tặng thằng Nguyên Hồng. Thế nà y nhé:
Non xanh gõ hòn đá xanh.
Ná»a năm nghe tiếng mõ canh Cổng Giá»i.
Trở vá», tôi viết Pà i Lùng cái ký theo thể kịch đăng báo Văn Nghệ, đặt hai câu ấy lên đầu bà i. Chú thÃch nghịch ngợm Ca dao cÅ© vùng Bắc Mê. Cho nhá»› và nhÆ° Nguyá»…n Tuân bảo có dùng thì nên Ä‘á» thế.
Cái bá»—ng dÆ°ng kỳ cục của Nguyên Hồng thÆ°á»ng dá»… hiểu và cÅ©ng khó hiểu. NgÆ°á»i ta là m thì Nguyên Hồng lẳng lặng im. Ai cÅ©ng nô nức và o Nam khi miá»n Nam được giải phóng. Nguyên Hồng chÆ°a bao giỠđến Sà i Gòn, mà đã sinh ra nhân váºt du côn Năm Sà i Gòn từ những năm 40 và chÆ°a khi nà o trông thấy sông Cá»u Long, đã là tác giả bà i thÆ¡ Cá»u Long giang ta Æ¡i. NhÆ°ng không Ä‘i Sà i Gòn. Ai rủ chỉ lắc đầu. Cái tÃnh thế, thiên hạ váºy thì ta khác.
Cuá»™c Ä‘á»i đã Ä‘Æ°a đẩy ông Ca từ thị xã Hà Giang xuống Hà Ná»™i mở quán cà phê. Những chuyện ông Ca kể vá» biên giá»›i, Nguyá»…n Tuân mê lắm. CÅ©ng thú vị nhÆ° lão giải phóng quân cháo gà có lá» xắng xấu chÃnh cống Nam Ninh, Hồng Kông gì đó. Cà phê Ca ngon mùi má»™c mạc. Hay là cứ nghÄ© ra thế. Má»—i lần Nguyá»…n Tuân tá»›i, ông Ca lại lấy ra chai rượu Rom Pháp vuông bằng đầu gối, đặt lên cạnh cái phin vừa cạn. Lắm khi tôi và o hà ng lão Ca không khi nà o bê chai rượu mạnh ra. Äám mà có Nguyá»…n Tuân trong bá»n, đám ấy sang lên, thú vị hÆ¡n, không phải ông Tuân chi tiá»n, mà thằng chủ quán lại hân hạnh, lại trá»ng vá»ng vị khách bạt thiệp trịnh trá»ng má»i nhà bà n thuốc lá thÆ¡m và xuống táºn chá»— xà o nấu Ä‘Æ°a nhà bếp má»™t Ä‘iếu. Chai rom của ông Ca đã được đặt lên bà n. Và i giá»t rượu quý nhá» xuống tách cà phê bốc khói. Cà phê rom - má»™t kiểu uống theo lối Pháp. Äến lúc cả chủ quán cÅ©ng kéo má»™t ghế, nhấc bếp Ä‘iện lại gần, bà y lên má»™t phin nữa. Câu chuyện ấm dần. Nguyá»…n Tuân đẩy há»™p thuốc lá vá» phÃa ông Ca. Ca nói, giá»ng âm thầm xa vắng:
- Tôi ấy a, cái ngà y tôi đi đuổi ngựa cho nhà Vương...
Ngồi đây, trong cái phòng vừa nhà hà ng vừa buồng ở lá»™n xá»™n, bá» bá»™n quanh những lá mà n, cánh gà mà tưởng Ä‘Æ°Æ¡ng lang bạt sông suối đâu đâu Simacai bên Là o Cai sang Xỉn Mần rồi rong ruổi lên Mèo Vạc sang Bảo Lạc, Cao Bằng. Những Ä‘oà n ngá»±a thồ hà ng trăm con lên núi, ông Ca là má»™t ngÆ°á»i trong đám thủ túc nhà vua Mèo há» VÆ°Æ¡ng trong đám dắt ngá»±a, Ä‘uổi ngá»±a ấy. Chuyến hà ng ròng rã đói khát cả tháng, chẳng bù vá»›i má»—i khi ngÆ°á»i ngá»±a được trở vá» dinh cÆ¡ nhà VÆ°Æ¡ng ở Sà Phin, Äồng Văn lại thả sức lu bù chè chén. Cả mấy chục phu ngá»±a, cÆ¡m rượu và khay bà n đèn thuốc phiện rải ra khắp trên sân đá tảng từ trÆ°á»›c cá»a dinh và o trong nhà .
Äược dịp vá» Äồng Văn, thế nà o Ca cÅ©ng xuống thị xã. Ca Ä‘i là m mÆ°á»›n cho ngÆ°á»i, nhÆ°ng Ca cÅ©ng có dây thuốc phiện riêng của Ca. Ca ăn ngủ nhà mụ Tèo me Tây đồn Yên Minh ngà y trÆ°á»›c, Tây cút rồi mụ ở lại mở quán cÆ¡m giữa cánh đồng tranh trên dốc Pác Xum vá» là ng Äán. Mụ Tèo cÅ©ng là má»™t mối thuốc của Ca. Quán mụ Tèo chÆ¡ vÆ¡ cá» tranh phủ ngáºp mái nhà , trông sang những ổ cÆ°á»›p nÆ°Æ¡ng náu trên dặng núi Bát Äại SÆ¡n lô xô trÆ°á»›c mặt. Bá»n thồ ngá»±a dừng chân. Từ khi có Ä‘Æ°á»ng ô-tô lên Phó Bảng, thêm các ông tà i Ä‘Æ°á»ng ngược, đêm đêm trong vách tÆ°á»ng trình, quán mụ Tèo rá»™n rịp đỠđèn suốt sáng. Chẳng bao lâu, Ca cÅ©ng táºu được ngá»±a và thuê ngÆ°á»i Ä‘uổi ngá»±a. Lão Ca đã thà nh ông chủ nhá», có khi theo hà ng sang táºn Phong Thổ, MÆ°á»ng Lay bên Lai Châu.
Quanh tách cà phê giữa những con phố lui hui cụt lủn mà tưởng Ä‘Æ°Æ¡ng theo những Ä‘oà n ngá»±a thồ qua đầu núi nà o. Quên Ä‘i, quên Ä‘i ngoà i trá»i đêm thà nh phố Ä‘Æ°Æ¡ng sấm rá»n tráºn mÆ°a đầu mùa hạ, rồi sáng mai chúng tôi lại đạp xe xuống ấp há»p tổ. Cái say chÆ¡i rừng núi biên giá»›i phÃa bắc đối vá»›i Nguyá»…n Tuân, có phải đã được nhóm bếp ở những đêm cà phê rom nhà lão Ca, trong cái phòng lủng củng, lỉnh kỉnh rất Tà u. Má»™t dây xÃch đông trên đầu, mấy cốt chăn bông xếp đống. DÆ°á»›i gầm ghế, cái hoả lò, củi, chai dầu, là n mây và túi gạo, xoong, chảo, cháºu, bô men trắng xoá loang lổ có thể là bô nÆ°á»›c đái, bô ***. NhÆ°ng con mắt chúng tôi đăm đắm và o bóng tối mênh mông xa đâu.
ở các ngõ ngách ẩm Æ°á»›t trông lên nhấp nhô những đầu tÆ°á»ng chuôi vồ thá»i xÆ°a nà y phải kể thêm quán bánh cuốn ông Hồng Lâm cÅ©ng chá»— ngã tÆ° cùng phố vá»›i cà phê Ca. Hà ng bánh cuốn nà y không ai biết, bánh cuốn bây giỠđược tiếng ngon bán đêm ở phố Huế xế chợ Hôm cÅ©ng gần ngã sáu dốc Hà ng Kèn. Khách ngồi chầu hẫu mấy lượt ghế dà i đợi bà hà ng không biết sốt ruá»™t cứ nhẩn nha tráng từng lá bánh. Tôi cÅ©ng chẳng thú cảnh chầu chá»±c đợi lượt nếm chiếc bánh cuốn nhân thịt gốc Lạng SÆ¡n. Thế mà quán bánh Hồng Lâm thì lại hay ghê. ấy cÅ©ng là má»™t ná»—i.
Má»™t tối, trên vỉa hè tấp náºp ngÆ°á»i, tôi ngất ngưởng nhÆ° con bói cá Ä‘áºu trên cái ghế xếp gánh cháo gà giải phóng quân. Các rạp đã trống giáo đầu rồi mà hà ng quán vẫn dáºp dìu vì cán bá»™ táºp kết Ä‘i dạo bá» hồ dạo phố là chÃnh. Mấy ngả phố cháºt hẹp không có Ä‘iện, đèm đóm láºp loè từng khóm. Má»™t ông Tà u gà y còm Ä‘á»™i cái mÅ© xanh má»™t mẩu, má xệ Ä‘á» phừng mà u say xuống táºn cổ, cứ đứng sững. Tôi tưởng ông ấy nhìn ông hà ng cháo gà đồng hÆ°Æ¡ng. Rồi ông ấy bÆ°á»›c lên hè trÆ°á»›c mặt tôi giá»ng rượu lè nhè:
- à , à ... Có phải cáºu Sen không?
Nghe tiếng há»i cái tên cúng cÆ¡m của tôi, dù chÆ°a nháºn ra ai, cÅ©ng biết đấy là bà con quê ngoại quê ná»™i. NhÆ°ng tôi không nhá»› được ông nà y là ngÆ°á»i trên NghÄ©a Äô hay trong Cát Äá»™ng. Tôi Ä‘Æ°Æ¡ng á»› ra thì ông ấy lại nói lÆ¡ lá»›:
- Tôi là Lâm. Lâm hà ng phở dốc chợ Bưởi. Thuê nhà ông ba Chui ấy mà . Cáºu nhá»› không?
Thế thì nhá»› rồi. Ngược Ä‘á»i, nhà hà ng lại Ä‘i nhá»› khách. Tôi nhá»› tên chú ấy chứ không nháºn ra ngÆ°á»i. MÆ°á»i mấy năm rồi còn gì. Chú khách Lâm ở dÆ°á»›i phố lên mở hà ng phở. Nhà hà ng kê cái bà n, hai bên chõng trà ng ká»·. Tua giấy Ä‘iá»u nhấp nhánh trang kim phất phÆ¡ trÆ°á»›c cá»a cạnh những củ hà nh tây trắng bong và chùm á»›t Ä‘á». Dấu hiệu hà ng quán lúc ấy không có bảng kẻ hai chữ CÆ¡m Phở nhÆ° bây giá». Phở nÆ°á»›c hai xu, Ä‘Ä©a phở xà o ròn xà o má»m năm xu. Không bạn nà y có tiá»n thì bạn khác, ai cÅ©ng dá»… dãi vá»›i nhau được. Tôi nhá»› hà ng chú Lâm không phải vì phở, mà vì má»™t chuyện oái oăm. Ông trẻ Tám hay Ä‘i chÆ¡i ả Ä‘Ã o. Bà ấy ghen. NhÆ°ng ông Tám đã nghÄ© được mẹo. Tấm áo the dà i, quần là và chiếc khăn ông Tám gá»i trên hà ng phở chú Lâm. Chiá»u chiá»u, cÆ¡m nÆ°á»›c xong, tôi sang rủ ông Tám Ä‘i dạo mát.
Tôi tuy tuổi chẳng kém ông Tám bao nhiêu nhÆ°ng trong há» thì và o hà ng con cháu, mặt mÅ©i lại hiá»n là nh, bà Tám tin được. Chúng tôi thủng thỉnh nhÆ° tình cá» lên đầu chợ. Ông Tám và o hà ng chú Lâm, chÃt khăn, thay bá»™ quần áo mồi rồi bÆ°á»›c nhanh lên ngã ba Thà nh gá»i cái xe sắt. Äi chÆ¡i bá»i ăn mảnh ở các nhà hát quanh Cầu Giấy, ở Mả ông Năm trong phủ, khoảng ná»a đêm lại cuốc bá»™ vá». Tôi thÆ°á»ng đóng vai lá chắn che đỡ cho các báºc bá» trên nhÆ° thế nên hay được ăn theo các ông Tám, ông há»™ NghÄ©a, ông bảy Ná»n Ä‘i hát chầu chay cá» rả vùng phủ Hoà i, sang Thượng Cát, hay lên bến Chèm - cÅ©ng chÆ°a được ra đến các nhà hát Ngã TÆ° Sở. Những chuyện lêu bêu nhung nhăng ấy thì nhá»› chứ quên hẳn mặt lão Lâm nà y.
Tôi khen:
- Chú nhớ dai quá.
Lão Lâm khoái trà cÆ°á»i giÆ¡ hà m dÆ°á»›i răng và ng choé.
- ồ, ở trong nà y tôi là m công an máºt nên quen nháºn mặt ngÆ°á»i ta. Tôi vẫn gặp ông giáo Thịnh dạy trÆ°á»ng Yên Thái ngà y trÆ°á»›c mà . Hôm nà o đến chÆ¡i. Chá»— kia kìa, nhà bánh cuốn.
Thế thì biết rồi, hà ng bánh cuốn ấy gần cao lâu Tứ Kỳ. Chúng tôi đến quán ông Lâm. Nguyễn Tuân chẳng thiết cái bánh nhân thịt nà y - không chịu ăn tạp, vẫn nhớ thuở bánh cuốn Thanh Trì nước mắm Nghệ cà cuống, không pha dấm, không vắt chanh.
Thế mà Nguyá»…n Tuân và o quán bánh cuốn ông Lâm. CÅ©ng phải duyên cá»› thế nà o, nhÆ° cái ông 81 cà phê bÃt tất dốc hà ng Kèn vá»›i quan công sứ GrapphÆ¡i và núi nghỉ mát Bạch Mã Bà Nà . NhÆ° lão cà phê Ca Ä‘em rừng núi Hà Giang vá» thà nh phố. NhÆ°ng Nguyá»…n Tuân bảo tôi:
- Và o đấy cho thằng nà y vá» Kẻ Bưởi má»™t tý. Hôm nà o rủ chúng tá»› lên NghÄ©a Äô bắt chuá»™t đánh chén nữa nhé.
à ra ông ấy chiá»u tôi. Nói thế chứ ông chẳng dám xÆ¡i thịt chuá»™t. Chả là đã có má»™t năm, mùa tháng mÆ°á»i, ông Nguyá»…n vá»›i Kim Lân lên cánh đồng là ng tôi Ä‘i bắt chuá»™t vá»›i ông Ba HÄ©. Gác ngoà i, bà Lâm ngồi tráng bánh. Thấy Ä‘i và o nhà trong, những cô cáºu mặc xanh công nhân, chắc tan ca nhà máy vá». Con cái không để mắt đến cái cá»a hà ng câu dầm của ông bà già . Bà Lâm gầy khô, Ä‘eo kÃnh, mặc áo di lê hoa lốm đốm tÃm, ná»a mái đầu bạc. Ông Lâm bảo:
- Bà nhà tôi cÅ©ng ngÆ°á»i là ng Bưởi cáºu ạ.
Bà Lâm cÆ°á»i nhợt nhạt, ngÆ°á»›c mắt kÃnh, há»i tôi:
- Ông có biết chú Sồi có bà n thịt lợn ngoà i cầu chợ nhà ở xóm Ao Äình không?
- Ngà y bé, tôi vẫn xách liễn lên mua nước suýt sáng sớm nhà chú Sồi.
- Bố tôi đấy.
Tôi ngạc nhiên vì cái giá»ng nói hệt tiếng Yên Thái của bà Lâm. Ôi, tôi được sinh ra ở đất Bưởi, tôi ở trong là ng đến ngoà i hai mÆ°Æ¡i tuổi má»›i ra thà nh phố rồi Ä‘i lang bạt, giá»ng tôi bị pha mất tiếng quê. Thế mà cái bà Tà u nà y lại hẳn hoi đặc giá»ng vùng tôi. Nhà khách Sồi đã mấy Ä‘á»i ở xóm Ao Äình, thế thì con cái y nhÆ° ngÆ°á»i là ng rồi.
Nguyá»…n Tuân lặng lẽ hút tẩu thuốc. Nguyên Hồng đã xà đến. Bà xếp cho má»™t chục, nhÆ°ng hẵng năm cái má»™t, để được nóng sốt. Ông Lâm xách chai rượu thuốc ra. Cải nà y chữa bách bệnh, giở giá»i chỉ và i ngụm, khá»i thấp khá»›p, khá»i cả Ä‘au răng - Ông bảo thế.
Tấm bằng của sở Công An thà nh phố khen tặng ông Lý Hồng Lâm đã có thà nh tÃch trong thá»i gian kháng chiến ở Hà Ná»™i? Ông Lâm ngắm nghÃa những ngÆ°á»i khách Ä‘Æ°Æ¡ng chăm chú xem cái bằng đóng khung treo trên chá»— thoáng nhất mặt tÆ°á»ng. Nguyá»…n Tuân bao giá» cÅ©ng là ngÆ°á»i tà i nhìn ra trÆ°á»›c những Ä‘iá»u mà chÆ°a ai kịp nháºn là đáng há»i. Ông bắt tay ông Hồng Lâm và ông nà y cÆ°á»i khoái trá thú vị cái ngÆ°á»i hiểu mình, biết mình.
Ông Lâm nói:
- Bấy giỠở Hà Ná»™i tôi bán phở, nhÆ° khi ở trên Bưởi ấy. Äông khách thì dá»… Ä‘i lại. Các anh công an máºt ở nhà tôi cả năm, không bị lá»™. Tôi là ngÆ°á»i Tà u mà , thằng Tây không biết đâu.
Giữa chén rượu, câu chuyện trở vá» những ngà y thà nh phố còn thằng Tây. Ông Hồng Lâm hà o hứng kể tên từng ngÆ°á»i cán bá»™ ná»™i thà nh, nay vẫn thỉnh thoảng đến chÆ¡i, có ngÆ°á»i Ä‘i ô-tô com-măng-ca Ä‘á»— xịch trÆ°á»›c cá»a. Nguyên Hồng đã chén gá»n cả chục chiếc bánh. Chúng tôi uống suông.
Bà Lâm tinh ý:
- Chắc hai ông không thÃch. Tôi là m bánh mà tôi cÅ©ng không ăn nữa. Bây giá» ngÆ°á»i ta ăn bổ bã lắm. Hôm nà o các ông lại chÆ¡i, lúc rá»—i hà ng khuya khuya đã. Tôi là m cái bánh cuốn tháºt nhÆ° Lạng SÆ¡n ngà y xÆ°a các ông nếm thá».
- Có giống lốc bểư không?
- Gá»i là lốc bểu hay bánh cuốn Lạng SÆ¡n, cÅ©ng tay mình là m ra thôi.
Nguyá»…n Tuân gáºt gù. Lốc bểu, lốc bểu. ừ hôm nà o trở lại. Thế là cái quán ông Hồng Lâm trở nên hay hay mà Nguyá»…n Tuân đã tìm dần ra, không phải theo tôi vá» NghÄ©a Äô nữa. Vẫn cái tà i gợi cho phải đáng chú ý, chúng tôi a dua theo. Dần dần cảm thấy đầm ấm trong nhà , nhá»› những đêm Cao Bằng ở Quảng Uyên, ở Thuá»· Khẩu và ở Hạ Äống bên kia biên giá»›i năm 1950 trong chiến dịch. Những quán phở vịt, phở chua, rượu men lá. Những ống tay áo chà m rá»™ng, má»™t chiếc răng và ng kÃn đáo chẳng biết các chị các em dân công ấy ngÆ°á»i Nùng hay ngÆ°á»i Hán. Khách ngủ lại, ăm cÆ¡m nhÆ° bữa cá»— vẫn kèm bát cháo hoa, lại dầm chân nÆ°á»›c nóng, nhÆ° nhà trá» của thÃm Hằng nhân tình cầu thủ Goòng tản cÆ° ở Ba Giăng trên Äại Từ.
Không phải bà Lâm hẹn đãi bôi. Chúng tôi đến, má»™t tối ở dÆ°á»›i ấp vá». Lại mÆ°a, mÆ°a tầm tã Æ°á»›t lÆ°á»›t thÆ°á»›t, ánh đèn Ä‘Æ°á»ng nhòe nhoẹt trá»i mÆ°a, hay là ta cứ nghÄ© ra là mÆ°a thế.
Nhà có khách riêng, ông Lâm đóng cá»a hà ng. Lò than kê giữa nhà , ngay trÆ°á»›c bà n. Mặt lò đặt chiếc thạp nhôm to. HÆ¡i nÆ°á»›c và mùi bánh chÃn bốc lên thoang thoảng. Giá»ng nói đặc kẻ Bưởi mà tôi không thể nén được bồi hồi, má»—i khi nghe. Chợt để ý cái ngÆ°á»i con gái chú Sồi bán thịt lợn ngoà i cầu chợ hồi tôi còn xách quang liá»…n Ä‘i mua nÆ°á»›c suýt bây giỠđã lên bà , nghÄ© xa mà buồn.
Giá»i mÆ°a thế nà y, tưởng các ông ngại. May quá. Vui thôi mà .
Chiếc vung thạp được gác hẳn lên tÆ°á»ng bếp. Là n hÆ¡i trắng thÆ¡m khắp phòng. Những chiếc bánh hấp nhân thịt má»™c nhÄ© được lấy từng đôi đặt lên Ä‘Ä©a tây. Chén nÆ°á»›c mắm chắt nhá» mấy giá»t cà cuống. Ông bà Hồng Lâm ngồi cùng chúng tôi. Bà vừa ăn, vừa tiếp bánh và má»—i ngÆ°á»i nhấm nháp má»™t cách khác nhau. Nguyên Hồng vẫn uống rượu và đánh lẻm năm đôi, nhÆ° lệ má»i khi, má»™t chục chiếc đầy đặn. Bà chủ nhà nhấc ra cặp bánh, ông ấy rót rượu. Nguyên Hồng nâng chén, đầm đìa nÆ°á»›c mắt.
- Bây giỠtôi mới lại được chén cái bánh hấp như lốc bểu từ ngà y bé ở phố Khách dưới Hải Phòng.
Nguyên Hồng cứ đứng thế, ôm vai ông Hồng Lâm, miệng láºp báºp hầy hầy hảo lá»›, hảo lá»›, cái nỉ hảo tố lá»› không nói lên lá»i nữa. Hà ng nÆ°á»›c mắt đã chan chứa hai gò má, rồi lại ngồi xuống nhồm nhoà m ăn, nÆ°á»›c mắt vẫn lã chã. Chúng tôi đã quen vá»›i những cảm hứng giữa Ä‘Æ°á»ng giữa chợ của Nguyên Hồng. Ông Hồng Lâm cÆ°á»i há» há»:
- Uống rượu mà ra nước mắt thế là phát tà i, sắp có bổng, các ông ạ.
Nguyá»…n Tuân đã ngáºm tẩu thuốc. Nguyá»…n chỉ ăn má»™t cặp bánh.
- Ông nếm thế thôi? Ông chê, phải không?
- Ngon lắm, bà Lâm à . NgÆ°á»i biết là m thức ngon nhÆ° bà bây giá» hiếm, không có nữa đâu. Chốc nữa, tôi xin ông bà mÆ°Æ¡i chiếc Ä‘em vá», tôi quen ăn đêm nhÆ° vạc, bà ạ.
- Ông cứ tự nhiên.
Bà Hồng Lâm lấy mảnh lá chuối tÆ°Æ¡i bá»c năm đôi bánh đặt sẵn bên góc bà n. Cho tá»›i lúc ra vá» Nguyá»…n Tuân chỉ uống rượu vá»›i ông Lâm và ngắm nghÃa chúng tôi ăn. Có hôm, Nguyá»…n Tuân nhắc đến cái tối lốc bểu nhà ông Hồng Lâm lại bình rằng quả là ăn bánh cuốn phải chấm nguyên si nÆ°á»›c mắm chắt Nghệ má»›i lên chất, chứ Ä‘oảng nhất là đem pha dấm - dấm và muối phÆ°Æ¡ng Tây thô, nhÆ° ông lão 81 đã nháºn xét, chỉ biết mặn khác nhạt, trÆ¡ ra nhÆ° con số, ngÆ°á»i mình không thế. Ông lại chê lây sang chúng tôi chỉ biết hốc.
Nguyên Hồng cãi: ăn được nhiá»u má»›i thấy ngon - Cái chủ nghÄ©a cÆ¡m năm bát cáºt lá»±c của ông, tôi chịu. NhÆ°ng ông biết khen bánh cuốn Lạng SÆ¡n của thÃm Hồng Lâm, thế là được, - Nguyá»…n Tuân nói. Quang cảnh hà ng quán khu nà y cÅ©ng là má»™t góc thá»i sá»± thà nh phố. Nhiá»u năm vá»' sau, hồi ngÆ°á»i Hoa bá» Ä‘i, mấy ngÆ°á»i quen thuá»™c và nghèo nghèo nà y vẫn cặm cụi thế. NhÆ°ng rồi cứ thấp thoáng nhÆ° ma tráºn. Tôi và o cà phê Ca, lão cháo gà giải phóng quân trông thấy. Lâu má»›i gặp. Lão bảo lão đã dá»n hà ng và o số nhà gần đây. Tôi cÆ°á»i:
- Phát tà i, có cá»a hiệu rồi?
Lão cÆ°á»i hiá»n là nh:
- Nhà ngÆ°á»i ta Ä‘i mình đến ở thôi.
Có những hôm tá»± dÆ°ng ngỡ nhÆ° hôm nà o vẫn đến chuyện tầm phÆ¡ vá»›i vợ chồng nhà Hồng Lâm, câu chuyện cÅ© đểnh Ä‘oảng. Thoắt đấy thôi mà đã ra sÆ°Æ¡ng khói. Hà ng nhà Hồng Lâm đóng cá»a. Ghé và o, thấy mảnh giấy dán niêm phong. Nhà ngÆ°á»i Hoa bá» Ä‘i. Qua cà phê lão Ca thấy má»™t cái giÆ°á»ng kê thòi ra táºn ngoà i thá»m. NgÆ°á»i khác đã ở. Cái ngÆ°á»i cả tuổi trẻ Ä‘uổi ngá»±a qua các núi Hà Giang ấy Ä‘i, cái bà giống ngÆ°á»i con gái xÆ°a ở đầu Ä‘Æ°á»ng Cổ NgÆ° có cùng Ä‘i không? Vợ chồng ông Hồng Lâm, ngÆ°á»i con gái chú Sồi không biết tiếng Tà u, nói giá»ng kẻ Bưởi. Mà cÅ©ng Ä‘i, mà già lão cả rồi, mà đi đâu. Lão cháo giải phóng quân tôi cÅ©ng không gặp lại nữa.
Năm trÆ°á»›c, tôi qua Tây Beclin. Có hai vợ chồng trẻ gốc Trung Quốc, không biết tiếng Tà u, không biết quê ở đâu, chỉ biết cha mẹ sinh ra ở thị xã Bắc Ninh. Nghe tin có ngÆ°á»i Việt Nam má»›i sang thì đến chÆ¡i cho đỡ nhá»› nÆ¡i sinh. Hôm tết mùng năm, nhà cÅ©ng thổi xôi, thắp hÆ°Æ¡ng rồi đóng cá»a, vợ chồng ngồi khóc. Quán ăn Phượng Hoà ng, cô chủ hà ng Trần Lệ TÆ°Æ¡ng kể chuyện ná»—i nhà tha hÆ°Æ¡ng. NghÄ© ngÆ°á»i Do thái, ngÆ°á»i Digan cÅ©ng chỉ đến thế, nhÆ°ng chÆ°a phiêu bạt vòng quanh trái đất nhÆ° thế. Lệ TÆ°Æ¡ng chỉ nghe nói quê ở Thượng Hải. Äấy là đến Ä‘á»i Lệ TÆ°Æ¡ng nghe kể lại. Rồi sang Xiêm, ở Băng Cốc, và o Phù Kiệt. Lệ TÆ°Æ¡ng được sinh ở vùng du lịch và nghỉ mát Phù Kiệt. Khi lá»›n, theo cha mẹ sang Mỹ, bồng bá»nh mấy nÆ¡i rồi Ä‘á»ng lại ở CanaÄ‘a. Lệ TÆ°Æ¡ng lấy chồng, hai vợ chồng trôi vá» Beclin, nhiá»u năm rồi. Rồi còn Ä‘i đâu nữa? Trần Lệ TÆ°Æ¡ng mỉm cÆ°á»i, có phải hình bóng con gái cái bà già chú Sồi ngà y trÆ°á»›c đây? Âu cÅ©ng là nông ná»—i chia ly thì cÅ©ng chỉ mình nghÄ© ra thôi. Ná»—i Ä‘i ná»—i ở của những ngÆ°á»i không có quê thì đâu cÅ©ng váºy. NgÆ°á»i Hoa ở đảo Cát Bà đã ra Ä‘i nhÆ° thế nà y. Cả vạn chà i, phố chà i hà ng mấy trăm chiếc thuyá»n Ä‘áºu trong vụng. Suốt đêm chè chén, đốt pháo. Gà gáy thì ra khÆ¡i. Cái lần tôi qua miá»n nam ấn-Ä‘á»™, thấy nói gần cảng Madrat có nhiá»u vạn chà i ngÆ°á»i Trung Quốc, cả thuyá»n bè đồ nghá», má»›i đến định cÆ°. Phải những nhà chà i ở đảo Cát Hải, Cát Bà dạt sang láºp nghiệp ở đấy. Có thể.
Hôm sau, má»›i rõ nguồn cÆ¡n những giá»t nÆ°á»›c mắt Nguyên Hồng rÆ¡i xuống Ä‘Ä©a bánh cuốn hấp ở nhà Hồng Lâm. Không biết những Ä‘iá»u tôi Ä‘oán có hẳn nhÆ° thế, nhÆ°ng mấy hôm ấy tổ 18 bÆ°á»›c và o thu hoạch cá nhân. Tá»± đánh giá công tác sáng tác thá»i gian qua. Những cái đúng và những cái sai và phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng sá»a chữa. Thói quen những cuá»™c há»p táºp thể nà y gá»i là chỉnh huấn, cái đúng, cái tốt thì nói lá»›t phá»›t, rồi ngÆ°á»i ta dá»™i lên đầu nhau những chữ nhÆ°ng, chữ tuy nhiên, chữ mặc dầu đã...
Tôi bị mÆ¡ hồ mất cảnh giác má»i mặt. Các cÆ¡ quan Há»™i Nhà Văn và nhiá»u công tác bị lÅ©ng Ä‘oạn. Báo Nhân Văn, nhà xuất bản Minh Äức không còn, nhÆ°ng tÆ° tưởng Nhân Văn - Giai Phẩm vẫn tồn tại, vẫn là m lệch lạc chúng tôi.
Ngổn ngang tâm sá»± và tâm trạng chua chát, mỉa mai, lại hà i hÆ°á»›c. Có ngÆ°á»i quen thân, có ngÆ°á»i chỉ sÆ¡ sÆ¡, bây giá» moi móc những việc, những lá»i đã nói, bất kể nói lúc nghiêm trang hay khi vui chén bông đùa, được dẫn chứng bằng cá»› ra, phân tÃch cho nhau rõ ranh giá»›i địch ta. Chỉ Nguyá»…n Tuân má»›i nhá»› lâu và để bụng những câu góp ý ấy. Có những ngÆ°á»i rồi Nguyá»…n Tuân không bao giá» dà n mặt nữa. Äến lượt, ai cÅ©ng phải suốt buổi ngồi chịu tráºn nghe cả tổ mắng xa xả, vi vút. Kim Lân kể dạo ở trên chợ Chu, trong má»™t cuá»™c kiểm Ä‘iểm, Ngô Tất Tố bị má»™t anh xÆ°a nay bác Ngô vẫn không coi ra gì, bây giá» phải nghe anh ấy sát phạt lên lá»›p cho. Ngô Tất Tố quệt nÆ°á»›c mÅ©i và o gốc cây, sụt sùi nói vá»›i Kim Lân:
- Là m ngÆ°á»i khó lắm, bác ạ.
Khổ má»™t ná»—i, có ngÆ°á»i nghe phê bình, cứ tiếp thu thun thút, còn minh hoạ thêm lá»—i mình cho to ra thêm nữa. Thế mà cÅ©ng không được tin, lại bị tố cáo là há»i hợt, trốn đấu tranh. Có ngÆ°á»i bá»—ng tháºt thấy mình sai, nháºn ngay cÅ©ng lại bị cho là nông cạn, con vẹt, thiếu Ä‘Ã o sâu suy nghÄ©. Äến lượt Nguyên Hồng trình bà y, lại đặt chồng báo Văn ra trÆ°á»›c mặt, giở từng số, vừa nói vừa ứa nÆ°á»›c mắt. Chịu chẳng ai phân tÃch ra thế là kể công hay nháºn tá»™i. Tôi dá»± các cuá»™c chỉnh huấn đã nhiá»u, có ngÆ°á»i lo quá, cả tháng không chợp mắt, nhÆ° ở báo Cứu Quốc, má»™t cáºu còn trẻ, đã và o rừng thắt cổ.
PhÆ°Æ¡ng châm trị bệnh cứu ngÆ°á»i là ngồi nghe không được nói lại, đợi đến lúc phát biểu thì tiếp thu. Dao kéo chỉnh huấn của tôi cÅ©ng đã hăng hái mổ xẻ nhiá»u ngÆ°á»i lắm. Mùa đông 1951, ở rừng Chiêm Hoá, hai tháng dá»± lá»›p đầu tiên chỉnh huấn gá»i là theo phÆ°Æ¡ng pháp Hoa Nam. Lá»›p ấy nòng cốt các ngà nh các giá»›i và địa phÆ°Æ¡ng há»c xong vá» toả ra rá»™ng khắp. Trần Dần và Tá» Phác phụ trách chỉnh huấn trong văn nghệ quân Ä‘á»™i. Äặng Äình HÆ°ng và Lê Äạt là cán bá»™ trên ban tuyên nghiên huấn Trung Æ°Æ¡ng vá» mở các lá»›p cho giá»›i văn nghệ. Äoà n cán bá»™ giáo vụ Ä‘i há»c chỉnh huấn ở Hoa Nam vá» mặc áo bông xanh Sỹ Lâm. Lá»›p tôi bế mạc, má»™t số cán bá»™ vượt TrÆ°á»ng SÆ¡n và o là m chỉnh huấn và cải cách ruá»™ng đất trong khu Năm. Äoà n còn được lệnh và o sâu hÆ¡n, nhÆ°ng má»›i tá»›i miá»n Äông Nam Bá»™ thì hiệp định GiÆ¡nevÆ¡ 1954 được ký kết.
Ná»a đêm trở dáºy, giữa rừng đất hà ng trăm bó Ä‘uốc lên, lấp loáng băng khẩu hiệu vải Ä‘en chữ trắng... Bá»™c lá»™ khuyết Ä‘iểm... ThÆ°á»›c Ä‘o lòng trung thà nh... Trá»i rét cắt ruá»™t. Rừng đêm tối nhÆ° má»±c. Con ngÆ°á»i bẩn thỉu lá»—i lầm đầy rẫy... ChÆ°a... ChÆ°a đủ thà nh khẩn, là m lại... lại là m lại. Má»—i lần là m lại, viết lại cà ng ngà y cà ng áy náy lo. Cái chỠđợi được tổ thông qua cứ xa vá»i vợi. Chỉ có bá»™c lá»™ tá»™i hủ hoá ngủ báºy thì cÆ¡ chừng nói ra dá»… nhất, không có cÅ©ng đấm ngá»±c bảo có, nhất là nam giá»›i. Chết rồi còn bị khai trừ, vì tá»™i trốn đấu tranh. Hoạ sÄ© Nguyá»…n TÆ° Nghiêm tham gia má»™t đợt giảm tô ở Thái Nguyên. Công tác dÆ°á»›i xã xiết chặt phăm phắp từng buổi, từng ngà y, cả Ä‘á»™i nhÆ° má»™t Ä‘Æ¡n vị ra tráºn. Hai ngà y bắt rá»…, má»™t ngà y xâu chuá»—i rồi há»p rá»… chuá»—i, rồi trưởng thôn má»›i ở xóm ra mắt... Äá»™i viên giảm tô Nguyá»…n TÆ° Nghiêm loay hoay cả tuần không bắt được rá»…, không xâu chuá»—i được má»™t cố nông nà o. Nguyá»…n TÆ° Nghiêm hoảng quá phát dại, Ä‘i không nhá»› Ä‘Æ°á»ng vá» xóm. Suốt ngà y vÆ¡ vẩn ngoà i đồng, bắt cà o cà o, châu chấu ăn. Hoạ sÄ© Tạ Thúc Bình được cÆ¡ quan cho xuống Ä‘oà n xin Nguyá»…n TÆ° Nghiêm vá». ChÆ°a bao giá» tôi há»i lại xem ngà y ấy Nguyá»…n TÆ° Nghiêm Ä‘iên tháºt hay sợ phải ngồi chuồng trâu kiểm thảo đã sáng tác ra trò Vân dại ấy.
Chỉnh huấn xong ở Chiêm Hoá, vá» tổ chức chỉnh huấn trà thức và văn nghệ sÄ©. Äặng Äình HÆ°ng, Lê Äạt, Nguyá»…n Minh Tấn là m cán bá»™ giáo vụ chủ chốt của lá»›p. Anh em chúng tôi ai đợt trÆ°á»›c chÆ°a dá»± đợt ấy thì là m nốt. Tôi chỉnh huấn rồi lại dá»± nữa không là m giáo vụ nhÆ°ng được là m tổ trưởng. Tổ tôi có nhiá»u nhân váºt lạ khác nhau: Phan Khôi, Tú Mỡ, Văn Cao, Nguyá»…n Công Hoan, nhà triết há»c Trần Äức Thảo, bác sÄ© Äặng VÅ© Hỉ... NgÆ°á»i khó góp ý kiến, khó đánh đổ không phải bác Phan Khôi Æ°Æ¡ng bÆ°á»›ng nhÆ° tôi tưởng mà lại là bác Tú Mỡ hiá»n là nh, củ mỉ, Ãt nói.
Có hai việc khó cho tổ trưởng tôi vỠbác Tú. Bác Tú Mỡ nói:
- Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam phản bá»™i, nó là kẻ thù của nhân dân. Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam láºp đảng Äại Việt hại dân hại nÆ°á»›c. Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam theo Tà u Tưởng vá» chống phá cách mạng rồi trốn Ä‘i. Tôi kịch liệt lên án nó. NhÆ°ng tôi không quên được Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam đã có Æ¡n vá»›i tôi.
Bác Tú tiếp tục:
- Nói thẳng ra là không có Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam thì không có Tú Mỡ. Khi là m báo Phong Hoá, Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam đã khuyến khÃch Tú Mỡ Ä‘i và o thÆ¡ trà o phúng, chuyên thÆ¡ trà o phúng, có Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam má»›i thà nh Tú Mỡ.
Bác Tú Mỡ không chịu phân biệt chÃnh trị và văn nghệ hai vế, bảo Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam có tá»™i thì được, nhÆ°ng Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam đã giúp đỡ Tú Mỡ, là m sao nghÄ© khác được, bác Tú Mỡ chÆ°a biết phải nên thế nà o. Äến cả Trần Äức Thảo má»›i ở Pháp vá» Việt Bắc cÅ©ng lắc đầu :
- Không được, không được, không thể gượng nhẹ vá»›i Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam được.
Trần Äức Thảo hồn nhiên hăng hái cả trong cách sinh hoạt của anh lúc ấy. Thảo đã Ä‘em cho hết đồ Tây. Thảo mặc quần áo nâu, Ä‘i chân đất. Tối ngủ không mà n, mặc dầu chúng tôi Ä‘Æ°Æ¡ng ở rừng đầu sông Lô, đêm đến, muá»—i ra nhiá»u nhÆ° vãi chấu. Vá» muá»™n mà , tá»› phải táºp gian khổ cho kịp vá»›i các cáºu. Trần Äức Thảo nói đứng đắn thế. Chẳng bao lâu, Trần Äức Thảo run cầm cáºp sốt rét xanh tái.
Sau cùng, Tú Mỡ đấu dịu :
- Các anh phân tÃch thế tôi đã nghe hiểu, tôi đã nháºn ra được cái mặt thằng bán nÆ°á»›c ấy rồi. Chỉ lo trÆ°á»›c má»™t Ä‘iá»u, quả đất tròn biết đâu việc Ä‘á»i thÆ°á»ng éo le. Chẳng may lịch sá» có cuá»™c xoay vần thế nà o, má»™t ngà y kia ta bắt sống được thằng chết chém ấy mà tình cá» lại có Tú Mỡ ở đấy. Thì xin chÃnh phủ đừng cá» Tú Mỡ ra chém Nguyá»…n TÆ°á»ng Tam.
Nghiêm nghị, Tú Mỡ nói, không nhìn ai :
- Tôi đỠnghị các anh thế.
Việc thứ hai rắc rối hÆ¡n. Bác Tú Mỡ, chiến sÄ© thi Ä‘ua ngà nh văn hoá văn nghệ Ä‘i dá»± đại há»™i anh hùng chiến sÄ© toà n quốc ở Tuyên Quang rồi vá» nhà tản cÆ° bên Bắc Giang, trên Ä‘Æ°á»ng Tú Mỡ tạt xuống vùng ven sông Äuống. Äá»™i chèo tỉnh Bắc Ninh Ä‘Æ°Æ¡ng dá»±ng má»™t vở của Tú Mỡ. Chẳng may, sá»›m hôm ấy địch bên kia sông trà n sang cà n quét, cÆ°á»›p cái ăn. Tú Mỡ bị bắt. Tú Mỡ khai là công chức Ä‘i tìm vợ con tản cÆ° trên Thái Nguyên!'. Tú Mỡ nói được tiếng Tây, bốt Phù LÆ°u giữ Tú Mỡ lại cho là m thông ngôn, chÆ°a gá»i vá» giam Nhà Tiá»n bên Hà Ná»™i nhÆ° má»i ngÆ°á»i khà bị bắt trong các tráºn cà n. Chuyện nà y tôi đã viết ở táºp ký Chuyện cÅ© Hà Ná»™i.
Thằng quan ba sếp bốt Phù LÆ°u bị chết tráºn. Hôm Ä‘Æ°a xác quan ba lên ô-tô vá» Hà Ná»™i, Tú Mỡ đã Ä‘á»c tiếng Tây má»™t bà i văn tế. Ôi thôi, thế là tổ chúng tôi quần bác Tú đến Ä‘iá»u. CÅ©ng không ai khen bác má»™t câu, bởi vì bác Tú Mỡ có tháºt thà nói ra, chúng tôi má»›i biết chuyện kỳ cục ấy, chứ Tú Mỡ giấu Ä‘i thì nà o ai biết được. Lúc đến lượt phát biểu tiếp thu được giúp đỡ, Tú Mỡ cÅ©ng không nói câu nà o.
Hôm tan lá»›p, chúng tôi trở lại cÆ¡ quan. Trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i, Tú Mỡ má»›i thủ thỉ tâm sá»± :
- Nghe các cáºu phân tÃch mình cÅ©ng nháºn ra cái sai. NhÆ°ng mà ... nhÆ°ng mà ... tá»› tÃnh nếu không có bà i văn tế, không được thằng quan đồn má»›i đến thay tin cẩn hÆ¡n, Ä‘á»i nà o nó thả cho tá»› Ä‘i Thái Nguyên tìm vợ con. Có được xổ lồng thì Tú Mỡ má»›i vá» vá»›i các cáºu được chứ. Thế thì thá» bắc cân lên xem thằng Khổng Minh Tú Mỡ so vá»›i thằng phản Ä‘á»™ng Tú Mỡ, thằng nà o nặng cân hÆ¡n.
Äến lúc ấy không còn vai tổ trưởng, tôi cÆ°á»i trừ. ở lâu vá»›i Tú Mỡ, thấy anh cứ vừa ngÆ¡ ngác vừa thâm thuý và không biết đùa. Tú Mỡ là m thÆ¡ trà o phúng toà n Ä‘á»c bản tin thông tấn xã lấy gợi ý. Vá» Hà Ná»™i, chi bá»™ dá»± định kết nạp Tú Mỡ và o Äảng. Tú Mỡ cÅ©ng có nguyện vá»ng ấy ở trên nháºn báo cáo và có ý kiến xuống đồng chà Tú Mỡ chiến sÄ© thi Ä‘ua toà n quốc xứng đáng đảng viên, nhÆ°ng nên để đồng chà Tú Mỡ ngoà i đảng. NhÆ° thế có lợi cho cuá»™c đấu tranh thống nhất hai miá»n.
Tôi có trách nhiệm nói lại vá»›i anh Tú Mỡ nhÆ° thế. Tôi đã nói, rồi lại Ä‘á» nghị Tú Mỡ cùng tôi lên gặp trên. Ra vá», anh Tú Mỡ bắt tay tôi, vẻ hể hả. Ôi thôi, bao nhiêu não nùng trần ai. Ngót hai năm trÆ°á»›c, tôi đã Ä‘i là m anh Ä‘á»™i mấy đợt cải cách ruá»™ng đất. Äợt 3 dÆ°á»›i kẻ bể Hải Yến TÄ©nh Gia rồi lên Háºu Hiá»n tổng kết. Xong vá» xã Äồng Tiến Nông Cống, đợt 4 được thăng Ä‘á»™i phó phụ trách toà án. Chẳng phải vì tôi tà i ba đánh địch thế nà o, mà vì hồi ấy nghe tin chÃnh quyá»n trong Nam kiện vá»›i ủy ban Quốc tế rằng ta vi phạm nhân quyá»n, bắt giam ngÆ°á»i không có án. Äoà n uá»· cải cách có sáng kiến tìm ra tôi là nhà văn nhà báo, gá»i lên, phong chức cho tôi có cÆ°Æ¡ng vị múa bút sá»a soạn chữ nghÄ©a, giấy tỠđối phó, nếu ủy ban Quốc tế kiểm tra đến. Tôi đã là m sẵn nhiá»u bản án. Mãi không thấy gì. NhÆ°ng dù sao, Ä‘á»™i tôi cÅ©ng là má»™t Ä‘á»™i đánh địch khá, đã hai lần được tuyên dÆ°Æ¡ng toà n Ä‘oà n. Cho nên, đợt 5 được Ä‘iá»u ra Cẩm Bình Hải DÆ°Æ¡ng vùng hai trăm ngà y sau tiếp quản má»›i giải phóng, là m má»™t lèo thẳng cải cách ruá»™ng đất không qua phát Ä‘á»™ng giảm tô. Những vùng trắng cÆ¡ sở, chắc chắn lúc nhúc máºt thám và quốc dân đảng. Tôi là m phó, Ä‘á»™i trưởng Huỳnh Cá»±, nghe nói là đại Ä‘á»™i trưởng bên quân Ä‘á»™i đã tham gia ba đợt rồi. Huỳnh Cá»± sát phạt dữ dá»™i má»i mặt. Má»›i và i ngà y xuống xã, Huỳnh Cá»± đã tổ chức mÃt tinh hoan nghênh Ä‘oà n uá»· duyệt cho bắn má»™t địa chủ để nâng khà thế nông dân lên. Huỳnh Cá»± lấy má»™t cô rá»… cố nông. Huỳnh Cá»± bảo tá»› chÆ°a có vợ. Vóc cao lá»›n, vạm vỡ, dáng đã đứng tuổi, hai con mắt ngầu Ä‘á», Ä‘i đâu cÅ©ng Ä‘eo ba lô và vắt cái khăn mặt trắng quanh cổ. Tôi nghi ngá» thế nà o ấy, chẳng lẽ lão nà y lại chÆ°a có vợ. NhÆ°ng không dám hé răng. Huỳnh Cá»± nhốt tôi và o chuồng trâu lúc nà o chẳng được. Tôi đã viết bà i và là m nhiá»u ca dao đăng báo của Ä‘oà n vá» tá»™i cÆ°á»ng hà o ác bá mà tôi nghe ở những cuá»™c há»p kể khổ.
Bao nhiêu năm sau. Má»™t đêm tôi mở Ä‘Ã i Sà i Gòn. Tôi hay nghe mục Tao Äà n, cái giá»ng nữ ẽo á»t của cố nhân Äinh Hùng. Hôm ấy, có tin đại tá Huỳnh Cá»± Ä‘i dá»± há»™i nghị quốc tế chống cá»™ng ở Äà i Loan. Lạ, nhÆ°ng tôi tin ngay là Huỳnh Cá»± ấy. Äến lúc Huỳnh Cá»± phát biểu vá»›i các nhà báo ở sân bay Tân SÆ¡n Nhất, thÆ°a đòm bà o... thÆ°a đòm bà o... cái tiếng Quảng Ngãi nặng trịch, nghe dá»… sợ vẫn nhÆ° ngà y là m cải cách ở Cẩm Bình.
Thì ra, Huỳnh Cá»± là m cải cách cuối đợt 5 xong rồi và o chiến trÆ°á»ng, rồi ra hà ng địch.
Äầu tôi nặng trÄ©u mÆ°a gió chỉnh huấn. Lúc lặng im vẫn lo vẩn vÆ¡. Không biết nên thế nà o, cÅ©ng không khuây khoả nhẹ nhà ng được. Việc không đáng nghÄ© mà đâm ra nghÄ©. XÆ°a kia Ä‘i là m, cái nghá» bán già y kiếm đồng tiá»n má»a máºt ra, rồi viết văn, cÅ©ng là đi là m. Tôi theo Ä‘uổi lý tưởng từ những ngà y bóng tối. Không có cách mạng, tôi là m sao nên ngÆ°á»i nhÆ° bây giá». Là m sao tôi lại có thể nghiêng ngả, có thể bị lÅ©ng Ä‘oạn được nhỉ? ở rừng ra, Ä‘i cải cách rồi vá» bắt tay và o những công tác rất quen mà cÅ©ng rất má»›i mẻ nà y, má»›i được hÆ¡n má»™t năm. Tôi hữu khuynh, tôi bị anh em bốc lên phổng mÅ©i Triệu Tá» Long, tôi bị bịt mắt, tôi bị xá» mÅ©i mà không hiểu, cháºm hiểu, không tá»± biết. Phải thế không? Tôi không tin tôi đến ná»—i đù Ä‘á» thế. Có lẽ tôi cÅ©ng nhÆ° Nguyên Hồng, chỉ thấy công phu đã là m báo, đã mất công lo việc thế thì không thể sai. Ngà y trÆ°á»›c và cả khi ấy, NhÆ° Phong vẫn bảo tôi là thằng ngoại ô láu cá, văn chÆ°Æ¡ng đẽo gá»t. Cái ấy thì có thể. Tôi sinh ra ở nÆ¡i thà nh phố vá»›i là ng mạc lẫn lá»™n, thế lá»±c chánh lý không khạc ra lá»a nhÆ° trá»i đất là ng Äại Hoà ng của Nam Cao, mà ở quê tôi, túi bạc đâm toạc tá» giấy, có tiá»n là có cả, bấy lâu tôi lăn lóc trong khoé Ä‘á»i ấy có thể vì thế mà tôi sai chăng.
TrÆ°á»›c bÆ°á»›c kiểm thảo, chúng tôi được nghiên cứu và phổ biến lại vấn Ä‘á» Nhân Văn đã xảy ra năm trÆ°á»›c. Sá»± việc ấy phức tạp cả trong nhiá»u tầng lá»›p xã há»™i ở thà nh phố, không phải chỉ có mấy cái truyện ngắn, bà i thÆ¡ trên báo là tất cả. Trong những ngÆ°á»i dÃnh lÃu không phải ai cÅ©ng Ä‘á»u biết tác Ä‘á»™ng nhuốm mà u chÃnh trị lan truyá»n trong hoạt Ä‘á»™ng đảng xã há»™i Pháp cÅ© (Sfio) và những ngÆ°á»i Ä‘ang lo lắng lên tÆ° sản hay những ngÆ°á»i liên quan, con cái và địa chủ các nÆ¡i lẻn vỠẩn náu. Lại có ông tuỳ viên văn hóa Äuy răng con, tay chÆ¡i đồ cổ có hạng, nói tiếng Việt nhÆ° ta, lại có thÆ° luân lÆ°u tổng giám mục Äuy lây địa pháºn Hà Ná»™i dạy dá»— giáo dân sống vá»›i quá»· ác, biết nhẫn nhục, ép mình, thÆ° luân lÆ°u lan đến những vùng công giáo cÆ¡ sở du kÃch cÅ© ở Hà Nam - vẫn địa pháºn Hà Ná»™i của bên đạo. Các nÆ¡i ấy, chÃn năm kháng chiến không có lá»… cho ngÆ°á»i chết cho trẻ sÆ¡ sinh, cho các đám cÆ°á»›i, bây giá» cha cố vá» là m lá»… dòng đã mấy tháng qua các là ng chÆ°a hết. Cái hỠđạo xôi Ä‘á»— là ng du kÃch Äại Hoà ng của Nam Cao cÅ©ng trải những việc đạo việc đòi nhiêu khê thế. Những ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i vi phạm an ninh của đất nÆ°á»›c đã bị trục xuất. NgÆ°á»i có quan hệ vá»›i há», Thuỵ An và Nguyá»…n Hữu Äang, Trần Thiếu Bảo trên Ä‘Æ°á»ng xuống Hải Phòng bị bắt ở ga Phú Thái. ở há»™i trÆ°á»ng, được phổ biến thế.
Tiếng vá»— tay rà o rà o. Tôi ngồi im. Tôi ngáºm ngùi nhá»› hÆ¡n mÆ°á»i năm trÆ°á»›c, tổ văn hoá cứu quốc chúng tôi bị giải xuống Nam Äịnh. Máºt thám đã xong cung, còn nằm nhà giam đợi ra toà . Dá»—i dãi, cả ngà y chuyện tà o lao, Nguyá»…n Hữu Äang có má»™t nháºn xét chua chát vá» Ä‘Ã n bà :
- Những thằng ăn nói lém lỉnh nhÆ° tao, Ä‘Ã n bà không thÃch. Chúng nó Æ°a những đứa lá» ngá» má»™t chút, dá»… sai bảo. Tao có kinh nghiệm thế rồi.
Nguyá»…n Hữu Äang ngâm thÆ¡ giá»ng thủ thỉ rất buồn: Nà o những ai bảy thÆ°á»›c thân nam tá». Bốn bá» chà tang bồng... Ngà n mây bay bổng...
Tan lá»›p ở Thái Hà Ãt lâu, Phùng Cung bị bắt, Phùng Cung công tác chạy hiệu ở văn phòng cÆ¡ quan há»™i Văn Nghệ từ trên Tuyên Quang. ở rừng, những việc tủn mủn không tên, giấy tá» công văn, giữ sách thÆ° viện, là m sách má»›i, Ä‘i chặt củi, vác gạo, khiêng ngÆ°á»i ốm ra trạm xá, thui chó liên hoan... NghÄ© đến Phùng Cung, tôi nhá»› những việc linh tinh hà ng ngà y ở cÆ¡ quan kháng chiến. Hồi ấy nhiá»u ngÆ°á»i ở đâu và o là m cÆ¡ quan, tuy khổ song chắc chân hÆ¡n long Ä‘ong đò giang chạy chợ.
NhÆ°ng mà cÅ©ng là ở đâu yên thân thì ngÆ°á»i ta tụ lại không dinh tê vá» thà nh, mặc dầu tháºt ở nÆ¡i đèo heo hút gió lại khác. Báo Cứu Quốc Việt Bắc chúng tôi ở Bắc Cạn có anh bá» cÆ¡ quan ra lấy vợ ngÆ°á»i Tà y trong là ng rồi Ä‘i cắt tóc, Ä‘i sÆ¡n trà ng. Bây giá» anh Ban ra ngoà i là ng vẫn còn sống, ở vùng chè Tân CÆ°Æ¡ng trên Thái Nguyên. Tết, tôi thÆ°á»ng nháºn thÆ°. Phùng Cung từ cÆ¡ quan nà o dạt đến, không nhá»› - có lẽ ở ty thông tin Tuyên Quang. ChÆ¡i vui, cÅ©ng không để ý, kể cả việc hệ trá»ng khi tôi nhá» Phùng Cung đạp xe đèo Ä‘Æ°a chị Nam Cao xuống Hoà ng Äan tìm má»™ anh ấy. Äá»c truyện ngắn Con ngá»±a già của chúa Trịnh Phùng Cung đăng trên báo Nhân Văn tôi cÅ©ng gáºt gù.
- Thằng nà y viết được. Nhưng còn hộc máu ra mới nên cơm nên cháo đấy, con ạ.
Phùng Cung cÅ©ng Ä‘iếu đóm và táºp tà nh nhÆ° tôi ngà y xÆ°a, đâu dá»… mà có sừng có má» ngay. Phùng Cung bị bắt khi nhân văn, nhân võ đã được dá»n dẹp yên ắng, đã tà n. Nghe nói Phùng Cung hay chén chú chén anh vá»›i đám Trần Dần, Lê Äạt, Hoà ng Cầm, được mấy anh nà y phong chức tay truyện ngắn nhất Äông DÆ°Æ¡ng. Chắc là la Ä‘Ã chiếu rượu vá»›i nhau, ăn nói cà ng ngổ ngáo ganh nhau, cà ng bạt mạng. Lại viết táºp Dạ ký đã nghe đồn là tà i lắm, dữ lắm.
Tôi không thể tưởng tượng ra được má»™t Phùng Cung thế nà o mà bị bắt. Tôi vẫn mÆ¡ mà ng vá» chúng tôi, cây số ba, cây số bảy trên Tuyên, phở DÆ¡i, cà phê Pháo, anh chà ng mặt xanh xám vá» dÆ°a hấu vá» vệt vết nặn trứng cá, cứ ngồi bên bà n Ä‘á»c sách, có lúc gãi ghẻ hay lúi húi là m gì, con mắt Ä‘o Ä‘á» mà tinh, nhÆ° chú mèo vá» lù rù rình chuá»™t. Vá» Hà Ná»™i, đôi ba lần chúng tôi láng cháng cà phê Phúc Châu phố trên. Hình nhÆ° Phùng Cung quê ở trung du và ná»—i nhà địa nhà phú thế nà o ấy cÅ©ng không bao giá» tôi há»i.
Lại hÆ¡n mÆ°á»i năm sau. Chặp tối, má»™t ngÆ°á»i bÆ°á»›c và o cá»a. Dáng ủ rÅ©, mặt tái ngoét, không phải Phùng Cung mà là cái bóng Phùng Cung trên tá» giấy tẩy chì má» má».
- Phùng Cung phải không?
- Tôi đây.
- Còn sống vỠđược a?
- Cũng không hiểu tại sao, anh ạ.
Từ ấy, thỉnh thoảng có gặp lại. TrÆ°á»›c kia tôi đã không biết, bây giá» chẳng muốn đụng đến vết Ä‘au. Lại bình thÆ°á»ng. Có hôm Phùng Cung nói chuyện ở tù, cứ nhÆ° chuyện ai, ở đâu. Hồi ấy, thuốc viên rá»a, loại Ä‘á»™c bảng A rất hiếm, dù đấy là dược phẩm của ta. Phùng Cung há»i và kể luôn:
- Anh có biết sao thuốc hiếm không? Trong viên rá»a có thuốc phiện. NgÆ°á»i ta mua, gá»i cho thằng ngÆ°á»i nhà ở tù hãm nghiện, cai nghiện. Có đứa uống viên rá»a, cả tháng không ỉa được, gãi tuá»™t da, phát Ä‘iên.
Hôm ấy, chúng tôi Ä‘i ăn phở, Phùng Cung trả tiá»n rồi rủ lên cà phê bà SÃnh ở Cá»™t Cá». Tết, Phùng Cung Ä‘em biếu chai rượu thuốc. Tôi mừng, cái thằng chá»›m lao ngà y ấy - bệnh lao đã nặng lên trong tù tuy ngà y nay không phải là bệnh chết mấy nữa, nhÆ°ng vẫn là ho lao. Phùng Cung há»i tôi:
- Anh có biết tôi phải giam bao nhiêu năm?
- Không biết.
- Vâng, mÆ°á»i má»™t năm tù biệt giam.
Äã tù lại biệt giam, lại bệnh lao, thế mà không chết rÅ© tù. Thế nà o, ngÆ°á»i tù biệt giam mÆ°á»i má»™t năm vẫn hiện được vá». Lại lâu lắm không gặp. Ngỡ nhÆ° Phùng Cung đã là m sao. NhÆ°ng, má»™t hôm, có ngÆ°á»i sở Công an đến nhá» tôi ký chứng nháºn quãng công tác ở cÆ¡ quan sau cùng Phùng Cung là m việc, trÆ°á»›c khi phải bắt. Các anh phụ trách Há»™i Nhà Văn bây giá» Ä‘á»u là ngÆ°á»i các khóa má»›i không chịu trách nhiệm quãng thá»i gian ấy. Tôi lại phải là m cái việc qua đã lâu rồi.
Tôi há»i ngÆ°á»i công an trẻ tuổi cầm giấy.
- Chứng nháºn để là m gì?
- Có liên tục công tác thì mới đủ năm cầm sổ hưu. Thủ tục thế ạ.
- Liên tục cả ở cơ quan nhà tù?
Anh công an cÆ°á»i hồn nhiên, chà o cám Æ¡n bác. Gần đây, nghe Phùng Cung đã chuyển lên ở má»™t xóm trên Quần Ngá»±a. Nghe nói con cái nên ngÆ°á»i đã khấm khá, là m được nhà má»›i. Lại thấy bảo Ä‘Æ°Æ¡ng viết, viết hồi ký - hay tiếp tục Dạ ký sau hÆ¡n ba mÆ°Æ¡i năm, hả Ä‘á»i? Bảo có hôm nà o lên chÆ¡i, vẫn chÆ°a Ä‘i được.
Tôi ngồi cạnh Nguyên Hồng. Kiểm Ä‘iểm Nguyên Hồng má»™t buổi chÆ°a xong. Vẫn má»™t chồng báo Văn, vẫn nhÆ° má»i hôm. Cả tổ vá»›i nhiá»u ngÆ°á»i tổ khác đến viện trợ cÅ©ng không ai há»i thêm Nguyên Hồng má»™t câu nà o nữa. Bây giá» mà đụng đến, lại phân tÃch, lại bổ sung, lại tôi xin góp vá»›i đồng chà thì chắc chắn lại nhÆ° hôm qua, hôm kia, trông trÆ°á»›c kìa kìa Nguyên Hồng xoè bà n tay lên chồng báo, vuốt vuốt, mếu máo nói, nÆ°á»›c mắt nhÆ° trút... tôi thức đêm thức hôm... tôi bá» hết sáng tác, ngà y đêm tôi chỉ nghÄ© đến tá» báo... bà i nà y Ä‘á» tà i công nhân... bà i vá» kháng chiến... bà i nà y vá» thống nhất... bà i vá» sá»a sai cải cách ruá»™ng đất... tôi không... tôi không... Chẳng mấy lúc Nguyên Hồng lại khóc hu hu.
Thế là không ai nói chen và o được nữa.
Báo Văn nghỉ. Tuần báo Văn Há»c ra thay. Nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn sát nháºp và o nhà xuất bản Văn Hoá, bá»™ pháºn văn há»c của nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn do phó giám đốc Äồ Phồn phụ trách. Chúng tôi thì được chia và o các tổ Ä‘i thá»±c tế lâu dà i theo phong trà o lúc ấy. Nguyá»…n Tuân, Nguyá»…n Huy Tưởng, Văn Cao, LÆ°u Quang Thuáºn, Nguyá»…n Văn Tý lên nông trÆ°á»ng Äiện Biên. Nguyên Hồng vá» nhà máy xi măng Hải phòng. Có ảnh Ä‘á»™i mÅ© thợ, đẩy xe goòng đăng báo Nhân Dân. Tôi Ä‘i vá»›i tổ trưởng Hoà ng Trung Thông, xuống Thái Bình cùng văn Hoà ng Cầm, Chu Ngá»c, Trần Lê Văn, Phùng Quán. Chúng tôi vá» lao Ä‘á»™ng và xây dá»±ng hợp tác xã má»™t thôn ở Thái Thụy, huyện Thái Ninh. Má»—i xã má»›i tổ chức hợp tác xã ở má»™t là ng là m thà điểm. Äi lâu, chuyển hẳn má»i chế Ä‘á»™ sinh hoạt cÆ¡ quan và đảng vỠđịa phÆ°Æ¡ng.
Buổi chiá»u ấy, Nguyên Hồng rủ tôi đến chÆ¡i nhà . Không phải chiá»u thứ bảy, khác lệ má»i khi.
Tôi há»i:
- Lại nem Sà Goòng?
- ừ, mới kiếm được cái rau hay lắm.
Äúng, lại chả giò vá»›i nhân nhau thai băm vá»›i má»™c nhÄ©. Vẫn trên căn gác má»i khi. Các cháu, đứa bổ củi, đứa xuống nhà rá»a rau, đứa ngồi há»c cạnh cá»a sổ. NgÆ°á»i trong phòng bá» bá»™n hÆ¡n đồ đạc. Chị ấy gầy leo khoeo đã chá»›m bệnh hen, Ä‘Æ°Æ¡ng lúi húi rán chảo nem trên hoả lò than cám. Chị Ä‘i là m vá», sao hà ng sách đóng cá»a sá»›m thế - tôi há»i. Chị cÆ°á»i nhẹ nhà ng, không trả lá»i câu há»i mà sau tôi má»›i hiểu. Cụ bà bên góc tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng đùm mụn áo sứt chỉ của cháu nà o.
Chúng tôi im lặng má»™t lúc. Lá»›p há»c dÆ°á»›i ấp xong đã lâu mà cái rã rá»i cá»™ng vá»›i bao nhiêu buồn bã vẩn vÆ¡ khác lại chợt đẩy má»—i ngÆ°á»i chìm và o má»™t xó. Không phải ngẫu nhiên mà vừa rồi má»›i có cuá»™c há»p vá» vấn Ä‘á» tên văn gian tá»rốtkÃt VÅ© Trá»ng Phụng, do Hoà ng Văn Hoan triệu táºp chỉ có tổ nòng cốt, cốt cán những ngÆ°á»i tin cáºy. Hai chúng tôi không được dá»±. Cuá»™c há»p ban chấp hà nh Há»™i cÅ©ng đã quyết định vá» chúng tôi. Có hai ngÆ°á»i hăng nhất, Hoà i Thanh và LÆ°u Trá»ng LÆ° Ä‘á» nghị Ä‘Æ°a hai chúng tôi ra khá»i Ban chấp hà nh, ra khá»i Há»™i Nhà Văn. Nguyên Hồng suýt lại bị kiểm Ä‘iểm vì không Ä‘i Ä‘Æ°a đám Mạnh Phú TÆ°. Tôi thì được Äồ Phồn chứng nháºn Anh nà y có Ä‘i Ä‘Æ°a, có khiêng quan tà i ra xe nhà đòn!. Nguyên Hồng bị nhầm là có thái Ä‘á»™ chống đối vá»›i những ngÆ°á»i tÃch cá»±c. NhÆ°ng đến khi Nguyên Hồng nói rằng mấy hôm ấy nằm khà n ở nhà , không đến cÆ¡ quan, không Ä‘á»c báo cÅ©ng không ai đến bảo cho biết. Thế má»i ngÆ°á»i má»›i thôi.
Äá»™t nhiên, Nguyên Hồng nghiêm nghị nói:
- Tao không chịu.
Tôi ừ hữ. Nguyên Hồng nói tiếp, nho nhá»:
- Tao kiện lên anh Cả.
- Kiện à ?
- ừ, tao kiện. Tao tin tưởng đồng chà Sao Äá». Không dá»… thịt nhau nhÆ° thế. Tao không có Ä‘iá»u gì không đúng vá»›i Äảng.
ừ, chúng ta sai là m sao được. Những tá»± tin ngây dại. Có Ä‘iá»u, ở Nguyên Hồng được biểu hiện ra khác mà thôi. Nguyên Hồng kia mà . Có lần, tôi được Trần Quang Huy kể rằng khi sắp chiến tranh thế giá»›i lần thứ hai, bá»™ pháºn hoạt Ä‘á»™ng công khai của Äảng chuẩn bị rút và o hoạt Ä‘á»™ng bà máºt.
Trần Quang Huy được phân công Ä‘Æ°a Nguyên Hồng Ä‘i công tác thoát ly. Nguyên Hồng đã ra ngoại ô Hải Phòng ở bà máºt được và i hôm, nhÆ°ng mà cáºu ta nhá»› nhà hay sao ấy, hôm nà o cÅ©ng khóc!'. Thế là lại phải cho vá». Ãt lâu sau, máºt thám Pháp bắt, rồi Nguyên Hồng bị Ä‘Ã y lên trại táºp trung Bắc Mê trên Hà Giang. Phải, chúng tôi từ những lặn lá»™i ấy ra cÆ¡ mà .
Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng Bằng Ä‘Æ°Æ¡ng phụ trách ban thanh tra ChÃnh phủ. Nguyên Hồng đã cắp cả ôm báo Văn lên ban thanh tra. Nguyên Hồng quý Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng Bằng, có lẽ từ những chuyện vượt ngục dÅ©ng cảm. Nguyên Hồng gá»i má»™t cách trân trá»ng đồng chà Sao Äá». Huống chi Sao Äá» lại Ä‘Æ°Æ¡ng là m Bao Công.
Nguyên Hồng nói đi nói lại:
- Rồi mà y xem? Rồi mà y xem!
Tôi không nói. CÅ©ng không dám má»™t câu cÆ°á»i cợt cái cả tin hồn nhiên của Nguyên Hồng. Nguyên Hồng lẩm bầm, là u bà u nói má»™t mình. Lát sau, bảo tôi:
- Mà tao đã tÃnh rồi.
Nét mặt Nguyên Hồng rầu hẳn lại. Nguyên Hồng thÆ°á»ng vui buồn Ä‘á»™t nhiên, khó hiểu. Vừa nói đến Sao Äá», Nguyên Hồng phấn chấn lạ thÆ°á»ng, bây giá» lại khác hẳn.
Tôi đưa tỠbáo Nhân Dân ngà y 12 tháng ba năm 1958 in bà i của tôi đỠlà Nhìn lại một số sai lầm trong bà i báo và trong công tác. Nguyên Hồng cầm xem, chỗ qua loa, chỗ chăm chú.
Sau đại há»™i văn nghệ toà n quốc lần thứ hai, cÅ©ng nhÆ° táºt thảy anh chị em văn nghệ sÄ©, tôi rất phấn khởi trÆ°á»›c sá»± thà nh láºp của những há»™i riêng của các ngà nh.
Tôi thÆ°á»ng nghÄ© rằng. ÄÆ°á»ng lối thì đã có ở thÆ° của Trung Æ°Æ¡ng Äảng gá»i đại há»™i, đúng quá, rõ quá rồi. Chúng ta chỉ còn lo liệu sao cho nhau ra sức sáng tác mà thôi, má»™t mặt khác, đối vá»›i những tÆ° tưởng chÃnh trị nguy hiểm và những quan Ä‘iểm nghệ thuáºt sai lầm bá»™c lá»™ trên báo Nhân Văn và các táºp Giai Phẩm của Nguyá»…n Hữu Äang, Phan Khôi, TrÆ°Æ¡ng Tá»u tôi ngỡ rằng trÆ°á»›c phong trà o quần chúng đấu tranh phản đối nhÆ° vừa qua, há» phải sáng ra, nhÆ° váºy là đã giải quyết xong những lệch lạc ấy.
Các quan Ä‘iểm nhẹ nhà ng đến Ä‘á»™ vô lý nguy hiểm nhÆ° trên, đã Ä‘Æ°a tá»›i cái nhìn, cùng vá»›i những lý luáºn sai lầm trong chủ trÆ°Æ¡ng công tác của tôi. Há»™i nhà Văn Việt Nam và cụ thể trong má»™t số việc là m, má»™t số bà i viết của tôi.
Ngà y nay, sau những cuá»™c thảo luáºn, phê bình vừa rồi, tôi má»›i nháºn rõ trong năm quan tình hình không phải má»i sá»± êm đẹp chỉ có việc sáng tác mà trong văn há»c vẫn có đấu tranh tÆ° tưởng gay go. TÆ° tưởng xấu của nhóm Nhân Văn Giai Phẩm đã tiếp tục len và o cÆ¡ quan của Há»™i nhà Văn, trên báo Văn, gây nhiá»u tác hại. Quan niệm mÆ¡ hồ của tôi, khách quan đã tạo Ä‘iá»u kiện cho khuyn h hÆ°á»›ng tÆ° tưởng nhóm ấy lợ dụng diá»…n Ä‘Ã n báo Văn và má»™t số cÆ¡ quan khác của Há»™i Nhà Văn nhÆ° nhà xuất bản, câu lạc bá»™, đã gieo rắc quan Ä‘iểm chÃnh trị và nghệ thuáºt nguy hại. Sá»± yên tâm vô lý của tôi trÆ°á»›c hình hình đó là do tôi đã hầu nhÆ° không để ý rằng miá»n Nam còn nằm trong lÆ°á»›i đế quốc Mỹ. Bá»™ máy chiến tranh tâm lý của Mỹ Diệm ngà y đêm tìm má»i cách gieo rắc tÆ° tưởng thù địch để phá hoại sá»± nghiệp xây dá»±ng miá»n Bắc của chúng ta. Trong văn há»c hiện nay không thể quên má»—i tÆ° tÆ°Æ¡ng Ä‘á»u hoặc có lợi cho ta hoặc có lợi cho địch. Tôi đã hầu nhÆ° bằng chân nhÆ° vại để cho những tÆ° tưởng xấu của báo Nhân Văn cÅ© còn có cÆ¡ há»™i nhoi ra trên sách báo của Há»™i Nhà Văn, là m cho Mỹ Diệm có cÆ¡ há»™i lợi dụng để gây hoang mang cho đồng bà o miá»n Nam và xuyên tạc sá»± tháºt ở miá»n Bắc.
Má»™t phÃa khác, tôi cÅ©ng chÆ°a nháºn rõ miá»n Bắc đã Ä‘Æ°Æ¡ng trên quá trình cách mạng xã há»™i chỉ nghÄ©a. Cách mạng xã hoi chủ nghÄ©a mở ra trên miá»n Bắc Việt Nam sau cuá»™c chiến tranh tà n phá khốc liệt trong khi tiên hà nh cách mạng ruá»™ng đất và cải tạo tÆ° sản. Vá»›i đặc Ä‘iểm xã há»™i Việt Nam, cuá»™c cách mạng xã há»™i chủ nghÄ©a ở miá»n Bắc nÆ°á»›c ta vẫn không thể ra ngoà i những qui luáºt phổ biên mà trÆ°á»›c nhất là cuá»™c đâu tranh giai cấp má»›i Ä‘Æ°Æ¡ng diá»…n ra vá» má»i mặt. Tất nhiên, trÆ°á»›c công cuá»™c cải tạo xã há»™i chủ nghÄ©a thì những lá»±c lượng tÆ° bản chủ nghÄ©a khùng lên, phản ứng, ra sức chống chá»i và má»™t lúc nà o đó kéo theo được má»i số hoang mang ở những tầng lá»›p gần cạnh.
Äiá»u đó rất rõ hiện nay trên má»i mặt đấu tranh tÆ° tưởng, chÃnh trị, kinh tế, văn hoá ở thà nh thị và nông thôn. Do đây, cà ng thấy rõ những tÆ° tưởng nguy hại của má»™t số ngÆ°á»i, từ báo Nhân Văn, không phải ngẫu nhiên tồn tại và có cÆ¡ phát triển đối kháng, chống lại Äảng, chống lại chủ nghÄ©a xã há»™i trong khi giai Ä‘oạn cách mạng Ä‘Æ°Æ¡ng chuyển nhanh, chuyển mạnh.
Những Ä‘iá»u trên, trong thá»i gian vừa qua, tôi hoà n toà n không biết soi lên và cắt nghÄ©a được trong lÄ©nh vá»±c văn há»c.
Cho nên, ở bà i tổ chức phát triển lá»±c lượng sáng tác trÆ°á»›c nhất và bà i góp ý kiến vá» vấn Ä‘á» con ngÆ°á»i má»›i đăng trên báo Văn tôi đã Ä‘Æ°a ra má»™t số luáºn Ä‘iểm sai lầm. Äại ý nói rằng:
1. Trong phong trà o văn há»c hiện nay hãy khoan khoan lý lẽ, bởi vì lý lẽ đã cạn rồi, nói tô Ä‘en hay bôi hồng gì cÅ©ng là vô Ãch. Mà chỉ có tổ chức, phát triển sáng tác là cần thiết và đáng chú trá»ng hÆ¡n hết, trÆ°á»›c nhất? Chủ trÆ°Æ¡ng trên đây có phản ảnh hưởng và o há»™i nghị lần thứ 3 ban chấp hà nh Há»™i Nhà Văn và trở nên phÆ°Æ¡ng châm công tác của má»™t thá»i kỳ giữa hai kỳ há»p của ban chấp hà nh. Sai lầm của tôi đã gây nhiá»u tác hại. Lẽ cố nhiên, nhiệm vụ của Há»™i Nhà Văn là phải tìm má»i cách phát triển sáng tác nhÆ°ng vấn Ä‘á» là phát triển sáng tác theo phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng tÆ° tưởng nà o?Không thể phát triển loại sáng tác mang những tÆ° tưởng xấu, chống đối lại chủ nghÄ©a xã há»™i, không thể bá» công sức ra tổ chức, tạo Ä‘iá»u kiện cho những sáng tác nhÆ° váºy ra Ä‘á»i. Mà trái lại phải đấu tranh chống những sáng tác đó. NhÆ°ng trong thá»i gian qua, báo Văn, nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn lại Ä‘em in lên, đăng lên những sáng tác có hại. NhÆ° váºy, không thể gá»i là phát triển sáng tác. Thế mà tôi đã bảo vệ cho những sai lầm đó. Tôi còn cho là lý lẽ đã cạn rồi, thá»±c ra là cho công tác lý luáºn, phê bình không có Ãch, lúc nà y cứ việc sáng tác mà không cần đấu tranh tÆ° tưởng. Vì thế, chẳng những là không trị được những tÆ° tưởng xấu lại cÅ©ng không tìm hiểu, phân tÃch, biểu dÆ°Æ¡ng được những luồng sáng tác tốt.
2. Khi thảo luáºn vá» con ngÆ°á»i má»›i tôi nêu vấn Ä‘á» má»™t con ngÆ°á»i m á»›i Việt Nam là có tháºt, nhÆ°ng vô cùng phức tạp, vì nó sinh ra từ má»™t xã há»™i phong kiến và thuá»™c địa nông nghiệp lạc háºu, lại trải qua gần mÆ°á»i năm kháng chiến gian khổ và hai miá»n chia cắt nhÆ° ngà y nay, cho nên, hiện giá», nêu biểu hiện con ngÆ°á»i má»›i thì dù lấy quy cách nà o ra so sánh cÅ©ng là công thức cứng nhắc, bất cứ ai cÅ©ng không thể định được mẫu cho ai theo. Mà chỉ nên cùng nháºn định thống nhất đại khái nhÆ° trên rồi Ä‘i sâu tìm hiểu và biểu hiện, cà ng muôn mà u muôn vẻ cà ng hay.
Nói cho cùng, vá» việc biểu hiện con ngÆ°á»i má»›i Việt Nam, tá»›i bây giá» tôi vẫn thấy là rất phức tạp là nhiá»u khó khăn. NhÆ°ng nháºn định xoá nhoà nhÆ° trên đã là m cho tôi lẫn lá»™n cÆ¡ sở của vấn Ä‘á» con ngÆ°á»i má»›i ở đâu mà ra, con ngÆ°á»i má»›i là ai, con ngÆ°á»i má»›i phải thế nà o. Cố nhiên, nhà văn không thế lấy công thức cứng nhắc để thay thế sá»± nghiên cứu tìm hiểu những con ngÆ°á»i má»›i Ä‘Æ°Æ¡ng sống trong Ä‘á»i. NhÆ°ng khi Äảng ta nêu lên: con ngÆ°á»i má»›i là con ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng chân tay và trà óc phấn đấu xây dá»±ng chủ nghÄ©a xã há»™i ở miá»n Bắc, trÆ°á»›c nhất là công nông binh, thì đó là sá»± tháºt là nguyên tắc căn bản chứ không thể gá»i là công thức. Trái lại, giữa lúc chúng ta Ä‘Æ°Æ¡ng đầu tranh vá»›i lối sống đầu cÆ¡, bóc lá»™t của má»™t số ngÆ°á»i tÆ° sản, mà chỉ nêu cao con ngÆ°á»i chung chung, vùi Ä‘i má»i ranh giá»›i, nhÆ° váºy, chỉ là bao che cho những kiểu ngÆ°á»i bóc lá»™t lá»—i thá»i. TrÆ°á»›c đây, chÃnh báo Nhân Văn và các táºp san Giai Phẩm cÅ©ng núp sau chiêu bà i con ngÆ°á»i mà bôi nhá» chế Ä‘á»™ ta và đưa ra những tÆ° tưởng tình cảm cá nhân chủ nghÄ©a, chá»i lại vá»›i cuá»™c sống má»›i Ä‘ang được xây dá»±ng. Do quan niệm thiếu căn bản nhÆ° trên, tôi đã rất coi thÆ°á»ng sá»± má» nhạt hình ảnh công nông binh trên báo Văn và trong phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng xuất bản của nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn. Tôi không trá»ng việc khuyến khÃch những tác phẩm Ä‘á» cáºp những vấn Ä‘á» nóng hổi của cách mạng và xem nhẹ ná»™i dung, quá thiên vá» hình thức, kỹ thuáºt. Mặt khác, nháºn định của tôi bị má»™t số ngÆ°á»i có xu hÆ°á»›ng tÆ° tưởng lạc háºu cố ý núp và o, tô Ä‘iểm vẽ vá»i thêm theo lối của h Ỡđể che dấu chủ trÆ°Æ¡ng tách rá»i Ä‘Æ°á»ng lối văn nghệ của Äảng. Những chiêu bà i con ngÆ°á»i, nhân phẩm chung chung ấy thá»±c ra chỉ để trốn tránh Ä‘i và o công nông binh, hoặc ngụy biện là biểu hiện thá»±c tê nà o cÅ©ng được. Cho nên, cÅ©ng dá»… dà ng thấy nhÆ° vừa qua, bên má»™t số sáng tác giá trị, còn những sáng tác ốm Ä‘au, và ng vá»t dìm đầu và o những khÃa cạnh tủn mủn, cá biệt, sặc chủ quan, xa rá»i những nhiệm vụ của thá»i đại, xa rá»i Ä‘á»i sống quần chúng. Những sáng tác đó tá»± cho là tìm tòi nhÆ°ng thá»±c chất cÅ©ng chỉ lại rÆ¡i và o bệnh sÆ¡ lược vụn vặt mà thôi. Sá»± tháºt tá» rõ: ai đã thâm thá»±c tế quần chúng, những sáng tác nà o đã chuẩn bị trên sức lá»±c của kết quả thâm nháºp cuá»™c sống Ä‘á»u tốt. Những ai sợ thá»±c tế nhÆ° con dÆ¡i sợ bóng sáng, trốn nấp sau cái lá chắn thá»±c tế do mình mà ra Ä‘á»u cùng quẫn không viết được, tá»± mình thấy trống rá»—ng má»™t cách xấu hổ và hỠđã thất bại thảm hại.
Vá»›i quan niệm trên, tôi đã đặt vấn Ä‘á» sáng tác Ä‘Æ¡n thuần trên hình thức của công việc sáng tác mà không đặt vấn Ä‘á» ná»™i dung sáng tác thế nà o (tháºt ra, đầu óc bám đặc tÆ° tưởng lạc háºu mà cứ sáng tác thì cÅ©ng chỉ nghÄ© ra được những cái tồi cái xấu mà thôi). Tôi không chú ý trạng thái đó đã không mảy may đặt vấn Ä‘á» tổ chức há»c táºp nghiên cứu chÃnh trị, nghiệp vụ và trầm trá»ng nhất, đã không tổ chức Ä‘i và o thá»±c tế lao Ä‘á»™ng phấn đấu của quần chúng, chẳng những đã không giúp mà còn buông lá»ng coi thÆ°á»ng khả năng của ngÆ°á»i viết hoà mình và o quần chúng. Äó chÃnh là má»™t thiếu sót trầm trá»ng.
Hiện nay cách mạng đã chuyển giai Ä‘oạn, nhÆ°ng bởi nháºn thức và tÆ° tưởng không chuyển kịp, có chá»— lẫn lá»™n, tôi đã không lÆ°á»ng hết được tầm quan trá»ng của đấu tranh giai cấp. Vì thế mà đánh giá thấp những hoạt Ä‘á»™ng của tÆ° tưởng chÃnh trị và nghệ thuáºt kiểu báo Nhân Văn vẫn sống sót, lại nhặt nhạnh dần thêm những rÆ¡i rứt lạc háºu của từng ngÆ°á»i hoặc má»™t phần nà o trong tá»± tưởng má»—i ngÆ°á»i, và o lúc giai Ä‘oạn cách mạng Ä‘Æ°Æ¡ng chuyển, nó dẫy giụa chống lại bÆ°á»›c tiến má»›i của cách mạng và đã tác hại không nhá».
Những khuyết Ä‘iểm trên đây dẫn tá»›i sai lầm lá»›n nhất là đã là m tầm thÆ°á»ng và hạ thấp tác dụng lãnh đạo tÆ° tưởng của Äảng. Mặc dầu, trong lúc nà y tôi chÆ°a kiểm Ä‘iểm công tác của Há»™i Nhà Văn mà má»›i bÆ°á»›c đầu nhìn lại má»™t số bà i báo và công tác của tôi, cÅ©ng đã thấy ra được cái nguyên nhân và tác hại cuối cùng của vấn Ä‘á» là nhÆ° váºy.
Äà nh rằng trong má»™t và i sá»± đánh giá cụ thể vá» má»™t truyện ngắn nà y, má»™t bà i thÆ¡ ná», có thể nháºn thức riêng của tôi còn chÆ°a rõ rà ng, nhÆ°ng chÃnh yếu là những Ä‘iá»u căn bản thu hoạch trên kia đã chỉ ra những sai lầm của tôi, nhất định sẽ cà ng là m nảy nở sá»± suy nghÄ© đúng của tôi, giúp tôi cùng toà n thể anh chị em đấu tranh kiên quyết chống lại những tÆ° tưởng nguy hiểm còn Ä‘Æ°Æ¡ng tác hại trong văn há»c.
Nguyên Hồng buông tỠbáo xuống. Rồi Nguyên Hồng xua xua tay, nói như hét và o mặt tôi:
- Tiên sư mà y, thằng Câu Tiễn ông thì không, Nguyên Hồng thì không!
Nguyên Hồng quỳ xuống trÆ°á»›c tôi, rồi cứ phủ phục thế, khóc thút thÃt. Chị ấy bá» chảo nem, chạy đến.
- Thầy nó là m sao? Lại là m sao thế?
Tôi đỡ Nguyên Hồng lên. Bà cụ có lẽ nặng tai, vẫn ngồi rá» rẫm vá vÃu chá»— áo rách. DÆ°á»›i sân, trẻ con đùa cÆ°á»i nắc nẻ, lại cà nh cạch tiếng giã cua. NhÆ° không có gì má»›i xảy ra. Chúng tôi ngồi trở lại, yên lặng nhÆ° từ nãy vẫn thế.
Nguyên Hồng nói khẽ:
- Tao tÃnh cả rồi. Trông đây nà y.
Gian phòng vẫn bá» bá»™n mà n mùng nhÆ° má»i khi. NhÆ°ng để ý thì thấy có khác. Má»i thứ đã được gói, buá»™c lại nhÆ° dạo trÆ°á»›c tôi đã quen mắt thấy sáng sá»›m các thứ trong các nhà sắp sẵn để quẳng ra bá» rà o tránh máy bay. Tôi gáºt gù, nhÆ°ng tháºt cÅ©ng chÆ°a hiểu ra nhÆ° thế nà o.
- Tao vỠNhã Nam.
- VỠNhã Nam?
- ừ, Nhã Nam. Äủ, đủ lắm rồi. Ông đéo chÆ¡i vá»›i chúng mà y nữa. Ông vá» Nhã Nam.
Tôi hiểu cái cÆ°á»i lạnh lẽo và lặng lẽ lúc nãy của chị ấy.
Rồi má»™t hôm nghe Kim Lân nói Nguyên Hồng đã dá»n vá» Nhã Nam. Không biết vợ chồng con cái gồng' gánh nhÆ° hôm ở Nhã Nam tÆ°ng bừng trở vá» Hà Ná»™i hay là thuê xe ba gác đẩy. Lại lên ngược, lại lên ngược, tôi chỉ thÆ°Æ¡ng chị ấy phải bá» việc. Không hiểu tại sao, bá»—ng nhá»› lại mùa đông 1950 Nguyên Hồng ở chiến dịch Biên giá»›i từ Cao Bằng vá» Nhã Nam. Bá»™ Ä‘á»™i tặng nhà văn chiến lợi phẩm: đồ há»™p, mấy cái chăn dạ, đôi già y lÃnh... Lại cấp má»™t tù binh Ä‘i theo quẩy đổ đạc. Dá»c Ä‘Æ°á»ng, Nguyên Hồng mua má»™t con chó má»±c. NgÆ°á»i lÃnh tù, vai đòn gánh, tay dắt chó, ròng rã ngà y Ä‘i đêm nghỉ, vỠđến nhà , Nguyên Hồng mòi anh lÃnh là m má»™t chầu tuý luý. Anh ta ngủ lại má»™t đêm, hôm sau, Nguyên Hồng dặn má»™t câu ngá»› ngấn:
- VỠnhà nhá, đừng lên trại giam nữa mà khổ.
Bây giỠNguyên Hồng lại lên Nhã Nam.
Thế ra hôm ấy Nguyên Hồng má»i tôi bữa chả chia tay. Tôi vẫn lÆ¡ lá»ng không tin Nguyên Hồng lại lên Nhã Nam. NhÆ°ng mà sá»± việc đã tháºt nhÆ° thế. Nguyên Hồng vốn quyết Ä‘oán. Thầy nó mà đã định, thì trong nhà ai nấy chỉ việc là m theo.
Cả tÃnh toán chi tiêu mắm muối, Nguyên Hồng Ä‘i chợ lo liệu lấy, nếu không chị ấy cÅ©ng bảo các con: Äã há»i thà y mà y chÆ°a.
Trở lại Nhã Nam, trong khi ở đây nhà đã yên nÆ¡i ăn chốn ở và trÆ°á»ng lá»›p các cháu Ä‘i há»c, chị ấy đã có việc là m. NhÆ°ng nhất định không ở nữa. Thế là bá» hết, lại lên Nhã Nam, ấp cầu Äen, ấp đồi Cháy, lại ở cái đồi nhÆ° những năm tản cÆ°. Gia đình ngÆ°á»i chị Trần Văn Cẩn, nhà Tạ Thúc Bình, nhà Kim Lân - khi ấy, bác Ngô Tất Tố đã mất và tất cả các nhà vá» xuôi đã lâu. Trên quả đồi lÆ°a thÆ°a tre pheo còn lại lÆ¡ thÆ¡ mấy nhà ngÆ°á»i là ng, cái trÆ°á»ng há»c cấp 1, mái lợp nứa, tÆ°á»ng trình ụp xụp, quạnh quẽ. Lại vẫn ở cái nhà nhÆ° từ hồi chạy Tây má»›i tản cÆ°. Nhà đưá»ng đất, bá» rà o cắm hà ng xÆ°Æ¡ng rồng ông, có vÅ©ng nÆ°á»›c giếng đất trong khe dÆ°á»›i chân đồi. Xa xa, trÆ°á»›c mặt, bắt đầu nhấp nhô những cánh rừng thấp trên Yên Thế Thượng. Äi và o đấy, giữa mà u chà m âm u, không biết mấy ngà y Ä‘Æ°á»ng qua Cầu Gồ, Na LÆ°Æ¡ng sang đến Trà ng Xá, Võ Nhai bắc Thái Nguyên. Những xóm hẻo lánh ngÆ°á»i Ngái, ngÆ°á»i Nùng còn sót lại của tà n quân LÆ°Æ¡ng Tam Kỳ và thá»i Äá» Thám mà mấy năm vừa rồi, chỉ khi nà o Tây dÆ°á»›i cầu Äuống ráºp rình đánh lên Bắc Giang, cÆ¡ quan báo Cứu Quốc chúng tôi má»›i phải chui rúc ẩn và o táºn suối Lá»a gần cá»a âm phủ ấy. NhÆ°ng cÅ©ng chỉ Ãt lâu, rừng ráºm âm u ngá»™t ngạt quá, lại nhảo ra.
Nguyên Hồng vá» Nhã Nam. ChÆ°a bao giá» nghe Nguyên Hồng trách móc đổng giả chá»i ai. Nguyên Hồng không có thói hai ba ngÆ°á»i tụ bạ bá»›i móc ngÆ°á»i thứ tÆ° vắng mặt. Thỉnh thoảng vá» Hà Ná»™i, là m sÆ¡ khảo, chung khảo các cuá»™c thi sáng tác, các giải thưởng văn há»c và là m chủ tịch há»™i Văn Nghệ dÆ°á»›i Hải Phòng... Äược giao việc thì là m đến nÆ¡i đến chốn, nháºn tiá»n công trả Ä‘Ã ng hoà ng, các thứ của văn phòng lÄ©nh rạch ròi từng cái ngòi bút, má»™t ram giấy. Há»™i Nhà Văn Äức tặng Há»™i Nhà Văn Việt Nam 200 cái xe đạp Diamant má»›i cứng. Nguyên Hồng được Ä‘iện khẩn má»i xuống công tác. ấy là việc dắt chiếc xe đạp đứng vÆ°á»n hoa Cá»a Nam trò chuyện vá»›i ngÆ°á»i qua Ä‘Æ°á»ng. Vô tuyến truyá»n hình của Việt, của Äức quay giá»›i thiệu nhà văn vá»›i tặng phẩm hữu nghị quốc tế.
Nguyên Hồng hồi ấy má»›i để râu, rõ ra phong thái há»c giả phÆ°Æ¡ng Äông. Tuyên truyá»n thế thôi, cả há»™i chẳng được sá» và o và nh bánh chiếc xe nà o.
Hai trăm cái xe lăn cả và o kho bá»™ ThÆ°Æ¡ng nghiệp. Nguyá»…n Tuân há»i mắng Nguyên Hồng:
- Äóng trò xong rồi, dắt mẹ nó cái xe ấy Ä‘i, đứa nà o là m gì được!
Nguyên Hồng cÆ°á»i vuốt râu, đánh trống lảng:
- Tá»› lên phim còn nhiá»u phút hÆ¡n cái thằng phiên me vô danh trong Cánh đồng ma đấy.
Nguyên Hồng không là m thế, nhÆ°ng lấy công tác phÃ, đòi trả thù lao công tác đóng phim cẩn tháºn.
Năm sau, các cÆ¡ quan váºn Ä‘á»™ng giảm chÃnh, giảm biên chế. Nguyên Hồng ở tuổi 52, Ä‘Æ°Æ¡ng sức lá»±c, hăm hở. Nguyên Hồng đã hưởng ứng phép nÆ°á»›c, xin được giảm biên chế, vá» hÆ°u ngay. Nguyên Hồng nói:
- CÅ©ng tiện. Khá»i phải ngá»a tay nháºn lÆ°Æ¡ng tháng, chẳng phải vá» vẫn bịa đặt báo cáo công tác chẳng phiá»n ai.
Rượu và o, Nguyên Hồng cÆ°á»i hê hê:
- Ông đố đứa nà o dám ra khá»i biên chế bắt chÆ°á»›c được ông đấy?
Quả tháºt, xÆ°a nay cÅ©ng chỉ có má»™t Nguyên Hồng xin vá» hÆ°u non mà thôi. Nguyên Hồng là thế. Chẳng ghét ai thân ai, tưởng nhÆ° vá»n vỡ gần gÅ©i rất vui, nhÆ°ng vẫn là xa lánh má»™t mình.
Hồi ấy, được tiá»n bản quyá»n bá»™ tiểu thuyết Cá»a biển, Nguyên Hồng chữa nhà . Chúng tôi lên đánh chén khánh thà nh dinh cÆ¡ má»›i. Vẫn ba gian nhà ở chá»— cÅ©, ná»n đất, sân đất, được bó hà ng gạch thá»m. Dui mè xoan lẫn tre ngâm có chắc chắn hÆ¡n. Mái tranh được thay ngói và bức tÆ°á»ng háºu đã xây gạch thay tÆ°á»ng đất trình khác hẳn. Ngói tây không lót, chắc là mùa hè nóng phải biết. TÆ°á»ng má»›i mà đã thấm nÆ°á»›c mÆ°a hoen ẩm lem nhem. Bà n viết vẫn kê dÆ°á»›i nhà ngang - chỉ là cái chõng tre và chiếc chiếu. Nguyên Hồng trải chiếu ngồi khoanh chân xếp bằng, táºp giấy, lá» má»±c, cái bút sắt đặt trên mặt chõng. Từ thuở trẻ, khi ở dÆ°á»›i bãi NghÄ©a DÅ©ng tôi vẫn thấy Nguyên Hồng ngồi nguyên thế nhÆ° bao giá». Nguyên Hồng cắt nghÄ©a rất AQ vá» sá»± thoải mái của mình:
- Lúc thÆ° dãn, ká»nh xuống mặt chiếu trải đất, mát bằng mấy xÃch Ä‘u rốc-keng-xe. Cái bà n viết không hay bằng cái chõng viết, tha hồ xê dịch, chán cảnh rừng Yên Thế lại bê chõng vỠđằng nà y ngắm già n mÆ°á»›p hÆ°Æ¡ng.
Trên mặt tÆ°á»ng nham nhở, Nguyên Hồng treo hai bức sÆ¡n dầu của DÆ°Æ¡ng BÃch Liên. DÆ°Æ¡ng BÃch Liên đã cho Nguyên Hồng má»™t tranh sÆ¡n dầu hai đứa trẻ gái gầy guá»™c xanh lét cả tóc. Tranh ấy treo cạnh bức sÆ¡n dầu Hà o. Bức Hà o của DÆ°Æ¡ng BÃch Liên dá»± triển lãm năm ấy chỉ được treo ở chá»— tranh bị loại. Tôi đã mua bức tranh bị loại vá» biếu Nguyên Hồng. ÄÆ°a được bức Hà o lên Nhã Nam là má»™t công quả, không biết Nguyên Hồng đã vác bằng cách thế nà o. Bức tranh to kÃn má»™t gian mặt tÆ°á»ng. NhÆ°ng Ãt lâu sau, tranh bị mốc. Nguyên Hồng lại khiêng tranh vá» Hà Ná»™i, nhá» DÆ°Æ¡ng BÃch Liên tân trang lại. Rồi thế nà o không Ä‘em vá» nữa, và bây giá» không biết bức tranh Hà o lÆ°u lạc ở đâu
Cá»— thịt ngan của nhà , lại nồi bồ câu hầm dÆ°á»›i bếp cÅ©ng cây nhà lá vÆ°á»n. Chúng tôi ngồi trên tấm phản bên cá»a sổ trông ra sân. Râu Nguyên Hồng lởm chởm cứng quá»u, chÆ°a dà i hẳn. Bá»™ râu của Nguyên Hồng nhiá»u giá trị thá»±c dụng chứ không phải nhÆ° râu những lão ở ẩn. Lưỡi dao cạo hiếm, chợ cÅ©ng không có. Äôi khi, cÆ¡ quan phân phối má»™t hai lưỡi. Nguyên Hồng không còn sinh hoạt công Ä‘oà n vẫn được chia, nhÆ°ng cất công xuống táºn Hà Ná»™i lÄ©nh má»™t lưỡi dao cạo, ngại quá. Thế rồi bá»™ râu tá»± do trổ ra. Rồi lại gặp cái tiện lợi khác. Cán bá»™ thuế hồi ấy khám rượu quốc lủi khá ngặt trên tà u hoả. Nguyên Hồng Ä‘i đâu thÆ°á»ng Ä‘em rượu nhà theo. Bá» thêm và o hÅ© mấy cái vá» quÃt khô. Nhà thuế khám, Nguyên Hồng hạ chiếc bị trên vai áo nâu bạc xuống, má»™t tay khoảnh lại đấm lÆ°ng, má»™t tay lôi hÅ© rượu. Äau lÆ°ng, Ä‘au lÆ°ng, phải có cái tang thuốc ngâm gia truyá»n nà y má»›i được. Anh thông cảm!'. Äến hồi có thêm bá»™ râu dà i hẳn hoi thì hÅ© rượu ngâm thuốc bắc vá» quÃt cứ để trần ra trên ghế hà ng tà u, cÅ©ng chẳng ông nhà thuế nà o ỡi Æ¡i đến lão nhà quê ấy. Không mấy ai để ý trên bá»™ râu nguy trang, hai con mắt còn nhanh nhÆ° chá»›p.
Nguyên Hồng vểnh râu, hà o hứng:
- Các ông xem cÆ¡ ngÆ¡i tôi thế nà o? Äã hÆ¡n dinh Äá» Thám chÆ°a? Hai cái tranh của thằng Liên treo thế, đắc địa nhất chứ. Bây giá» mà thằng DÆ°Æ¡ng BÃch Liên trông thấy thì nó phải sÆ°á»›ng tỉnh ngÆ°á»i.
Chị Hồng ở dưới bếp, nói chen:
- Thà y nó nhà tôi nghe ngÆ°á»i ta nịnh, lấy hết cả tiá»n. Chứ đám thợ ngoã bên ấy chỉ khéo nói, nhà vá»›i cá»a chẳng ra sao đâu. MÆ°a to, mái hắt, tÆ°á»ng thấm nÆ°á»›c, mà nắng thì nóng Æ¡i là nóng. Cái mái nứa, mái rạ ngà y trÆ°á»›c mát...
Nguyên Hồng bị cụt hứng, trừng mắt. Tức quá, môi bặp bặp không nói thà nh tiếng. Nếu không có chúng tôi Ä‘Æ°Æ¡ng ngồi quanh mâm, thì không biết có phải câu cắt nghÄ©a nà y không. Nguyên Hồng cất giá»ng hách, lấn át:
- Xà , mẹ mà y biết đâu! Cầu kỳ lắm má»›i đón được hiệp thợ của ngÆ°á»i ta. Chỉ nói má»™t câu nà y là các ông đã phải kinh ngÆ°á»i rồi. Toà n tay thợ con cháu các cụ đã cất dinh ông Äá», đã xây dá»±ng doanh trại ông Äá» Thám ở Cầu Gồ đấy. Có thế tôi má»›i chịu khó chuốc vá».
Chị Hồng im. Nguyên Hồng mà nói đến hÆ¡i hÆ°á»›ng oai danh ông Äá» thì đến chúng tôi cÅ©ng chỉ biết lặng im. Có má»™t lúc, tôi sang đầu nhà trông ra góc sân chá»— cây mÃt. ở đấy có nếp nhà tranh cao ráo phủ kÃn rạ và lá cá» má»›i má»c. Tôi há»i:
- Ông bà định xây nhà nữa à ?
Chị Hồng đáp:
- Không, đấy là của bộ đội.
- Cái gì của bộ đội?
- Äạn của bá»™ Ä‘á»™i.
Trong gian nhà chất cao ngất toà n hòm đạn. Thế nà y, chỉ má»™t băng liên thanh, má»™t quả bom vu vÆ¡ nà o máy bay Mỹ choang xuống thì cả xóm đồi ra tro, kể chi má»™t nhà ông Nguyên Hồng. Sao không bảo bá»™ Ä‘á»™i là m kho chứa đạn xuống chá»— chân tre vắng vẻ, khuất nẻo bên kia. Tôi chÆ°a kịp há»i, chị Hồng lại nhẹ nhõm, nhÆ° không:
- Thà y cháu cho bá»™ Ä‘á»™i gá»i đấy ạ.
Thà y cháu đã bảo cho gá»i thì thôi rồi. Thà y cháu đã bảo mà .
Không bao giá» nghe Nguyên Hồng nói có khi lại Ä‘Æ°a vợ con vá» Hà Ná»™i nữa. ở đây cÅ©ng vui thú và quen biết. Cả Ä‘á»i nay đây mai đó, lên Hà Ná»™i, xuống Hải Phòng, Nam Äịnh, từ khi Ä‘em vợ con vá» dÆ°a muối ở đất nà y chốc cÅ©ng đã mấy chục năm qua. Cái khắc khoải chỉ vẩn vÆ¡ ở những ngÆ°á»i khách má»™t đôi lần lên đổi thăm chủ nhân thấy heo hút quá mà thôi. Chứ ông chủ thì ung dung thảnh thÆ¡i - đến ngÆ°á»i ta phải khó hiểu. Bè bạn còn băn khoăn, thÆ°Æ¡ng cảm nữa, nếu nghe chị Hồng than thở:
- Thà y nó nay xuôi mai ngược chứ tôi ốm Ä‘au thế nà y, suốt mùa rét ngồi cuốn sâu kèn hút lá cà độc dược chữa bệnh - tuổi đã nhiá»u, bệnh hen cà ng nặng, tôi đến chết cÅ©ng không bao giá» ra khá»i cái đồi nà y mất.
NgÆ°á»i con gái thà nh Nam ấy vẫn còn thuá»™c nhiá»u thÆ¡ LÆ°u Trá»ng LÆ°, thÆ¡ Nguyá»…n BÃnh. Vợ chồng lấy nhau khi Nguyên Hồng bị Ä‘i phát vãng, vừa được thả trên Bắc Mê vá». Cái Ä‘áºn Mỹ bá» bom Nháºt, hai ngÆ°á»i ở dÆ°á»›i bãi NghÄ©a DÅ©ng chạy bom Ä‘em lên NghÄ©a Äô gá»i tôi chiếc hòm khoá chuông, trong có bá»™ áo dà i lụa vân hoa cau, quần kếp trắng và đôi guốc Phi Mã cao gót.
Có lẽ Nguyên Hồng nhá»› Hà Ná»™i có má»—i má»™t cái thú tẩm quất'! ở xế cá»a ga Hà ng Cá». Chá»— ngã ba Ä‘Æ°á»ng trông sang ngõ Tức Mạc, đêm đến, trên vỉa hè và dÆ°á»›i lòng Ä‘Æ°á»ng, những cái chiếu trải, mấy ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông mắt loà , nhÆ° cóc ngồi rao khà n khà n mèo gà o: tẩm quất, tẩm quất. Chặp tối, rượu và o rồi, Nguyên Hồng hay ra đấy tẩm quất. Äã quen, Nguyên Hồng cởi áo, quần dà i gối lên đầu. Mình trần, Ä‘á»™c trụi cái quần đùi, nằm úp xuống chiếu. Trong ánh Ä‘iện Ä‘Æ°á»ng Ä‘á» quệch, ngÆ°á»i loà sá» sẫm bẻ khục răng rắc đốt chân, đốt tay, đốt lÆ°ng, và nh tai, sống mÅ©i kêu lên nhÆ° bẻ bánh Ä‘a. Ngoạn mục nhất đến cái mục ngÆ°á»i tẩm quất khẽ bảo Nguyên Hồng ông láºt ngÆ°á»i lên nà o!. Nguyên Hồng sÆ°á»›ng lá» lả rên hừ hừ ngồi dáºy. NgÆ°á»i tẩm quát nắm hai cánh tay ông khách lôi quặt lại, thúc đầu gối và o lÆ°ng. Äầu tiên còn nhè nhẹ, rồi chỉ nghe tiếng há»± há»±. Không biết tiếng ngÆ°á»i Æ° ứ hay tiếng gối thúc. Nguyên Hồng ưỡn oằn ngÆ°á»i theo từng cú đầu gối nhÆ° cái đầu chà y của ngÆ°á»i tẩm quất. Há»± há»±, ghê cả tai. Nguyên Hồng rãn xÆ°Æ¡ng sống, nằm thẳng cẳng, rên ú á»›, dá»… chịu quá, sÆ°á»›ng quá. Äến lúc mÆ¡ mà ng nghe tiếng ông lão loà lại rao tẩm quất, tẩm quất nhÆ° mèo kêu trên đầu lại cÅ©ng nhÆ° nghÄ©a là xong rồi, xong rồi ra ý Ä‘uổi khéo ông khách. Nguyên Hồng lồm cồm ngồi dáºy, trả tiá»n rồi cứ vắt áo quần lên cánh tay, lừ rừ Ä‘i. Nguyên Hồng bảo tẩm quất khá»i Ä‘au xÆ°Æ¡ng, tốt bằng mấy thuốc ngủ. Äẫy giấc lắm, mà không phải tống cái chất Ä‘á»™c hoá há»c và o bụng. Có thể nhÆ° thế. ChÆ°a bao giá» Nguyên Hồng Ä‘i bệnh viện. Nguyên Hồng không lÄ©nh sổ khám bệnh. Tôi còn chứng kiến má»™t đêm Nguyên Hồng tẩm quất kịch liệt ở chợ Kỳ Lừa. Chuyến ấy, Nguyá»…n Tuân và Nguyên Hồng Ä‘i chÆ¡i nhá» xe của thanh tra Vạn Lịch. Ra Móng Cái rồi theo Ä‘Æ°á»ng Äình Láºp, Bình Liêu lên Lạng SÆ¡n. Chúng tôi nghỉ trỠở cái quán cạnh chợ Kỳ Lừa. Xẩm tối, Nguyên Hồng đứng bên cá»a sổ tha thẩn nhìn ra những mái cầu chợ ụp xụp, rêu Ä‘en. Bá»—ng kêu rối rÃt:
- Bá» mẹ rồi, bá» mẹ! Chá»— khỉ ho cò gáy cÅ©ng có thằng tẩm quất! Äợi tá»› xuống là m má»™t quắn xúc miệng đã rồi hãy cÆ¡m nÆ°á»›c nhé.
Nguyên Hồng xông ngay và o cá»a chợ. NgÆ°á»i các là ng bản xa vỠđêm đợi mai phiên đã đông dần, tiếng vó ngá»±a Ä‘áºp cá»™p cá»™p trÆ°á»›c quán phở chua đã lên đèn. Trong cầu, trai gái hát đúm vừa cất giá»ng. Tiếng Ä‘Ã n tÃnh rÆ¡i rÆ¡i nhÆ° nÆ°á»›c giá»t gianh. Mặc kệ, Nguyên Hồng xà ngay và o má»™t bác loà mắt Ä‘Æ°Æ¡ng ngồi bó gối mặt tây ngây ngoà i thá»m. Nếu không đã thạo, có thể nhầm là lão ăn mà y. Không có chiếu, khách tẩm quất nằm xuống đất. NhÆ°ng Nguyên Hồng đã cầm xuống sẵn hai tá» báo, trải ra. Lắc cổ, bẻ vai, tấn đầu gối lên lÆ°ng, khắp ngÆ°á»i xÆ°Æ¡ng cốt kêu lách tách, chẳng khác ở ga Hà ng Cá». Hay vẫn là những lão loà ấy đã thuá»™c tà u các ngả, đúng phiên chợ Kỳ Lừa, lại mò lên đây là m ăn.
Tôi bảo thế với Nguyên Hồng. Nhưng Nguyên Hồng xua tay:
- Không phải, tá»› ngấm đòn tẩm quất nhiá»u rồi, tá»› biết. Thằng lão sÆ° tẩm quất thổ mừ nà y tuyệt diệu. Äây gần biên giá»›i, nó lồng cả võ Tà u và o. Mai phải là m quắn nữa.
Chao ôi, có ngÆ°á»i khoái tá»· được cái tẩm quất tra tấn, cÅ©ng là cái thú Hà Ná»™i. Nguyên Hồng ấy chứ còn ai, khi nà o tôi cÅ©ng cứ ngá» ngợ có tháºt không. NhÆ°ng tôi lại tin cái khà phách của con ngÆ°á»i má»™t mình má»™t tÃnh ấy.
Tà i sản của quykiemtu
29-10-2008, 10:13 AM
Thượng Thiên Hạ Äịa Duy Ngã Äá»™c Tôn
Tham gia: May 2008
Äến từ: Việt Nam
Bà i gởi: 3,304
Thá»i gian online: 3 tuần 5 ngà y 16 giá»
Thanks: 932
Thanked 2,152 Times in 223 Posts
ChÆ°Æ¡ng III
Chuyến tà u hoả từ Nôm Pênh ra đến Poipet vừa cháºp tối. Bấy giá» và o mùa thu 1930. ÄÆ°á»ng sắt tà vẹt tám thÆ°á»›c Nôm Pênh vừa há»™i khánh hà nh Ä‘oạn cuối nối vá»›i bên Xiêm ở Poipet còn nhÆ° chạy thá», và i ngà y má»›i có má»™t chuyến không nhất định. Bên Xiêm vẫn tăng bo má»™t quãng chÆ°a nối thẳng được xuống Vá»ng các.
- Những chuyến tà u thất thÆ°á»ng nà y xá»™c xệch, còn thÆ°a khách. Chỉ có ngÆ°á»i Ä‘i buôn hay phu phen rừng cao su ra. Lắm hôm và o ga thị trấn Poipet, chỉ còn và i ngÆ°á»i trên tà u xuống. Hôm ấy cả má»™t toa hạng tÆ°, có ba ngÆ°á»i. Má»™t ngÆ°á»i luống tuổi xách cái bị, mặc áo bà ba xuyến Ä‘en đã bạc, râu ria lởm chởm. Dáng nhÆ° má»™t ngÆ°á»i ở đây vá» trong xứ có việc, bây giá» trở lại. Hay má»™t chủ hiệu tạp hoá, má»™t ngÆ°á»i cai ở đồn Ä‘iá»n cao su ra chợ thị trấn cất hà ng.
Äoà n tà u vắng khách dần dần cắt toa bá» lại ga xép dá»n Ä‘Æ°á»ng. Bác ấy bị dồn ở toa nà o má»›i lên thôi. Chiếc đầu máy kéo và i toa hủn hoen, nhÆ° con chuồn chuồn cụt Ä‘uôi. Bác ấy ngồi má»™t xó đầu góc ghế má»™t bên hà ng tà u, lấy trong bị ra má»™t gói giấy và thuốc lá sợi, cắm cúi cuá»™n thuốc, không để ý ánh mặt trá»i đã và ng vá»t trên những đám lá cao su ken dầy xanh xẫm loáng thoáng ngoà i kia. NgÆ°á»i đã thông thuá»™c thổ ngÆ¡i nà y biết tà u sắp và o ga cÅ©ng chẳng buồn ngoảnh mặt ra cá»a sổ.
Cuối hà ng ghế có hai ngÆ°á»i trẻ tuổi. Chiếc nón cu li đã sá»n và nh rấp dÆ°á»›i gầm ghế. Chân Ä‘i đất, bụi lấm Ä‘á» bám lên cả hai gấu ống quần cháo lòng. Có thể Ä‘oán đấy là những phu đồn Ä‘iá»n gần đây. CÅ©ng có thể ngÆ°á»i tỉnh xa, các đồn Ä‘iá»n cao su dÆ°á»›i Chúp táºn Côngpông Chà m hay bên Batambang. NhÆ°ng há» Ä‘i chÆ¡i, hay trốn công ta hay mò ra đây rình chạy sang Xiêm, thì không biết. Hai ngÆ°á»i mặt non choẹt, chÆ°a chắc đã được hai mÆ°Æ¡i tuổi. Chốc chốc há» lại thấp thá»m nhìn ra. Còi tầu rúc vang Ä‘á»™ng, tiếng bánh sắt nghiến trên Ä‘Æ°á»ng ray dồn dáºp. Tà u sắp và o ga.
Bác đứng tuổi đằng kia ngÆ°á»›c lên, Ä‘iếu thuốc lá quấn cắm vênh trên môi, đăm đăm mắt nhìn sợi khói uốn éo tuôn đằng mÅ©i. Rồi bác đứng dáºy, thong thả bÆ°á»›c lại chá»— hai anh chà ng cÅ©ng Ä‘Æ°Æ¡ng tò mò và hình nhÆ° ngần ngại nhìn bác pháºp phèo thở khói thuốc. Má»™t ngÆ°á»i há»i trÆ°á»›c:
- Thưa ông, có phải qua ga nà y thì xuống Poipet ạ?
- Phải đấy.
Bác ta bặp môi rÃt thuốc, nhìn hai ngÆ°á»i:
- Các cáºu xuống Poipet à ?
- Thưa vâng.
- Có ngÆ°á»i nhà ở phố hay các cáºu trong đồn Ä‘iá»n ra chÆ¡i? ở đây nghe nói tiếng Bắc ngÆ°á»i ta hay há»i thế. Má»›i đến Poipet lần nà y là má»™t à ?
Câu há»i Ä‘oán tá»± nhiên, thân máºt và đúng đến thế.
- ThÆ°a thá»±c vá»›i ông, chúng cháu là m dÆ°á»›i cao su Lá»™c Ninh. Nghe nói trên nà y dá»… dà ng, có má» ngá»c Pai Linh kiếm ngà y bạc trăm. Chúng cháu rủ nhau lên.
Bác ấy cÆ°á»i kháºc kháºc, vứt cái Ä‘uôi thuốc qua cá»a sổ.
- Các cáºu nà y to gan, liá»u quá. Chẳng biết mô tê mà cÅ©ng lang thang đồng đất nÆ°á»›c ngÆ°á»i thế nà y. Không có xứ nà o kiếm ra cái bá» và o mồm dá»… nhÆ° cái đứa xui khôn xui dại các cáºu thế đâu. Lại còn định lên Pai Linh Ä‘i Ä‘Ã o ngá»c à ? Có chịu được hai cÆ¡n sốt đái ra máu không? Cả trăm ngÆ°á»i đã chạy chết trên Pai Linh vỠđấy.
Hai ngÆ°á»i trai trẻ nỠđược má»™t bà i há»c rùng mình cà ng nhÆ° từ trên trá»i rÆ¡i xuống. Nhìn nhau phân vân, hốt hoảng, má»—i lúc má»™t đăm chiêu. Há» vừa có ý sợ nhÆ°ng cÅ©ng lại có phần cố vá» ra nhÆ° thế má»™t cách vụng vá». ChÆ°a chắc hỠđã Ä‘i Pai Linh. Cứ nói Pai Linh để ngÆ°á»i ta biết vẫn là trong đất Miên, bởi vì có thẻ căn cÆ°á»›c thì Ä‘i khắp Äông DÆ°Æ¡ng được. Tháºt ra, hỠđã rắp tâm trốn sang Xiêm.
- Bảo thá»±c, nhÆ°ng các cáºu có nghe thì má»›i nói.
- NhỠông bảo cho.
- Phải mạnh bạo.
- Chúng cháu đã lần mò lên táºn đây.
- ừ, kể ra cũng biết thà mạng đấy.
- Vâng ạ.
Rồi bác ấy nói:
- Nà y, có dám sang Xiêm không? Sang hẳn Xiêm, mà đến hẳn Vá»ng Các. ở Vá»ng Các, ăn mà y cÅ©ng sÆ°á»›ng gấp nghìn Ä‘á»i thằng cu li đồn Ä‘iá»n bên ta, ai cÅ©ng già u vù vù lên nhÆ° Ä‘i tà u bay. Tôi đã giúp cho nhiá»u ngÆ°á»i sang Xiêm.
- Ông giúp cho chúng cháu.
- Sao bảo đi Pai Linh?
- Pai Linh hay Vá»ng Các thì cÅ©ng thế, đâu kiếm được miếng sống.
- Äược, được. Trả công tôi là được. Cứ chẻ hoe ra nhÆ° thế, ông Khổng Minh, thằng Tà o Tháo bây giá» cÅ©ng lÄ©nh lÆ°Æ¡ng tháng của Tây chứ không nhÆ° Ä‘á»i Tam Quốc đâu.
Chẳng biết trả lá»i thế nà o, hai ngÆ°á»i lúng túng dạ, dạ... vâng...
- Dặn thì nhá»› nhé. Äến ga xép nà y thì xuống. Chứ và o Poipet lÃnh sen đầm nó thá»™p ngá»±c ngay ở cá»a toa, biết không.
- Vâng ạ.
Ba ngÆ°á»i xuống má»™t ga xép cách Poipet ba cây số. CÅ©ng may, tối lại có trăng. Bác ấy khoác cái bị, Ä‘iếu thuốc lá pháºp phèo, hai ngÆ°á»i Ä‘i theo, vắng ngắt, chỉ có bóng cây. Há» và o Ä‘Æ°á»ng qua rừng cao su.
- Äi tắt, má»™t quãng nữa tá»›i biên giá»›i. Tôi sẽ chỉ chá»— lên tà u bên kia. Sang bên ấy rồi thì dá»…, không nhÆ° cái thằng Tây mắm tôm bên nà y. LÃnh Xiêm Ä‘i tuần cÅ©ng lẩm nhẩm niệm Pháºt ấy mà . Nếu gặp, cứ dán cho má»—i thằng má»™t tá» giấy bạc và o mồm. Chúng nó cầm bạc rồi lại rì rầm niệm Pháºt. Hay thế đấy. Các cáºu cứ việc Ä‘i. TrÆ°a mai thì đến Vá»ng Các. Có bao nhiêu tiá»n?
- Chúng cháu còn hơn hai chục.
- Má»—i chuyến thế nà y ngÆ°á»i mối phải ăn bạc trăm. NhÆ°ng thôi, giá»i pháºt phù há»™ các cáºu gặp tôi, tôi là m phúc, tôi giúp không các cáºu.
- Äá»™i Æ¡n ông.
- Còn bao nhiêu tiá»n, Ä‘Æ°a cả ra đây. Sang bên ấy không tiêu được tiá»n ta, mà cÅ©ng chả cần. Tôi cho các cáºu tiá»n Xiêm, cho vé sẵn đến Vá»ng Các.
- Ông giúp chúng cháu. Ông có quen...
- Không, không. Tôi không quen ai ở Vá»ng Các. Mà đến Vá»ng Các cứ ngá»a tay ra là có gạo, có tiá»n thôi.
- Äá»™i Æ¡n ông.
Xa xa, ánh điện ánh lên một vùng.
- Äấy tà u hoả bên Xiêm Ä‘á»— chá»— sang sáng ấy. Cứ trông đèn Ä‘iện mà qua cánh đồng hoang, không vÆ°á»›ng là ng mạc phố sá gì đâu. à , cáºu nà o có đồng hồ Ä‘eo tay không, có thì phải để lại. Bên Xiêm, tiá»n khác, đồng hồ khác.
- Chúng cháu không có đồng hồ.
Bác ấy Ä‘Æ°a mấy tá» giấy bạc Xiêm và vé tà u. Hai ngÆ°á»i lục các túi moi ra số tiá»n còn lại.
- à , để cái nón đây, vứt Ä‘i. Không có sen đầm thấy nón biết ngÆ°á»i bên nà y sang. Mà nó có há»i thì bảo ở Poipet. Hai bên vẫn qua lại mà . Bác ấy còn nhìn theo. Hai ngÆ°á»i Ä‘i rồi mà vẫn nghÄ© gặp may, được ngÆ°á»i tốt chỉ vẽ cho. Nhìn phÃa ánh Ä‘iện hẩng sáng, rảo bÆ°á»›c.
Hai ngÆ°á»i trai trẻ vừa qua biên giá»›i sang Xiêm ấy là Nguyá»…n Tuân và LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp. Hai cáºu há»c má»™t lá»›p năm thứ ba trÆ°á»ng Ca rô Nam Äịnh. Lại cùng tham gia bãi khoá. Chả là lão giáo Pôn mÅ©i Ä‘á» má»›i đổi vá», Ä‘á»™ng lên lá»›p là chá»i há»c trò những câu tháºm tệ: mẹc xà lù, côsoong san An na mÃt (Äồ đểu, con lợn, giống An Nam bẩn thỉu). Suốt buổi, Pôn mÅ©i Ä‘á» văng loạn xạ thế. Cả lá»›p hò hét bá» ra vá», đòi Ä‘uổi Pôn mÅ©i Ä‘á» rồi má»›i há»c. Rốt cuá»™c, Pôn mÅ©i Ä‘á» vẫn đến trÆ°á»ng và vẫn chá»i bá»›i trong lá»›p. Trong khi nhà trÆ°á»ng báo máºt thám bắt mấy ngÆ°á»i há»c sinh đầu têu Ä‘em giam xà lim. Máºt thám Tảo gá»i bá»n Nguyá»…n Tuân lên bà n giấy Ä‘e nẹt rồi cả lÅ© bị Ä‘uổi há»c.
Cuối năm 1944, tôi bị máºt thám Nam Äịnh bắt vá» vụ Văn hoá Cứu quốc. Vẫn còn phán Tảo ở đấy. Chúng tôi, đôi khi lẩn thẩn Ä‘iểm lại những mặt ngÆ°á»i mặt chó, Nguyá»…n Tuân lại nhá»› phán Tảo. Lão phán Tảo nho nhã, trắng trẻo, áo Ä‘oạn khăn xếp, ăn nói má»m má»ng. NhÆ°ng quay Ä‘iện, ống nÆ°á»›c, treo xà nhà , các ngón của phán Tảo thì hiểm ác khét tiếng. CÅ©ng nhÆ° ở ty máºt thám Nam Äịnh có tên Äỉnh ác ôn có hạng. NhÆ°ng Äỉnh lại má»™t phép sợ ngÆ°á»i vợ đồng bóng.
Nguyễn Tuân phải trở vỠnhà ở Thanh Hoá.
Hai ngÆ°á»i há»c trò bãi khoá đã bà n nhau má»™t chuyến phiêu lÆ°u phÃa tây Cao Miên giáp nÆ°á»›c Xiêm La có má» hồng ngá»c ở Pai Linh Nguyá»…n Tuân cÅ©ng không nhá»› ai đã nghÄ© ra được cuá»™c Ä‘i mạo hiểm nà y. NhÆ°ng có thể bởi những uất ức khi bị Ä‘uổi há»c, cuá»™c sống tinh thần tuổi trẻ tù túng, cùng quẫn. NhÆ° cách nghÄ© bồng bá»™t tưởng tượng, bÆ°á»›c chân đến những nÆ¡i xa xôi tên là Pai Linh, là Xiêm, là Vá»ng Các, là châu Phi, châu Mỹ. Ôi chao má»™ng lên hÆ°Æ¡ng đổi Ä‘á»i. NhÆ°ng cái sá»± bắt đầu cÅ©ng chẳng đẹp đẽ mấy. Bấy giá», hai cụ đã cho vợ chồng Nguyá»…n Tuân ra là ng Hạc ở riêng. Äể là m lá»™ phÃ, Nguyá»…n Tuân đã phải lấy Ä‘i hoa tai, khuyên và ng của vợ. Rồi LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp và Nguyá»…n Tuân và o phÃa Nam, quãng tà u hoả, quãng tăng bo ô-tô đến Sà i Gòn. Bá» Ä‘Æ°á»ng lá»›n Ä‘i Nôm Pênh, đáp xe lá»a lên Lá»™c Ninh. Lại vòng vá» Tây Ninh, qua Sa Mát sang Kông Pông Chà m. Bắt chÆ°á»›c những nhà thám tá», những nhà cách mạng bà máºt đấu trà đấu tà i Ä‘á»c thấy trong sách. Lặn lá»™i, vạ váºt Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»ng, vừa ngại ngùng vừa háo hức.
Chuyến tà u hoả ấy rầm ráºp suốt đêm xuống Vá»ng Các. Há» không chợp mắt được. Hãy còn hồi há»™p vì may mắn và tá»± khen đã khôn ngoan, khéo léo che mắt được máºt thám. May mắn, đã bình yên ra khá»i xứ Cao Miên. Äến ná»a buổi, tà u và o thà nh phố Vá»ng Các. Hai ngÆ°á»i ngÆ¡ ngác đến giữa nÆ¡i chÆ°a biết bao giá». Xung quanh, trong ga lá»›n, những đám ngÆ°á»i Xiêm, ngÆ°á»i Tà u, ngÆ°á»i Việt há»—n Ä‘á»™n, tÃu tÃt. Bốn cảnh sát Xiêm áo quần trắng toát, mÅ© viá»n kim tuyến và má»™t đám lÃnh vác súng trÆ°á»ng quây đến.
Má»™t ngÆ°á»i nói tiếng Việt há»i:
- Chúng mà y là thằng Tuân, thằng Thiệp?
Äúng tên cúng cÆ¡m. LÃnh cảnh sát biết rồi, chỉ há»i là m phép thế. Lúng túng, chÆ°a biết trả lá»i sao, đã bị thừng trói giáºt cánh khuá»·u cả hai lại. Báng súng thúc và o lÆ°ng, đẩy Ä‘i bá»™ qua các phố đông tấp náºp.
Äến cả tháng, Nguyá»…n Tuân và Thiệp bị giam chung vá»›i những tá»™i phạm ngÆ°á»i Xiêm. Không ai và o há»i, cÅ©ng không biết sá»± tình bị bắt vì sao. Nhà giam, má»™t phòng rá»™ng kÃn ba phÃa. Mặt trÆ°á»›c không có tÆ°á»ng nhÆ°ng rấp hai lượt dây thép gai mắt cáo. Má»™t bốt lÃnh gác đổi phiên cách bức ngoà i sân xi măng.
Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng kể lại cái cảnh liêu trai quái đản đã trông thấy ngà y đêm trên nhà gác trÆ°á»›c mặt. Chẳng biết nhà giam hay nhà điên, trong cá»a chấn song nhốt toà n Ä‘Ã n bà . Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà lùn tròn, trần truồng nhÆ° nhá»™ng đứng bám song sắt ngó xuống lồng giam rặt Ä‘Ã n ông dÆ°á»›i nà y. Không hiểu sao không ai có váy áo. Chẳng lẽ bức bối quá, ngÆ°á»i ta đã cởi hết, xé hết. Chỉ khổ đám Ä‘Ã n ông trong lồng sắt dÆ°á»›i nà y ngÆ°á»›c lên lúc nà o cÅ©ng thấy trên ấy nồng ná»—ng trắng phốp, lông lá ráºm rạp Ä‘en ngòm lượn qua lượn lại Có thằng dÆ°á»›i nà y chốc chốc lại gà o toáng, dứt phăng quần tung lên. Trên dÆ°á»›i hò hét loạn xạ cÆ¡ hồ hoá dại cả.
Má»™t hôm, cảnh sát Ä‘á»™t ngá»™t mở cá»a buồng giam, cầm dùi cui là m hiệu lùa Tuân và Thiệp ra. Hai ngÆ°á»i bị xÃch má»™t cánh tay vá»›i nhau, trèo lên cái xe bò kéo, có lÃnh ngồi cùng thùng xe. Xe bò lắc lÆ° qua mấy phố dà i, xúm xÃt ngÆ°á»i chạy theo xem ra táºn ga tà u hoả. Cảnh sát đẩy hai ngÆ°á»i lên má»™t cái toa Ä‘en rồi khoá trái cá»a lại. Không có ngÆ°á»i, lỉnh kỉnh những thùng gá»—, bao bố tải, toa bÆ°u kiện của nhà dây thép. Nhìn hà ng chữ tiếng Anh quét sÆ¡n trắng cá»a toa, Ä‘oán Ä‘oà n tà u chạy Băng Cốc - Poipet.
Äúng, trở lại Poipet. Chỉ có má»™t việc kinh hoà ng mà hai chà ng thanh niên mÆ¡ má»™ng chÆ°a tưởng tượng ra được. ấy là lúc được dẫn và o đồn biên phòng Poipet trông ngay thấy cái bác tá» tế gặp hôm ná», cÅ©ng Ä‘Æ°Æ¡ng hút thuốc lá quấn, ung dung trong đám quan lÃnh đồn binh. Chỉ khác bác ta hôm nay ăn váºn chững chạc. Râu ria nhẵn nhụi, quần áo tây và ng đầu Ä‘á»™i mÅ© cát, Ä‘i già y ba ta trắng.
Bác máºt thám ấy bÆ°á»›c đến, mặt tÆ°Æ¡i tỉnh nhÆ° đã quen. Lại là m bá»™ nắm cánh tay bên không bị xÃch và há»i má»™t câu tỉnh bÆ¡:
- Các cáºu đến được Vá»ng Các rồi à ?
- Biết nhổ và o mặt hay biết trả lá»i thế nà o?
Nguyá»…n Tuân và LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp bị giải vá» Nôm Pênh trong cái ô-tô tải bịt lÆ°á»›i sắt đằng sau - nhÆ° con vượn, con Ä‘Æ°á»i Æ°Æ¡i ngÆ°á»i ta má»›i bẫy được trong rừng Ä‘em vá» thà nh phố. Mà cái xe ấy cÅ©ng vừa tá»›i Poipet, bụi Ä‘á» xuá»™m táºn nóc. Nó là cái xe cây của cảnh sát chuyên để bắt nhốt ngÆ°á»i, nhốt chó. Buổi sáng ở Nôm Pênh và các tỉnh Ä‘á»u có xe cây và những chiếc xe bò kéo đủng đỉnh, cảnh sát rà và o ngõ ngách các phố bắt chó hoang vứt lên xe, ra thả ngoà i đồng. NgÆ°á»i Miên má»™ đạo Pháºt, không nuôi chó, cÅ©ng không thịt chó. Chó hoang ở Ä‘Æ°á»ng ở chợ lúc nhúc hà ng Ä‘Ã n. Ngà y lại ngà y Ä‘á»™i sếp bắt chó Ä‘em thả ngoà i xa, rồi chó lại lỉnh và o, vẫn lông nhông khắp nÆ¡i, ở xó chợ Má»›i giữa thà nh phố Nôm Pênh còn nhung nhăng những Ä‘Ã n chó con.
Äến Nôm Pênh, vẫn bị còng tay và o nhau nhÆ° thế và tống ngay xuống Sà i Gòn. Lại cái xe cây khác. Rồi bị giam ở bóp cảnh sát Xóm Chiếu. Äấy gần bến tà u, hôm sau giải ra Hải Phòng, Tuân và Thiệp ngồi trong hầm tà u viá»…n dÆ°Æ¡ng Chantilly. Hãng váºn tải biển Äầu Ngá»±a Năm Sao có nhiá»u tà u Ä‘Æ°á»ng Macxây - Sà i Gòn. Hai chiếc Äactanhăng và Chantilly chuyên Ä‘i vá» Hải Phòng - Sà i Gòn, thỉnh thoảng má»›i ra đại dÆ°Æ¡ng. Hồi xuống Hải Phòng tìm việc là m, tôi hay vÆ¡ vẩn ngồi mép nÆ°á»›c cảng Sáu Kho xem tà u Äáctanhăng Ä‘á»— ở đấy, trắng toát nhÆ° cái nhà táng. Chà ng mã thượng phong lÆ°u Äactanhăng trong tiểu thuyết Ba ngÆ°á»i ngá»± lâm pháo thủ hân hạnh được con tà u đồ sá»™ mang tên. Hình nhÆ° còn có cả tà u Tốt, tà u Aramit... Tôi không được trông thấy tà u Chantilly bao giá». Thế mà lại nhá»› Chantilly. Bởi vì thế là đã hai lần nghe nói đến con tà u Chantilly. Chỉ trong câu chuyện mà tưởng tượng ra mình cÅ©ng đã táºn mắt thấy. Táºp ThÆ¡ say, VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng bá» tiá»n in, nhá» nhà xuất bản Cá»™ng Lá»±c phát hà nh, có bà i thÆ¡ Tặng con tà u Chantilly, đấy là bông hoa của má»™t chuyện tình cá» gặp gỡ. Thá»i kỳ nà y VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng là m sở há»a xa Äông DÆ°Æ¡ng. Trong má»™t chuyến tà u suốt Sà i Gòn - Hà Ná»™i, ngÆ°á»i thanh tra kiểm soát viên tà i hoa đã là m quen vá»›i má»™t hà nh khách toa hạng nhì sang trá»ng mà VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng bảo gá»i tên nà ng là Marie, là Juylie, là Vêronica, cÅ©ng Ä‘á»u được. NgÆ°á»i đầm ra Hà Ná»™i xuống Hải Phòng đáp tà u Chantilly, chẳng rõ nà ng trở lại Sà i Gòn hay vá» Pháp chỉ biết mối tình trên tà u há»a chỉ ngắn ngủi thế. ấy là trang nháºt ký thÆ¡ VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng ká»· niệm theo con tà u.
Những câu chuyện tình dà i tình ngắn thuở ấy. Triá»n miên những đêm nhà hát Vạn Thái hay VÄ©nh Hồ, những tuyệt vá»ng và những bà i thÆ¡, những chuyện có tháºt và những tô vẽ cho hoa mỹ. Nguyá»…n BÃnh thì cố nhân HÆ°Æ¡ng, HÆ°Æ¡ng cố nhân, Äinh Hùng thì em Liên Hà ng Bạc, ngÆ°á»i đẹp biết thổi acmônica nhÆ° ngá»c nữ xuống trần gian thổi sáo gá»i nhau. Những búp hoa quỳ trắng nà y Liên mang đến mùa hạ, giỠđã sang thu, cuống hoa đã héo quắt trong chiếc Ä‘á»™c bình mà em thì, Liên thì đã nằm dÆ°á»›i má»™ - thá»i ấy, quả là trai gái hay chết yểu, không mấy ngÆ°á»i sống lâu nhÆ° bây giá». VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng thì Tố Uyển, Tố Uyên. Tà u Chantilly, chỉ là má»™t thấp thoáng chiêm bao, Tố của Hoà ng Æ¡i thì vẫn neo lại trong tâm tình. NhÆ°ng những bà i thÆ¡ còn đấy mà nà ng thì đã lấy chồng. Các chà ng lạy nhau, tôn nhau lên thà nh đấng rồi vừa khóc vừa Ä‘á»c thÆ¡, nghe tiếng trúc Cao Tiệm Ly thổi khi Kinh Kha qua sông Dịch. Những bà i thÆ¡ tuyệt vá»ng cứ tưởng tượng ra nhÆ° thế.
Tôi má»›i viết truyện ngắn ông giăng không biết nói đăng tuần báo Tiểu thuyết Thứ bảy. Gã yêu em. Em sắp vá» nhà chồng rồi mà cứ trÆ¡ trẽn nhÆ° không. Äêm há»™i chèo, tay đôi Ä‘Æ°a nhau ra ngoà i đồng, bên cái giếng thÆ¡i đầu xóm. Gã gặng há»i. NhÆ°ng em lắc đầu bảo không, rồi khóc. Má»i khi thì chẳng dám nói. NhÆ°ng hôm ấy thong thả phiên chợ tÆ¡, lại có chèo hát sân đình, gã hÆ¡i ngà ngà má»™t chút. Gã sá»ng cồ lên:
- Ông biết thừa ra rồi. Ông há»i thá» chÆ¡i đấy thôi. Ông biết mÆ°á»i hai tháng sau cÆ°á»›i mà y. Äồ khốn nạn!
NgÆ°á»i con gái vùng chạy. Gã say rượu khát cháy cổ, cúi đầu há»›p nÆ°á»›c ngã lá»™n xuống, chết Ä‘uối trong giếng. Thế rồi ngà y 12 tháng sau, ả ná» vá» nhà chồng. Từ đấy, má»—i lần vá» xóm nhà mình không bao giỠả dám Ä‘i tắt cánh đồng qua lối men bá» giếng. Nà o ai biết đâu cái chết thÆ°Æ¡ng tâm của ngÆ°á»i con trai. Nông ná»—i đêm ấy chỉ có má»—i má»™t ông giăng chứng kiến. Thì ông giăng lại không biết nói.
Trong nhà hát ở Vĩnh Hồ, Vũ Hoà ng Chương chắp tay bái tôi:
- Lạy huynh, huynh nhất thiên hạ, huynh đã rõ tâm tình đệ. Ông thá» há»i chÆ¡i đấy thôi. Ông biết mÆ°á»i hai tháng sáu thì cÆ°á»›i mà y... Ha ha, lạy huynh...
Tôi bảo:
- Mắt ông viá»n vải tây hay là chữ in sai đấy.
Câu trong truyện của tôi là mÆ°á»i hai tháng sau, không phải mÆ°á»i hai tháng sáu, không phải....
Vũ Hoà ng Chương cãi:
- Không, mÆ°á»i hai tháng sáu má»›i đúng cái Ä‘au của đệ, huynh đã cho đệ nén hÆ°Æ¡ng mÆ°á»i hai tháng sáu, không, mÆ°á»i hai tháng sáu..: huynh cứ cho đệ Ä‘á»c cái ngà y tuyệt mệnh ấy là mÆ°á»i hai tháng sáu của đệ.
Là m thế nà o cãi, mà cãi là m gì. Chầu hát suông, ngÆ°á»i ả Ä‘Ã o và chú kép xách Ä‘Ã n sang nhà khác đã lâu. Chúng tôi lại uống bia Ä‘en, nghe không biết bao nhiêu lần VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng rên rỉ bà i thÆ¡ Riêng tặng Kiá»u ThÆ°:
Trăng của nhà ai? Trăng một phương!
NÆ¡i đây rượu đắng m Æ°a đêm trÆ°á»ng
Ỡđêm tháng sáu mÆ°á»i hai nhỉ
Tố của Hoà ng ơi, hỡi nhớ thương
Là thế! Là thôi! Là thế đó!
MÆ°á»i năm thôi thế má»™ng tan tà nh
MÆ°á»i năm, trăng cÅ© ai nguyá»n Æ°á»›c
Tố của Hoà ng ơi! Tố của anh
Tháng sáu, mÆ°á»i hai, từ đây nhé
Chung đôi từ đây nhé, lìa đôi
Em xa lạ quá, đâu còn phải
Tố của Hoà ng xưa, Tố của tôi
Men khói hôm nay sầu dựng mộ
Bia Ä‘á» tháng sáu, ghi mÆ°á»i hai
Tình ta, ta tiếc, cuồng, ta khóc
Tố của Hoà ng nay Tố của ai
Tay gõ và o bia mÆ°á»i ngón ráºp
MÆ°á»i năm theo máu háºn trà o rÆ¡i
Há»c là m Trang Tá» thiêu cÆ¡ nghiệp
Khúc Cổ Bồn ca gõ hát chơi
Kiá»u Thu há» Tố em Æ¡i!
Ta Ä‘Æ°Æ¡ng lá»a đốt tÆ¡i bá»i mái tây
Hà m ca nhịp gõ khói bay
Hồ, xừ, xang, xế, bà n tay điên cuồng
Kiá»u Thu há» trá»n kiếp thÆ°Æ¡ng
Sầu cao ngùn ngụt mấy Ä‘Æ°á»ng tÆ¡ khô
Xừ xang, xế, xứ, xang, hồ
Bà n tay nhịp gõ điên rồ khói lên
Kiá»u Thu há» Tố hỡi em
Nghiêng chân rốn bể mà xem lá»a bừng
Xê hồ, xang... khói mỠrung
Nhịp vương sầu toả năm cung ngút ngà n
Cái tà u Chantilly tải tù Nguyá»…n Tuân và LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp từ Sà i Gòn ra. Sá»± Ä‘á»i Ä‘Æ°a đẩy, cÅ©ng má»™t con tà u mÆ¡ má»™ng Chantilly ấy mà trÆ°á»›c kia đã có lần nhốt hai ngÆ°á»i phiêu đãng ngồi dÆ°á»›i hầm than. Tá»›i Hải Phòng, lên Hà Ná»™i rồi Nguyá»…n Tuân bị giải vá» Thanh Hoá. Giam má»™t năm nữa má»›i được thả, lại bị quản thúc tại gia, Ä‘i đâu phải trình báo quan sở tại. Äấy là dÆ° âm cay đắng của chuyến lên Ä‘Æ°á»ng thứ nhất trong Ä‘á»i thiếu quê hÆ°Æ¡ng của Nguyá»…n.
Nguyá»…n Tuân viết sá»›m mà lại cÅ©ng là muá»™n. Những truyện và ký cuối tháºp ká»· ba mÆ°Æ¡i in trên các báo Tiểu thuyết Thứ bảy, tạp chà Tao Äà n không phải những bà i đầu. Trên báo An Nam Tạp chà của Tản Äà , báo Äông Tây của Hoà ng TÃch Chu, Nguyá»…n Tuân đã in những bà i ký, những truyện ngắn đầu tay khi còn ở Thanh Hoá là m phóng viên tỉnh lẻ nhặt tin đếm chữ ăn tiá»n cho báo Trung Bắc Tân văn. Biết đâu, những sáng tác chÆ°a định hình đã thấp thoáng mÆ¡ mà ng từ trÆ°á»ng trung há»c Nam Äịnh. Có thể sá»›m hÆ¡n, khi còn há»c trÆ°á»ng tiểu há»c TrÆ°Æ¡ng Minh Sang phố Hà ng Vôi trên Hà Ná»™i. ở những thá»i kỳ, các cÆ¡ quan Nhà NÆ°á»›c Ä‘á»u quần tụ giữa thà nh phố. Kho bạc ở vÆ°á»n hoa Nhà Kèn bên hồ Hoà n Kiếm. Sở Tà i chÃnh phố Hà ng Trống - toà báo Nhân Dân bây giá». Cả đến nhà lục xì - nhà thÆ°Æ¡ng chứa bệnh hoa liá»…u cho gái Ä‘iếm và khách là ng chÆ¡i xây năm 1902 cuối phố Huế, năm 1926, Toà đốc lý cho chuyển nhà lục xì lên phố TrÆ°á»ng Thi - bệnh viện C ngà y nay. Chá»— cÅ© thà nh trÆ°á»ng tiểu há»c Ô Cầu Dá»n, nhÆ°ng ngÆ°á»i ta vẫn gá»i là trÆ°á»ng Lục Xì. TrÆ°á»ng tÆ° thục TrÆ°Æ¡ng Minh Sang mở cuối 1923 nháºn há»c sinh đến lá»›p 3 Ä‘i thi sÆ¡ há»c yếu lược. Năm 1929, má»™t ngÆ°á»i Pháp mua giấy phép trÆ°á»ng nà y dá»i lên phố Phủ Doãn, mở mang, đổi tên thà nh trÆ°á»ng trung há»c Gia Long. Hết lá»›p ba trÆ°á»ng TrÆ°Æ¡ng Minh Sang, Nguyá»…n Tuân vá» há»c ở Nam Äịnh. Nay đây mai đó cÅ©ng là gia đình theo công việc của cụ tú Hải Văn.
Nguyá»…n Tuân không khi nà o nói lại những sáng tác cháºp chững má» nhạt thuở ấy và bạn Ä‘á»c thá»±c sá»± là m quen vá»›i Nguyá»…n Tuân khi xuất hiện bà i Khóc VÅ© Lang trên tạp chà Tao Äà n năm 1936, ký tên Ä‘á»™c má»™t chữ Tuân.
VÅ© Lang, cây bút má»›i nổi và i truyện ngắn, mất bệnh năm 24 tuổi. Nguyá»…n Tuân khóc bạn và Nguyá»…n Tuân còn thÆ°Æ¡ng tiếc má»™t lối văn biá»n ngẫu diá»…m lệ của VÅ© Lang mà Nguyá»…n Công Hoan cÅ©ng rất chuá»™ng. Truyện ngắn Khóm trúc thêm tuôn dòng lệ cÅ© của VÅ© Lang, mở đầu những câu thánh thót:
Rằng xÆ°a vốn ngÆ°á»i Kẻ Chợ... Hà ng Châu, Hà ng Châu có cảnh Tây Hồ. Phong cảnh Tây Hồ có Tam Ä‘Ã n ấn nguyệt, và i ba tảng đá trên là n nÆ°á»›c báºp bá»nh. Là n nÆ°á»›c Tây Hồ báºp bá»nh trên tảng đá. Khóm trúc đượm hạt mÆ°a xuân trÆ°á»›c gió. Hạt sÆ°Æ¡ng rÆ¡i tÆ¡i tả... tÆ¡i tả
Những bút ký, truyện ngắn, truyện dà i của Nguyá»…n Tuân liên tiếp trên các báo Tiểu thuyết thứ bảy, báo Thá»i vụ, báo Bạn ÄÆ°á»ng, báo Hà ná»™i Tân Văn, tạp chà Tao Äà n, các táºp Giai Phẩm của nhà xuất bản Lượm Lúa Và ng, của Văn Ä‘oà n tá»± lá»±c. Và các táºp bút ký, truyện ngắn, truyện dà i Vang bóng má»™t thá»i. Má»™t chuyến Ä‘i, Tà n đèn dầu lạc, Tuỳ bút 1, Tuỳ bút 2, Thiếu quê hÆ°Æ¡ng (nhà Anh Hoa in bị kiểm duyệt bá» má»™t chữ thiếu), Chiếc lÆ° đồng mắt cua, Chùa Äà n của các nhà xuất bản Tân Dân, Mai LÄ©nh, Cá»™ng Lá»±c, Anh Hoa, Hà n Thuyên, Thá»i Äại...
Äầu năm 1946, tôi quen Nguyá»…n Tuân trong má»™t cuá»™c há»p há»™i Văn hoá Cứu quốc, chá»— nhà Khai Trà Tiến Äức bá» hồ Hoà n Kiếm rồi sau chuyển xuống đầu phố Ôn NhÆ° Hầu gần hồ Thiá»n Cuông. Nguyá»…n Tuân rủ tôi lên nhà Thuá»· Tạ. Lúc uống bia, Nguyá»…n Tuân há»i tôi:
- Có phải LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp chết rồi?
- Tôi không biết.
Nguyễn Tuân vẻ không bằng lòng.
- Cáºu là m bảo của Việt Minh mà không biết à ?
Tôi không biết tháºt. Má»™t dạo thấy hay đến chÆ¡i vá»›i Phạm Ngá»c Khuê chá»— tôi ở gần chợ Hôm. Nguyá»…n Tuân dÆ°á»ng nhÆ° không tin. Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng có những nghi ngá» và quyết Ä‘oán chủ quan tÆ°Æ¡ng tá»±. Rồi cÅ©ng không nói đến việc ấy nữa. Câu há»i Ä‘á»™t ngá»™t và chỉ có thế.
Äêm Nôen 1972 chúng tôi Ä‘i dạo phố rồi ná»a đêm vá» nhà thá» Hà ng Trống. Nguyá»…n Tuân và tôi cùng hai bạn nhà văn Liên Xô Ä‘Æ°Æ¡ng thăm Việt Nam, Eptuchenkô và Marian Tkchôp, giá»i tiếng Việt.
Tôi đã được xem Eptuchenkô Ä‘á»c thÆ¡ ở Bây-rút, thủ đô Li Băng. NgÆ°á»i không biết tiếng Nga cÅ©ng phải chăm chú - nói là Eptuchenkô biểu diá»…n thÆ¡ thì đầy đủ hÆ¡n. Bây giá» gặp lại, có những việc ná»a vui ná»a buồn. ở khách sạn Thống Nhất má»™t tối hôm sau Eptuchenkô nói đùa:
- Tôi chưa bỠvợ, mà đêm qua đã phải lấy vợ mới.
ý nói đêm qua Eptuchenkô ngủ chung buồng vá»›i Marian. Manan đã ở khách sạn nà y nhiá»u lần, Ä‘oán được cái phòng ở tầng má»™t ấy loại mấy và thế là biết cách chủ nhà đối đãi vá»›i mình. Marian im lặng. NhÆ°ng đến khi chạy cho hai ngÆ°á»i được hai phòng, lại gặp rắc rối má»›i. NhÆ°ng rắc rối vui vui. Eptuchenkô cao quá má»™t thÆ°á»›c tám mÆ°Æ¡i. Phải nằm chéo và ghếch chân lên thà nh giÆ°á»ng. Rồi cÅ©ng đổi được cho nhà thÆ¡ ấy cái buồng giÆ°á»ng đôi, anh ta vẫn phải nằm chéo nhÆ°ng để được chân xuống. Mấy hôm đầu hầu nhÆ° không có ai bén mảng đến gõ cá»a hai ông khách. NhÆ°ng dần dần thấy trên có vẻ quý trá»ng, ngÆ°á»i má»›i dần dà ùn ùn đến. Rồi sách tặng, sách tặng đầy bà n. Không thể Ä‘em Ä‘i được, quá cân cÆ°á»›c vé máy bay. Marian cẩn tháºn xé trang Ä‘á» tặng rồi cho tôi khuân Ä‘i có đến mấy chục quyển!
Má»™t đêm, qua phà Rừng vá» Hải Phòng. Phà đông, chen chúc xe và ngÆ°á»i. Trong bom đạn, Ä‘Æ°á»ng xá tấp náºp thâu đêm. Chúng tôi đứng bên thà nh phà . NgÆ°á»i là m ca nô soi đèn bão đến tháo xÃch cho phà rá»i bá», sáng loáng qua chá»— chúng tôi. Bá»—ng sau lÆ°ng tôi, má»™t câu chá»i réo:
- Tiên sư thằng xét lại
Marian ghé tai, thì thà o:
- Nó chá»i tôi, ông ạ.
Tôi không biết chui đầu Ä‘i đâu được. ở khách sạn Hạ Long rồi khách sạn chuyên gia ở Hải Phòng, tôi còn được nghe những câu đùa nhả, những câu rủa ráy Ä‘á»™c ác của những cô nhà bà n, cô căng tin quầy rượu. Tôi tháºt oán cái sõi tiếng Việt của anh bạn lúc lúc lại là m tôi khổ cá»±c vì xấu hổ từ cầu Hiá»n LÆ°Æ¡ng ra vịnh Hạ Long, vá» Hà Ná»™i. Tối qua, Mỹ tuyên bố ngừng ném bom đêm Nôen. Chúng tôi có thể Ä‘i dạo, bá»›t phải để tai lên trá»i. NhÆ°ng má»›i quãng tám giá» tối, tiếng nổ nhÆ° sám rá»n dá»™i tá»›i. Nghe nhÆ° ở chá»— cái túi bom cầu Giẽ, bom lại ném cầu Giẽ. Giữa đồng chiêm Hà Äông - Hà Nam mênh mông, cái cầu Giẽ trÆ¡ trá»i trên Ä‘Æ°á»ng số 1, nhÆ° cầu Hà m Rồng, máy bay Mỹ quyết liệt triệt hạ, quần suốt ngà y đêm. Trong nhà thá» Hà ng Trống, từ chặp tối, những xóm hỠđạo ở quanh cầu Giẽ đã lÅ© lượt kéo lên. Mấy năm nay các nhà thá» vùng đồng chiêm bị bom phá, đêm Nôen dân đạo dÆ°á»›i ấy phải Ä‘i lá»… nhá». Cả nhà ngÆ°á»i già trẻ con trải ny lông, gói quần áo và những túi cÆ¡m nắm lổn nhổn lẫn vá»›i ngÆ°á»i nằm hai bên hà nh lang nhà thỠđợi chuông dóng ná»a đêm.
Các bạn Liên Xô chú ý quang cảnh Ä‘Æ°á»ng. Phố đông vui, ngÆ°á»i Ä‘i chÆ¡i, ngÆ°á»i Ä‘i lá»…. Vả chăng, đây đã tháºt xa Bến Hải đầu cầu Hiá»n LÆ°Æ¡ng trong kia. Eptuchenkô lại nảy ra má»™t cái lo khác. Eptuchenkô há»i:
- Có ngÆ°á»i Trung Quốc Ä‘i lá»… nhà thá» không?
- Không để ý. Mà cÅ©ng khó biết, ngÆ°á»i Trung Quốc ở đây ăn mặc cÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i Việt Nam.
Nguyễn Tuân nói:
- Có thể không có. NgÆ°á»i Trung Quốc theo đạo Tin Là nh, nhÆ° ngÆ°á»i Mỹ, nhÆ° Tưởng Giá»›i Thạch, há» không đến nhà thá» nà y.
Eptuchenkô chưa yên tâm.
- Cho tôi Ä‘i giữa và tôi sẽ bÆ°á»›c hÆ¡i rụt đầu xuống. Nếu bị đánh cÅ©ng chỉ trúng bả vai. Cái lo xa của anh chà ng cao quá khổ. Ná»a đêm, nhà thá» chen lấn nÃch ngÆ°á»i. Eptuchenkô lênh khênh hÆ¡n xung quanh hẳn má»™t đầu. NhÆ°ng và o cảnh thanh bình khác thÆ°á»ng giữa thà nh phố Ä‘Æ°Æ¡ng bị đánh phá anh đã quên cúi cổ xuống. Chúng tôi ngá»™t ngạt len được và o má»™t hà ng ghế. Trên Ä‘Ã i lá»…, ông cố đạo giảng má»™t lúc bằng tiếng Việt, tiếng Pháp và tiếng Anh. Có nhiá»u khách nÆ°á»›c ngoà i đến nhà thá». Khi trở ra Ä‘Æ°á»ng, Eptuchenkô đã nhãng hẳn cái lo bị đòn. Eptuchenkô bÆ°á»›c nghênh ngang.
Hà Ná»™i. Äêm Nôen. Bom Mỹ. Lạ tháºt. NhÆ°ng ông linh mục nói tiếng Anh không giá»i. Mùa hạ vừa qua Eptuchenkô Ä‘i chặt mÃa cả tháng ở Cu Ba. ở Việt Nam vá», Eptuchenkô sẽ sang Mỹ. Tôi tìm được quyển kịch NgÆ°á»i chà o hà ng của A. Mi-lÆ¡ nhà xuất bản Văn Há»c in năm trÆ°á»›c. Eptuchenkô hứa sẽ Ä‘Æ°a cho tác giả, khi đến Nữu Uá»›c.
Cái vui kỳ dị đêm Nôen chÆ°a hết. Chúng tôi lên phố Hà ng Giầy. Các tiệm ăn uống quốc doanh và tÆ° nhân sáng đèn suốt đêm quanh Bá» Hồ và ở trung tâm - ngÆ°á»i ta dá»±a và o đêm nay không có báo Ä‘á»™ng.
-Chúng ta sẽ ăn Nôen ở má»™t quán ngÆ°á»i Trung Quốc.
-Tháºt không?
- Anh đã không bị đánh thì cÅ©ng không ai bá» thuốc Ä‘á»™c và o con cá ở Ä‘Ä©a của anh. Äêm Nôen, đức Chúa Trá»i lòng là nh...
Nói vui thôi, Eptuchenkô đã tÆ°Æ¡i tỉnh tá» lâu. Quán Tiểu Lạc viên vẫn mở, nhÆ°ng ông có ngay đã nghe bom giáºt mình chết từ tết năm ngoái. Má»™t ngÆ°á»i hầu bà n đầu trá»c, áo cánh xuyến Ä‘en ống tay rá»™ng. Nếu thêm cái nón tu lá» sÆ¡n dầu quang mây, thì tưởng và o má»™t cao lâu má»›i ở Lạng SÆ¡n dá»n xuống. Không biết có phải tháºt Tà u không. Cái năm lắm ngÆ°á»i Hoa Ä‘i, nhiá»u cá»a hà ng vằn thắn, chủ quán quấn cái tạp dá» xanh Ä‘á»™i lốt là m chủ quán Tà u. Mất ông có ngay, cá»a hà ng nhạt hẳn. NhÆ°ng Eptuchenkô đâu biết cái buồn thiếu vắng ấy. Năm trÆ°á»›c, nhà văn Solukhin và tôi và o hà ng nem Cát Tần sắp đóng cá»a để tránh nạn bị nhòm ngó lên tÆ° sản. Cả gian hà ng trống không, cái cốc cÅ©ng không có, chúng tôi uống bia bằng bát chiết yêu. Solukhin gáºt gù khoái rồi vá» MatxcÆ¡va viết trong bút ký BÆ°u thiếp Việt Nam: lần đầu tiên trong Ä‘á»i, đến Hà Ná»™i tôi được cầm cái bát phÆ°Æ¡ng Äông uống bia Äức.
Chúng tôi uống cuốc lủi với chim bồ câu quay. Tôi nói dối đây là chim giẽ, một giống chim mùa lạnh vỠtrú đông ở các cánh đồng nước nhiệt đới. Chim ăn thóc, thịt rất thơm. Marian Tkchốp hóm hỉnh:
- Chim giẻ cũng ngon như chim bồ câu, ông ạ.
Eptuchenkô lại như cắt nghĩa tiếp theo:
- Äừng tưởng chúng tôi không ăn thịt những con chim hoà bình. Cách nói nhÆ° thế chỉ để hô khẩu hiệu. Khi còn chiến tranh, tôi là cáºu bé tám chÃn tuổi theo bố mẹ tản cÆ° vá» vùng thảo nguyên taiga ở Trung á. Cân Ä‘Æ°á»ng, lÃt sữa cÅ©ng mua bằng phiếu nhÆ° các bạn có sổ mua gạo bây giá». NgÆ°á»i lá»›n bắt chim bồ câu hầm cho trẻ con ăn. NhÆ°ng bồ câu Ä‘Ã n ngoà i vÆ°á»n thịt tanh lắm. Bồ câu má»›i nở trong ổ bắt trên các khe mái nhà ăn má»›i ngon.
Không ai há»i lại và chế giá»…u tôi vá» con bồ câu hay con chim giẽ. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết là nói đùa và những tưởng tượng vui. Chặp tối hôm sau, sang sân bay. ở Gia Lâm, hay có khi Ná»™i Bà i, khách Ä‘i và đến và o chặp tối. Xe lá»a liên váºn biên giá»›i phÃa bắc ở ga Hà ng Cá» chuyển bánh lúc nhá» mặt ngÆ°á»i. Qua cái cầu Long Biên giả chết - những nhịp cầu bị đánh gãy vẫn gục đấy, máy bay không ngÆ°á»i lái chụp ảnh lÆ°á»›t ngang cÅ©ng không biết Ä‘Æ°á»ng sắt, Ä‘Æ°á»ng ô-tô vẫn sống trong lòng cầu.
Äêm đêm, những Ä‘oà n tà u Ä‘oà n xe không đèn lẳng lặng qua.
Eptuchenkô ném hai đồng xu Nga xuống sông Hồng. Phong tục ngồi lại giây lát để Æ°á»›c được bình yên trÆ°á»›c khi ra Ä‘i cÅ©ng nhÆ° ném đồng tiá»n xuống sông, ấy là mong sá»± tốt là nh và những cái hẹn có ngà y trở lại. Năm sau, tôi gặp Eptuchenkô ở MatxcÆ¡va, nghe nhà thÆ¡ bốc phét kể chuyện tranh luáºn vá»›i tổng thống Mỹ J.Ca-tÆ¡. Ca-tÆ¡ nói ông ta rất yêu L.Tônxtôi, nhÆ°ng lại dẫn sai má»™t câu của đại văn hà o nà y. Chắc là tay chuyên gia đãng trà nà o đã là m sẵn cho lão nói - Eptuchenkô nghÄ© thế. Eptuchenkô đã Ä‘Æ°a vở kịch NgÆ°á»i chà o hà ng cho A.Mi-lÆ¡. Mi-lÆ¡ chảy nÆ°á»›c mắt nháºn quyển sách nhá» bé, bìa quăn queo. A.Mi lÆ¡ không thể tưởng bom Mỹ ném nhÆ° thế, Hà Ná»™i vẫn in và diá»…n kịch A. Mi lÆ¡.
Bao nhiêu năm sau, trong má»™t chuyến thăm Thái Lan, Eptuchenkô đã tạt sang Hà Ná»™i chốc lát. Dẫu sao, đồng tiá»n Nga vẫn thiêng, ngÆ°á»i ra Ä‘i có trở lại. Tôi không được gặp để há»i xem khi KhÆ¡rutxốp qua Ä‘á»i đám ma thÆ°a thá»›t, Eptuchenkô đã Ä‘i Ä‘Æ°a, viếng Ä‘á»™c má»™t bông hoa cẩm chÆ°á»›ng. Câu chuyện ấy ra sao, tôi Ä‘á»c tin tức thấy nói thế.
Äôi lần, tôi há»i Nguyá»…n Tuân:
- Anh nghÄ© thế nà o vá» tá»rốtkÃt thá»i kỳ ấy?
Nguyá»…n Tuân đăm chiêu rồi sừng sá»™ há»i lại:
- Mà y muốn chụp mũ tao hả?
- Ông cứ quá lá»i...
- Tao Ä‘i Vá»ng Các vá»›i thằng LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp, váºy thì tao cÅ©ng là đệ tứ. Cách suy luáºn máy móc của chúng mà y là nhÆ° váºy? - BÆ vÆ¡, tôi bá»—ng bị Nguyá»…n Tuân trút cÆ¡n bá»±c mình. Bấy giá» tao vá»›i nó còn là những thằng ranh con, đã biết tam tứ ngÅ© lục thế nà o đâu. Tao Ä‘á»c hồi ky Äá»i tôi của Tá»rốtkÃt đấy chứ. Mượn ở thÆ° viện. ThÆ° viện Trà ng Thi có cả Tônxtôi, Goocky, Giôn RÃt, có tuốt. Tây máºt thám ăn mắm tôm, biết sách vở Ä‘á» Ä‘en thế nà o. Cái đứa viết báo khoe thá»i Pháp đã tìm Ä‘á»c chui Lêôn Tônxtôi là nói láo ra vẻ ta đây cÅ©ng cách mạng từ bóng tối. Thằng Việt Minh NhÆ° Phong nhà chúng mà y thỉnh thoảng lại vá» xuống chÆ¡i. Chẳng thấy nó giác ngá»™ gì tao, lại Ä‘Æ°a cho tao tiểu thuyết tá»± truyện của SaclÆ¡ Pliniê. Mà Pliniê là thằng đệ tam rồi tá»rốtkÃt. Việc Ä‘á»i lôi thôi lắm. Tao không bà i bác, nhÆ°ng tao không thÃch.
- Ông chỉ là m cái gì ông thÃch thôi.
- Mồm nói thế nà y, bụng lại nghÄ© khác, là thằng đểu. Mà y gá»i là thằng cÆ¡ há»™i, thì thằng bịp cÅ©ng thế. Không Æ°a mà cứ là m nhÆ° thÃch lắm. Tao không sá»±c được các chÃnh khách!
Cứ cái kiểu ấy, má»™t Ä‘á»i còn biết bao gian truân!
ở Thanh Hoá, khi thôi bị quản thúc, Nguyá»…n Tuân ra Hà Ná»™i, viết để sinh nhai và cho ra nhân váºt nà o cÅ©ng là nhân váºt Tôi. Trong sách cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± ngoà i Ä‘á»i, ngÆ°á»i ấy tên là Nguyá»…n hay là Bạch cÅ©ng thế, trà dÆ° tá»u háºu chán chê rồi rá»i bá» nÆ¡i ăn chÆ¡i, nhÆ°ng cÅ©ng không vá» nhà , bấy giá» nhà bác Nguyá»…n đã dá»i Thanh Hoá ra ở Ngã TÆ° Sở trên đất Má»c Thượng Äình quê gốc. Bạch vá» má»™t gian gác nhỠở má»™t phố khuất. Trong buồng mắc chéo cái võng Ä‘ay. Không bà n ghế, không hoả lò không be lá», không trai gái. Chỉ Ä‘á»™c chai nÆ°á»›c lá»c mấy quyển sách dÆ°á»›i sà n vá»›i há»™p cá sácÄ‘in và bánh mì. Có khi nằm võng cả tuần không ló ra Ä‘Æ°á»ng, không cầm bút, không khách khứa nà o gõ cá»a cái buồng đã khoá trái. Chủ nhân khÆ°á»›c từ má»i trò chuyện, chỉ mình vá»›i mình, gần nhÆ° tịch cốc. Rồi bất thần lại biá»n biệt Ä‘i đâu, chìm đắm trong cuá»™c truy hoan nà o rồi lại vá» náu mình ở cái buồng con trên nóc bếp hay ga ra ô-tô.
Cái gác của Nguyá»…n trong các tuỳ bút và truyện ngắn, truyện dà i cÅ©ng na ná cái gác Nguyá»…n Tuân tá túc ở cuối sân sau má»™t toà nhà bên tay phải phố Hà ng Äãy. Bè bạn cho Nguyá»…n Tuân ở nhá» má»™t buồng gác có thể trÆ°á»›c là nÆ¡i ở của thằng tà i thằng xe, tầng dÆ°á»›i để xe, trông thẳng ra cá»a bên. Má»™t cái thang gác gá»— nhấc Ä‘i được dá»±ng đứng góc buồng, ngÆ°á»i trèo lên rồi sáºp mảnh ván xuống, đóng kÃn sà n, hệt cái bẫy chuá»™t. Lên thang nghe gió cuốn âm thầm... Gác trá» không đèn nhá»› cố nhân... - nhÆ° câu thÆ¡ Trần Huyá»n Trân. Có má»™t lần, Nguyá»…n Tuân đã dẫn tôi đến đứng ngoà i vỉa hè nhìn và o hoà i cổ cái gác xép ấy. Trải mấy chục năm dâu bể, thế mà khi ấy, bên trong má»™t quán chè tÆ°Æ¡i, cái gác xép vẫn nguyên. Nguyá»…n Tuân bảo chẳng khác ngà y xÆ°a. Ngôi hà ng chè tÆ°Æ¡i ấy của ông Nghi ngÆ°á»i là ng tôi xuống Kẻ Chợ là m ăn. Ông Năm Nghi bảo:
- Chá»— gác ấy là trạm giao thông ná»™i thà nh, cán bá»™ thÆ°á»ng đến liên lạc. Chẳng biết thà nh phố có giữ là m bảo tà ng không?
Ông Nghi cÅ©ng hoạt Ä‘á»™ng cÆ¡ sở quáºn 1 thá»i kỳ ấy.
Toà nhà ná», khi Nguyá»…n Tuân ở nhá», là nÆ¡i tụ táºp bà máºt của má»™t nhóm ngÆ°á»i đảng Äại Việt. Các nhà văn nhà báo Äà o Trinh Nhất, Nguyá»…n Triệu Luáºt, Phùng Bảo Thạch... hay đến, có ngÆ°á»i bạn, có ngÆ°á»i chỉ quen, cả Äá»— Xuân Mai chủ nhà xuất bản Mai LÄ©nh in phóng sá»± hai táºp Tà n đèn dầu lạc của Nguyá»…n Tuân. Có thế, Nguyá»…n Tuân má»›i ở được cái gác bá» hoang kia. Há» ra tá» tạp chà Văn Hoá, toà soạn đóng ở đấy. Báo hà ng tháng bìa và ng dÆ°á»›i in trang trà hai chữ V và H trên ná»n má»™t góc mặt trá»i Ä‘á» toả tia ánh sáng. Chúng tôi xì xà o hai chữ nà y: Äấy là bá»n thân Nháºt viết tắt chữ Vừng Hồng, mặt trá»i vá»›i tia nắng là vừng hồng Ä‘Æ°Æ¡ng lên - gần gÅ©i vá»›i cái mặt trá»i tròn Ä‘á» giữa quốc kỳ Nháºt. Không hiểu tại sao,
Nguyá»…n Tuân cá»±c ghét cá» Nháºt, mà Nguyá»…n Tuân bảo là cục má»±c Ä‘á» trên miếng vải trắng và giá»…u cá» Tà u Tưởng có cái ru lÃp xe đạp, bánh xe răng cÆ°a. Hồi ấy tôi đã ở tổ chức Văn hoá Cứu quốc. Tôi để ý tin tức các phe nhóm chÃnh trị thân Nháºt, thân Pháp trong thà nh phố. Nguyá»…n Tuân cÅ©ng biết bá»n ấy, Nguyá»…n Tuân không viết báo Văn Hoá nhÆ°ng lại thÃch cái góc tÄ©nh mịch hÆ¡n, nên đến ở đấy. Chá»— cái sân sau dÆ°á»›i cá»a sổ - Nguyá»…n Tuân kể, tối nà o chúng nó cÅ©ng táºp võ, táºp súng khuya lắm. Hình nhÆ° đánh bốc, đấu gÆ°Æ¡m, bóp cò tanh tách, ném lá»±u đạn chai lá» vỡ choang choang. Trên buồng, mình nằm võng mÆ¡ mà ng, rồi ngủ, mặc kệ. Biết có Ä‘iá»u phức tạp, nhÆ°ng vẫn Ä‘i vá» má»™t minh, coi nhÆ° không báºn tâm. Chúng nó bảo viết bà i thì trả lá»i áºm ừ. Lão xuất bản há» Äá»— lên buồng, rá»n rẫm lên: ối giá»i ôi, thá»i thế nà y mà ông nằm chá»ng vó lên được à ? Dáºy, dáºy. GÆ°Æ¡m đây, ka ki may áo, may mÅ© sẵn cả rồi. Không mau lên thì không ai đợi được ông đâu.
Nguyá»…n Tuân im lặng, lát sau há»i câu thân tình vá»›i nhà mua sách ấy nhÆ° thế nà y: Nà y, ông chủ xuất bản, ông sẵn tiá»n đấy không, ông cho tôi tiêu má»™t Ãt. Và Nguyá»…n Tuân vẫn nằm võng trong cái gác xép trÆ¡ trá»i. Má»i sá»± xung quanh, không Ä‘á»™ng trệ đến mình.
Má»™t hôm, Phùng xuống tìm Nguyá»…n Tuân dÆ°á»›i nhà ở Ngã TÆ° Sở. Phùng nói nhá»:
- Máºt thám quây nhà ấy rồi, đừng lên nữa, cho tao ở nhá» mà y Ãt ngà y.
Thế là Phùng ẩn náu ở am Sông Tô. Ba chữ Am Sông Tô chỉ là cái bóng đẹp khéo tưởng tượng mà thôi. Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng Ä‘á» lạc khoản kèm vá»›i ngà y tháng dÆ°á»›i những sáng tác nhÆ° thá»i thượng của ngÆ°á»i viết. Chứ đâu phải cái am, cái Ä‘á»™ng, cái lá»u tranh, cái mái trúc mà chỉ có muá»—i đêm túa ra táp và o mặt bên con sông Tô xanh rá»n những bè rau muống trên dòng nÆ°á»›c hôi thối ở các cống thà nh phố thải ra. Sau bá» rà o cúc tần, má»™t ngôi nhà ngói cổ toạ lạc giữa mảnh vÆ°á»n con, trông sang nhà ga ra tà u Ä‘iện Ä‘Æ°á»ng Hà Äông - Cầu Má»›i. Nguyá»…n Tuân đã viết tuỳ bút Nhà bác Nguyá»…n xÆ°ng tụng công lao thân mẫu ông vất vả từ Thanh ra trông coi dá»±ng nên nếp nhà ở quê. Äại gia đình vá» an cÆ° nÆ¡i gần đầu là ng Má»c sau bao nhiêu năm cụ tú Hải Văn - tú tà i khoa thi sau cùng, đã bôn tẩu theo công việc chữ nghÄ©a và dong chÆ¡i khắp Khánh Hoà , Phú Yên, Phai Pho, Turan, Huế, Hà TÄ©nh rồi cắm lại Thanh Hoá, đến khi vá» già má»›i trở vỠđược nÆ¡i chôn rau cắt rốn. Tam đại đồng Ä‘Æ°á»ng ngụ trong ngôi nhà ngói cÅ© kỹ ven Ä‘Æ°á»ng nà y. Thá»i bị chiếm, Pháp mở rá»™ng Ä‘Æ°á»ng Hà Äông, ngôi nhà bị ủi Ä‘i biến và o giữa lòng Ä‘Æ°á»ng Nguyá»…n Tuân bảo chỉ nhá»› áng chừng cái am Sông Tô ấy ở chá»— gần cá»a nhà máy cÆ¡ khà bây giá». Nhà bác Nguyá»…n, nhà bác TrÆ°Æ¡ng Tá»u mất nhà , không được may nhÆ° nhà bác Tú Mỡ trên Cầu Giấy, tản cÆ° rồi có ngÆ°á»i trong hỠđến ở nhá» trông nom há»™, khi trở vá», nhà cá»a vÆ°á»n tược gần nhÆ° nguyên.
Phùng luẩn quẩn tránh ở nhà Nguyá»…n Tuân. Lại còn nhÆ° trêu ngÆ°Æ¡i, nhÆ° không biết là ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng bị máºt thám truy lùng, cứ tối đến, hai ngÆ°á»i thong dong lên tà u Ä‘iện và o chÆ¡i ả Ä‘Ã o Khâm Thiên.
Tôi không được cùng thá»i yên ba sầu xứ trong cái vỠốc thà nh phố nà y vá»›i các vị. NhÆ°ng những khi đôi ba chén rá»—i rãi, ngồi nghe kể, lại tưởng ra nguồn cÆ¡n vui thú của cái ông trưởng nam má»›i tý tuổi đầu đã được cụ thân sinh dắt theo đến phố Hà ng Giấy thưởng thức Ä‘Ã n ngá»t hát hay hẳn cÅ©ng có khác ngÆ°á»i, cho nên bóng dáng và tiếng tÆ¡ tiếng trúc xóm yên hoa còn dấu vết xa xÆ°a lại trong tâm tÆ°. NhÆ°ng đến thá»i buổi nÆ¡i hát xÆ°á»›ng đã ná»a cô đầu ná»a nhà thổ, bên tiếng hát bâng khuâng hồng hồng tuyết tuyết, phách róc lấp lánh lÆ°a thÆ°a nhÆ° hạt ngá»c rÆ¡i để khách cầm roi chầu gõ ngắt xuyên tâm, lại cá»™ng thêm má»™t lÅ© Ä‘Ã o ** hầu rượu giải chiếu mắc mà n rồi ngủ vá»›i khách, thú thanh tao nỠđã sang má»™t sá»± váºt dục khác cung phụng cho nhiá»u ngÆ°á»i khác rồi.
Nguyá»…n Tuân không chÆ¡i nhÆ° ngÆ°á»i ta xÆ°a và nay. Nguyá»…n Tuân trang nhã, thân tình vá»›i bà luáºt sÆ° thượng viện PhÆ°á»›c Äại, bà Bảy Nam và cô Kim CÆ°Æ¡ng cả vá»›i ca sÄ© Hà Thanh, má»™t thá»i giá»ng và ng Ä‘Ã i Sà i Gòn, vá»›i Hoà ng Oanh mà tôi vừa gặp đã giá»›i thiệu ông quen ở khách sạn Côngtinăngtan hôm Ä‘oà n kịch Kim CÆ°Æ¡ng ăn mừng má»™t tuổi, thế mà cứ lÆ°u luyến nhÆ° rồi còn gặp lại. NhÆ°ng chỉ váºy thôi. Nguyá»…n Tuân hay xỉ vả thói hoa lá cà nh của Nguyá»…n Văn Bổng và tôi. Cách mạng thà nh công năm 1945, Nguyá»…n Tuân má»›i ba mÆ°Æ¡i tuổi. Thế mà đĩnh đạc, chỉnh tá» nhÆ° đã tuổi tác lắm. Không giăng gió, Nguyá»…n cÅ©ng không thuá»™c những ngÆ°á»i liến láu khôn đến rạc cả ngÆ°á»i mà đà n bà ngại nhÆ° cách Nguyá»…n Hữu Äang xếp hạng.
Năm 1975, Nguyá»…n Tuân và o Sà i Gòn đến ở má»™t nhà quen khó ai biết Ä‘Ãch xác, kể cả những Phạm TÆ°á»ng Hạnh, Äoà n Minh Tuấn chuyên là m đầu sai mua giò chả các quán Bắc, rượu đế thịt quay chợ Hoóc Môn và chạy tiá»n để cụ tiêu. Bà chủ nhà kÃn đáo ấy, bấy lâu trong chá»— riêng tÆ°. ở trong nà y vẫn nháºn thầm vá»›i bạn bè lứa tuổi, bà ta là má»™t bóng chị Hoà i, tóc chị Hoà i. Hôm Nguyá»…n Tuân trở ra Hà Ná»™i xe vá» qua bÆ°u Ä‘iện Bá» Hồ còn tạt và o ghi xê gá»i bức Ä‘iện khẩn cho ai rằng đò giang đã thuáºn buồm bình yên. Chẳng may, tôi lại cầm Ä‘i đánh bức Ä‘iện ấy nên má»›i để ý tên ngÆ°á»i nháºn. Bà Nguyá»…n Thị Thảo. Ôi chắc là cái bà Nguyá»…n Thị Thảo báo Phụ Nữ ở phố Há»™i VÅ©, trÆ°á»›c có Trúc Khê, Lê Thanh cá»™ng tác. Bà Thảo ấy sao? Tôi không há»i. Tế nhị, ngÆ°á»i ta đã không muốn nói, thì cÅ©ng chẳng nên cố ý thóc mách. Sau chuyến ấy, Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng ra Ä‘Æ°á»ng, tay cầm gáºy song, mặc bá»™ áo cánh lụa mà u cáºy dáng nhà Pháºt, bảo là của ngÆ°á»i ta cho. Khác nà o hai câu thÆ¡ hoa viết bút lá»a trên mặt đôi guốc má»™c của Má»™ng Tuyết gá»i biếu bác Nguyá»…n, những tình bạn đẹp và buồn phÆ°Æ¡ng trá»i.
Phồn hoa tỉnh mộng sương pha tóc
Mà cố nhân còn vẹn sắc hương
NhÆ°ng khác chuyện bà giáo ở Bến Tre gá»i thÆ° cho Nguyá»…n Tuân - cÅ©ng trong cái năm 1975, sau bốn mÆ°Æ¡i năm Nguyá»…n Tuân má»›i trở lại Sà i Gòn. Bà giáo Bến Tre giá»ng buồn giá»ng vui viết thÆ° cho Nguyá»…n Tuân biết năm xÆ°a bà đã gặp phải má»™t Nguyá»…n Tuân dởm nhÆ° thế nà o.
Quãng những năm 1940 thuở ấy tôi cÅ©ng Ä‘Æ°Æ¡ng ở Sà i Gòn. Tôi cÅ©ng biết chuyện có đứa mạo tên của Nguyá»…n Tuân Ä‘i lừa tiá»n nhiá»u nÆ¡i. Nguyá»…n Khánh Äà m, em Nguyá»…n Tuân, chủ hiệu sách Nguyá»…n Khánh Äà m Ä‘Æ°á»ng Sabuaranh đã kiện chứa mạo danh lên toà án thà nh phố. NhÆ°ng tên ăn cắp đã lặn mất.
Bà giáo Bến Tre bị tên Nguyá»…n Tuân dởm ấy lừa tình thì chẳng mấy ai biết. Bây giá» bà giáo tâm sá»± vá»›i ông Nguyá»…n Tuân tháºt, rằng bà muốn được gặp ông. Nguyá»…n Tuân chống batoong, Ä‘i Ä‘i lại lại trong buồng khách sạn Bến Nghé. Nguyá»…n Tuân nheo mắt và nụ cÆ°á»i heo héo. Có cái thanh xuân của ngÆ°á»i ta thì thằng Tuân giả sá»±c tất cả. Bây giá» thằng Tuân tháºt đầu râu tóc bạc lụ khụ đến. Hai chiếc quan tà i sắp hạ huyệt rồi. Cái trang cuối của thiên tiểu thuyết nà y không thể tái hồi Kim Trá»ng có háºu nhÆ° truyện Kiá»u được. à cáºu viết truyện tình được đấy, tá»› bán cho cáºu cái cốt truyện nà y. Má»™t chai Macten thôi, trong nà y sẵn. Nguyá»…n Tuân không xuống Bến Tre. CÅ©ng không trả lá»i thÆ° bà cụ giáo.
Thá»i la cà dÆ°á»›i xóm mà Nguyá»…n Tuân đặt tên là những cuá»™c truy hoan, ở giữa nÆ¡i ăn chÆ¡i Nguyá»…n Tuân cÅ©ng không dăng dện vẩn vÆ¡. Trong các tà i danh thuở ấy ở Khâm Thiên mà bây giá» các bà Nguyá»…n Thị Phúc, Quách Thị Hồ vẫn còn nhắc lại giá»ng tức tưởi âu yếm:
- Ông Tuân vá»›i bà Năm, chỉ má»™t bà Năm thôi, cứ gá»i là hết nhẽ. Ngoà i kháng chiến, ông Ä‘i chá»— nà o, trong nà y bà Năm cÅ©ng biết. Thế má»›i tà i chứ. Bà gá»i cả và ng ra cho ông tiêu. Lo liệu cho nhau đến thế cÆ¡ mà .
CÅ©ng thì chÆ¡i bá»i, Nguyá»…n Tuân chỉ gắn bó vÆ¡i chủ nhà hát và hát hay. Lôi thôi quá, tao định Ä‘Æ°a bà Năm vá» là m bé đấy. Nhân thể rÆ°á»›c cả bà n tÄ©nh vá». Äằng nà o cÅ©ng nghiện, hút ở nhà đỡ tốn đỡ Ä‘Ã n đúm. Cụ ông nhà mình tÃnh cho hai bố con thế. Rồi cách mạng, thế là tung hê cả Cái ngÆ°á»i nặng tình vá»›i Nguyá»…n không phải Ä‘Ã o Hồ, Ä‘Ã o Phúc, cÅ©ng không phải Má»™ng Hoà n chị ruá»™t của VÅ© Äình Hải trinh thám tÆ° và là m áp phe cho Nháºt mở buyarô trên phố TrÆ°á»ng Thi, rất thÃch truyện Chà Phèo, Äôi lứa xứng đôi của Nam Cao. Mà đây là đà o Chu Thị Năm, cÅ©ng là chủ nhà hát. Tôi háºu sinh, chẳng biết đâu những Ä‘Ã o hoa xa xÆ°a của vị bô lão. ở Việt Bắc trở lại, Nguyá»…n Tuân tìm mua ở chợ Giá»i được mấy cái Ä‘Ä©a hát của Má»™ng Hoà n và của Chu Thị Năm. Canh tà n rượu tỉnh, khuya khoắt lắm má»›i lấy ra nghe nhÆ° nghe ma hát. Nguyá»…n Tuân bình: Cùng nhà nòi cả, Má»™ng Hoà n thì sang, hát hà ng hoa bay bÆ°á»›m, nhÆ°ng khuôn giá»ng và o Ä‘Ã n có phần không dụng công bằng Chu Thị Năm. ấy cứ đúng má»±c vá»›i nhau, mà có quá Ä‘i nữa, ông sẽ là m nhÆ° ná»n nếp thói thÆ°á»ng, Ä‘Æ°a nó vá» lạy chị cả - chẳng thể tan hoang đến ná»—i nà o. Nguyá»…n Tuân đã nói ra miệng thế. Má»™t bạn chÆ¡i cùng thá»i vá»›i Nguyá»…n Tuân là VÅ© Bằng đã viết: ChÆ¡i đâu thì chÆ¡i, không bao giá» Nguyá»…n Tuân sao nhãng cá»a nhà . Hồi ký vá» Nguyá»…n Tuân của VÅ© Bằng in báo Văn Há»c ở Sà i Gòn, đến khi Ä‘á»c tá»± truyện Bốn mÆ°Æ¡i năm nói láo của VÅ© Bằng không thấy câu ấy, thà nh thá» tôi chỉ nhá»› ý. Con mắt tinh Ä‘á»i của VÅ© Bằng đã nháºn xét ra từ ngà y ấy và đúng suốt Ä‘á»i vá»›i Nguyá»…n. Năm kháng chiến, Nguyá»…n Tuân vá»›i má»™t Ä‘oà n cán bá»™ bà máºt và o háºu địch hạ lÆ°u sông Hồng. Trong công việc chuẩn bị và o tá», Nguyá»…n Tuân tá»± đặt bà danh là Tuệ. Tây mà tóm được thì bác Nguyá»…n là cụ chánh tổng Tuệ, cụ chánh há»™i Tuệ, tuỳ tình hình. NghÄ© trÆ°á»›c tá»›i lúc hiểm nguy, vẫn là nhá»› vá» bác gái ná»™i trợ ở nhà . Tuệ là tên bác gái, bác Tuệ. Cả Ä‘á»i bác gái giúp bác trai là m nhà bếp, nhà bà n, nhà phòng nhà nó Những năm sau nà y, Ãt Ä‘i xa, Nguyá»…n Tuân hay khoe đùa:
- Chẳng đâu có ôten tốt hơn cái ôten nhà mình.
Những cái Ä‘Ä©a hát chỉ là những cái Ä‘Ä©a hát, những Ä‘Ä©a hát 78 cÅ© đã nhạt tiếng rồi mất hẳn. NgÆ°á»i hoa khôi nÆ¡i yên hoa xÆ°a đã yên giấc nghìn thu từ lâu. Tối ba mÆ°Æ¡i, tôi hay đến Nguyá»…n Tuân nghe bà Năm hát, nhÆ°ng tục lệ ấy cÅ©ng đã tà n tạ nhiá»u năm rồi.
Những đêm nà y, Phùng và Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng hát ở nhà bà Năm, hát nhà hát nhà . ở nhà hát ấy đã được miêu tả trong Tuỳ bút 2, có lần bác Nguyá»…n lÆ°u luyến ở đấy lâu quá, má»™t sá»›m trở dáºy chợt soi gÆ°Æ¡ng thấy hai hà ng mi dÆ°á»ng nhÆ° Ä‘Æ°Æ¡ng trắng bệch ra - sắp thà nh thần Bạch Mi, ông thần cai quản đám ca nhi giang hồ nÆ¡i thanh lâu, tá»u quán.
Ná»a đêm, Phùng vá» am Sông Tô, Nguyá»…n Tuân ngủ lại. Máºt thám đã rình cá»a. Phùng bị còng tay, tông ra xe.
- Thằng Tuân đâu?
Máºt thám dẫn Phùng lên Ä‘áºp cá»a nhà hát bà Chu. Gà vừa gáy canh má»™t. Nguyá»…n Tuân chui trong mà n ra, tra tay và o còng số tám, vá» sở liêm phóng. Cùm xà lim cả tháng, Nguyá»…n Tuân bị gá»i lên tra và há»i dòng dã vá» những dứa nà o, chúng mà y là m gì trong toà nhà tạp chà Văn Hoá phố Hà ng Äẫy mà Nguyá»…n Tuân vẫn vá» nằm võng. Chuyện tháºt mà máºt thám Tây không thể tin. Nguyá»…n Tuân không đến ná»—i nhát sợ khai lung tung, mà thá»±c sá»±, không biết đổ vấy cho ai. Nguyá»…n Tuân không biết mảy may chuyện trong nhà ấy. Giữa năm 1941, hai ngÆ°á»i máºt thám dẫn bá» Nguyá»…n Tuân lên trại táºp trung ở Vụ Bản vùng rừng núi Hoà Bình, Ninh Bình. Việc Ä‘i tù nà y, Nguyá»…n Tuân ghi má»™t câu gá»n lá»n và o lý lịch để ở cÆ¡ quan: Äi căng má»™t năm vì chứa chấp Phùng. Chỉ má»™t câu mà đâm nghÄ© ngợi. Cả khi có tuổi, Nguyá»…n Tuân cÅ©ng không quên.
- Tao không dây vá»›i chúng nó, việc gì nó phải dẫn máºt thám Ä‘i bắt tao. Máºt thám há»i, nó chỉ nói má»™t câu không biết, thì đã sao?
Thá»i ấy, Nguyá»…n Tuân còn má»™t ông bạn, khi cần tiá»n vẫn giá»±t nóng mấy đồng mà không mấy khi phải trả. Năm tù ở Vụ Bản vá». Nguyá»…n Tuân cho con cầm thÆ° đến bạn mượn tiá»n, cÅ©ng nhÆ° báo tin khéo: Tôi đã vá». Ông bạn thân má»i khi không Ä‘Æ°a tiá»n, cÅ©ng chẳng má»™t chứ trả lá»i. Äến nay Nguyá»…n Tuân còn cÆ°á»i nhạt qua chén rượu: à ngÆ°á»i ta ngại dÃnh đến thằng tù dây. Những đợt chỉnh huấn gay gắt, Nguyá»…n Tuân ngồi im nghe má»i ngÆ°á»i giúp đỡ, gợi cho nhá»› lại những câu đã chá»i ai, đã nói ác ra sao mà Nguyá»…n Tuân không nhá»› nói thế bao giá». NhÆ°ng nghÄ© chắc có nói, không phải chúng nó vu. Chỉ không tưởng được rồi có khi ngÆ°á»i ta lại Ä‘em câu giá»…u cợt ra chá»— nghiêm chỉnh thà nh chuyện tà y trá»i. Nguyá»…n Tuân không tiếp thu', cÅ©ng chẳng nói lại, rồi cÅ©ng chẳng bao giá» nhìn mặt những ngÆ°á»i ấy nữa. Bá» ngoà i, tuồng nhÆ° ở ngòi bút và trong cuá»™c sống Nguyá»…n Tuân chỉ có xô bồ và ngang cà nh bứa. Không, đối đãi vá»›i xung quanh, Nguyá»…n Tuân vừa thà nh kiến vừa tình nghÄ©a ná»n nếp cÅ©. Hợp nhau mặt nà o thì chan hoà mặt ấy, những cái khác thì không lÆ°u tâm. Cuối năm, cẩn tháºn, Ä‘á»u đặn, Nguyá»…n Tuân gá»i thiếp chúc năm má»›i những ngÆ°á»i quen biết cần gá»i. Không bất thÆ°á»ng và trá»… nải hứng má»™t lúc. Tôi Ä‘i Lai Châu hay Hà Giang lâu lâu, thế nà o cÅ©ng được thÆ° Nguyá»…n Tuân, khi gá»i từ Hà Ná»™i, khi Là o Cai, khi VÄ©nh Linh, khi MatxcÆ¡va. ở phÆ°Æ¡ng nà y, Nguyá»…n Tuân nhắm phÃa chân mây kia mà ông thèm tá»›i.
Äến việc ăn uống thì tháºt ná»n nã và cầu kỳ. Hay bảo là cốt là m ra khác thÆ°á»ng cÅ©ng có thể được. Nguyá»…n Tuân lên cốt 400 núi Ba Vì. Trên ấy đạo diá»…n Mai Lá»™c Ä‘Æ°Æ¡ng quay má»™t số thÆ°á»›c ngoại cảnh phim Vợ chồng A Phủ của tôi. LÆ°ng núi, xa chợ búa, con bò con lợn mổ được phải để ăn dần mÆ°Æ¡i hôm. Tổ là m phim thịt bò đón khách linh đình. Miếng xách luá»™c, miếng thịt tái cả da chấm tÆ°Æ¡ng gừng. Hồi nà y nhà máºu dịch gắt gao thu mua da bò da trâu, có ở rừng ăn chui má»›i được miếng da bò thui quý hiếm. Mấy ông già ngÆ°á»i Dao ở là ng gần cÅ©ng xuống vui chung. Nguyá»…n Tuân khen ở núi hiếm gia vị mà cÅ©ng kiếm được rau thÆ¡m, ông chỉ nhặt bá» ra ngoà i mâm những lá cá» dại gá»i là lá mùi tà u nhổ ở ven rừng. NhÆ°ng Nguyá»…n Tuân chén thịt bò có má»™t bữa ấy Những hôm sau, nhá» nhà bếp nắm cho nắm cÆ¡m và mở lá» muối vừng, lá» ruốc mang theo từ nhà . Äừng ai nà i ông khách kỹ tÃnh ấy ăn thêm miếng thịt kho, má»™t bát nÆ°á»›c suýt oi khói hai ba lá»a. Nguyên Hồng vá»›i Nguyá»…n Tuân má»—i ngÆ°á»i ăn uống má»™t khác, thế mà chÆ¡i được vá»›i nhau. Nguyên Hồng uống tạp, rượu nhắm ổi xanh, hà nh sống, cà pháo muối xổi... Buổi tối, Nguyên Hồng ngủ lại ở cái gác xép sân sau cÆ¡ quan. Chẳng biết cao hứng sao Ä‘i tìm tôi rồi ra chợ chiá»u cạnh bến xe Kim Liên mua miếng thịt bò, mấy nhánh cần tây và má»› rau húng. Thịt xà o không mỡ vá»›i muối, rau húng chỉ cởi lạt, ngắt ăn cả nhánh. Hà ng rau ngÆ°á»i ta rá»a rồi má»›i Ä‘em ra chợ bán chứ ăn cả đất đâu mà lo. Khéo vẽ vệ sinh lôi thôi
Nguyá»…n Tuân khác hẳn, Nguyá»…n Tuân uống nhÆ° các cụ ngà y trÆ°á»›c, rượu ngữ. Bữa sáng hay chiá»u có nhắm hay uống suông cÅ©ng thế, thà nh lệ má»—i lần má»™t hai chén, quanh năm không khác. Nguyá»…n Tuân có thổ mua rượu, ông kỵ rượu chợ. Không nát, không to tiếng, say chỉ lừ đừ và lặng lẽ nằm nghỉ. Tạng Nguyá»…n Tuân vá»›i cách thức hÆ°Æ¡ng hoa ấy hợp vá»›i các thứ uống hảo hạng Chianti của ý, Rôm Giamaich hay Uýtky và Mao Äà i. Mùa hè, là m cốc-tay thêm lát chanh vá»›i miếng đá, nhấm nháp cả ngà y. Không đụng đến rượu ngá»t, dù nặng. Cái xa kê ngòn ngá»t của Nháºt thì vứt Ä‘i. Có lần, đạo diá»…n Äình Quang ở Nháºt vá» biếu ông bình rượu xa kê to tổ bố. Ông cho chúng tôi uống cả. Những năm ấy, chuốc đâu ra những của quý nhÆ° thế mà vẫn kiểu cách của ông. Bá»i váºy nông ná»—i còm cõi cà ng trÆ¡ khố tải ra, má»—i khi có đôi chút phong lÆ°u, nhiá»u cuá»™c uống tá»™i tá»™i thế nà o ấy. Má»™t miếng pho mát, má»™t cốc vôtka Ba Lan trên gác nhà bác sÄ© Trần Hữu TÆ°á»›c, cÅ©ng khá hiếm hoi. Chủ nhân chỉ ao Æ°á»›c có tủ sách chuyên môn, có tiá»n mua hà ng tháng sách nghá» của mình tháng nà o chẳng có tạp chÃ, có sách má»›i, chỉ Ä‘á»c báo cÅ©ng muốn phát sốt. Mà không có tiá»n mua ông bác sÄ© anh hùng nà y đã dịch tiếng Pháp bút ký Ngõ tây của tôi vá»›i nhiá»u truyện ngắn khác và những phát biểu, tham luáºn của tôi má»—i lần tôi Ä‘i dá»± há»™i nghị nÆ°á»›c ngoà i. Ông dịch thuê và đá»c cổ văn Liêu trai chà dị. ở Pháp ngà y trÆ°á»›c, ông là m bác sÄ© tai mÅ©i há»ng chuyên cho hoà ng gia Anh. Má»™t năm, chỉ và i ca khám đã thừa cái ăn chÆ¡i. Thuở ấy, xa rồi. Bây giá», má»—i lần cho con xách cạp lồng đến phở Khải 202, chủ quán quý khách thái thêm cho mấy miếng gầu đã cám Æ¡n, xuýt xoa khen.
Cái cung cách ăn uống phải tÃnh toán nghèo nghèo nà y, kể cÅ©ng hiu hắt và vất vả. Má»—i khi vá»› đâu được má»™t chai ngon, henitxy hay cô nhắc, Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng kéo bạn đến, từng ngÆ°á»i. HỠđược uống và o những lúc khác nhau. NgÆ°á»i mở nút đầu tiên và ngÆ°á»i uống ly chót, chủ nhân Ä‘á»u đã Ä‘o đạc cẩn tháºn. Không biết ai, chỉ biết tôi không mấy khi được vinh dá»± mở nút chai. Tôi chỉ lÄ©nh má»™t chén ông dà nh cho và o lúc nà o đấy và đến lúc khoái quá, được Nguyá»…n Tuân bảo:
- Ông có thể thêm ly nữa, ly nữa.
Tá»± tay tôi thò và o cái nút be lá» lỉnh kỉnh dÆ°á»›i giá sách lôi ra chiếc chai quý mà lúc nãy rót xong chén cho tôi, Nguyá»…n Tuân đã lại cất sâu và o phÃa trong. Ai, thì đãi rượu nà o. Có cái nà y uống được. Ông đến nhé... Äược, hiểu là thượng hạng đấy. Trong lúc tôi liếm môi vị cô nhắc thÆ¡m cay mà má»™t bạn ngÆ°á»i Nga của chúng tôi, anh Vlat nghiện rượu quanh năm túng bấn chỉ nốc có rượu trắng, cứ nói xấu lấy được rằng thằng cô nhắc có mùi hôi con rệp, tôi ghét thì Nguyá»…n Tuân tá»± rót cho mình má»™t ly cuốc lủi. Nguyá»…n Tuân xÆ¡i cái thÆ°á»ng, nhìn khách uống cái sang và há»i: Thế nà o? Tưởng có thèm đến mÆ°á»›t mồ hôi cÅ©ng không nỡ nà o dám uống thêm, thì Nguyá»…n Tuân lại tá»± tay rót ngay ly nữa. NhÆ°ng ông cất lá»i dạy bảo ngay:
- Uống trâu, mà y là thằng uống trâu. Chỉ rượu trắng, ngÆ°á»i Nga má»›i hắt và o miệng má»™t tợp chống rét nhÆ° thế. Rượu có giá phải nhấm nháp và nghÄ© để thưởng thức.
Tôi chịu không là m được, tôi cÅ©ng không muốn đổi lối ngÆ°á»i ta nghiá»n ngẫm vị rượu trên lưỡi, tôi nghÄ© vá» rượu trong cổ lên quỹ đạo lâng lâng theo cách của tôi. Tôi cãi chà y cối, Nguyá»…n Tuân không nói nữa, nhÆ°ng có vẻ không bằng lòng... Và nhiá»u cái. không bằng lòng khác. Có khi cả năm Nguyá»…n Tuân chán chÆ°á»ng tôi, không nhìn mặt. NhÆ°ng ông bạn vong niên ấy vá»›i tôi không đến ná»—i kiá»ng nhau nhÆ° bác Nguyá»…n và nhân váºt Mợi trong tuỳ bút Äôi tri ká»· gượng mà chúng tôi nhÆ° ngÆ°á»i nợ nhau, ghét nhau đấy nhÆ°ng lâu lâu không được tà o lao đôi ba câu, lại thấy văng vắng. Tháºt khó nhá»c, mà lại cứ tháºt là cần.
Mấy chữ nà y của Nguyễn Tuân có thể phác hoạ ra những khúc khuỷu trái ngược ấy.
Tô Hoà i,
Mình thÆ°á»ng Ãt khen ông - vá» cả con ngÆ°á»i, cả nhà văn.
NhÆ°ng Ä‘á»c Sà i Gòn Giải phóng, 13 tháng giêng 1985 bà i Má»™t ngÆ°á»i bạn, mình thấy có má»™t cái gì mÆ¡i má»›i ở ông. NhÆ°ng phải khen cái truyện ngắn khá dà i khá sâu rá»™ng nà y. NgÆ°á»i tháºt việc tháºt trong chuyện nà y có tháºt không, hoặc có thì ở mức nà o, đối vá»›i tôi không quan trá»ng. Cái quan trá»ng là nó nhÆ° tháºt. Nó hay đấy. Ông còn khoẻ hÆ¡n tôi, cứ là m Ä‘á»™ má»™t táºp nhÆ° thế nà y thì ông sẽ phá ká»· lục của Tô Hoà i đó.
Nguyá»…n
NhÆ°ng việc gì ông phải cho truyện ngắn má»™t ngÆ°á»i bạndÃnh và o mục dá»± thi. Không dá»± thi thì truyện Tô Hoà i giảm giá trị Ä‘i à ? Hay là ngÆ°á»i ta xui ông Ä‘i thi viết!
Nguyá»…n Tuân vốn mến và chÆ¡i vá»›i hoạ sÄ© Nguyá»…n Sáng. Nguyá»…n Sáng đã vẽ Nguyá»…n Tuân những chân dung tháºt đặc sắc. NhÆ°ng mà cái hợm trong sáng tác, không coi ai ra gì, ai cÅ©ng không bằng mình của Nguyá»…n Sáng thì Nguyá»…n Tuân không chịu được. Nguyá»…n Sáng đến chÆ¡i, mùng ba Tết. Hai ngÆ°á»i uống vui, câu chuyện xoay quanh nghệ thuáºt. Bốc lên, Nguyá»…n Sáng hét:
- Chỉ có một thằng Sáng thôi. Còn thì *** hết!
Nguyá»…n Tuân giÆ¡ tay ra cá»a:
- Äi ngay!
Nguyễn Sáng vẫn hăng:
- Nguyá»…n Tuân à , đừng tưởng bở? Ông không biết viết tiểu thuyết. Truyện không có nhân váºt, vứt Ä‘i?
- Anh ra khá»i đây ngay.
Nguyá»…n Sáng láºp cáºp xuống thang.
Äến nhà tôi, Nguyá»…n Sáng nÆ°á»›c mắt đầm đìa.
Nguyễn Sáng bảo con gái tôi:
- NgÆ°á»i ta vừa Ä‘uổi chú. Năm má»›i mà chú bị ngÆ°á»i ta Ä‘uổi.
Ngồi má»™t lúc coi nhÆ° uống tiếp lúc nãy, tá»· tê há»i má»›i ra câu chuyện những cát tà i và cái tai gặp nhau. Nguyá»…n Sáng nói má»™t câu sắc rợn:
- Nó cÅ©ng khinh ngÆ°á»i bá» mẹ, lại bảo mình khinh ngÆ°á»i.
- Lúc nãy có nói thế với Nguyễn không?
- Chưa hết câu, nó đã tống mình đi rồi. Tức quá đi luôn.
Cả sinh hoạt lẫn xỠthế, lắm cái như trẻ con.
Buồn cÆ°á»i, Nguyá»…n Tuân nhiếc tôi:
- Chúa ghét cái thằng bợm bia rượu mà hà ng ngà y lại uống nước lạnh.
Không mấy khi Nguyá»…n má»i tôi uống chè. Không bao giá» cho tôi thuốc lá.
- Mà y hút phà thuốc lá.
Quả là tôi không hút thuốc. Muốn hút chÆ¡i thì tôi phải xin ông. ThÆ°á»ng nói, ông vừa khôi hà i vừa mỉa:
- Chó biết thằng nà y thế nà o là tháºt? Tao ghét cái cÆ°á»i mủm mỉm hiá»n là nh không hiá»n là nh của mà y.
Tôi cÅ©ng tìm ra cách chá»c tức lại. Nà y ông chá»i tôi giả rượu giả thuốc, giả cÆ°á»i, tôi ăn bá» hung, tôi ăn thịt chuá»™t. Ông bảo ngÆ°á»i ta chỉ tháºt nhất lúc ngồi vá»›i cái chén. NhÆ°ng mà từ thá»i công nguyên, hai ba nghìn năm nay, thiên hạ thế giá»›i đã luáºn vá» cả trăm lối nâng chén đấy, chứ không phải cách riêng của thằng láu cá nà y đâu.
Tôi chìa trang SỠký ra trước mặt Nguyễn Tuân.
Tá» Uy VÆ°Æ¡ng h á»i Thuần Vu Khôn:
- Tiên sinh uống bao nhiêu thì say?
Khôn đáp:
- Thần uống má»™t đấu cÅ©ng say, mÆ°á»i đấu cÅ©ng say
- Má»™t đấu cÅ©ng say thì sao uống được má»™t há»™c? Sao nói váºy?
Khôn nói:
- Nếu cho uống trÆ°á»›c mặt đại vÆ°Æ¡ng có quan chấp pháp đứng bên cạnh, quan ngá»± sá» nấp sau lÆ°ng thì Khôn sợ hãi cúi đầu uống, chỉ má»™t đấu đã say. Nếu cha mẹ có khách quý, Khôn vén áo khom lÆ°ng hầu rượu trÆ°á»›c mặt thỉnh thoảng được ban cho mấy giá»t thừa, lại phải bÆ°ng chén chúc thá», phải đứng lên hầu rượu luôn nhÆ° thế thì hai đấu đã say. Còn nhÆ° bè bạn lâu ngà y không gặp, bá»—ng nhiên gặp gỡ, mừng rỡ kể chuyện cÅ©, Ä‘em chuyện riêng ra nói cùng, nhÆ° thế uống được năm sáu đấu. NhÆ°ng đến nhÆ° ngà y há»™i ở quê, trai gái ngồi lẫn lá»™n, má»i rượu dằng dai, đánh lạc, ném hồ, kéo nhau tụm năm túm ba, nắm tay nhau cÅ©ng không ai phạt, mắt nhìn nhau cÅ©ng không ai cấm. Äằng trÆ°á»›c có cái hoa tai đánh rÆ¡i đằng sau có cái trâm bị bá» sót, Khôn trá»™m lấy thế là m vui, có thể uống tám đấu cÅ©ng chỉ say hai phần. Khi trá»i chiá»u, tiệc vãn, dồn chén ngồi ká», gái trai cùng chiếu, già y dép lẫn lá»™n, chén bà n bừa bãi, trên thá»m tắt Ä‘uốc, chủ nhân giữ má»™t mình Khôn ở lại mà tiá»…n khách ra, áo là cởi bá», thoảng mùi hÆ°Æ¡ng thÆ¡m phức. Lúc bấy giá» lòng Khôn rất vui, có thể uống được má»™t há»™c mÆ°á»i đấu. Vì váºy nói rượu quá hoá loạn, vui quá hoá buồn, muôn việc Ä‘á»u thế. Vua Tá» nói: Hay! (*)
(* Hoạt kê liệt truyện. Sá» ký TÆ° Mã Thiên (145 trÆ°á»›c CN). NhÆ° Thà nh dịch, lần in thứ tÆ°, Nhà xuất bản Văn Há»c, 1988)
Chắc chắn Nguyá»…n Tuân đã ngâm nga Ä‘oạn văn nà y bao nhiêu lần, nhÆ°ng tôi cứ Ä‘á»c lên. Nguyá»…n Tuân im lặng, không phải để khá»i cụt hứng ngÆ°á»i Ä‘á»c mà Nguyá»…n Tuân nhấp chút chút rồi gáºt gù:
- Mấy năm trÆ°á»›c, chắc tá»› cÅ©ng bị theo dõi. NhÆ°ng bây giá» thì hẳn là thôi. Mình hay nói, đứa khác Ä‘em nói lại, nó bịa ra chuyện má»›i, lá»i bình má»›i, bảo là Nguyá»…n Tuân nói đấy. Thá»i buổi sinh ra ca dao hò vè lung tung ấy mà . NhÆ°ng xét cho cùng, Nguyá»…n Tuân có tò mò đôi chút cÅ©ng chỉ nghe hÆ¡i chứ phải đâu được mắt thấy, được ngồi bà n bạc mà biết. Cái thằng cầm bút viết được chữ nà o bán chữ ấy, sức đâu mà là m ca dao cho không. Mà y há»c là m đầy tá»› Thuần Vu Khôn để dạy tao. Tao cÅ©ng là thầy đây. Thầy nà y ghét đứa nà o uống rượu để nhắm thằng khác uống rượu. Äấy, lại mất Ä‘iện. Tiến lên công nghiệp nặng của ông Lê Văn LÆ°Æ¡ng ở thà nh phố nà y là phải trữ cái đèn hoa kỳ.
Năm 1954, vá» Hà Ná»™i, tổng thÆ° ký Há»™i Văn Nghệ Việt Nam Nguyá»…n Tuân và thÆ°á»ng trá»±c cÆ¡ quan Nguyá»…n Huy Tưởng Æ°u tiên hai thủ trưởng má»—i ngÆ°á»i được phát cái xe đạp, số xe công mà u biển xanh. Xe đạp, Nguyá»…n Tuân cÅ©ng là m cho hình thù nó khác của ngÆ°á»i ta. Khung không sÆ¡n lại, để loang lổ Ä‘en xám, ghi đông vuông, xe cởi truồng không mắc gácÄ‘á»bu. NhÆ°ng thế không có nghÄ©a là cẩu thả. Thoáng trông xấu xÃ, mà xe khung Pháp, phanh tốt, lốp Ä‘oonglốp Ä‘á» sẫm.
Nguyá»…n Tuân đến tiếp khách nÆ°á»›c ngoà i ở khách sạn Thống Nhất. Äi xe đạp thÆ°á»ng ý tứ để xa xa cá»a và o, rồi khoá cẩn tháºn tá»±a bá» tÆ°á»ng bên nhà phát hà nh sách. chốc nữa, khách có thân tình tiá»…n ra ngoà i cái cá»a quay, chủ chỉ việc Ä‘i lững thững và i bÆ°á»›c. Giả đò nhÆ° ở cái thà nh phố xinh xắn yên tÄ©nh nà y không cần Ä‘i ô-tô và thÆ° thái tản bá»™ là má»™t thói quen đẹp. Khách và o rồi, ông chủ ra ngách tÆ°á»ng để xe đạp đằng kia, mở khoá và thóc Ä‘i.
Nguyá»…n Tuân đến chá»— giấu xe. Cái xe đã biến mất. Mấy hôm sau, thÆ°Æ¡ng nghiệp thà nh phố biết chuyện đã tặng nhà văn má»™t xe Thống Nhất chÆ°a bóc giấy bóng. Tôi không biết cái xe ấy Nguyá»…n Tuân đã cho hay bán, nhÆ°ng không thấy Nguyá»…n Tuân cưỡi xe đạp nữa. Trong thà nh phố, ông Ä‘i bá»™ và gá»i xế lô. Chẳng mấy lâu, bệnh thấp khá»›p đã khiến cho đôi chân ngÆ°á»i phiêu đãng không còn mấy vững, phải có thêm cái gáºy đỡ. Nguyá»…n Tuân vốn chÆ¡i gáºy, có má»™t ống Ä‘á»±ng hà ng tá batoong các kiểu. Gáºy lim sÆ¡n then, gáºy lụi. Gáºy song Sa pa khắc tên những nÆ¡i đã Ä‘i qua, MatxcÆ¡va, Sôphia, Vácna... Má»›i thêm má»™t chiếc nạng thÆ°Æ¡ng binh. Lần ấy, và o Sà i Gòn, bệnh thấp khá»›p khéo trêu ngÆ°Æ¡i bá»—ng nổi lên ở cái đất khô nhẹ, mà những ngÆ°á»i quê miá»n Bắc bị khá»›p, xÆ°a kia cÅ©ng nhÆ° ngà y nay, có Ä‘iá»u kiện, Ä‘á»u tránh cái rét mùa ẩm và o trú đông trong Nam. Thế mà Nguyá»…n Tuân bị sÆ°ng chân lên đến gối, ngồi má»™t chá»—. CÅ©ng có thể không lạ, sá»± dị ứng trái ngược. Khi Nam Cao còn trẻ và o là m ăn trong Sà i Gòn, bị nỠđến phải chống gáºy lên tà u ra. Äôi chân thèm Ä‘i của Nguyá»…n Tuân đã được đắp vô và n cao hổ, có đến mấy chục cái chân con hổ mà đến lúc cÅ©ng quỵ. ở quán thịt chó Sinh Hà ng Lược, Äoà n Giá»i mách:
- Hai cẳng sau con chó, ở trong Nam ngÆ°á»i ta chữa được nhiá»u bệnh, thần hiệu nhất cái bệnh Ä‘au xÆ°Æ¡ng, bệnh khá»›p.
Nguyá»…n Tuân ở bệnh viện vá». Má»—i ngà y, buổi chiá»u, đạo diá»…n Ä‘iện ảnh Phạm Văn Khoa xách cặp lồng lên Hà ng Lược mua cẳng chân sau con chó, không biết hai hay bốn. Äến bấy giá» Phạm Văn Khoa cÅ©ng hoá ra ngÆ°á»i khổng lồ chân đất sét rồi, nhÆ°ng con ngÆ°á»i cao lá»›n lá»±c lưỡng ấy lại ngược Ä‘á»i, kém chân thì Ä‘i xe đạp thay. Từ hôm Phạm Văn Khoa mất xe đạp, chà ng má»›i chịu cho các nà ng đèo xe máy. Phạm Văn Khoa treo cặp lồng chân chó ở đầu thang gác lên nhà Nguyá»…n Tuân. XÆ°Æ¡ng hổ, xÆ°Æ¡ng chó và bè bạn lo cho cái chân ngÆ°á»i vá» già . CÅ©ng nhá» vá»›t vát chịu Ä‘á»±ng thế mà khi đã Ä‘uối lắm, Nguyá»…n Tuân vẫn chống gáºy vá»›i chiếc vai nhá» Ä‘á»±ng sách và há»™p chè, khay chén đến bệnh viện lần cuối cùng. Cả cái chai rượu lẹp dẹp trong lÆ°á»n áo khoác.
Những năm đầu, các cÆ¡ quan từ thà nh phố lên Việt Bắc, chúng tôi ở xóm Chòi là ng Yên Dã huyện Äại Từ chân núi Tam Äảo ngoảnh vỠđằng Thái Nguyên. Ngà y quang trá»i thấp thoáng thấy Khuôn Chu - má»™t là ng ngÆ°á»i Dao trên lÆ°ng núi có lối tắt đỉnh núi sang vùng Tam Äảo nghỉ mát bên kia. Và o mùa mÆ°a, những con lÅ© trà n ra giữa sÆ°á»n núi xanh im, xa trông nhÆ° những giải lụa trăng toả xuống. Nam Cao và tôi ở báo Cứu Quốc trên Tuyên Quang cùng đổi công tác vá» há»™i Văn Nghệ. NhÆ°ng Nam Cao còn lên Chợ Chu há»c ba tháng trÆ°á»ng Nguyá»…n ái Quốc - lá»›p táºp trung ba tháng hồi ấy đã là dà i và quy mô nhất. Tôi vá» thẳng xóm Chòi.
Từ khi rá»i Hà Ná»™i đến đây cÆ¡ quan má»›i ở lại má»™t chá»— ra hồn. Bên báo Cứu Quốc ở nhá» trong là ng, lần lần từ Yên Thá» Hoà i Äức và o Viên Ná»™i Vân Äình, lên Trung Giáp Phù Ninh trên Phú Thá». Sang chán núi Tam Äảo, các gia đình Ä‘i theo ở quanh trụ sở đông hÆ¡n các Ä‘oà n văn nghệ kháng chiến trên Nhã Nam bên Bắc Giang, bên Xuân áng Phú Thá» và Quần TÃn trong Thanh Hoá. CÆ¡ ngÆ¡i ăn ở và là m việc gồm những ngôi nhà nhiá»u buồng trên lÆ°ng đồi. Kiến trúc sÆ° Võ Äức Diên chỉ huy là m nhà kiểu ánh sáng cá»™t vầu mái rÆ¡m vách nứa và ở cánh rừng bên ngoà i, trÆ°á»ng ná»™i trú Văn nghệ Nhân dân của ông đốc Nguyên Hồng, má»—i khoá hà ng trăm ngÆ°á»i nhiá»u nÆ¡i vỠđây há»c. Các nhà theo cÆ¡ quan thì ở nhá» nhà bà con trong xóm. Tối tối, chúng tôi tụ táºp ở căng tin Võ Äức Diên. Chị ấy nấu rượu nếp, có bánh Ä‘a. Hôm nà o phiên chợ Ký Phú bên kia suối thì là m bánh cuốn, bún thang. Phạm Duy và Thái Hằng ở Thanh Hoá ra. Có má»™t há»™i nghị quốc tế vỠâm nhạc ở Rumani, Phạm Duy chuẩn bị Ä‘i. Tôi không biết há»™i nghị hoãn hay vì Ä‘Æ°á»ng xá cách trở, bấy giá» xe lá»a Bằng TÆ°á»ng - Nam Ninh chÆ°a có, cuá»™c Ä‘i lại thôi. Vợ chồng Phạm Duy trở vá» khu bốn. Chỉ có nhÆ° váºy, không lắm chuyện nhÆ° Phạm Duy đã viết trong Hồi ký thá»i cách mạng, kháng chiến.
Äầu năm 1950, chi bá»™ Äảng quyết định kết nạp hai đảng viên má»›i, Nguyá»…n Tuân và Xuân Diệu. Má»—i ngÆ°á»i được tổ chức ở má»™t buổi há»p khác nhau. Bà thÆ° chi bá»™ Trá»ng Hứa phụ trách văn phòng cÆ¡ quan. Tôi ở báo Cứu Quốc vá», được dá»± kết nạp Nguyá»…n Tuân. ở rừng, giản dị nhÆ° má»™t buổi há»p. Chỉ thêm má»™t ống nứa cắm mấy nhánh hoa mua, hoa Ä‘Æ¡n Ä‘á» ngắt ngoà i đồi. Hai ngÆ°á»i giá»›i thiệu, Nguyá»…n Huy Tưởng và Tố Hữu.
Cái chu đáo của Nguyá»…n Tuân, theo cách Nguyá»…n Tuân, ná»n nếp nho phong, nhÆ° Nguyá»…n Tuân giao thiệp vá»›i Tố Hữu. Nguyá»…n Tuân được kết nạp và o Äảng ngà y 18 tháng tÆ° năm 1950 - tôi nhá»› theo Nguyá»…n Tuân kể. Có khi, Ä‘á»™t nhiên Nguyá»…n Tuân nhắc đến. Nguyá»…n Tuân nói: Hôm nay, hai mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c... hăm hai năm trÆ°á»›c... hăm nhăm năm trÆ°á»›c... nó quẳng mình xuống tà u Chanilly... Tết năm ấy, năm ấy mình ở HÆ°Æ¡ng Cảng... Rồi nói chuyện sách má»›i Ä‘á»c hay có việc Ä‘Æ°Æ¡ng nghÄ©, chúng tôi ngồi yên. Khi bá»±c tức má»™t ngÆ°á»i, má»™t bà i báo, ngÆ°á»i ta nói thÆ°á»ng thốt ra, câu nói ác khẩu mà nhiá»u ngÆ°á»i hay kể lại: bao giá» tôi chết thì nhá»› chôn theo vá»›i tôi má»™t thằng phê bình, theo cái nhá»› của tôi, tháºt thì Nguyá»…n Tuân còn nói đùa thêm để dÆ°á»›i ấy trao đổi cho đỡ buồn. CÅ©ng táo tợn nhÆ° cái câu của P.Môrăng: Ta muốn sau khi ta chết Ä‘i, da ta được thuá»™c là m cái vali mà Nguyá»…n Tuân đã lấy đặt lên đầu trang tiểu thuyết Thiếu quê hÆ°Æ¡ng khi in từng kỳ ở tuần báo Hà Ná»™i Tân Văn. Má»—i lần cáu kỉnh, Nguyá»…n Tuân vùng vằng nói:
- Thế nà y thì tao Ä‘em trả thẻ Äảng cho Tố Hữu.
Nhưng chưa bao giỠNguyễn Tuân là m thế.
Mà chỉ thấy má»—i năm, dịp ká»· niệm ngà y và o Äảng, hay tết nhất Nguyá»…n Tuân Ä‘á»u đến chÆ¡i Tố Hữu. Thế nà o cÅ©ng cầm lên mây bông hồng và ng lòng trứng gà . TrÆ°á»›c sau tá» chỉnh hầu nhÆ° đã thà nh nếp. CÅ©ng là miệng xà thôi...
Không nhá»› ở cuá»™c há»p kết nạp Nguyá»…n Tuân tôi có phát biểu thế nà o không, nhÆ°ng sổ tay tôi ghi nháºt ký ngà y 18-4-1950.
Những đám mây xanh mÆ¡n mởn đùn lên nhÆ° mây nổi trên khu rừng già , đâu cÅ©ng rừng, cÅ©ng ráºm rà . Chiá»u Việt Bắc tối ráºm rịt, vÆ°á»›ng vÃt trong cây không biết má» má» sÆ°Æ¡ng hay khói trải trên lá»›p núi răng cÆ°a ngang mắt. Con chim bắt cô trói cá»™t kêu trong chiá»u muá»™n. Tiếng con cuốc khắc khoải. Hoà ng hôn cÅ©ng buồn buồn nhÆ° lòng mình, ngồi đây mà nghÄ© đâu đâu. Nghe má»i ngÆ°á»i nói, tôi nghÄ© đến những chuyện khác Buổi kết nạp Nam Cao ở núi PhÃa Biếc rÆ°ng rÆ°ng nÆ°á»›c mắt. Tiếng súng moochiê của địch từ ngoà i Pù giát câu và o. Buổi kết nạp Phúc MÆ¡, cái dáng Phúc MÆ¡ nhăn nhúm, đăm chiêu lúc giÆ¡ tay thá». Những Ä‘iá»u mình dặn Phúc MÆ¡, trÆ°á»›c hôm Phúc MÆ¡ sang giữ kho bị Tây đồn Phủ Thông bắt. Những lá»… kết nạp các đồng chà Thổ ở Bản Háºu.
Äây nói nhiá»u tá»›i mình, tá»›i sáng tác quá. Thế mà tôi lại thấy nó bé nhá» là m sao! Sáng tác là cái quái gì, nêu không lăn lá»™n, phản ánh được chiến đấu.
Má»—i cuá»™c Ä‘á»i, má»—i trÆ°á»ng hợp đến vá»›i cách mạng không giống nhau.
ở Nguyá»…n Tuân, chắc không phải do sách vở, lý luáºn hay cuá»™c sống tối ngà y, cÅ©ng không phải vì tÃnh toán cÆ¡ há»™i, hoặc Ä‘ua đả. Có thể cảm kÃch bá»i má»™t chén rượu vá»›i Tố Hữu ở nhà hà ng Thuá»· Tạ. Có thể vì hai ngÆ°á»i con lá»›n trong nhà đã là việt Minh từ bóng tối mà Tổng Khởi NghÄ©a rồi ông má»›i biết. CÅ©ng nhÆ° tấm lòng của ông vá»›i Trung Ä‘oà n Thủ đô vì ở đấy có con trai ông, có trung Ä‘á»™i trưởng trinh sát Két ngÆ°á»i nhà bà n quen thuá»™c ở nhà Thuá»· Tạ. CÅ©ng có thể vì má»™t suy nghÄ© bất thần nà o đó.
Không ai như ai.
Năm 1958, má»™t hôm tôi trông thấy Ä‘i ra cổng đại sứ quán ta ở MatxcÆ¡va má»™t ông già nhá» bé, gà y guá»™c nhÆ° má»™t ngÆ°á»i Cô-dắc, ngÆ°á»i Tác-ta ở Trung á hay má»™t lão Di gan lang thang Ä‘i xem bói tay thÆ°á»ng gặp. Há»i, má»›i biết tên ông là Hồng - nhÆ°ng ông quên tiếng mẹ đẻ đến Ä‘á»—i không nói sõi được cả tên mình. Ông từ má»™t vùng thảo nguyên taiga ở Xibêri vá» chÆ¡i sứ quán - đã mấy lần. Ngà y trÆ°á»›c, ông ở Pháp hoạt Ä‘á»™ng cá»™ng sản rồi trốn sang Liên Xô ông theo phái tá»rốtkÃt bị bắt Ä‘Ã y Ä‘i Xibêri. Khi đó, đến cả Tưởng Kinh Quốc, con Tưởng Giá»›i Thạch há»c ở Liên Xô tham gia tá»rốtkÃt cÅ©ng phải bắt bá» tù. May có bố Ä‘Æ°Æ¡ng trị vì nÆ°á»›c Trung Quốc có can thiệp Quốc má»›i được thả vá». Cách đây mấy năm, Tổng thống Tưởng Kinh Quốc trên tám mÆ°Æ¡i tuổi, chết bệnh ở Äà i Loan, có bà vợ Nga già , bà Phaina Varêna lụ khụ, Ä‘i Ä‘Æ°a đám - ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà mà Quốc lấy ở má»™t thị trấn Viá»…n Äông từ nÆ¡i Ä‘i Ä‘Ã y Ä‘Æ°a theo vá». Ông Hồng nà y cÅ©ng lấy vợ ở chá»— cấm cố, mãn hạn tù không trở lại MatxcÆ¡va nữa. Bây giỠđã được má»™t lÅ© con và ông đã già lắm, cÅ©ng không có nguyện. vá»ng trở vá» Việt Nam. Má»—i lần đến đại sứ quán ta, gặp ai, ông cÅ©ng chỉ nói được má»™t câu: Tôi buồn quá và khóc rồi Ä‘i. Bây giá», chắc ông đã mất từ lâu. Má»™t lần kia, Ä‘i nghỉ ở Nha Trang. Trên bãi biển, bác sÄ© Trần Hữu TÆ°á»›c có kể cho tôi nghe má»™t câu chuyện. Chuyện Ä‘á»i của trăm nghìn ngÆ°á»i trà thức đã đến hay không đến vá»›i cách mạng, quả là không ai giống ai.
Năm 1946, cùng chuyến ở Pa ri vá» Hà Ná»™i - không kể những ngÆ°á»i cùng phái Ä‘oà n ở Hà Ná»™i Ä‘i Pháp, có Trần Äại NghÄ©a, Trần Hữu TÆ°á»›c và má»™t ngÆ°á»i quê miá»n Nam tên là Quang, cùng ngà nh há»c vá»›i giáo sÆ° Trần Äại NghÄ©a. HÆ¡n má»™t tháng lênh đênh trên biển, khi lên cảng Hải Phòng, Quang chà o Trần Hữu TÆ°á»›c:
- Thôi, vĩnh biệt mà y?
Rồi đi mất. Trần Hữu Tước nói:
- Nó là má»™t trà thức giá»i, cả tuổi thanh niên chúi mÅ©i và o sách và phòng thà nghiệm, nó hết sức timide (nhút nhát). Tối nà o anh em mình cÅ©ng tổ chức giải trà chÆ¡i vui vá»›i lÃnh trên tà u, cả bá»n và o những cuá»™c hát nhảy lu bù. Nó rất ngại và khó chịu. Có thể nó thất vá»ng. Có thể nó nghÄ© cách mạng không phải thế. Nó biệt tăm suốt kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ. Bao nhiêu năm rồi, gần đây, nghe nó ở má»™t thà nh phố miá»n Trung, đã già lắm, là m nghá» chữa mô tô, xe đạp. Không ai biết nó là ai.
- Anh có nghĩ khi nà o tìm đến chơi?
- Không. NgÆ°á»i ta đã coi nhÆ° ngÆ°á»i ta không còn nữa, mình đến là m gì!
Ôi, những mảnh Ä‘á»i khác nhau.
Má»™t tháng sau, chi bá»™ kết nạp Xuân Diệu. Mùa thu năm 1950, Nam Cao, Nguyá»…n Huy Tưởng và tôi lên Cao Bằng tham gia chiến dịch giải phóng biên giá»›i, chiến dịch lá»›n đầu tiên của quân chủ lá»±c. Nguyá»…n Tuân vá»›i má»™t Ä‘oà n công tác khác vỠđồng bằng liên khu 3. Ngà y 13 tháng hai năm 1951, Nguyá»…n Tuân được công nháºn Äảng viên chÃnh thức ở chi bá»™ sở tuyên truyá»n liên khu - tôi lại ghi theo trà nhá»› con số tuyệt hảo của Nguyá»…n Tuân. Không biết khi đó Xuân Diệu đã qua SÆ¡n DÆ°Æ¡ng và những vùng rừng thẳm Bản Ty, Äầm Hồng chÆ°a. Bà i thÆ¡ đăng tạp chà Văn Nghệ có câu Sá»›m nay ra khá»i u tỳ quốc Xuân Diệu đã sáng tác ở Yên Dã u tỳ quốc, đây má»›i là những nếp nhà tranh lÆ°ng đồi trung du, đâu bằng mấy năm sau, Ä‘i sâu và o cuá»™c sống gian khổ, chúng tôi ở Äá»™ng Móc áp núi Là , ở rừng sâu Thượng Yên bá» sông Lô. TrÆ°á»›c mặt, thấy con trăn gió nằm trong bụi nứa và những con kỳ Ä‘Ã mốc thếch bò ra nghển đầu rình bắt gà . Äêm nghe hổ vá» bên suối, tiếng gầm khô rợn.
Rá»i thà nh phố, lên đến Yên Dã đã u tỳ quốc lắm rồi. Tôi quen Xuân Diệu trÆ°á»›c 1945. Tôi cÅ©ng là ngÆ°á»i Xuân Diệu rủ Ä‘i nghe và cổ vÅ© Xuân Diệu lần đầu tiên diá»…n thuyết bà i Thanh Niên vá»›i quốc văn ở giảng Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»ng đại há»c Hà Ná»™i. Xuân Diệu nói: Hoà i Ä‘i ủng há»™ Diệu'. Anh Hiến sinh viên mặt tái xanh nhút nhát ra giá»›i thiệu lúng túng. Không sao, Xuân Diệu áo tuýt so lụa mỡ gà , cà vạt lấm tấm và ng xẫm, là n tóc ráºm Ä‘en loăn xoăn trên Ä‘Ã i trán đã thu hút ngÆ°á»i nghe và o ngay câu chuyện. Äá»™t nhiên, Xuân Diệu nói nhịu chữ tâm hồng - nhÆ° má»™t bà già trong là ng bán bánh đúc có táºt nói nhịu nhảm. NhÆ°ng Xuân Diệu vẫn tiếp tục sang sảng hùng biện, không ai kịp sá»ng sốt.
Xuân Diệu và Huy Cáºn lên NghÄ©a Äô, ở chÆ¡i cả buổi và ăn cÆ¡m. Dịu dà ng, âu yếm, Xuân Diệu cầm cổ tay tôi, nắm chặt rồi vuốt lên vuốt xuống. Bốn mắt nhìn nhau đắm Ä‘uối. Xuân Diệu gắp thức ăn cho tôi. Cá» chỉ thân thiết quá, hÆ¡i lạ vá»›i tôi, nhÆ°ng mà tôi cảm Ä‘á»™ng. Tôi sÆ°á»›ng mắt nhìn táºp ThÆ¡ ThÆ¡ khổ rá»™ng in ở nhà in Trung Bắc phố Hà ng Buồm. Hai chữ Xuân Diệu nét chữ chì sắc gợn, không phải chữ khắc gá»— đẹp đét. Thỉnh thoảng, Xuân Diệu lại lên nhà tôi. Vẫn nắm tay cả buổi, nhìn nhau tha thiết. Xuân Diệu yêu tôi. Nhá»› những tình yêu con trai vá»›i nhau, rồi trong là ng và ở lá»›p, khi má»›i lá»›n. Há»c lá»›p nhất trÆ°á»ng Yên Phụ, nói vỡ tiếng ồ ồ, mặt sùi trứng cá chúng nó cứ bảo tôi là con gái. Nhiá»u thằng cặp đôi vá»›i tôi đòi là m vợ chồng. Có hôm chúng nó tranh tôi, đánh nhau lung tung. Có đứa xô và o ôm chặt, sá» soạng toạc cả Ä‘Å©ng quần tôi. Nhiá»u hôm Ä‘i há»c tôi không dám đến sân trÆ°á»ng sá»›m. Phải lẩn và o trong ngõ Trúc Lạc, nghe trống má»›i chạy ù đến sắp hà ng và o lá»›p.
ÄÆ°Æ¡ng cữ mÆ°a rà o. Trong thung lÅ©ng, có khi cÆ¡n nÆ°á»›c trắng xoá mù mịt cả ngà y. ở Yên Dã, Ä‘i chợ Lục Ba, Ký Phú nhỡ gặp con lÅ© lên, phải ngủ nhá» qua đêm bên nà y suối. Hết mÆ°a rà o xối xả, đến mÆ°a dầm tả tÆ¡i, còn buồn hÆ¡n. Triá»n núi Tam Äảo cao ngang đầu đổ bóng tối sẫm. NÆ°á»›c mÆ°a giá»t ngắn giá»t dà i, đêm ngà y mái nứa rả rÃch không lúc nà o dứt hạt. DÆ°á»ng nhÆ° trong trá»i đất chỉ còn cái xóm núi nà y sót lại chÆ°a bị nạn hồng thuá»·. Có uống cả vò rượu nếp nhà kiến trúc sÆ° võ Äức Diên cÅ©ng không vÆ¡i được cái hiu hắt và ná»—i nhá»› phố phÆ°á»ng. Má»›i xế chiá»u đã nhÆ° cháºp tối, chẳng còn ai thò chân ra Ä‘Æ°á»ng xóm đá tảng lầy lá»™i. CÆ¡m xong, nhà ăn đóng cá»a, mái rạ lẫn và o sÆ°á»n đồi chÆ¡ vÆ¡. Mấy cáºu văn phòng ở má»™t mình, xong bữa lại quẳng bát Ä‘Å©a đấy, và o chÆ¡i ngủ luôn tại các nhà trong xóm. Có cáºu việc gấp, đánh máy đêm má»™t lúc rồi cÅ©ng chuồn mất. Dãy buồng ở táºp thể không đèn đóm, tối thui. Không nghe tiếng ngÆ°á»i trở mình, giát giÆ°á»ng không ken két, im nhÆ° đất hoang. Nhà tôi ở ngoà i ven gò giữa đồng. Rượu khuya, Ä‘Æ°á»ng mÆ°a lá»™i tôi ngủ lại.
Chúng nó sợ, Ä‘i bá» trống cả cÆ¡ quan. Cả dạo mÆ°a gió Xuân Diệu ở u tỳ quốc không ra ngoà i. Giá»t gianh lách tách mái nứa gá»i đêm ma quái vá» rùng rợn, say đắm. Bà n tay ma ở đâu sá» và o. Không phải. Tay ngÆ°á»i, bà n tay ngÆ°á»i đầy đặn, ấm ấm. Hai bà n tay má»m mại xoa lên mặt lên cổ rồi xuống dần, xuống dần khắp mình trần truồng trong mảnh chăn dạ. Bóng tối báºp bùng lên nhÆ° ngá»n lá»a Ä‘en không có ánh, cái lạnh đêm mÆ°a rừng ấm lên. Chẳng còn biết Ä‘Æ°Æ¡ng ở đâu, mình là ai, ta là ai, hai cÆ¡ thể con ngÆ°á»i quằn quại, quấn quÃt cánh tay, cặp đùi thừng chão trói nhau lại, thÃt lại, giằng ra. Niá»m hoan lạc trong tôi vỡ ra, lên cÆ¡n dữ dá»™i, dằn ngá»a cái xác thịt kia. Rồi nhÆ° chiêm bao, tôi rá»i rã, thống khoái, im lặng. Nghe mÆ°a rÆ¡i xuống tà u lá chuối trong đêm và cái mệt dịu dà ng trong mình. Giữa lúc ấy, hai bà n tay má»m nhÆ° lụa lại vuốt lên mặt. Là n môi và hÆ¡i thở nóng nhÆ° than bò và o mắt, xuống vú, xuống rốn, xuống bẹn... CÆ¡n sÆ°á»›ng lại cÆ¡n lên cho đến lúc ngã cả ra, rúc và o nhau. Rồi bà n tay dịu dà ng lại vuốt lên mặt... Lần nà y thì tôi lá» lả, tôi chuồi ra rên Æ° ừ, nhÆ° con Ä‘iếm mê tÆ¡i không nhá»› nổi ngÆ°á»i thứ mấy, thứ mấy nữa.
Trá»i rạng sáng. Xuân Diệu trở vá» mà n mình lúc nà o không biết. Tôi hé mắt nhá»› lại những hứng thú khủng khiếp. Những cảm giác nồng nà n kÃch thÃch trong bóng tối đã trÆ¡ ra khi sáng bạch. Tôi chạy xuống cánh đồng giữa mÆ°a.
NhÆ°ng đêm mai lại và o cuá»™c kịch liệt hÆ¡n. Trong đêm quái quá»· lại thấy mình không phải mình má»i khi, cÅ©ng không biết rồi trá»i lại sáng. Cho đến khi tháºt thấy rạng sáng má»›i rá»n rợn tởm.
Má»i công việc cÆ¡ quan lặng lẽ, nhÆ°ng cứ tối đến thì nháo lên, nháo lên má»™t cách âm thầm. Các chà ng trai trẻ chạy trốn dạt và o ngủ lang trong xóm. Thằng Äại trắng trẻo, mÅ©m mÄ©m thì biến là phải. NhÆ°ng cả đến thằng Nghiêm Bình cao to hiên ngang thế, tối cÅ©ng lẳng lặng vác cái ghi ta Ä‘i. Bốn bên im nhÆ° tá». Chỉ còn cái mà n đã buông sẵn của lão trai già Văn Hiên - má»™t tay bốc trá»i thÆ°á»ng khoe trÆ°á»›c kia đã nhẵn mặt ăn chÆ¡i xóm Mông-mác bên Pa ri. Không biết lÆ°u lạc ở đâu và o cÆ¡ quan, lão Hiến quần nâu vá gối, vá hai bả vai to bằng cái quạt mo, công tác giữ sổ công văn Ä‘i đến. Có những đêm quanh đống củi sưởi Trá»ng Hứa nhún nhẩy gãi ghi ta má»™t ca khúc Phần Lan, Äà o VÅ© dịch lá»i Trung Quốc: Äây gió, đây trong rừng... thì lão nghệ sÄ© Văn Hiến bá»—ng trợn mắt uốn tay vá»n cái ống quần rách nhảy quanh ánh lá»a má»™t mình má»™t Ä‘iệu vanxÆ¡ uyển chuyển tả tÆ¡i. Chiếc mà n má»™t trÆ¡ trá»i của lão Hiến, đôi khi cả mà n của Kim Lân, của Nguyên Hồng ở Bắc Giang sang, ngủ tạm đấy. Chẳng biết đêm hôm có ông ká»nh nà o bị bà n tay nhung sá» và o rốn không. Cuá»™c kiểm Ä‘iểm Xuân Diệu kéo liá»n hai tối. Hồi ấy chÆ°a biết phÆ°Æ¡ng pháp chỉnh huấn, nhÆ°ng hà ng ngà y chúng tôi là m việc giá» giấc nghiêm ngặt, má»—i tổ buổi chiá»u trÆ°á»›c giá» tăng gia lại há»™i ý rút kinh nghiệm, nêu hÆ°á»›ng sá»a chữa và trình bà y công việc ngà y mai của từng ngÆ°á»i. Cả cÆ¡ quan há»p đến khuya. Chỉ có ông Phan Khôi lên đồi, mà n vẫn mắc sẵn, Ä‘i ngủ từ chặp tối, bá» ngoà i tai má»i việc.
Xuân Diệu chỉ ngồi khóc. Không biết Nam Cao, Nguyá»…n Huy Tưởng, Trá»ng Hứa, Nguyá»…n Văn Mãi, cả lão Hiến, thằng Nghiêm Bình, những thằng Äại, thằng Äắc, Tô Sang và mấy thằng nữa, có ai ngủ vá»›i Xuân Diệu không, tất nhiên không ai nói ra. Tôi cÅ©ng câm nhÆ° hến. Lúc rồ lên, trong đêm tối quyến rÅ©, mình cÅ©ng Ä‘iên kia mà , chứ có phải má»™t mình Xuân Diệu đâu. Không nói cụ thể việc ấy nhÆ°ng ai cÅ©ng to tiếng, to tiếng gay gắt nghiêm trang phê phán tÆ° tưởng tÆ° sản, tÆ° tưởng tÆ° sản xấu xa phải chừa Ä‘i. Xuân Diệu nức nở nói đấy là tình trai của tôi... tình trai...!' rồi nghẹn lá»i, nÆ°á»›c mắt ứa ra, không hứa hẹn sá»a chữa gì cả. Ãt lâu sau, trong má»™t cuá»™c há»p ban chấp hà nh, Xuân Diệu bị Ä‘Æ°a ra khá»i ban thÆ°á»ng vụ. Và cÅ©ng thà nh má»™t thói quen kéo dà i, từ đấy không ai nhắc nhở đến những việc chủ chốt ở ban thÆ°á»ng vụ trÆ°á»›c kia Xuân Diệu đã phụ trách. Bá»—ng dÆ°ng, Xuân Diệu thà nh má»™t ngÆ°á»i có thì giá» chỉ chuyên Ä‘i và viết. Mà Xuân Diệu cÅ©ng tá»± xa lánh má»i công tác.
Má»—i khi nhá»›, chuyện vá» Xuân Diệu chỉ buồn thÆ°Æ¡ng, buồn cÆ°á»i và đáng yêu, chỉ đáng yêu. Xuân Diệu nhiá»u nữ tÃnh cẩn tháºn, từ chi tiêu đến sáng tác nhÆ°ng cẩn tháºn má»™t cách lá» khá», có khi anh là m gì tưởng kÃn bÆ°ng, kỳ tình ai cÅ©ng Ä‘oán biết.
Äặt kế hoạch hẳn hoi chứ. Xuân Diệu hay Ä‘i nói chuyện văn thÆ¡. Xuân Diệu có kế hoạch chăm chút kỹ lưỡng bảy, tám bà i nói, nói khắp nÆ°á»›c cÅ©ng chuyên tám cái tủ ấy. Äã trau dồi đến thuá»™c là u, chá»— nà o giÆ¡ tay, chá»— nà o nghiêng phải, nghiêng trái, lên giá»ng và nhấn mạnh, chá»— nà o đợi vá»— tay, đợi cÆ°á»i và mình mỉm cÆ°á»i. Xuân Diệu xuýt xoa thú vị:
- NÆ°á»›c ta rất chuá»™ng văn há»c và cÅ©ng là cái mốt. Phục vụ không bao giá» xuể được, nói suốt tháng vẫn kÃn chÆ°Æ¡ng trình.
Thá»i chống Mỹ, tôi đã Ä‘i vá»›i Xuân Diệu lên nói chuyện ở trÆ°á»ng đại há»c sÆ° phạm Vinh sÆ¡ tán trên huyện Thạch Thà nh, Thanh Hoá. Má»—i bữa ăn, Xuân Diệu săn sóc thá»±c Ä‘Æ¡n lấy - Xuân Diệu nói - nhÆ° thế không là m chủ nhà tốn kém, lại hợp sá»± cần thiết của mình. Không sang trá»ng đâu toà n những thứ dá»… kiếm, mấy quả trứng, thịt bò hay thịt gà , canh măng hay canh cà chua, canh cà chua hay hÆ¡n, cho nhiá»u hà nh và nhá»› mắm muối Ä‘áºm má»™t chút. Ngà y hai buổi nói, lại tối nữa, phải thế má»›i có sức. Cả đến viết, Xuân Diệu cÅ©ng tÃnh chi ly tức cÆ°á»i. má»—i bà i Ä‘á»u có mục Ä‘Ãch hai việc má»™t lúc. Bà i nói ở Ä‘Ã i hoặc bà i đăng báo rồi để in sách. Nếu không, không viết. Äã tÃnh trÆ°á»›c rồi. Không bao giá» viết bà i đăng báo rồi không in và o sách. Xuân Diệu chê tôi viết lung tung, khuyên tôi không nên phà chữ. Năm tháng qua, quyển sách thà nh hình trong đầu, các bà i viết lắp dần và o. Lại từ đấy tÃnh ra sá»± tiêu pha. ở Yên Dã, cái quần kaki và ng nhạt của Xuân Diệu đã bợt cả hai bên mông. Há»i sao để trá»… trà ng thế, sắm quần khác Ä‘i. Xuân Diệu nói:
- Không ngá» cái kaki nà y mau rách, thà nh thá» lỡ kế hoạch. Äáng nhẽ cuối năm má»›i đến hạn thay quần má»›i. Chán quá.
Chúng tôi Ä‘i công tác thuế công thÆ°Æ¡ng ở trung du. Xuống táºn Lâm Thao, cách bốt địch ở Việt Trì không mấy chốc. Äã được trên tỉnh dặn gần vùng địch phải gá»n. Gá»n, nhÆ°ng ba lô Xuân Diệu vẫn đủ thứ dá»± trữ, má»—i chuyến Ä‘i Ä‘á»u sắp sắn thế. Lá» nÆ°á»›c mắm kem đặc sệt. Má»™t túi củ hà nh tá»i đã bóc bót vá» cho nhẹ Ä‘em từ khu bốn ra. Há»™p thịt bò khô Æ°á»›p lá sả. Cái thịt bò kho khan ấy xà o nấu ở nhà tôi, hôm chúng tôi tạt và o Thinh Cù trÆ°á»›c khi xuống Lâm Thao. Lúc Ä‘i, tôi chỉ Ä‘eo ba lô con cóc, có cái mà n và quần áo. Xuân Diệu cằn nhằn: Cáºu nà y, có cái ăn mà cÅ©ng ẩu Thế thì cáºu quý cái gì? Nói thế, nhÆ°ng khi đến bữa vẫn cho tôi miếng thịt kho và củ tá»i, và ăn nữa cÅ©ng được. NhÆ°ng cứ phà n nà n, cảu nhảu tôi cẩu thả. Tôi cÆ°á»i và chén tá»± nhiên.
Xuân Diệu cho tôi là đứa khinh bạc, nhÆ°ng lại thÆ°Æ¡ng tôi, nên hay bảo ban, nhiá»u khi từ những việc nho nhá». Xuân Diệu khuyên tôi phải biết quý miếng ăn. Xuân Diệu dạy tôi khi nà o đứng đái phải cắn chặt hai hà m răng lại, nhÆ° thế sẽ ăn khoẻ chẳng kém hà ng ngà y uống vitamin B1. Xuân Diệu bảo bà quyết dưỡng sinh gia truyá»n ấy, ông thân sinh đã dạy từ khi còn bé. Tôi có cảm tưởng Xuân Diệu ăn uống cÅ©ng chẳng bao nhiêu, nhÆ°ng anh ăn cố. Không phải Xuân Diệu ăn, mà má»™t ngÆ°á»i nà o khoẻ lắm gắp há»™, nhai há»™, biến Xuân Diệu thà nh con ma ăn, trông đến thÆ°Æ¡ng. Má»™t chuyến chúng tôi cùng nhau thăm nÆ°á»›c Là o, ở khách sạn Apôlô. Má»—i sáng Xuân Diệu nhắc: cáºu không ăn sữa thì để riêng đấy cho mình, không ăn hết bánh cuốn thì lấy Ä‘Ä©a sẻ ra cho vệ sinh để mình ăn nốt. Cố lên, ăn phất phÆ¡ thế không được. Nhà bà n bÆ°ng ra nhiá»u món, Xuân Diệu cứ thong thả vừa nhai vừa ngắm từng miếng và ăn đến hết. Äêm ấy Ä‘au bụng phải Ä‘i cấp cứu. ở bệnh viện vá», Xuân Diệu thở dà i:
- Cái miệng là m khổ cái bụng, mình phải tÃnh tham ăn.
NhÆ°ng rồi lại vẫn cứ thong thả quét sạch mâm, nhÆ° má»i khi.
Tuy váºy, ăn phung phà Xuân Diệu không chịu. Má»™t lần, tôi rủ Xuân Diệu Ä‘i nhà hà ng Phú Gia, đầu bà n đặt chai bá»c rÆ¡m rượu ý Chianti. Có cả Nguyá»…n Tuân và Huy Cáºn. Tôi nói đùa riêng vá»›i Nguyá»…n Tuân:
- Phải Ä‘Æ°a ông ấy lên cao lâu để được xem ông ấy ăn cho thÃch mắt.
NhÆ°ng Xuân Diệu chỉ gá»i có má»™t món bÃt tết.
Xuân Diệu bảo tôi:
- Äi nhà hà ng, có bao nhiêu đứa đứng xung quanh rình chá»c tiết cáºu, giết tiá»n của cáºu, ăn là m gì! Má»™t món ở đây nó thiến bằng cả tháng thịt chó. Thịt chó bổ nhất các thứ thịt. Thịt chó, nhÆ°ng Xuân Diệu không bao giá» Ä‘i ăn hà ng. Xuân Diệu mua thịt chó sống, má»—i tuần lá»… đánh chén hai lần và o ngà y nhất định. Trong thà nh phố nhiá»u quán thịt cầy, mà không có hiệu bán thịt chó sống. Xuân Diệu bảo thế là Hà Ná»™i kém, Sà i Gòn có nhiá»u hiệu thịt chó, thịt rừng sống. NhÆ°ng ở Hà Ná»™i Xuân Diệu đã có thổ mua quen. Xuân Diệu mách tôi:
- Cái cô bé quang gánh ngồi chá»— cá»a sau chợ Hà ng Da.
Tôi đã đến mua của cô hà ng thịt chó sống bên cái sân bán cua ốc nhá»›p nháp cạnh nhà vệ sinh khai nồng nặc. Bây giá» chợ Hà ng Da má»›i, cô hà ng thÃt chó phải ra đứng bán rong vỉa hè. Chẳng biết ngà y trÆ°á»›c cô hà ng có biết ông khách quen ấy là nhà thÆ¡ của ta không.
Má»™t dạo, tôi là m đối ngoại ở cÆ¡ quan. Thỉnh thoảng, Xuân Diệu cho tôi chiếc mùi xoa, đôi bÃt tất Ä‘em đến táºn nhà . Tôi cÆ°á»i:
- Hối lộ à ?
Xuân Diệu nói:
- Thằng nà y tinh quái, cái gì cũng đoán được, mà nói ác. ừ, để có gì thì nhớ đến nhau thôi. Là m sao đâu mà tinh quái, chỉ hồn nhiên đến như Xuân Diệu mới lấy là m lạ.
Từ thuở trẻ, cái bắt tay nhÆ° vồ lấy, trán đụng và o nhau, bốn con mắt vuốt ve nhau nghiêng ngả. ở đâu Xuân Diệu cÅ©ng Ä‘Ã o hoa mối tình trai. Buổi chiá»u Ä‘i công tác, trong vắng lặng đã hết lo máy bay lên đánh bom, chúng tôi đặt ba lô nghỉ chân ở ấm Thượng, xuống sông tắm táp xong lên dạo phố. Äêm nay thị trấn má»i Xuân Diệu nói chuyện thÆ¡. Bá»n con trai choai choai kháu khỉnh xúm xÃt quanh nhà thÆ¡. Tuổi trẻ, trai gái thấy nhau nhÆ° có Ä‘iện, dù Ä‘iện yêu hay Ä‘iện ghét, Ä‘iện hút lại hay Ä‘iện đẩy Ä‘i, thái Ä‘á»™ hiện ngay ra con mắt, nụ cÆ°á»i, cái bÄ©u môi, dáng xóc cổ áo, cái nhổ bãi nÆ°á»›c bá»t. Äằng nà y, con gái Ä‘i ngang mặt, Xuân Diệu cứ dá»ng dÆ°ng nhÆ° không, nhÆ°ng con trai thì xoắn xuýt vòng trong vòng ngoà i. Sáng hôm sau còn đến chÆ¡i. Xuân Diệu nhìn dõi và o mắt, nắm cổ tay từng đứa, mân mê nhÆ° chá»n đẵn mÃa. Các cáºu ấy còn Ä‘eo ba lô há»™, tiá»…n chúng tôi má»™t quãng xa.
Chiá»u hôm ấy ở Viêng Chăn bên cá»a sổ buồng khách sạn Apôlô bá» sông Mêkông trông sang lÆ°ng phố bến Nong Khai bên kia. Rặng cây may sắc, những chòm hoa đùn lên nhÆ° dải mây và ng phủ dà i. Chúng tôi trầm ngâm cả giá» nhìn sông lÅ© Ä‘á» ngầu - cách má»™t mảng nÆ°á»›c đã là Thái Lan. Mai mốt dòng sông xuống dÆ°á»›i kia thà nh Cá»u Long, chÃn con rồng qua chÃn cá»a ra biển Äông. Thá»i gian, xa cách và sông nÆ°á»›c lúc nà o cÅ©ng không cùng.
Tự dưng, Xuân Diệu nắm tay tôi:
- Chúng mình già rồi.
Nhá»› lại những đêm man dại ở Yên Dã, nhá»› nhÆ° in hÆ¡n bốn mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c, cÅ©ng tay tôi đây, Xuân Diệu vuốt lên, đắm Ä‘uối. Bây giá» nhìn nhau lặng yên. Tôi chợt buồn hÆ¡n cả câu Xuân Diệu nói. Xuân Diệu không già mà chỉ có tôi má»›i là ông lão. Xuân Diệu có má»™t tình yêu riêng không khi nà o biết tuổi, từ xa xÆ°a đến bây giá» vẫn tÆ¡ vÆ°Æ¡ng, vẫn thanh xuân, vẫn thiết tha. ở Äan Mạch má»›i có luáºt cho ngÆ°á»i cùng giá»›i lấy nhau. Lão Xen 72 tuổi yêu lão Alyxin 70 tuổi đã trên bốn mÆ°Æ¡i năm, bây giỠđược ra toà thị chÃnh thủ đô Côpenha là m đăng ký kết hôn. NhÆ°ng tình trai chà ng Xuân Diệu không thuá»· chung nhÆ° hai lão già nÆ°á»›c Äan Mạch kia. Xuân Diệu Ä‘Ã o hoa và đam mê, cả Ä‘á»i Ä‘uổi theo má»™ng, nhiá»u má»™ng, nhiá»u mối tình trai. Má»™t bà i thÆ¡, những bà i thÆ¡, những mối tình trai và tình gái. ThÆ¡ tình Xuân Diệu gá»i má»™t ngÆ°á»i lÃnh trẻ rá»i thà nh phố và o chiến trÆ°á»ng chống Mỹ.
EM ÄI
Tặng Hoà ng Cát
Em đi, để tấm lòng son mãi
Như ánh đèn chong, như ngôi sao
Em đi, một tấm lòng lưu lại
Anh nhớ thương em, lệ muốn trà o
Ôi Cát! Hôm vừa tiễn ở ga
Chưa chi ta đã phải chia xa!
Nụ cÆ°á»i em nở, tay em vẫy
Ôi mặt em thương như đoá hoa!
Em hỡi! ÄÆ°á»ng kia vÆ°á»›ng những gì
Mà anh mang nặng bước em đi
Em ơi, anh thấy như anh đứng
Ôm mãi chân em chẳng chịu lìa
Nhưng bóng em đi đã khuất rồi
Äứt lìa khúc ruá»™t của anh thôi!
Tình ta như mối dây muôn dặm
Buá»™c mãi đôi thân, dẫu cách vá»i
Em hẹn sau đây sẽ trở vá»
Sống cùng anh lại những say mê...
áo chăn em gá»i cho anh giữ
Xin gá»i cùng em cả hẹn thá»
Một tấm lòng em sâu biết bao
Äể anh thÆ°Æ¡ng mãi, biết là m sao!
Em đi xa cách, em ơi Cát
Em chớ buồn, nghe. Anh nhớ, yêu...
(Äêm 11/7/1965 23 giá» 30)
(Báo Nhân Dân số Tết Kỷ Tỵ (1989)
Ai yêu thÆ¡ Xuân Diệu, hiểu được thÆ¡ tình tha thiết đẹp đến não nùng của Xuân Diệu, không danh giá»›i tÆ¡ duyên trai hay gái, phải thấu hiểu ná»—i niá»m và duyên nợ của nhà thÆ¡ nhÆ° thế, suốt Ä‘á»i nhá»› thÆ°Æ¡ng và chỠđợi má»›i là biết yêu thÆ¡ Xuân Diệu. Khi nà o cÅ©ng khát vá»ng, không bao giá» già , mãi mãi ban đầu.
Tà i sản của quykiemtu
29-10-2008, 10:16 AM
Thượng Thiên Hạ Äịa Duy Ngã Äá»™c Tôn
Tham gia: May 2008
Äến từ: Việt Nam
Bà i gởi: 3,304
Thá»i gian online: 3 tuần 5 ngà y 16 giá»
Thanks: 932
Thanked 2,152 Times in 223 Posts
ChÆ°Æ¡ng IV
Những chuyện Nhân Văn và thá»i kỳ hữu khuynh, tÆ° tưởng bị lÅ©ng Ä‘oạn tôi chôn vùi Ä‘i lâu rồi. NhÆ°ng chÆ°a phải đã được dứt. Chuyến Ä‘i Lai Châu ấy cÅ©ng là cho khuây khoả mà thôi. Bởi vì cuốn tiểu thuyết MÆ°á»i năm của tôi - má»™t trong những ấn phẩm cuối cùng của nhà xuất bản Há»™i Nhà Văn. Láºp tức, các báo mổ xẻ phê bình. Má»™t đòn đánh mạnh và lý lẽ nhất, bà i của NhÆ° Phong trong ban biên uá»· báo Nhân Dân in trên báo ấy và bà i của Trần Äá»™ trên tạp chà Văn nghệ Quân Ä‘á»™i. Äấy cÅ©ng là má»™t quyển sách còn sót lại thúc đẩy phải đóng cá»a nhanh nhà xuất bản nà y.
Rồi Võ Hồng CÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng trá»±c Há»™i Văn Nghệ tổ chức má»™t tráºn phê bình miệng. Nhà văn, nhà lý luáºn phê bình, nhiá»u cán bá»™ giáo vụ trÆ°á»ng đảng và cả tỉnh uá»· Hà Äông tham dá»±. MÆ°á»i năm, má»™t cuốn tiểu thuyết bá»™ ba của tôi viết vá» quang cảnh và con ngÆ°á»i vùng NghÄ©a Äô nghá» thủ công phÃa tây bắc thà nh phố và o ba thá»i kỳ nối nhau. Tiểu thuyết Quê nhà , nhà xuất bản Tác phẩm má»›i in khoảng tháºp ká»· bảy mÆ°Æ¡i sau nà y. Sá»± việc cuối thế ká»· trÆ°á»›c qua hai lần quân Pháp đánh Hà Ná»™i, các là ng ngoại thà nh nổi lên. Quê ngÆ°á»i là cuốn truyện dà i đầu tay, quãng 1940 tôi viết cùng thá»i vá»›i những Dế mèn phiêu lÆ°u ký, Giăng thá», O chuá»™t. Quê tôi, lÄ©nh lụa nghá» tổ bị lụi bại, ngÆ°á»i là ng phải bá» Ä‘i tha hÆ°Æ¡ng đất khách quê ngÆ°á»i. Tiểu thuyết MÆ°á»i năm nhÆ° má»™t tá»± truyện viết vá» má»™t đám thanh niên trong là ng tham gia Việt Minh nhen nhóm phong trà o cách mạng tiến tá»›i Tổng Khởi NghÄ©a.
MÆ°á»i năm được viết ra, những năm đó tôi vỠở trên NghÄ©a Äô. Văn Cao là m bìa, Văn Cao đã bắt đầu vẽ bìa để sinh sống. Văn Cao vẽ cái bóng là n nÆ°á»›c chảy đìu hiu chân cầu, ý nghÄ©a thá»i gian trôi, MÆ°á»i năm' mÆ°á»i năm nÆ°á»›c chảy qua cầu. Có hai ngÆ°á»i phát biểu gay gắt nhất. NhÆ° Phong:
- MÆ°á»i năm có thể là má»™t cuốn tiểu thuyết khá, vì đấy cÅ©ng là thá»±c tế ở là ng quê tác giả và chÃnh tác giả đã sống. NhÆ°ng nó đã được chuẩn bị và sáng tác trong thá»i kỳ Nhân Văn lÅ©ng Ä‘oạn nên bị ảnh hưởng xấu. Các nhân váºt cán bá»™ cách mạng đã bị bóp méo đến thảm hại.
Tôi không biết LÆ°u Quyên bấy giá» công tác ở đâu. NhÆ°ng tôi đã gặp LÆ°u Quyên khi phụ trách báo Cứu Quốc khu Ba. Tôi ở Việt Bắc vá» qua Vân Äình, Ä‘i vùng MÆ°á»ng trên Äà Bắc. Nghe nói Äinh Hùng ở báo Cứu Quốc tôi tìm đến gặp Äinh Hùng ở má»™t xóm đồng chiêm gần Chuôn Tre lối ra Äồng Quan. Những câu ca dao in báo Cứu Quốc và bà i thÆ¡ Cô du kÃch... Ngà y nà o trở lại cố đô. Ôi Thăng Long rợp bóng cá» vinh quang... Äinh Hùng đã là m và in trên báo Cứu Quốc những ngà y ở đấy. Sau Äinh Hùng theo VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng xuống Quỳnh Côi dÆ°á»›i Thái Bình, bị Tây quây, rồi vá» Hà Ná»™i.
Lưu Quyên dõng dạc:
- Tôi là ngÆ°á»i chịu trách nhiệm phong trà o Hà Äông thá»i kỳ ấy. Hà Äông chúng tôi khi đó không phải nhÆ° trong tiểu thuyết MÆ°á»i năm. Tôi phản đối ngÆ°á»i viết đã xuyên tạc sá»± tháºt lịch sá».
Rồi sau cÅ©ng nhiá»u khi NhÆ° Phong Ä‘i vá»›i Nguyên Hồng gặp tôi ở quán bia gốc liá»…u nhà Thuá»· Tạ. Ông nà y uống bia pha rượu trắng, tôi để ý thấy mà u bia ở cốc ông nhạt hÆ¡n các cốc xung quanh. Cái lúc bè nhè vẫn hăng hái lý lẽ nhÆ°ng NhÆ° Phong là m nhÆ° quên bữa anh đã cạo tôi. Còn LÆ°u Quyên vá» sau cứ từ đằng xa trông thấy tôi là tránh sang vỉa hè bên kia. Chỉ có má»™t cuá»™c phê bình miệng ấy. NgÆ°á»i viết không phải nói tiếp thu và hứa hẹn sá»a chữa nhÆ° chỉnh huấn. Tuy váºy, Ä‘i là m hợp tác xã mấy tháng dÆ°á»›i Thái Ninh vá» tôi vẫn loăng quăng, day dứt.
Tôi Ä‘i Lai Châu, cho đỡ báºn lòng. Cùng Ä‘i có Nguyá»…n Tuân, Văn Cao.
Giữa trÆ°a, xe lá»a chạy Là o Cai. ÄÆ°á»ng sắt nà y mói chữa lại năm trÆ°á»›c. Nhá»› cái lá»›p 18 ngà y, tôi bá» Ä‘i dá»± khánh thà nh Ä‘Æ°á»ng Hà Ná»™i - Là o Cai vá» bị kiểm Ä‘iểm. Thoáng nhá»› thế thôi. Khách vắng, cả cái toa hạng ba, chỉ có Nguyá»…n Tuân, Văn Cao vá»›i hai két bia mang theo. NgÆ°á»i nhà tà u vui tÃnh Ä‘á»™i mÅ© lưỡi trai đã chiá»u khách, không cho ai lên thêm toa ấy. Và cÅ©ng uống bia chan hoà vá»›i chúng tôi. Má»›i đụng cốc đã mặt Ä‘á» găng. Không biết uống, nhÆ°ng vì anh thÃch các ông khách nhà văn quá. Hồi ấy còn kiểu thùng bia hÆ¡i xù xì nhÆ° cái chÄ©nh đại, chai si rô lá»±u Ä‘á» gắt đặt trên mặt quầy. Chỉ uống cốc con, pha nÆ°á»›c ngá»t. NgÆ°á»i ta còn nhăn mÅ©i chê bia đắng. Cốc vại ná»a lÃt má»›i trông đã hãi. Hai két bia hai mÆ°Æ¡i bốn chai của chúng tôi nhÆ° hai cái cÅ©i lợn. NgÆ°á»i coi toa say bia, Ä‘i ngủ từ chặp tối. NhÆ°ng vẫn nhá»› công việc, anh khoá trái hai cá»a đầu toa rồi nằm chúi đâu không biết. Là m thế nà o, buồng vệ sinh lại ở cá»a toa, phÃa ngoà i. Mà hai két bia Trúc Bạch thì uống cả đêm nay. Thế mà rồi cÅ©ng xong. Bởi vì các cá»a sổ toa Ä‘á»u vẫn mở được.
Suốt đêm, tà u qua Phú Thá» - Yên Bái đôi chá»— lấp loáng mặt sông Hồng và ánh trăng. Những đồi cá» nhÆ° Ä‘Ã n voi phủ phục. ChÃn năm kháng chiến; ngÆ°á»i xuôi tản cÆ° lên đồi cắt cá» tế phÆ¡i Ä‘un bếp. Lại ngắt từng ôm lá sắn vá» muối dÆ°a. Nồi cÆ¡m sôi lên, khúc sắn trÆ°a cõng hạt cÆ¡m - củ sắn ba bốn năm còn sót lại vừa má»›i bá»›i. Những ngà y tản cÆ° trong kháng chiến tưởng tượng xanh trong nhÆ° trung du và o thu, loáng thoáng qua ngoà i cá»a sổ sáng trăng. Không rõ tà u tá»›i đâu, nhÆ°ng cứ tưởng ra chá»— nà o cÅ©ng ngỡ đấy là những phố ẻn, rồi ngòi Lá»a bên kia Chuế LÆ°u rồi lên đến ga Äan Thượng... Má»—i khi tôi ở Bắc Cạn, ở Tuyên Quang vá» nhà , xuống phủ Äoan ra Cát Lem đầu lô hay qua bến Ngá»c, chợ Ngà , tắt rừng vá» Äại Phạm ra Äan Hà . Có khi xuống ngã ba Phú Há»™ rồi rẽ sang Thái Ninh ra VÅ© ẻn ngược bá» sông lên. Là ng xóm và hà ng quán những ông bủ bà bủ, Ä‘i má»™t dÆ¡n, Ä‘i má»™t tay dao và gió, gió thì gá»i là bão, bão rồi, đò ngược đò xuôi sông Lô, sông Thao...
Ký ức theo con tà u chạy Ä‘Æ°Æ¡ng nối nhau trở vá». Năm 1945, má» sáng, tôi Ä‘i vá»›i bá»™ Ä‘á»™i từ Yên Lạc tấn công và o thị xã VÄ©nh Yên. Quốc dân đảng đã rút lên Việt Trì đêm trÆ°á»›c. Chiếm Phú Thá» rồi truy kÃch tóm hụt thủ lÄ©nh Lý Ninh, nhÆ°ng cÅ©ng bắt được má»™t số đầu xá». Äêm, chúng phá trại giam, chạy lên đến VÄ©nh Chân bá» sông thì bị bắt lại. Toà án quân sá»± mặt tráºn quyết định xá» bắn ngay, trong khi các Ä‘Æ¡n vị vệ quốc Ä‘oà n vẫn Ä‘uổi theo tà n quân địch dá»c Ä‘Æ°á»ng sắt lên Yên Bái. Má»™t cái đầu tà u chạy quãng nà y còn lại ở thị xã. Tôi và o bãi bắn ở sân bay. Khói than Ä‘á» hồng trong sÆ°Æ¡ng má» là nh lạnh. Sân bay cÅ© cá» má»c xanh lút đầu gối. Cái Ä‘Ã i nÆ°á»›c đổ nghiêng nhÆ° má»™t tảng đá trắng giữa bụi lau.
Sá»± tÃch của đám bị bắt lại cÅ©ng lá»™n xá»™n, khó hiểu nhÆ° được thua của má»™t tráºn đánh. TÆ° ẩn, má»™t trong ba cụ đầu xá» bị trói gô lúc Ä‘Æ°Æ¡ng ngồi xếp bằng uống rượu trong đình Yên Kỳ, xung quanh đã chạy hết. Äặng Văn MÆ°á»i còn có những tên là Tá» PÃnh, là Hùm Xám. Má»™t lão nhà giáo hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c đã ngồi bảo há»c ở Phú Thá». Quái đản nhất, Ä‘á»™i Thất, nguyên cai ngục Yên Bái. Äá»™i Thất đã đẩy xe máy chém ra đầu tỉnh, sáng tinh mÆ¡ ấy thủ lÄ©nh quốc dân đảng Nguyá»…n Thái Há»c và đồng Ä‘á»™i bị rÆ¡i đầu. Bây giá» lão theo quốc dân đảng vẫn được gá»i là đội Thất. Sáng bạch, bá»n tù được dẫn bên Ä‘á» lao sang, bÆ°á»›c loi thoi qua đám cá» ráºm Ä‘Æ°á»ng băng. Hùm Xám Ä‘i bên trung Ä‘á»™i trưởng Luân, lý láu há»i:
- Chốc nữa ông là m coup de grace (*) hả?
(* Phát súng sau cùng (còn gá»i phát súng ân huệ) bắn cho chết hẳn ngÆ°á»i tá» hình đã bị bắn)
Nếu cái xÃch tay Hùm Xám không Ä‘á»™ng lách cách dá»… tưởng nhÆ° hai ngÆ°á»i Ä‘i xem tá» tù. Trung Ä‘á»™i trưởng không nói, nhÆ°ng tá» vẻ bá»±c mình vá»— và o cái súng lục ổ quay bao da Ä‘eo lủng lẳng bên thắt lÆ°ng. Lại há»i:
- Súng gì thế, thÆ°a ông! Sanh tiên hay poá»c há»c? Cái lão tá» tù nà y mắc bệnh há»i.
Giữa bãi cá», bên cạnh bảy cái cá»c tre má»›i đóng, hai mâm đồng dá»n ra giữa những viên gạch vỡ kê là m ghế ngồi. Xôi Ä‘á»— xanh, thịt gà luá»™c chám muối. Cả bát nÆ°á»›c suýt. Má»™t nải chuối đặt cạnh những chai rượu trắng. Không hiểu sao những sáu bảy chai - giúp cho ngÆ°á»i ta quên chết hay còn thừa thì chốc nữa vệ quốc Ä‘oà n để rá»a tay, để uống nốt? Chỉ má»™t loáng, đám tù đã chén tiệt hai mâm xôi dỡ trên lá chuối. Cả những cái chai không lăn lóc. Từng ngÆ°á»i đứng ngồi nhấp nhô, ai cÅ©ng râu ria xồm xoà m, mặt Ä‘á» phừng, mặt tái ngắt phì phèo tuôn khói thuốc lá cuốn sẵn, thanh thản lạnh lùng nhÆ° những ngÆ°á»i xa lạ ngồi đợi tà u ở ga. Hùm Xám lÆ¡ láo nhìn quanh, bá»—ng cong cổ gà o: Äá»i đẹp quá! Äá»i đẹp quá Ãt! Lão TÆ° âm, hai tay xÃch để trên đầu gối, im lặng. Mặt rượu tÃm Quan Công, nổi bá»™ râu ba chòm, con mắt sắc nhÆ° dao liếc. Lão ngẩng nhìn cái Ä‘Ã i nÆ°á»›c đổ đằng cuối bãi. Lão giÆ¡ ngang tay xÃch, cÆ°á»i khểnh, nói: Cái Ä‘Ã i nÆ°á»›c kia to tháºt lá»±c mà cÅ©ng đổ nhỉ?,' Rồi lại trầm ngâm. Hùm Xám ngoái cổ lại há»i trung Ä‘á»™i trưởng Luân: Ông cho coup de grace hả? NhỠông cho nhanh má»™t tý. Lão cá»±u giáo há»c thì cứ thở hổn hển. Không biết lão say rượu hay lão lên cÆ¡n nghiện.
Trung Ä‘á»™i trưởng Luân đứng nghiêm, há»i to:
- Phạm nhân có dặn dò, có nhắn gì nữa không?
Äá»™i Thất, ngÆ°á»i đã beng đầu Nguyá»…n Thái Há»c năm xÆ°a, hét:
- Việt Nam quốc dân đảng vạn tuế, vạn vạn... ối giá»i ôi!
Bấy giỠông cố đạo rá»a tá»™i, má»›i đến. Ông quăng vá»™i cái xe đạp giữa bãi cá», bánh trÆ°á»›c nghênh lên quay tÃt. Ông ở táºn nhà thá» bên phủ Äoan sang, có lẽ đã đạp xe suốt đêm qua. Quần ông xắn cao trên đầu gối. Ông lấy cái áo choà ng Ä‘en trong ba lô ra mặc, áo trùng buông xuống, ống quần vẫn xoe trên bắp chân bê bết bùn. Ông cố đạo còn trẻ, chẳng nghỉ ngÆ¡i ná»a phút, ông đến trÆ°á»›c mặt từng ngÆ°á»i tù là m dấu thánh, rì rầm, rì rầm. Lão Ä‘á»™i Thất được rá»a tá»™i sau cùng. Tá»± dÆ°ng, Ä‘á»™i Thất kêu lên: Không, không, tao đéo xÆ°ng tá»™i vá»›i mà y! Rồi giÆ¡ hai tay xÃch nện xuống cái mÅ© lá của ông cố đạo. Ông cố đạo thản nhiên lùi xa, lại là m dấu thánh, cúi đầu Ä‘á»c kinh nho nhá». Toán cảnh vệ bồng súng chà o giữa trá»i rồi quay lại từ từ quỳ má»™t bên gối xuống mặt cá». Cách mấy thÆ°á»›c, những ngÆ°á»i tù đã bị bịt mắt miếng vải Ä‘en, trói ngoặt cánh tay, cẳng chân và o cá»c. Phút hốt hoảng khủng khiếp bất thần đến. Tiếng kêu la thất thanh trong tiếng súng vang từng chặp. Nghe rõ tiếng lão Ä‘á»™i Thất: ChÆ°a trúng tôi? ChÆ°a trúng? ối giá»i tôi, tôi oan, hay là tôi oan... NhÆ°ng cái đầu lão đã ngoẹo trên cá»c, máu tuôn òng á»c. Trong là n sÆ°Æ¡ng lẫn khói súng, bác sÄ© Triển áo ba Ä‘á» xuy dạ Ä‘en, kÃnh trắng, nhÆ° thần chết vác lưỡi liá»m ra. Chiếc ống nghe dà và o ngá»±c từng cái xác. Trung Ä‘á»™i trưởng Luân bÆ°á»›c trÆ°á»›c, má»—i cái xác bồi má»™t phát súng lục và o gáy.
Mù sá»›m loãng dần, nhìn ra đám cá» xanh eo éo. Ven đồi, những cây cá» bị gió đánh xÆ¡ xác rÅ© rượi, nhÆ° tốp ngÆ°á»i nữa đợi đến lượt xá» bắn.
Là n sÆ°Æ¡ng đêm dà y đặc toả và o cá»a sổ toa tầu. Chúng tôi ngợp trong sÆ°Æ¡ng, ho sặc sụa. Tôi nhá»› cảm giác lạnh lẽo u ám sÆ°Æ¡ng mù thế nà y năm trÆ°á»›c cái hôm bá»n tá» tù bị trói trên cá»c. Rồi tôi nhá»› Nam Cao, Tây đã bắn chết Nam Cao có lẽ cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, khi má»›i chặp tối trên đồng nÆ°á»›c Hoà ng Äan. Rồi nghe Thôi Hữu kể lúc Trần Äăng và Thôi Hữu bị quân quốc dân đảng Trung Quốc Ä‘em bắn ở chân núi Nà Lầu trên biên giá»›i. Rồi ở Tuy Hoà , Ninh Hoà hay Nha Trang, lại Trần Mai Ninh tá» nạn.
Äoà n tà u đã qua thị xã Phú Thá». Vừng trăng mÆ°á»i tÆ° lên giữa trá»i trong veo.
Ngà y ấy nhiá»u vùng Ä‘Æ°á»ng xuôi tản cÆ° dần lên ngược, cứ cái tên được đặt cho cÅ©ng dá»… tìm được Ä‘Æ°á»ng Ä‘i, Hà Ná»™i Äồng Quan, Vân Äình, Hà Ná»™i Phú Thá», Hà Ná»™i Äại Từ, Hà Ná»™i Bắc Cạn, Hà Ná»™i há»p chợ láºp phố giữa Ä‘Æ°á»ng. Tráºn quân Pháp váºn Ä‘á»™ng lá»›n đánh vu hồi khép gá»ng kìm Việt Bắc mùa đông 1947, những bèo bá»t Hà Ná»™i ấy tan Ä‘i hay tụ lại, không biết đâu là chừng. Mặt sông vừa tạnh sÆ°Æ¡ng lúc mặt trá»i hé ra, từng Ä‘oà n ngÆ°á»i các bến vỠđã đổ lên chợ Mè trong thị xã. Nhá»™n nhịp chợ búa, ngÆ°á»i ở xuôi tản cÆ° ra chợ, mua bán, hò hẹn, thá» bồi nhất quyết Ä‘i nữa hay Ä‘Ã nh dinh tê vá» thà nh. Bao nhiêu nông ná»—i không ai biết đấy là đâu. Sân bay Phú Thá» hôm có cuá»™c xá» bắn vẫn Ä‘Æ°Æ¡ng còn sầm uất. Pháp lên chiếm Việt Trì rồi mấy hôm sau nhảy dù ban ngà y xuống ngay chợ Mè giữa thị xã.
Äoà n cải lÆ°Æ¡ng Kim Chung tản cÆ° ra Ä‘Æ°Æ¡ng diá»…n ở thị xã. Dãy phố cô đầu ChÃn Gian cá»a hé cá»a khép nhÆ° chÆ°a biết Tây đã lên Việt Trì. Chủ nhiệm báo Cứu Quốc mà tôi Ä‘Æ°Æ¡ng là m phóng viên, Xuân Thuá»· Nguyá»…n Trá»ng Nhâm thuở trẻ hoạt Ä‘á»™ng ở Phú Thá» và để có cái Ä‘á»™ nháºt đã mở hiệu bà o chế thuốc bắc Thá» Xuân Äan, lại xin được chân phóng viên nhặt tin vặt cho báo Äông Pháp. Có thể cắt nghÄ©a được, ở nhà tù SÆ¡n La, trong các dịp vui vá»›i bạn tù, Xuân Thuá»· hay đóng vai ả Ä‘Ã o óng ả, véo von hát nói, ngâm thÆ¡, có khi lại là m khách là ng chÆ¡i nghiêng tang trống cầm chầu Ä‘iệu nghệ. CÅ©ng là nhá» xÆ°a kia ông nhà báo lá cải Ä‘i chÆ¡i che tà n vá»›i các thà y thừa, ông lục, ông ký ga, ông chủ sá»± dây thép. Thỉnh thoảng, lặn lá»™i ở Hạ Giáp trong Phù Ninh ra, Xuân Thuá»· hay Ä‘Æ°a tôi đến xóm cô đầu ChÃn Gian tom chát cùng ông Ba Triệu - má»™t tay buôn và địa chủ có hạng ở ghá»nh sông, ghá»nh Ba Triệu quãng Lâm Thao lên, già u có không kém chủ tịch Mặt tráºn Liên Việt tỉnh Äà o Äình Quang ở đồn Ä‘iá»n Thái Ninh. CÅ©ng chẳng má»›i lạ và ham hố chÆ¡i bá»i gì, vẫn vui chân thế thôi. Má»›i mấy tháng trÆ°á»›c, ở Hà Ná»™i, không mấy tối chúng tôi vắng mặt dÆ°á»›i Khâm Thiên. Cả toà soạn Ä‘i hát. Văn Tân thá»t chân cÅ©ng có. Văn Tân vá»›i tôi ngồi cùng má»™t xe tay. Xe ghé vỉa hè nhà hát, tôi xuống trÆ°á»›c, Văn Tân vịn vai tôi, má»™t tay chống batoong bÆ°á»›c ung dung và o nhÆ° ngÆ°á»i hai chân Ä‘i bình thÆ°á»ng. Chùm trò Xuân Thuá»· rồi Nguyá»…n Văn Hải, Nguyá»…n Ngá»c Kha... Roi chầu anh Äan - bà danh của Xuân Thuá»·, sảng khoái, hà o hoa lắm. Trần Huy Liệu ở cÆ¡ quan Tổng bá»™ Việt Minh tầng trên toà báo. Trần Huy Liệu giÆ¡ tay chà o, cÆ°á»i cÆ°á»i, má»—i tối thấy chúng tôi Ä‘i chÆ¡i. Ông anh thèm Ä‘i theo. NhÆ°ng các chức Phó chủ tịch nÆ°á»›c và Bá»™ trưởng Bá»™ tuyên truyá»n, lại chủ tịch há»™i Văn hoá Cứu Quốc không cho phép. Äến hồi thà nh phố căng thẳng, Ä‘á» phòng Pháp đánh úp đêm phải rá»i ra ngủ chùa Thông là ng Má»c, xâm xẩm chúng tôi đạp xe qua Khâm Thiên. Trong ánh đèn nhấp nhoáng, các cô ả Ä‘Ã o chạy ra nhìn mặt khách quen, gá»i ý á»›i: Anh Mão Æ¡i. Anh Thiên Æ¡i? Anh Æ¡i! Anh ấy Æ¡i? Tối hôm sau phải đạp Ä‘i tránh quà ng Ä‘Æ°á»ng SÆ¡n Tây ra Cầu Giấy...
Cho nên, cái khi má»›i tản cÆ°, tạt qua thị xã Phú Thá», ông Nguyá»…n Trá»ng Nhâm cá»±u phóng viên báo Äông Pháp có ôn lại mấy ngón roi chầu mà ông ấy và tôi được Ä‘i che tà n cụ Ba Triệu, âu cÅ©ng là cái thú nghiệp dÄ©. Năm 1954, trở vá» Hà Ná»™i, má»™t dạo ở Khâm Thiên còn có nhà hát. Tiếng tom chát dÆ°á»›i nhà trên gác khêu gợi. Không sợ, cÅ©ng chẳng ngại, nhÆ°ng tôi không còn hà o hứng. NhÆ° Nguyá»…n Tuân hồi ấy lên nằm bà n đèn vá»›i ông Hy chả cá. Ông Hy Chả Cá, cÅ©ng nhÆ° ông Mác xen hà ng Bạc - những Mạnh ThÆ°á»ng Quân của là ng báo ngà y trÆ°á»›c. Ông Hy hút thuốc phiện trong gác xép cạnh gian bán chả cá - sau cái bà n thá» nhÆ° cây hÆ°Æ¡ng. Nguyá»…n Tuân và tôi nằm ngồi má»™t bên chiếu cạp Ä‘iá»u. Nguyá»…n Tuân nạo sái, hÆ¡ thuốc chÃn nâu sẫm, nhồi và o tẩu, quay dá»c tẩu sang má»i ông Hy.
Ông Hy trầm ngâm nói:
- Cái tay còn nghỠlắm. Vẫn hút hả?
Ông Hy hút rồi nhồi Ä‘iếu thuốc má»›i, má»i lại:
Nguyễn Tuân lắc đầu. Ông Hy phũ một câu:
- Tiên sư ông, bà n tĩnh tại gia đây, sợ chó gì!
- Không phải, thấy không thÃch.
Ông Hy thở dà i, nghiêng cái đầu hói trên gối, kéo nốt Ä‘iếu thuốc. Bà Hy ló đầu và o chà o rồi há»i khách: Hồi nà y các ông anh đóng ở đâu mà lâu không thấy đến? Mấy hôm sau, khối phố gá»i ông Hy Ä‘i trại cai nghiện. Ông Hy uống má»™t bữa rượu nhắm chả rán, nem Sà Goòng - chứ không phải chả cá, rồi chết trong buồng ấy bên cạnh bà n đèn. Năm vừa rồi, và o Sà i Gòn, Nguyá»…n Tuân cÅ©ng chỉ nằm chuyện và tiêm cho Tô Hà hút ở chợ CÅ©. Tô Hà là thằng Äiá»u là ng tôi, nó hút để chữa Ä‘au bụng. Ra vá», Nguyá»…n Tuân xin tiệm hút cái gối sà nh Ä‘em ra Hà Ná»™i là m ká»· niệm. Rồi cái gối sà nh trắng bóng nghìn năm không vỡ của tiệm hút, Nguyá»…n Tuân cÅ©ng vứt ra ngoà i hiên, giữa lÅ© vá» chai bia, nÆ°á»›c mắm, vang dâu đợi bán đồng nát. Äã bảo không thấy thÃch nữa thì chối, thế thôi. Má»™t lần, ở phố Kỳ Äồng, nhạc sÄ© LÆ°u Hữu PhÆ°á»›c tổ chức má»™t buổi hát ca trù. Ban tổ chức bà y biện nhÆ° há»p há»™i trÆ°á»ng, ghế kê thà nh từng dãy, không có đánh trống chầu. Xong má»—i khổ hát, ngÆ°á»i ngồi các ghế đứng lên rà o rà o vá»— tay hoan nghênh bà Quách Thị Hồ. Nguyá»…n Tuân lừng lững Ä‘i vá». Bà ả Ä‘Ã o Phúc ra ngoà i, nhìn bá»™ ria Ä‘en của Nguyá»…n, khẽ nói lỡm nhÆ° ngà y xÆ°a: Râu vá»›i ria, rõ nỡm. Vá» hay sao?!' Câu há»i nÃu lại tình tứ đấy. Những năm ấy bà Hồ, bà Phúc còn phảng phất đôi nét xoan, chÆ°a phải bà lão tám mÆ°Æ¡i nhÆ° bây giá». NhÆ°ng chúng tôi không thể đủ hứng nán lại ngồi xem hát nhà trò máºu dịch.
Äoà n tà u Là o Cai rầm ráºp và o khuya. Ngoà i cá»a sổ, ánh trăng Æ°á»›t loang loáng trên lÆ°ng tà u lá chuối. Hình nhÆ° Ä‘Æ°Æ¡ng qua ga Äan Thượng. Tưởng sắp vỠđến nhà nhÆ° hồi Ä‘i tản cÆ°. Trong bóng tối vÆ°á»n chuối trong Äại Phạm, má»™ bố tôi ở đấy Bố mẹ vợ con tôi đã tản cÆ° ở lâu vùng nà y. Con gái lá»›n tôi sinh ra ở Äan Thượng, tên là Äan Hà . CÅ©ng nhÆ° Nguyên Hồng có cô con gái tên là Nhã Nam, cái Nhã Nam. Các con tôi Ä‘á»u được đặt những tên để nhá»›. Äan Thanh ná»a đêm mẹ trở dạ ở túp lá»u nhà ven đồi Phú Thịnh ra Ba Quanh Thanh Cù, Xuân Äán, Xuân áng bên kia sông, nÆ¡i có trại văn nghệ kháng chiến, Phan Khôi, Thanh Tịnh, Võ Äức Diên, Tạ Mỹ Quáºt, Nguyá»…n Nghi, Nguyá»…n Khang, Nguyá»…n Xuân Khoát - xưởng vẽ của Tô Ngá»c Vân, tiá»n thân trÆ°á»ng đại há»c Mỹ Thuáºt, có Nguyá»…n TÆ° Nghiêm, DÆ°Æ¡ng BÃch Liên... Bố mẹ tôi được Nguyá»…n Văn Mãi quản lý há»™i Văn Nghệ vá» Hà Äông đón lên VÄ©nh Chân, rồi sang Xuân áng ở nhá» nhà ông Cầu trong xóm cùng nhà vá»›i anh chị Nguyá»…n Xuân Khoát. Con Sông Thao sinh ở Hà Ná»™i, chúng tôi vẫn giữ hÆ¡i hÆ°á»›ng những gian nan và thiên nhiên sông Thao. Khổ thì khổ tháºt, thế mà nhá»› lại vẫn nhá»›.
Trăng đã xế bên kia. Tiếng bánh rÃt ghê ghê, tà u lắc lÆ° xốc ngÆ°á»i lên. Chúng tôi vẫn uống bia. Má»i rác rưởi thừa ứa trong ngÆ°á»i chốc chốc được đứng lên tống ra ngoà i cá»a sổ, sạch sẽ cả. Äoà n tà u à o à o trong đêm... Có thể Nguyá»…n Tuân và Văn Cao Ä‘Æ°Æ¡ng tưởng lại bệnh viện Thuáºn Châu giữa Ä‘Æ°á»ng lên nông trÆ°á»ng Äiện Biên mà hai ngÆ°á»i má»›i Ä‘i lao Ä‘á»™ng ở trên ấy vá». Má»›i qua Suối Rút, sáng sá»›m Văn Cao vừa trở dáºy xúc miệng đã thủng dạ dà y, ngã ra. Chiếc xe tải của quân Ä‘á»™i chở ngÆ°á»i phải mổ cấp cứu leo các dốc Äá, Hát Lót, SÆ¡n La lên châu Thuáºn... Má»—i nÆ¡i có trạm xá lại được y tá ra xe tiêm cho ngÆ°á»i sắp chết má»™t phát hồi sức. Suốt ngà y Ä‘Æ°á»ng, xẩm tối má»›i tá»›i Thuáºn Châu - phúc bẩy mÆ°Æ¡i Ä‘á»i, bệnh viện vừa má»›i được trang bị đồ mổ và bác sÄ© chuyên khoa cÅ©ng má»›i ở Hà Ná»™i lên, chÆ°a đụng đến dao kéo. Nguyá»…n Huy Tưởng và Nguyá»…n Tuân phải là ngÆ°á»i thay mặt gia đình, theo thủ tục, ký giấy đồng ý cho mổ Văn Cao. Phòng mổ căng vải dù trắng nhÆ° trạm sÆ¡ cứu tiá»n phÆ°Æ¡ng. Má»™t đèn măng xông không đủ sáng. Nguyá»…n Huy Tưởng và Nguyá»…n Tuân phải đứng cầm Ä‘uốc soi cho ca mổ, nhÆ° Quan Vân TrÆ°á»ng đốt Ä‘uốc trÆ°á»›c xe Cam, My phu nhân. Bác sÄ© đánh thuốc mê đến sáu lần, con bệnh má»›i thiếp Ä‘i được. Nguyá»…n Huy Tưởng kể lại nói chắc là trong máu thằng nà y từ thuở trẻ đã tÃch tụ lắm sái, lắm cồn quen thuốc mê quá rồi. Văn Cao nằm lại châu Thuáºn mấy tháng, đến khi vá» Hà Ná»™i lại phải mổ ra khâu lại. Nguyá»…n Tuân, Nguyá»…n Huy Tưởng, LÆ°u Quang Thuáºn, Nguyá»…n Văn Tý thì và o lao Ä‘á»™ng ở nông trÆ°á»ng Äiện Biên... Rồi sau Nguyá»…n Tuân ra ở vá»›i Ä‘á»™i là m Ä‘Æ°á»ng ở Xuân Tre. Giữa đêm, cháy lán, Nguyá»…n Tuân mất sổ tay, lá»a lém bá»ng cả mu bà n tay: Chắc thấy lá»a giữa rừng ma quái quá, con rượu mê mải ngồi xem lÆ¡ đãng đến mức lá»a bén cả và o tay mà không biết - tôi nói đùa. Bởi không hiểu sao Nguyá»…n Tuân lại để cháy đến táºn mà n và mu bà n tay còn sần sùi má»™t vết sẹo bá»ng.
Rồi những lần ra biên giá»›i Việt Là o ở Tây Trang, những chuyến lên các là ng dân tá»™c Mông ở trên núi lòng chảo bá»c cánh đồng Äiện Biên. Con suối Náºm Rôm vắt ngang MÆ°á»ng Thanh chảy ra suối Náºm Mu sang táºn ngã ba sông Mêkông - Náºm Mu phÃa trên cố đô Luang Prabang má»™t quãng không xa. Nguyá»…n Tuân đã dầm chân trên suối Náºm Rôm. Còn tôi, đã có lần ngồi thuyá»n qua giữa ngã ba sông Mê Ông - Náºm Mu kia. Má»™t cái thÆ° Nguyá»…n Tuân viết ở lán là m Ä‘Æ°á»ng Xuân Tre.
Công trÆ°á»ng 426 Xuân Tre - Tuần Giáo
Chủ nháºt 20 tháng ba.
Tô Hoà i,
Cho đến hôm nay mình má»›i Ä‘á»c scenario (kịch bản phim) Vợ chồng A Phủ . ThÃch đấy. HÆ¡n cái facture (xây dá»±ng, cấu tạo) nouvelle (truyện vừa) được giải thưởng. Có lẽ anh scenario nà y má»›i là anh ăn Ä‘Ãch cái giải thưởng cÅ©. Những lúc nà y mình Æ°á»›c giá có Tô Hoà i. ở đây rượu suông cÅ©ng uống được ná»a cây. Hôm Ä‘i Than Uyên cÅ©ng gặp ngÆ°á»i quen Tô Hoà i. Hôm ngủ Náºm Din, máºu dịch Khôn cÅ©ng cứ há»i mình sao bác Tô Hoà i không lên vá»›i ông?
ở Tuần Giáo, hôm mình vừa tới lại gặp cả vợ chồng A Phủ. Mình chưa biết Jeuscenique (khả năng sắm vai) cô Hoà n ra sao, nhưng cũng tin là cô đóng được.
Mấy hôm nay gió Là o nổi lên nhức đầu quá. Hôm ở Than Uyên, gió Than Uyên buốt. Hại tiá»n cao hổ cốt quá. Ông có thì giá», nhìn há»™ tôi mặt mÅ©i Sông Äà (quyển Sông Äà đang in) nó ra sao?
Nguyễn Tuân
Bao nhiêu Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»ng. Chỉ trên Ä‘Æ°á»ng má»›i cảm thấy thÆ¡ thá»›i, trong thà nh phố tù túng không tìm đâu ra những thảnh thÆ¡i được. ở trên núi xuống, lại và o giá»›i tuyến. Những lần lặn lá»™i ngược xuôi sông Hiá»n LÆ°Æ¡ng lên thấu cá»™t mốc đầu sông lại xuôi Cá»a Tùng, hai bên bỠđồn địch đồn ta đóng đăng đối, những chiếc loa và nh rá»™ng hÆ¡n bánh xe đạp cứ thi nhau chõ qua mặt nÆ°á»›c lúc chá»i lúc lại hát, nhÆ° Ä‘iên.
Nhá»› sao những chiá»u Nguyá»…n Tuân, Kim Lân và tôi ra tha thẩn ngoà i Cá»a Tùng đợi Ä‘oà n thuyá»n đánh cá vá». Mặt nÆ°á»›c, mặt ngÆ°á»i và ng xuá»™m. Trên cá»a sông, những cái đồn gác con con lợp mái tôn. Má»—i tuần, tốp lÃnh bên Bắc bên Nam lại đổi phiên bá» nà y sang bá» kia. Tôi đứng má»™t chá»— thấy cát không lún gót, nháºn ra cát bể Äông ở Cá»a Tùng hạt và ng thô, không mịn nhÆ° cát Sầm SÆ¡n, Trà Cổ ngoà i Bắc.
Những ngÆ°á»i lÃnh đổi bốt hai bên cởi trần, lÆ°ng Ä‘en cháy, cùng nhau chÆ¡i bóng rổ trên cát. Không thể tưởng chốc nữa có thể ngÆ°á»i ta chui và o sau lá»— châu mai ngắm bắn chết nhau. Trên dòng sông óng ánh sóng, những tốp thuyá»n đánh cá ngoà i khÆ¡i và o, dần dần má»—i chiếc giạt vá» má»™t bên. Hai bá», ngÆ°á»i tụm lại từng đám. Là m nhÆ° Ä‘i đón thuyá»n. Không, chỉ là cái cá»› ra nhìn sang sông cho thấy mặt những xóm giá»ng cÅ©.
Mấy hôm sau trở lên Hiá»n LÆ°Æ¡ng mà cái cảm tưởng buồn buồn Cá»a Tùng ấy vẫn Ä‘eo đẳng dai dẳng vá» má»™t sá»± cách trở bá»—ng dÆ°ng.
Huyện VÄ©nh Linh hay quáºn Trung LÆ°Æ¡ng, hai bên Ä‘á»u không được phép và o khu giá»›i tuyến. Ra và o phải có giấy chứng là ngÆ°á»i ở đấy và có uá»· ban quốc tế kiểm soát. NhÆ°ng mà là m luáºt thế thôi, hầu nhÆ° ai cÅ©ng và o, cÅ©ng ra được, cả hai phÃa. Tôi có cái giấy chứng minh là m cán bá»™ Bình dân Há»c vụ huyện. Từ quáºn Trung LÆ°Æ¡ng phÃa Nam, đằng xa đã nhìn thấy. Bá»n ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i, quần áo quân sá»± trông rõ dây tua và ng vắt vai, lố nhố ra giữa cầu. Ta ở bên nà y vạch vôi trắng nói loa phản đối - tiếng oang oang to quá nhÆ° nói vá»›i ai đằng xa hà ng mấy cây số chứ không phải những ngÆ°á»i ngay trÆ°á»›c mặt. Bên ta ra cầu kÃn đáo hÆ¡n. Khách đợi giá» nhất định xe ủy ban quốc tế Ä‘i tuần qua rồi má»›i thong thả và o dÆ°á»›i bóng hà ng cây sa mu đến má»™t mái lá»u ẩn dÆ°á»›i chòm bạch Ä‘Ã n bên cầu. Chúng tôi Ä‘i lại dá»… hÆ¡n, nhÆ°ng cÅ©ng phải giữ trong ngÆ°á»i chứng minh thÆ° má»›i, thay tên khác, là cán bá»™ bình dân há»c vụ huyện VÄ©nh Linh. Cho phải phép mà thôi. Những cái chứng minh thÆ° giả, cái thông hà nh giả nhÆ° thế ai cÅ©ng biết là trà trá, thế mà cứ nhan nhản các khu vá»±c nóng trên thế giá»›i. ở Bà n Môn Äiếm, ở đảo SÃp và trên cao nguyên Gôlan ở Syri bị Itxaren chiếm đóng, ở Äông sang Tây Beclin trÆ°á»›c kia, tôi đã cầm những giấy giả ấy, mà chẳng bao giá» bị bên nà o há»i.
Chia tay vá»›i Nguyá»…n Tuân, ngà y mai tôi trở ra. Hồi ấy, Ä‘Æ°Æ¡ng má»™t đợt địch ngừng ném bom. Cá» Ä‘á» sao và ng phấp phá»›i trên Hồ Xá. Thị trấn địa đầu giá»›i tuyến trở lại vui ngay, nhÆ° chÆ°a bao giá» bị bom, chạy bom. Các hà ng quán sáng choang, nhá»™n nhịp. Äêm trên gác nhà nghỉ Hồ Xá sao mà ngẩn ngÆ¡. Cái đêm thấp thoáng cùng ai dở dang ngáºm ngùi chốc lát. Cá»a sổ nhìn xuống Ä‘Æ°á»ng chÃnh chong đèn suốt sáng nhÆ° Ä‘Æ°Æ¡ng qua má»™t quãng khác, lẫn lá»™n trÆ°á»›c sau, dòng sông và cá»a biển, nhịp cầu ná»a xanh ná»a cánh gián, tà áo dà i trắng vá»›i những cây hÆ°Æ¡ng, những túp lá»u, bên kia Trung LÆ°Æ¡ng lau sáºy hoang vu, những gặp gỡ và ká»· niệm, tình cảm trong con ngÆ°á»i cÅ©ng sông có khúc ngÆ°á»i có lúc nhÆ° chân Ä‘i trên Ä‘Æ°á»ng.
VÄ©nh Linh hoà bình bây giá» khác xÆ°a, nhÆ°ng má»—i lần qua tôi vẫn má»™t ná»—i bâng khuâng ấy. Cuối 1975, chuyến tà u suốt Hà Ná»™i - Sà i Gòn và o ga Tiá»n An cách trên Bến Hải hÆ¡n mÆ°á»i cây số. NgÆ°á»i đôi bên hà ng tà u xôn xao, náo nức vì sắp qua sông Hiá»n LÆ°Æ¡ng, sắp qua... Những ngá»n cá» sắc lÆ°á»›t ráºp rá»n bên nhịp tà u gáºp ghá»nh, Ä‘á»™t nhiên dòng sông trắng má» hiện ra trÆ°á»›c cá»a sổ. Sông Hiá»n LÆ°Æ¡ng đây Æ°? Những bụi tre mép bá» xoã. cà nh lá xuống mặt nÆ°á»›c phẳng lặng má» má» sÆ°Æ¡ng chiá»u. NhÆ° má»i con sông miá»n Trung trong mát trÆ°á»n trên mặt sá»i không viá»n cát. Là m sao tôi trở vá» Hiá»n LÆ°Æ¡ng, Bến Hải dòng nÆ°á»›c bối rối Ä‘á» ngầu chảy năm nao. Có phải cái buồn cứ vẩn vÆ¡ ám ảnh mãi?
Rồi thá»i gian xa Ä‘i, mà vẫn nhá»› thế. TrÆ°á»›c đây và i năm, má»™t lần Nguyá»…n Văn Bổng và tôi có dịp Ä‘i dá»c TrÆ°á»ng SÆ¡n - vá»›i tôi, là lần đầu, còn Nguyá»…n Văn Bổng thì đã bốn năm lần vượt TrÆ°á»ng SÆ¡n trong hai cuá»™c kháng chiến, khi Ä‘i bá»™, khi máy bay chở từng quãng. Các nhà lịch sá» quân sá»± Ä‘Æ°Æ¡ng bà n cãi Ä‘Æ°á»ng TrÆ°á»ng SÆ¡n - Ä‘Æ°á»ng TrÆ°á»ng SÆ¡n theo lịch sá» quân sá»± bắt đầu từ đâu trong vùng rừng Hoà Bình, Ninh Bình hay đèo Mụ Dạ hay nhÃch ra táºn má»m đầu rặng núi đá vôi rải rác ở Xuân Mai, ở Miếu Môn - nÆ¡i đã má»c lên nhiá»u doanh trại táºp luyện vượt TrÆ°á»ng SÆ¡n, và và o đến trong kia, Ä‘Æ°á»ng TrÆ°á»ng SÆ¡n xuống Long Thà nh hay còn xa nữa. Xa đến đâu chẳng được những ngÆ°á»i chiến sÄ© trèo núi và o các chiến trÆ°á»ng mịt mù xa. Những con Ä‘Æ°á»ng tháºt ấy cÅ©ng nhÆ° ná»—i Ä‘au đã qua Ä‘i, Ä‘Æ°á»ng TrÆ°á»ng SÆ¡n kháng chiến ngà y nay chỉ có thể dá»±ng lại là m ká»· niệm má»™t trạm giao liên, má»™t kho đạn, kho lÆ°Æ¡ng, má»™t bãi khách ven suối và má»™t mÅ©i tên chỉ và o ngà n cây. ÄÆ°á»ng lá»›n TrÆ°á»ng SÆ¡n bây giá» nhiá»u quãng là m theo Ä‘Æ°á»ng 13 cÅ© của Pháp rồi Mỹ trải nhá»±a mở rá»™ng. Không phải ngÆ°á»i Pháp ngà y trÆ°á»›c chỉ là tác giả Ä‘Æ°á»ng số 1 xuyên Việt má»ng manh lượn bên bá» cát bể Äông mà má»™t viên đạn trái phá ngoà i biển bắn và o cÅ©ng có thể chặt đứt đôi má»™t quãng ven núi. Con Ä‘Æ°á»ng bá»™, Ä‘Æ°á»ng xe lá»a ấy chỉ là đưá»ng là m ăn và trÆ°ng diện. Mà ý đồ chiến lược của ngÆ°á»i Pháp là m Ä‘Æ°á»ng quân sá»± số 4 chắn biên giá»›i phÃa bắc, rồi vòng xuống bao quanh Äông DÆ°Æ¡ng. Từ Trà Cổ lên MÆ°á»ng Tè. Quãng Móng Cái tá»›i chấm Cao Bằng qua Bảo Lạc tá»›i Mèo Vạc Hà Giang, sang Là o Cai, sang Lai Châu và o MÆ°á»ng Tè đã được khảo sát và khởi công bắc nhiá»u cầu.
ở MÆ°á»ng Tè, vắt sang Là o bắt và o Ä‘Æ°á»ng 13, Luang Prabang xuống Pát Xế, tạt và o Quảng Bình rồi đến Ba Biên Giá»›i mở ra hai Ä‘Æ°á»ng, má»™t rẽ Stung Treng và o Campuchia, má»™t lên cao nguyên Lang Biang xuống miá»n đông Nam Bá»™. ÄÆ°á»ng trong Ä‘Æ°á»ng ngoà i song song Ä‘Æ°á»ng kinh tế và dong chÆ¡i vá»›i Ä‘Æ°á»ng quân sá»± bá»c năm xứ Äông DÆ°Æ¡ng lại. Những năm sau cùng - trÆ°á»›c khi bị Nháºt quáºt ngã, ngÆ°á»i Pháp còn có kế hoạch rá»i thủ đô Äông DÆ°Æ¡ng ở Hà Ná»™i và o Äà Lạt, - cao nguyên trong sâu giữ thế chiến lược lâu dà i.
Chúng tôi qua cầu Hiá»n LÆ°Æ¡ng rồi nghỉ lại. Cây cầu đã long nhịp, những thanh sắt rên rỉ dÆ°á»›i bánh xe. Má»›i nhá»› ra hồi ấy mải để ý quang cảnh thá»i sá»± nÆ¡i trá»› trêu bị chia đôi, quên mất cầu nà y chỉ là cầu dã chiến, quân Ä‘á»™i Pháp lắp vá»™i cho các cuá»™c hà nh quân trong chiến tranh 1946-1954. Năm 1946, hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c khi tôi là m phóng viên báo và o mặt tráºn nam Trung Bá»™ đây chỉ là cái bến phà . Cái cầu mảnh dẻ bị gánh nặng lịch sá» và thá»i gian đè xuống đã xác xÆ¡, tà n tạ quá. Doanh trại bá» bắc, cá» xanh om. PhÃa nam, giữa lau lách chằng chịt ngổn ngang má»c lên má»™t nếp nhà mái ngói ba gian, đấy là cá»a hà ng bách hoá của hợp tác xã. Chúng tôi mua má»—i ngÆ°á»i má»™t chiếc quạt giấy. Rồi ra nằm bãi cá», quạt nắng chiá»u. Mấy con bò nhà ai thong thả gặm cá» quanh trên đầu. Vẻ thản nhiên trÆ¡ gan cùng tuế nguyệt của cảnh váºt gợi má»™t ná»—i buồn thê lÆ°Æ¡ng. Ngà y trÆ°á»›c, trông sang chá»— nà y cÅ©ng cá» và lau ngáºp đầu, là ng xóm và quáºn lỵ Trung LÆ°Æ¡ng bị dồn và o trong kia. Cuá»™c Ä‘á»i và má»i việc đã biến đổi nhÆ° ánh nắng chiá»u Hiá»n LÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng nhà n nhạt quanh mình.
Thế là đoà n tà u lên Là o Cai chạy thâu đêm.
Chúng tôi cÅ©ng thức trắng đêm. Ba ngÆ°á»i ngồi lim dim mắt. Chai bia thứ hai mÆ°Æ¡i bốn đã hết lúc nà o, tà u lắc, vá» chai đụng nhau xoang xoảng. Con ngÆ°á»i và con tà u lÆ° đừ thức vá»›i những nhá»› lại Hai cá»a toa tà u đã bị khoá mà hồn bay ra ngoà i kia đêm trăng trắng bá»i bá»i. Sáng bạch, tà u và o Cốc Lếu. Bên sông biên giá»›i, rừng cao su của Trung Quốc tốt lá xanh rì. Chúng tôi trá» trên gác ty BÆ°u Ä‘iện, hôm sau và o Sa pa.
NgÆ°á»i hay Ä‘i, những chân Ä‘i nhà nghá» kiểu kháng chiến Việt Nam từ lâu thÆ°á»ng gắn bó vá»›i bÆ°u Ä‘iện. Rong ruổi Ä‘Æ°á»ng đất, Ä‘Æ°á»ng ngá»±a, Ä‘Æ°á»ng xe đạp rồi tối đến ngủ trỠở luôn nhà dây thép. Nguyá»…n Tuân thì dá»… chịu vì nhÆ° thế không phải tìm đến trạm nhỠđóng dấu và o sổ tay và trang viết để được cái thÃch nhìn dấu ấn nÆ¡i đến nÆ¡i Ä‘i. Tôi Ä‘i lên cao nguyên Äồng Văn, Mèo Vạc từ hồi chÆ°a có ô-tô Ä‘Æ°á»ng Hà Giang - Äồng Văn sang Mèo Vạc. NgÆ°á»i công tác, ngÆ°á»i buôn mang vác, gồng gánh Ä‘Æ°á»ng dà i má»™t trăm, hai ba trăm cây: số đèo dốc - từ vùng oi bức thị xã lên thung lÅ©ng Quản Bạ dÆ°á»›i dốc Cổng Trá»i, đầu chợ Quản Bạ còn lại cái bảng xi măng thá»i Pháp đắp nổi dòng chữ khà háºu Pháp (Climat de France) rồi lên nữa đến những vùng cao nhà trÆ°á»ng nghỉ đông không bao giá» biết mùa hạ. Tôi Ä‘i và ăn nghỉ theo chặng ngá»±a bÆ°u Ä‘iện. Trạm trưởng Hà Văn Môn ở Yên Minh đóng gói cái mà n, cái chăn dạ của tôi và o bao tải gắn xi nhÆ° bÆ°u kiện cẩn tháºn. Bắt đầu lên núi qua Vằn Chải, Sà Phin đến Phó Bảng. Con ngá»±a thồ bÆ°u kiện lên dốc, anh bÆ°u tá và tôi thong thả theo ngá»±a. NgÆ°á»i nghá» Ä‘i đã có ngữ chân, vừa tối thì tá»›i trạm trên. Ngủ cánh đồng Phó Cáo, hôrn sau lên Äồng Văn. Äến khi sang Mèo Vạc tôi vỠở LÅ©ng Phin, con ngá»±a trạm phải đèo thêm cái chăn bông to xù của huyện Ä‘Æ°a khách dùng. Chuyến Ä‘i Là o Cai nà y chúng tôi được chung nhau cái thú uống bia suốt đêm trên tà u. NhÆ° buổi chiá»u ngồi gốc liá»…u bá» hồ bên nhà Thuá»· Tạ. Rồi cÅ©ng lại nhá» Ä‘Æ°á»ng và ở nhá» nhà bÆ°u Ä‘iện, Nguyá»…n Tuân vá»›i Văn Cao ở lại Sapa. Tôi thì đợi trong Lai Châu ra đón và o Phong Thổ. Cảm thấy chÆ°a hết cái ngá»™t ngạt thà nh phố, cái buồn nông ná»—i tiểu thuyết MÆ°á»i năm, tôi lại Ä‘i nữa.
Và o Sapa nghỉ lại trên gác nhà bÆ°u Ä‘iện huyện. Vùng nghỉ mát Sapa những năm ấy còn heo hút, hoang tà n. Các nhà trá» tối hun hút ở ngay chợ chứa lái buôn Ä‘Ã o, máºn và ngÆ°á»i mua hạt giống su hà o, hoa lÆ¡. Nhà nghỉ máºu dịch, má»™t dẫy nhà sà n lá»ng cuối phố. Khách có công việc vá» huyện trỠđấy. Trên đỉnh núi, má»™t khách sạn cÅ© được sá»a sang lại bên Ä‘Ã i thiên văn. Chuyên gia Ba Lan ngà nh nà y ở và đôi khi ngÆ°á»i du lịch nÆ°á»›c ngoà i ghé lên. Tôi đã quen ở trá» các cá»a hà ng bách hoá, các bÆ°u Ä‘iện huyện, nhà bÆ°u tá xã - những nÆ¡i dừng chân cÆ¡ Ä‘á»™ng ở vùng núi, nhÆ°ng đây lần đầu má»™t chặng trên tỉnh xuống huyện, Nguyá»…n Tuân và Văn Cao Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng dây kiểu nà y. Sapa đượm vẻ yêu kiá»u cho ngÆ°á»i đến vá»›i thiên nhiên, giữa thiên nhiên. Không heo hút nhÆ° Mẫu SÆ¡n không giống má»™t thứ đồ chÆ¡i bé bá»ng nhÆ° Tam Äảo, Ba Vì. TrÆ°á»›c mặt, lừng lững ngang mắt triá»n núi Hoà ng Liên trải ra mà u tÃm bao la, đôi khi nắng lên nhÆ° cÆ¡n mÆ°a bóng mây hồng xuống xung quanh đỉnh Phanxipan cao nhất nÆ°á»›c. Theo trà nhá»› đến nÆ¡i đến chốn của Nguyá»…n Tuân, đỉnh Hoà ng Liên đúng 3.142 thÆ°á»›c mà năm vừa qua, Nguyá»…n Tuân đã theo má»™t Ä‘oà n cán bá»™ nghá» rừng lên đến chá»— chót vót ấy. ở Sapa, xuống thung lÅ©ng có trạm thuá»· Ä‘iện cÅ© thá»i Pháp, trèo và i bÆ°á»›c sang khe suối đã và o nÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i Mèo, đối diện vá»›i bên phố lát đá tảng mà ngÆ°á»i xuôi lên ở thà nh phố đã lâu Ä‘á»i. Ngôi nhà thá» nguy nga hiện ra, ngá»n tháp rêu phong xanh mÆ°á»›t nhÆ° đỉnh núi đá: Äầu thế ká»· nà y, linh mục Savina đã tu ở đấy, cùng thá»i kỳ cố Hiá»n ngÆ°á»i Pháp ở nhà thá» Xoạ Hồ trên núi bên NghÄ©a Lá»™. Linh mục Savina đã viết quyển Lịch sá» dân tá»™c Mèo và là m bá»™ Từ Ä‘iển Pháp Mèo in ở Hồng Công từ 1920. NgÆ°á»i Mèo sùng đạo ở Sapa, tôn ông cố Savina là vua Mèo. Chiến tranh thế giá»›i lần thứ nhất 1914-1918, đế quốc Äức đã xúi giục ngÆ°á»i Mèo ở tây bắc Việt Nam và bắc Là o nổi dáºy. Cố đạo Savina là m cố vấn chÃnh trị trong quân Ä‘á»™i Pháp Ä‘i dẹp loạn. Năm 1918, Savina má»i được tất cả các vua Mèo vá» há»p ở Xiêng Khoảng. Tại há»™i nghị, toà n quyá»n Äông DÆ°Æ¡ng đã ký vá»›i các thủ lÄ©nh Mèo những văn bản qui định chế Ä‘á»™ chÃnh trị và hà nh chÃnh cho dân tá»™c nà y. Từ đấy, ngÆ°á»i Mèo ở ba xứ Äông DÆ°Æ¡ng Ä‘á»u trá»±c thuá»™c chÃnh phủ Pháp mà đại diện là quan công sứ đầu tỉnh. Lại đặt ra chức thống lý thống quán cho ngÆ°á»i Mèo tá»± quản nhau. Savina tu ở Sapa cho đến khi qua Ä‘á»i. Tá»›i những nÆ¡i sÆ¡n cùng thuá»· táºn khuất nẻo đến đâu, ai đấy chá»› vá»™i nghÄ© hôm qua chÆ°a có má»™t bà n chân xa lạ nà o đến, mặc dầu con ngÆ°á»i bao giá» cÅ©ng lấy tưởng tượng đó là m má»™t kiêu hãnh.
Suốt chiá»u, Nguyá»…n Tuân ngồi ngoà i hiên gác nhìn sang Hoà ng Liên SÆ¡n. MÆ¡ mà ng lại chuyến Ä‘i năm ngoái, đãng tá» Ä‘Æ°Æ¡ng ngất ngÆ° trong da trá»i xanh lam, trong mây trắng ngẩn ngÆ¡ trên kia. Hay là lại muốn lên chóp núi lần nữa, hay là sao... Äêm ấy sÆ°Æ¡ng mù trong thung lÅ©ng dâng lên nhÆ° bông giắt và o trong cá»a sổ gác. Chúng tôi được nghe má»™t câu chuyện Ä‘á»i ngÆ°á»i. Ngoà i hai mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c...
NgÆ°á»i ngồi trÆ°á»›c mặt chúng tôi, y sÄ© Tái Sinh trạm trưởng trạm xã huyện. Tái Sinh có nghÄ©a là sống lại. Cái tên anh tá»± đặt cho mình. Anh quê gốc dÆ°á»›i Thái Bình. Nhiá»u bà con công giáo Ä‘Æ°á»ng bể đã lên sinh nhai trên nà y, có khi di chuyển cả là ng cả cha cố Ä‘i theo, nhÆ° ở Bản Hẻo bên NghÄ©a Lá»™.
Anh yêu cô Äà o nhà ngoà i phố. Má»™t cố đạo Tây cÅ©ng mê Äà o. Ông cố dê cụ có Ä‘iá»u kiện và hoà n cảnh dá»… quyến rÅ© Ä‘Ã n bà . Ná»—i Ä‘au, ná»—i lo của hai ngÆ°á»i được cắt bá» bằng cách là m nhÆ° ngÆ°á»i Ä‘i săn bắn trong núi là phải giết lão cố đạo. Anh đã đâm chết lão rồi trốn lên gác chuông nhà thá». Ná»a đêm, có ngÆ°á»i Ä‘Æ°a anh luồn rừng chạy ra bá» sông Hồng. Anh chặt chuối ken bè, chiếc bè chuối Ä‘Æ°a anh trôi xuống Yên Bái - vùng tá»± do ngoà i kháng chiến.
Anh được Ä‘i há»c y tá. CÅ©ng từ đấy, tên anh là Tái Sinh.
Chiến dịch biên giá»›i 1950, Là o Cai được giải phóng. Y sÄ© Tái Sinh trở vá» Sapa. Thì Äà o đã lấy chồng. Cuá»™c chia tay bá» sông xÆ°a đã phai má».
Bên Lai Châu Ä‘iện báo có ngÆ°á»i sang đón tôi. Nguyá»…n Tuân và Văn Cao cuốc bá»™ tiá»…n tôi má»™t trÆ°á»ng đình dà i dà i. Chẳng lẽ lại Ä‘i nữa, Ä‘Æ°Æ¡ng thuáºn chân - Nguyá»…n Tuân nói. NhÆ°ng cÅ©ng không trở vá» Sapa hôm ấy, hai ngÆ°á»i vá»›i tôi ngủ lại ở má»™t lán lâm trÆ°á»ng dÆ°á»›i dốc Ô Qui Hồ. Tiếng suối chảy trong đêm mênh mông, tối Ä‘en, đôi lúc lẫn vá»›i gió rát rà o, nhÆ° sóng biển. Máy bay xuống đêm Simphêrôpôn thủ phủ bán đảo CrÆ°m, nghe ra xung quanh có tiếng sóng biển Hắc Hải, nhÆ°ng sáng sá»›m má»›i biết đấy là gió rừng bạch dÆ°Æ¡ng quanh nhà ở giữa thà nh phố. Äây chỉ có gió và o sÆ°á»n núi, cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± thế.
Nguyễn Tuân nắm tay tôi mà rằng:
- Cái số tao xưa nay cứ phải đi tiễn mà y. Thế thì ra là m sao?
Rồi lại nói vui:
- NhÆ°ng mà trÆ°á»ng đình xa quá, những má»™t ngà y Ä‘Æ°á»ng, ná»a Ä‘Æ°á»ng rồi. Từ Ô Qui Hồ mà và o MÆ°á»ng So, ba ngà y ngá»±a chứ mấy. Nà y, nhá»› ngắm những cái chá»m Pu Xam Cáp há»™ tao.
Quả tháºt, chúng tôi có cái duyên thÆ°á»ng gặp nhau -cÅ©ng nhÆ° chia tay nhau giữa Ä‘Æ°á»ng. Khi Nguyá»…n Tuân ở lại VÄ©nh Linh tôi vá» Hà Ná»™i, khi Nguyá»…n Tuân đến Tuần Giáo rồi và o Äiện Biên tôi lên Tủa Chùa, lại cái lần ở đèo Mã Pì Lèng ra, Nguyá»…n Tuân vá» xuôi còn tôi lên Äồng Văn, rồi lại Ä‘em nhau Ä‘oản đình trÆ°á»ng đình táºn phÆ°Æ¡ng trá»i, tình cá» gặp ở MatxcÆ¡va, tôi Ä‘i Vacsava... Chú liên lạc ở Lai Châu ra dắt ngá»±a cho tôi và o Bình LÆ°, ngà y mai qua thác Gió. ở ngã ba Bình LÆ°, cái cá»™t chỉ Ä‘Æ°á»ng Pháp xây từ năm tôi má»›i oe oe chà o Ä‘á»i. DÆ°á»›i con số năm 1920, những dòng chữ chỉ cây số và đưá»ng ngá»±a sang Than Thuá»™c xuống Tam ÄÆ°á»ng, đến Thèn Xin, và o MÆ°á»ng So huyện ly Phong Thổ. Dãy Pu Xam Cáp mà Nguyá»…n Tuân nhá» tôi ngắm há»™ suốt ngà y lúc nà o cÅ©ng cháºp chá»n nhấp nhô bên tay trái.
Có đến hai ba tháng sau, khi tôi ở vùng cao Phong Thổ xuống huyện ly ở MÆ°á»ng So, nháºn được Ä‘iện Sapa Nguyá»…n Tuân đánh và o, tỉnh ủy Lai Châu chuyển. Chắc hôm ấy ông còn ở nhà dây thép, Ä‘iện đánh nhá» không mất tiá»n, dà i cả trang nhÆ° thÆ°.
Tôi má»›i biết sau đấy, Nguyá»…n Tuân và Văn Cao dá»n xuống ở trạm xá vá»›i y sÄ© Tái Sinh. Câu chuyện tình buồn kia Tái Sinh chỉ kể má»™t lần, nhÆ°ng cái day dứt còn lại, hôm nà o Tái Sinh cÅ©ng há»i khách: tôi tiêu diệt thằng Tây thế là hà nh Ä‘á»™ng cách mạng hay là trả thù cá nhân, tôi báo cáo là cách mạng, tổ chức huyện thì nháºn xét là không phải, cho nên tôi chÆ°a có huân chÆ°Æ¡ng. Các ông thấy thế nà o? Nguyá»…n Tuân bảo tôi thÆ° hay Ä‘iện trả lá»i há»™ cho hai ông, vì lẽ tôi thà nh thạo các việc vá» tổ chức! Nguyá»…n Tuân đã bảo Tái Sinh thế rồi.
Muốn ở lại ngắm mãi Phanxipăng mà không được Văn Cao ốm sốt. Nguyá»…n Tuân phải Ä‘Æ°a Vua ra Là o Cai, lấy vé tà u cho Vua vá» Hà Ná»™i má»™t mình. Chúng tôi hay gá»i đùa Văn Cao là Vua, là Văn vÆ°Æ¡ng. Hợp vá»›i cái gã tÃnh thÃch thú ngÆ°á»i ngưỡng má»™, Æ°a ngồi phán và ban phát lá»i lẽ nhÆ° sấm ký.
Nguyễn Tuân ở lại một mình là m khách của tỉnh, đợi chuyến và o Bắc Hà .
Gá»i đồng chà nhà văn Tô Hoà i Lai Châu (Tây Bắc) - nhá» Văn phòng Tỉnh uá»· Lai Châu chuyển há»™.
Simacai (Tân Mã Nhai) 8/6/1965
Ông Tô Hoà i
Mình có cái may là gặp liá»n hai phiên chợ. Chợ Bắc Hà và chợ Simacai. Äông, nhiá»u mà u sắc. Äà o, mạn, thắng cố v...v... Simacai cách biên giá»›i có 8 km. Tôi không khoẻ, cho nên tá»›i đây rồi lại quay ra Bắc Hà và vá» Lao Cai và xuôi Thủ đô, sau khi nói chuyện phục vụ. Äịnh lần sau sẽ tua má»™t vòng Bản Lầu MÆ°á»ng KhÆ°Æ¡ngh Pha Long qua Simacai Bắc Hà rồi Bảo Nhai Phố Lu.
Bắc Hà mát dịu chứ không mát gắt nhÆ° Sapa. Cảnh Bắc Hà (Pa kha) cÅ©ng đẹp hÆ¡n Sapa. Anh giao thông bÆ°u Ä‘iện và đưá»ng dây Bắc Hà - Simacai cÅ©ng có nhiá»u đặc Ä‘iểm vùng núi, viết được. Hôm ông ở công trÆ°á»ng 112 Ô Qui Hồ Ä‘i Bình LÆ° tháºt vẫn còn là may. Ông Ä‘i buổi sá»›m thì đêm ấy mÆ°a to, thác nÆ°á»›c xô đá xô cây nghẽn thêm nhiá»u quãng Ä‘Æ°á»ng.
Văn Cao sÆ°ng phổi từ hôm ấy, vỠđến Là o Cai phải tiêm má»™t Bérie thuốc và bác sÄ© bảo phải và o ngay bệnh viện. Văn Cao sợ quá. Tôi cÅ©ng ngại. Liá»n lấy vé luôn cho ông ấy ra tà u xuôi vá» Hà Ná»™i, vỠđấy mà và o Việt Xô - tôi thấy còn hÆ¡n là nằm ở Là o Cai. Từ hôm Vua vá», tôi vẫn nằm ở phòng khách tỉnh uá»·. Thấy lúc xuất phát Hà Ná»™i, chúng ta là má»™t tổ 3 ngÆ°á»i. Và nay tổ chỉ còn có má»™t mình lÃnh già nà y. Hôm qua phải rút luôn má»™t hÆ¡i 26 cây số dốc, má»i chân quá. Nay vẫn còn má»i và uống gần hết chá»— cao hổ. Chúc ông viết khoẻ và xong. Mong sẽ có dịp Ä‘i Lai Châu và o má»™t dịp nà o cuối năm. Ông viết thá» kể chuyện Ô Qui Hồ Bình LÆ° Phong Thổ Lai Châu ch o tôi nghe vá»›i.
Ng. T.
(Nguyá»…n Tuân công trÆ°á»ng 426 Tuần Giáo khu tá»± trị Thái Mèo).
1966, chúc mừng năm mới!
Tô Hoà i Æ¡i, trên nà y lạnh quá. Bá»™ xÆ°Æ¡ng đã buốt sẵ n vì tê thấp mùa nà y, lên đây cà ng buốt tợn. Chá»— công trÆ°á»ng là m Ä‘Æ°á»ng mình ở chung quanh lại là núi đá (nhÆ° kiểu núi đá Bắc SÆ¡n Quỳnh SÆ¡n) nên đêm cà ng buốt tợn. Chá»— mình ở cách Tuần Giáo khoảng 20 cây, cách Äiện Biên khoảng 70 cây. Váºy mà từ hôm lên mình chÆ°a ra Tuần Giáo. Mình đã lên từ sá»›m thứ hai 7/12. ChÃn giá» sáng cất cánh, 10 giá» 50 đã ở giữa cánh đồng MÆ°á»ng Thanh (không kể ná»a giá» Ä‘á»— xuống Nà sản, váºy là giá» bay mất có 1 tiếng 20 phút). Váºy là trong năm mình 3 lần Ä‘i Tây Bắc, 2 lần vô giá»›i tuyến.
Tình hình là m Ä‘Æ°á»ng cÅ©ng có những thuáºn lợi và khó khăn má»›i. Bây giá» vẫn là đánh nhau vá»›i núi non sông suối bằng hai bà n tay con ngÆ°á»i. Kế hoạch đặt lúc đầu cÅ©ng có bốc đồng, nên bây giá» nó má»›i rõ ra là còn phải và i ba năm má»›i hoà n bị xong. Các thứ máy dÅ©i, máy húc, máy ngoạm không phải là không có nhÆ°ng phải có ngÆ°á»i lái máy, ngÆ°á»i chữa máy. Mà các ông lái đó không phải là má»™t tuần má»™t tháng là có ngay. NhÆ° thế nà y là con Ä‘Æ°á»ng chÆ°a xong mà cuốn sách định viết đã phải cắt băng khánh thà nh đó rồi. Thôi, mùa xuân lên đây má»™t chuyến nữa, rồi vá» là viết, cuối năm xong.
Ng. T.
Phố Lu Là o Cai 12/6
Anh Tô Hoà i,
ThÆ° trÆ°á»›c viết từ Simacai má»™t ngà y phiên chợ có nắng. ThÆ° nà y viết sau ba ngà y Ä‘i bá»™ liá»n 70km, dÆ°á»›i mÆ°a, hôm trÆ°á»›c mÆ°a lÅ© to tắc suối phải vòng lên bản Mèo tránh lÅ©. Hôm trÆ°á»›c mÆ°a, hôm sau mÆ°a, hôm sau nữa lại mÆ°a nữa. Từ Simacai ra Bắc Hà , ngủ Bạc Hà vẫn mÆ°a. Hôm sau từ Bắc Hà ra Bảo Nhai, vượt Cổng Giá»i (vẫn lại Cổng Giá»i) và qua sông Chảy. Sá»›m sau, Bảo Nhai vá» Phố Lu, ngủ Phố Lu, sá»›m chá» lâu thì Ä‘i tham quan lại chiến trÆ°á»ng của Trung Ä‘oà n Thủ đô cÅ©. NgÆ°á»i mình vẫn Ä‘ang hâm hấp sốt, mấy hôm Ä‘i trong mÆ°a vẫn sốt tiếp. Cao mang Ä‘i hết, phải nhỠđịa phÆ°Æ¡ng tiếp cao cho m á»›i rút Ä‘Æ°á»ng được nhÆ° váºy.
Mệt, khổ, nhÆ°ng hình ảnh lượm vá» giao thông bÆ°u Ä‘iện cÅ©ng không đến ná»—i nghèo lắm. ÄÆ°á»ng dây Là o Cai nhÆ° thế là căn bản tôi nhÆ° tóm được đây rồi. Äịnh Ä‘i nốt hai huyện Bát Xát và MÆ°á»ng KhÆ°Æ¡ng nữa thì tôi hoà n chỉnh Ä‘Æ°á»ng dây của tôi. Là o Cai có 5 huyện tất cả thì chuyến mùa mÆ°a nà y, nhÆ° thế là tôi Ä‘i xong được 3 huyện rồi. Má»™t huyện xuôi (Bảo Thắng), má»™t huyện núi ná»™i địa Sapa và má»™t huyện n úi biên giá»›i Bắc Hà - Simacai cách biên giá»›i 2 km chim bay.
NgÆ°á»i mệt, chân má»i, năm hôm chỉ ăn cháo và sữa. Mệt má»i chân tay, lÆ°ng nhÆ°ng lòng thì có cái lâng lâng của má»™t ngÆ°á»i chủ nhân ông đất nÆ°á»›c tiến lên, đất nÆ°á»›c tiến theo mình và mình theo nÆ°á»›c và đất mà tiến lên.
Hôm ở Phố Lu tôi nhá»› ông và ông Văn Cao quá (Tá»™i, cái thằng chuyên Ä‘i Äiện Biên Phủ 1958 nó bị mổ nằm lại SÆ¡n La, chuyến nà y là cÅ©ng tim phổi và phải Ä‘Æ°a vá», bá» cuá»™c).
Tôi định Ä‘i nốt giÆ°á»ng MÆ°á»ng KhÆ°Æ¡ng đây. Mong ông Ä‘i được Sìn Hồ và nhất là MÆ°á»ng Tè. Cái quà quý nhất ông sẽ kể cho tôi nghe sau nà y tôi nghÄ© rằng phải là những cảm xúc vá» huyện MÆ°á»ng Tè biên giá»›i và đầu nguồn Sông Äà !
Nguyễn Tuân
Ä.c Tô Hoà i (nhà văn) Tỉnh uá»· Lai Châu (Tây Bắ c) - Nhá» các Ä‘.c văn phòng tỉnh uá»· chuyển thÆ° tiếp nếu Ä‘.c Tô Hoà i đã xuống huyện. Văn phòng Tỉnh uá»· chuyển bÆ°u Ä‘iện MÆ°á»ng Lay: Ä‘. c Tô Hoà i đã Ä‘i Sìn Hồ, Ä‘á» nghị chuyển.
28/6/1966
Ông Tô Hoà i
Hai thÆ° của ông cùng tá»›i má»™t lúc, đến dăm sáu hôm nay rồi. NhÆ°ng tôi lÆ°á»i, nay đấu tranh tÆ° tưởng mãi má»›i viết được cho ông. Nhất là cách đây má»™t tuần, tôi lại chÆ¡i đằng quý quyến, bà nhà ông cÅ©ng cho biết là ông ngã ngá»±a ở Phong Thổ, trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i Dà o San. Theo cách hiểu chủ quan của tôi thì bà ấy vừa lo vì tai nạn thượng du Bắc Kỳ, nhÆ°ng cÅ©ng có vẻ lý thú vì những sá»± rÆ¡i ngã trữ tình ấy.
Hình nhÆ° hôm qua trẻ con nhà ông ngồi xe cÆ¡ quan sang địa Ä‘iểm sÆ¡ tán (vẫn cái chá»— Ä‘Æ°á»ng 18 ấy đấy). Tôi cÅ©ng vừa nháºn thÆ° ông Hồng khoe rằng viết xong rồi cái trang cuối cùng của tiểu thuyết dà i của ông ấy và o đầu tháng 7, ông xuống thanh toán contrat (hợp đồng) vá»›i Há»™i. Và mặt khác, chuẩn bị Ä‘i khu 4 khói lá»a cùng bạn Tế Hanh. Khu TÆ°, khu TÆ° anh dÅ©ng! - Chao ôi, nếu nó cứ tiếp diá»…n xâm phạm bầu trá»i Hà Ná»™i - quãng Xuân Mai, có ngà y hai lần cả sá»›m cả chiá»u nhÆ° hôm 25/5 vừa rồi thì Hà Ná»™i là khu TÆ° chứ gì nữa! Tôi nghe có đến mấy ngÆ°á»i nói cái câu tôi vừa trÃch dẫn đó. NhÆ° thế thì lúc ấy nên Ä‘i đâu? Vẫn và o khu TÆ° hay Ä‘i và o ná»™i ngoại thà nh anh dÅ©ng? Có ý bảo hiện nay Tây Bắc, cụ thể là SÆ¡n La cÅ©ng Ä‘ang không kém gì Vinh, Thanh Hoá. Hầm hà o ở Hà Ná»™i Ä‘á»™ nà y là m có vẻ chu đáo hÆ¡n. Trần bằng bê tông đúc sẵn lại có ống lá»— thông hÆ¡i nữa, xa trông nhÆ° cái ngoi lên của ống khói nhà máy...
Cầu Ninh Bình thế là há»ng Ä‘ang chữa. Cầu Ä‘Æ°á»ng quốc Lá»™ Gián Khẩu Äoan Vỹ hình nhÆ° cÅ©ng bị. Nghee nói cÅ©ng Ä‘ang chữa. Nay mai, tôi định vẫn Ä‘i tiếp cho Tổng cục BÆ°u Ä‘iện, Ä‘i tuyến duyên hải từ Móng Cái đến huyện Nga SÆ¡n, Háºu Lá»™c. Thanh Hoá.
Vua hôm nay Ä‘i nhổ cái răng hà m. Ông cao lâu nhà thÆ°Æ¡ng Ä‘au mắt nà y chuyển thà nh nghá» quốc doanh. Ông lại là m công ngay ở đó, ăn vòi bia theo giá» nhà nÆ°á»›c tháng lÄ©nh 50 tá» nhÆ° má»™t ngÆ°á»i bỉnh bút mà không viết bà i nà o. Quán bia bà cai ách vẫn còn bữa Ä‘á»±c bữa cái, nhÆ°ng xem ra cÅ©ng khó thá».
Äịch ngụy váºn tôi Ä‘ang chuẩn bị viết bà i thứ hai. Bà i đầu được trả đặc biệt (mÆ°á»i đồng) và bà i đó đánh máy ra 5 trang, tôi giao bà i trÆ°á»›c hôm Ä‘i Là o Cai Simacai và đêm 9/6 lại được nghe phát lú c 11 giỠđêm ở giứa Bắc Hà mÆ°a thâm gió núi sau má»™t ngà y Ä‘i mÆ°a vượt suối tắc. Äêm ấy tôi có những cảm xúc yêu Ä‘á»i lắm. Nà y ông viết má»™t bà i gì cho nó Ä‘i. Viết cho nguy váºn, tôi thấy rất nên vì nó rõ rà ng ra cái efficace immédiate (hiệu quả tức khắc).
Ông cố nhá»› há»™ nhiá»u chi tiết MÆ°á»ng Tè - cái nói tôi chÆ°a được Ä‘i tá»›i và ông thì Ä‘ang Ä‘i tá»›i.
Chà o hÆ°u hÆ°u gió thổi sông ÄÃ
Ng. T.
Ä.c nhà văn Tô Hoà i Hà Giang - KÃnh nhá» các Ä‘.c Tỉnh uá»· Hà Giang chuyển giúp. Văn phòng Tỉnh uá»·: chuyển Äồng Văn.
HÃ Ná»™i 21/11/66.
Tô Hoà i.
Tôi vừa nháºn thÆ° ông gtn từ Äồng Văn ngà y 13/11. Äúng ngà y chủ nháºt 13/11 ấy chúng tôi má»›i rá»i giao tế lúc 14 rưỡi và đi thẳng má»™t hồi vá» tá»›i Hà Ná»™i lúc 1 giá» 30 đêm ngà y 14. Những ngà y ở lại chá» xe sao mà dà i thế. Má»—i ngà y lại cùng uống 10 chai Trúc Bạch.
Tôi đã đặt vấn Ä‘á» Là o Cai mỠđồng Bát Xát và bản đồ địa chất Sa pa vá»›i phòng chÃnh trị Tổng cục Äịa chất. Há» Ä‘ang bố trà để xong lá»… Nôen là đi được Hà Ná»™i vẫn thÆ°Æ¡ng. Từ hôm tôi vá» không có tiếng súng gì. Mãi cho đến chiá»u nay má»›i lại nghe cao xạ của ta phÃa ngoại thà nh. Tôi cÅ©ng định lần sau ra xuân nà y lên Hà Giang, thế nà o tôi cÅ©ng phải Ä‘i cái tuyến Hoà ng Su Phì lại (Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Thanh Thuá»·, Sìn Chải, Tả Su Phin tức là men theo sÆ°á»n Tây Côn LÄ©nh 2418 km).
Chắc ông sẽ là đồng hà nh của tôi. Rồi tôi vẫn và o Bắc Mê cùng ông Nguyên Hồng. Rồi lại phải đi và o Mèo Vạc nữa. Ôi, hai cái xương bánh chè của lão già nà y còn được một chuyên giối già nữa a!
(Có lẽ trÆ°á»›c khi rá»i Hà Giang ông lại má»™t lần nữa móc tay vá»›i ông Thế Kỳ, hẹn cụ thể là cuối giêng sang hai ta, là chúng ta lên ở (Ãt nhất là má»™t tháng) để là m ngÆ°á»i Hà Ná»™i mất tÃch và i dăm tuần).
Chúc ông lượm nhặt nhiá»u nhân sá»± để tái tạo.
à , ông nên gặp nhân váºt Chúng Thị Phà nhiá»u lần nữa.
Ng. T.
Ông vá», nếu có Ä‘iá»u kiện (vá» thá»i gian, vá» hầu bao) mua giùm cho má»™t số cái lặt vặt tôi sẽ xin chuá»™c sau, nhÆ° đá lá»a (và i chục viên), chè Thông Nguyên loại 1 (3 gói), măng khô (loại măng lưỡi lợn là hay nhất). Có lẽ ông nên tạt qua nhà riêng cá»a hà ng trưởng (Nà Thai) Phạm Minh KhÆ°Æ¡ng thì tay ấy Ä‘i tìm được. KhÆ°Æ¡ng ở vá»›i vợ (hoa kiá»u) ở số 2 Ä‘Æ°á»ng Nguyá»…n Thái Há»c trên con Ä‘Æ°á»ng ra chợ tỉnh đầu cầu. Tay KhÆ°Æ¡ng nà y còn nấn ná ở nhà trÆ°á»›c khi Ä‘i Bắc Mê. Ông có thì giá» tạt qua nhà ảnh cÅ©ng vui đấy. Nhân váºt tiểu thuyết đấy loại nhân váºt tÃch cá»±c. Hà Ná»™i rau cá» tép cá Ä‘á»u khó, đã và đang khó. Bia vẫn mở hà ng, hoạt Ä‘á»™ng mạnh. Duy chỉ có lạc là kiêu giá hÆ¡n. Má»™t hà o mÆ°á»i viên phá sáng.
Ông bà Há»c TrÆ°á»ng vừa chiêu đãi nhân dịp mÆ°á»i năm của trăm năm ông bà ấy. Lại má»™t cây Lúa Má»›i. Vui nhất là lão Hai lại chênh choáng nhÆ° thÆ°Æ¡ng lệ.
Ng. T.
Lai Ch â u 1 4/6/69
Ông Tô Hoà i
Từ hôm chia tay vá»›i ông tại biệt thá»± nhân váºt Lê Minh, tôi Ä‘i ngay má»™t chuyên lên rừng, do lâm nghiệp má»i. Và có đăng Ä‘Ã n nói chuyện ở huyện Cẩm Khê, ở châu Yên Láºp, ở phố đồn Và ng và ở công trÆ°á»ng Thu Cúc, nói cả ở Thạch Kiệt nữa: Rừng Thu Cúc chỉ sang má»™t cái đèo là tá»›i huyện Phù Yên NghÄ©a Lá»™ rồi. Rồi tất cả lại dặn tôi thế nà o mùa khô cÅ©ng phải trở lại nữa.
Sau đó là đi Lai Châu. Không phải phà phung gì. Ô-tô sang cầu má»›i. Cái cầu ô-tô đâu tiên trên sông Äà xã há»™i chủ nghÄ©a. Sang Bản Chang (le village des anciens serfs de lex vice - roi Äèo Văn Long (Tiếng Pháp: là ng của đầy tá»› nguyên phó vÆ°Æ¡ng Äèo Văn Long) có gặp má»™t ông cụ Thái trắng 83 tuổi. Nói năm 1907 có vá» chÆ¡i Hà Ná»™i, nghỉ trỠở nhà trá» số 24 phố Hà ng Bạc. Bữa cÆ¡m có thịt quay, có rượu, có Ä‘áºu rán phồng mà chỉ mất có 2 hà o chỉ. Ông cụ cùng vá»›i mình vá» uống rượu nhắm cá lăng ở nhà đ/c xã Ä‘á»™i xong ông phó chủ tịch lấy thuyá»n Ä‘uôi én của hợp tác xã tiá»…n mình ra bên đò. Rừng trên thượng nguồn, quả váºy, vẫn có nhiá»u tình hÆ¡n rừng văn Hà Ná»™i.
Ng. T.
Ông Tô Hoà i (tiếp theo)
Mình vừa Ä‘i thác Lay vá». Ba xuồng máy ngược lên thác Lay, cách thị xã 9 km. Ngược 45 phú t, xuôi có 15 phút. Sông Äà nÆ°á»›c đã to rồi, Ä‘á» lừ. Nhiá»u ngÆ°á»i trong các giá»›i am hiểu nói năm nay nÆ°á»›c có thể to lắm vì đợt phá rừng Lai Châu đã lên tá»›i Ä‘iển hình (và dụ đốt rừng cháy luôn cả Ty y tế trong rừng Tin Tốc v. v... ) Thác Lay là má»™t thác dữ, thuyá»n xuôi ngược sông Äà tá»›i thác Lay Ä‘á»u bốc rỡ hết hà ng hoá, mà kéo thuyá»n không. Thác dà i mà luồng cong, thác dà i 54 m. Mùa lÅ©, mặt nÆ°á»›c thác cao hÆ¡n mặt nÆ°á»›c sông 4 thÆ°á»›c, mùa cạn thì cao hÆ¡n 2 thÆ°á»›c. Äịnh lần sau lên sẽ sống Ãt ngà y vá»›i Ä‘á»™i phá đá thác của Lai Châu.
Ngà y kia, mình lại lá»™n vá» vá»›i rừng Hà Ná»™i. Hôm trÆ°á»›c có Ä‘.c tuyên huấn tỉnh uá»· Lạng SÆ¡n tá»›i rủ mình lên Lạng SÆ¡n Ä‘i Mẫu SÆ¡n và có nói ông Ä‘ang ở Tháºt Khê. ừ, để xem, ông còn lâu trên ấy thì mình Ä‘i ải Nam Quan. Chúc ông không ốm Ä‘au gì.
Ng. T.
à buồn cÆ°á»i nhất là trong cái phong bì những bút ký cÅ© mang theo lên đây để giảng vá» bút ký của ty văn hoá Lai Châu mở lá»›p lại lạc và o hai cái thÆ° cÅ© của ông viết cho tôi cách đây mấy năm, hồi ông Ä‘i Dà o San và Sìn Hồ. Äá»c, có cái cái dÆ° vị khó tả nên lá»i thÆ°.
ở huyện ly Phó Bảng Ãt ngà y. Rồi trở xuống Vằn Chải má»™t là ng trên núi đầu dốc Yên Minh lên Phó Cáo. TrÆ°á»›c kia tôi đã nhiá»u khi cả tháng liá»n ở trên Văn Chải rồi. Lần nà y bà thÆ° huyện VÅ© Mỹ Kẻ cùng Ä‘i. Lái xe Tiến ở lại vá»›i xe dÆ°á»›i ruá»™ng khe núi Phó Cáo.
Những dốc, lại dốc. Nguyá»…n Tuân đã leo núi nhiá»u nhiá»u, nhÆ°ng sau chuyến Simacai Bắc Hà năm trÆ°á»›c và sông Äà sông tuyến thì Ä‘i Ä‘Æ°á»ng nÆ°á»›c, cái lần Ä‘i dốc bằng hai chân lên Vằn Chải nà y, tôi tÃnh ra là chuyến lên núi sau cùng của đôi đầu gối ngÆ°á»i lão luyện sông hồ. Chuyến ấy chúng tôi còn lên LÅ©ng Cú nÆ¡i biên giá»›i phÃa bắc cao nhất xa nhất, lại cách bức phải tạt má»™t quãng ngang đồn biên phòng bên Trung Quốc. Tuy váºy, không dốc bằng núi Vằn Chải. Nguyá»…n Tuân chống ba-toong vừa Ä‘i vừa nghỉ thế mà rồi cÅ©ng tá»›i được dinh cÆ¡ nhà thống quán Và ng Vản Ly trên xóm đỉnh núi. Rừng trúc và ng óng bao quanh ngôi nhà ngói cổ. Nguyá»…n Tuân chống gáºy ngÆ°á»›c mắt ngắm núi và rừng trúc rồi, nhÆ° nói cho mình: Mai kia, đây sẽ thà nh má»™t Ä‘iểm du lịch, máy bay lên thẳng Ä‘Æ°a khách bay nhìn má»™t dải từ Quản Bạ lên đây hạ xuống thì vừa đẹp. Lại có rượu ngô nóng uống chống lạnh. Có lẽ bấy giá» mình sẽ đăng ký mua vé Ä‘i chuyến đầu tiên.
Lại má»™t chuyến Ä‘i Hà Giang vá»›i Nguyá»…n Tuân, có Hoà ng Trung Thông, Trá»ng Hứa và tôi. ÄÆ°á»ng đêm qua cầu Việt Trì không yên, chúng tôi lên Liá»…n SÆ¡n men Tam Äảo sang Äa Năng ra bến Bình Ca, trá»i vừa sáng. MÆ°a rà o rạt, xe chạy đèn và ng, lao chúi Ä‘i nhÆ° con lợn rừng. ở lại thị xã Hà Giang má»™t đêm đã vất vả. Phố xá Ä‘Æ°á»ng ngược mà bức bối nhÆ° ở trong hõm, trÆ°a nắng nóng hầm háºp, hÆ¡i núi hÆ¡i nÆ°á»›c đến táºn khuya. Lạ, trá»i sắp chuyển mùa, ở trong cái thung lÅ©ng sâu nà y vẫn có mùa riêng, có khi bên kia sông gió rải đồng man mác, đây vẫn hanh hao gió bấc.
Äêm ấy vá» cÆ¡m rượu ở trụ sở uá»· ban xã Vằn Chải. Rồi má»™t mình Hoà ng Trung Thông trèo lên xóm nhà chủ tÃch Hoà , thổi khèn uống rượu đến táºn sáng. Cái vui được đến má»™t nÆ¡i chÆ°a hỠđến. Tôi sang trÆ°á»ng, chÆ¡i vá»›i các thà y giáo cô giáo - hồi ấy công tác diệt dốt và há»c chữ Mèo Ä‘Æ°Æ¡ng sôi nổi. DÆ°á»›i huyện, cán bá»™ Kinh công tác vùng cao tối nà o cÅ©ng phải đến lá»›p há»c chữ Mèo. Trên núi Vằn Chải, thà y Hùng quê bên Thái Nguyên, cô Mai ngÆ°á»i Tà y Bắc Quang vá»›i nhiá»u thà y ngÆ°á»i Mèo trong huyện, các thà y Chứ, thà y Páo, thà y Chúng. Và cô giáo sinh Ly Chá», cô gái xinh xinh bé bá»ng quê Sà Phin.
Ly Chá» năm ấy còn non tuổi, Ä‘á»™ mÆ°á»i lăm. Ly Chá» má»›i võ vẽ Ä‘á»c được, viết được, đã quyết xa nhà đi là m giáo sinh xoá mù chữ. Tôi cÅ©ng chÆ°a bao giá» hiểu được cô con nuôi của tôi tại sao hăng hái nhÆ° thế. NgÆ°á»i Mèo vốn Ãt ra ngoà i, chẳng thiết công tác, nhất là các cô các chị. Äi cán bá»™ không được ở nhà trồng lanh, thêu cổ áo, nhuá»™m chà m đắp sáp ong là m hoa viá»n gấu váy? Äi cán bá»™ thì không thể dà nh dụm và lo liệu được váy áo vòng bạc để lấy chồng. Lấy chồng Kinh không phải sắm sá»a thế, nhÆ°ng lấy chồng ngÆ°á»i Kinh khác đâu giÆ¡ tay bắt con chim bay mà con trai ở là ng không lấy vợ Ä‘i cán bá»™. Cô nà o kiên gan lắm cÅ©ng chỉ Ä‘i dạy, đứng bán máºu dịch bách hoá được Ãt lâu rồi bá» vá». Các thà y giáo thì bụng dạ cÅ©ng đại khái nhÆ° thế. Có lần tôi gặp lại Mùa A Gia ở dốc Pác Xúm. Thà y giáo Ä‘i vá»›i vợ lẽ xuống là m nÆ°Æ¡ng dÆ°á»›i yên Minh. Mùa A Gia cÆ°á»i: Lấy vợ lẽ thÃch hÆ¡n Ä‘i thà y giáo! NgÆ°á»i vợ lẽ che ô đứng cạnh, nghe được tiếng Kinh, mặt Ä‘á» lừ. Tôi bùi ngùi nhá»› ở Dà o San có má»™t cô Dao lan tiá»n, văn công ca múa khu Tây Bắc. Má»™t địu củi, dây chằng lên trán lằn vết, kéo chịu lÆ°ng xuống. Tôi gặp cô nhÆ° thế. Äi cán bá»™ thì không lấy được chồng là ng. Cô văn công Ä‘Ã nh bá» vá» là m nÆ°Æ¡ng.
Cuá»™c Ä‘á»i Ly Chá» chỉ những gáºp ghá»nh. ở Vằn Chải, cô giáo sinh Ly ChỠđã Ä‘Æ°a tôi Ä‘i các xóm khắp núi, từ Sìn Chải sang Túng Quá Sá», váºn Ä‘á»™ng ngÆ°á»i Ä‘i há»c. Ãt lâu sau, Ly ChỠđược xuống tỉnh há»c trÆ°á»ng dân tá»™c ba năm. Trở vá» dạy cấp hai lá»›p bổ túc văn hoá trÆ°á»ng cán bá»™ huyện. Má»—i khi được những tin vui, tôi lại nhá»› những hôm ở Vằn Chải, giáo sinh Ly ChỠđứng giảng bà i. Và khi tôi ở Sìn Chải lâu, thỉnh thoảng Ly Chá» lại xách đến cho tôi miếng thịt lợn, má»™t ống nứa Ä‘á»±ng rượu. Cả tháng má»›i lại trông thấy rượu thịt. NhÆ°ng con ngÆ°á»i ta tÃnh trÆ°á»›c thế nà o được những bÆ°á»›c rủi may. Ly Chá» yêu má»™t giáo viên ngÆ°á»i Kinh, quê vùng biển lên núi dạy há»c. Mối tình chẳng Ä‘i đến đâu. Rồi Ly Chá» lấy chồng ngÆ°á»i Hán bên Mèo Vạc. Không mấy lâu cÅ©ng tan vỡ. Năm ấy, Ly Chá» vá» Hà Ná»™i thăm chúng tôi. Má»™t con gái mẹ dắt theo, lÆ°ng địu má»™t cháu nhá» má»›i sinh. Ly Chá» lại láºp gia đình má»›i. Tôi Ä‘Æ°a Ly ChỠđến chÆ¡i nhà bác Nguyá»…n Tuân, bác Nguyá»…n Văn Bổng những bạn đã đến Sà Phin. Hai mÆ°Æ¡i tuổi, đã con giắt con bồng, bao nhiêu gian truân. Cái đẹp sắc sảo mà bạc pháºn.
Tôi cÅ©ng vun trồng tưởng tượng và ước mong không biết bao nhiêu vá» cuá»™c sống và tinh thần ngÆ°á»i con gái dân tá»™c hăng hái thoát ly Ä‘i công tác từ năm mÆ°á»i lăm tuổi tưởng đã vượt được má»i thá» thách và rà ng buá»™c. Äến khi tất cả khác Ä‘i, tôi chỉ biết ngỡ ngà ng. Những dang dở đã nghiêng ngả cả cuá»™c Ä‘á»i. NgÆ°á»i chồng má»›i nà y là cán bá»™ tổ chức của huyện. NgÆ°á»i Mông Ä‘i công tác không nhÆ° ở xuôi, ai cÅ©ng muốn và o biên chế. ở đây chẳng để ý mấy đến cái trách nhiệm và tổ chức cÆ¡ quan ấy. Lấy vợ rồi anh bá» công tác vá» là m nÆ°Æ¡ng. Vợ bị đổi xuống nhà trÆ°á»ng vùng thấp huyện Vị Xuyên - dạy Ãt lâu rồi cÅ©ng bá» vá». Bốn mÆ°Æ¡i tuổi Ly Chá» vá» hÆ°u non. CÅ©ng phải chạy mãi má»›i được cái sổ hÆ°u. Vì chÆ°a đủ hai mÆ°Æ¡i nhăm năm công tác. Tháºt ra thì thừa, nhÆ°ng không được tÃnh thá»i gian công tác từ tuổi mÆ°á»i lăm. Bấy giá» VÅ© Mỹ Kẻ còn là m phó chủ tịch tỉnh, tôi lại phải nói vá»›i anh ấy giúp cho.
Lại đến những rắc rối tức cÆ°á»i và rÆ¡i nÆ°á»›c mắt. Má»™t lần, tôi có việc Ä‘i nÆ°á»›c Tandania vùng dÆ°á»›i Äông Phi. Tôi mua má»™t cái mÅ© dạ ở hà ng bán quần áo cÅ©. Buôn bán quần áo cÅ© đã thà nh má»™t công nghiệp lan khắp các nÆ°á»›c Ä‘Æ°Æ¡ng phát triển và cÅ©ng trà n ngáºp các thà nh phố nÆ°á»›c ta. Bố của Ly Chá» thÃch má»™t cái mÅ© dạ. Nhá» năm 1952, lần đầu tiên và o các khu du kÃch ngÆ°á»i Mèo ở núi 99 bên Phù Yên, thấy những ông già mặc áo bông rá»™ng, thắt lÆ°ng Ä‘á», Ä‘á»™i mÅ© phá»›t, hệt những ngÆ°á»i chăn cừu ở Mông Cổ và Trung á. Bố Ly Chá» ao Æ°á»›c có cái mÅ© phá»›t. NhÆ°ng thằng con rể cầm cái mÅ© của tôi lại không gá»i ngay mÅ© vá» cho bố vợ trên Sà Phin. Nó Ä‘em Ä‘á»™i nghênh ngang Ä‘i chợ. NgÆ°á»i ta xì xà o cái mÅ© nà y chỉ bên Trung Quốc má»›i có. Thằng nà y chắc có sá»± mỠám sao đây. Thế là bị bắt. Lại phải VÅ© Mỹ Kẻ lên táºn nÆ¡i can thiệp má»›i xong và rõ ra câu chuyện cái mÅ© diện.
Bây giá», Ly ChỠđã có bốn con. Cháu gái ngà y nà o theo mẹ xuống Hà Ná»™i đã hai mÆ°Æ¡i tuổi, hÆ¡n tuổi mẹ khi mẹ Ä‘i là m giáo sinh xoá mù chữ trên Vằn Chải. Vợ chồng và hai con nhá» trở vá» Sà Phin. Hai đứa lá»›n không vá», thÃch ở xuôi và phố xá. Má»—i lần được thÆ° chỉ những buồn là buồn. Lại được Ly Chá» cho biết tin bác VÅ© Mỹ Kẻ đã vá» hÆ°u, cÅ©ng vá» Sà Phin. Bây giá» bác ấy cÅ©ng gầy lắm, trồng thuốc phiện cả trong vÆ°á»n. Chua chát, nhá»› VÅ© Mỹ Kẻ đã có nhiệm kỳ đại biểu Quốc Há»™i được công tác sang đến nÆ°á»›c Nicaragoa bên nách nÆ°á»›c Mỹ.
Là m sao không buồn, bao nhiêu hy vá»ng rồi lại chỉ nhÆ° thế. Tại con ngÆ°á»i hay xã há»™i, hay còn tại những gì. ảo não thê lÆ°Æ¡ng, má»—i khi trở lại những miá»n hoang vắng đã từng ở xÆ°a kia mà đôi khi đã nhÆ° nhà mình quê mình, vẫn chỉ thấy bóng ngÆ°á»i địu củi, vác nÆ°á»›c và tiếng gá»i lợn, gá»i trâu á»i á»i trong ráng chiá»u. Năm trÆ°á»›c, được tin trên Bắc Cạn, Bà n Văn Quân ngÆ°á»i Dao đỠở Khui Buồn núi PhÃa Biếc, chết rồi. Quân đồng tuế vá»›i tôi, đã Ä‘o cánh tay uống rượu ăn sùng nháºn nhau là m anh em. Chặp tối, ông lão Quân ra đầu xóm trèo cây lấy tổ ong. NgÆ°á»i Ä‘i nÆ°Æ¡ng vá» muá»™n, nhìn nháºp nhoạng tưởng con gấu liá»n giÆ°Æ¡ng súng bắn má»™t phát. Ông già Quân rÆ¡i xuống nhÆ° má»™t cà nh cây gãy. Vẫn thế, sao lại thế?
Chúng tôi Ä‘ang leo lên dốc Vằn Chải. DÆ°á»›i kia, ngÆ°á»i tan chợ Yên Minh vá». Từng đám Ä‘i lẫn ngá»±a nhấp nhô loáng thoáng cÆ°á»i nói. Cả các thầy cô giáo cÅ©ng Ä‘i chợ. Ly ChỠđã lên kịp chúng tôi. Ly Chá» Ä‘eo há»™ bác Nguyá»…n cái túi dết. Ngà y phiên, cô xuống chÆ¡i chợ nhÆ° ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng Ä‘i, má»™t tay cầm cái phao đèn hoa kỳ, sợ vỡ nên hai chiếc bóng đã được buá»™c và o cổ tay. Má»™t cái chai, cái bóng thuá»· tinh từ dÆ°á»›i xuôi lên quý hÆ¡n cái phao sắt tây Cô bé nhà nhảnh Ä‘eo túi, từng quãng đứng lại chá» bác Nguyá»…n chống batoong lần bÆ°á»›c. Thế mà hôm sau bác còn leo cao nữa. Táºn rừng trúc và ng vòng quanh nhà thống quán Và n Vản Ly. Chúng tôi tạt và o nghỉ chân nhà Sùng Dúng Lù, anh hùng quân Ä‘á»™i tiá»…u phỉ năm trÆ°á»›c. Lúc nãy Ä‘i qua má»™t cái miếu, má»—i ngÆ°á»i nhấc trá»™m Ä‘i má»™t cái tượng gá»— con con. Äã há»i VÅ© Mỹ Kẻ rằng lấy được không. Vù Mà Kẻ bảo: cứ lấy. NhÆ°ng lúc và o nhà Sùng Dúng Lù, Vù Mà Kẻ bảo phải vắt các túi ngoà i cá»c rà o nó biết trong túi có tượng nó chá»i cho. Má»›i hay, lúc nãy Vù Mà Kẻ chỉ nể mà ừ. Vù Mà Kẻ cÅ©ng sợ. Nhà đất tối om phải lom khom cúi đầu chui và o. Giữa nhà , má»™t đống củi sưởi cháy đùng đùng, mấy ngÆ°á»i ngồi quanh, hắt bóng nhóng nhánh lên vách nứa. Những cá»™t kèo ám bồ hóng nhÆ° sắp bắt lá»a cháy nhà đến nÆ¡i. Dần dần tôi nhìn rõ tấm bằng, cái huân chÆ°Æ¡ng anh hùng và những chiếc ảnh được đại há»™i anh hùng chiến sÄ© toà n quốc tặng, tất cả dán rải rác trên vách. Không có khung kÃnh, những cái bằng và ảnh vá»›i huân chÆ°Æ¡ng ám khói Ä‘en xỉn bên chiếc ống tên ná» bắn chuá»™t và quả bà u lá» Ä‘á»±ng hạt giống thuốc phiện treo lủng lẳng cạnh cá»™t bếp. Sùng Dúng Lù lại má»›i được má»i vá» dá»± đại há»™i anh hùng dÆ°á»›i Hà Ná»™i. Nguyá»…n Tuân há»i:
- VỠHà Nội mấy lần rồi?
- Hai lần thôi.
- Lần sau có vỠnhớ đến nhà mình uống rượu. Rượu Hà Nội cũng ngon như rượu ngô nóng trên Phó Bảng.
Khuôn mặt hốc hác khẽ lắc:
- Hà Nội không có rượu đâu.
- Ngà y nà o mình cũng uống mà .
- Có rượu tháºt à ?
- Tháºt.
Sùng Dúng Lù nói:
- Thôi, chẳng vỠnữa!
Vù Mà Kẻ kể: Dúng Lù vá» dá»± đại há»™i và o giữa mùa đông. NgÆ°á»i ở núi cao quanh năm giá lạnh, đôi khi sáng sá»›m tuyết phủ trắng lá rau cải thế mà vá» thà nh phố suýt chết rét. Thì ra cái rét buốt ẩm Æ°á»›t khác cái lạnh hanh hao trên cao. NgÆ°á»i anh hùng ở núi, gió hun hút thổi mùa đông vá». Không lo, đã có củi gá»— thông vừa ấm vừa thÆ¡m. Äêm ngà y nằm ngồi xung quanh đống lá»a sưởi, không bÆ°á»›c chân ra cá»a. Xuống Hà Ná»™i, Dúng Lù rét run cầm cáºp. Äụp và o hai cái áo tả pủ vẫn nhÆ° cởi trần. Bởi vì trong phòng vắng đống củi. Ban tổ chức cho Dúng Lù cái áo bông bá»c vải xanh SÄ© Lâm. Dúng Lù mặc áo rồi vẫn rét quá, đòi vá» ngay. Äấy, cái áo bông đã rách lòi hai vai Ä‘Æ°Æ¡ng mặc. Chẳng áo nà o chịu được cái dây Ä‘eo và cái lù cở cá» và o lÆ°ng, và o vai. ở nhà Sùng Dúng Lù ra, Hoà ng Trung Thông ngẩng mặt lên đỉnh núi, tức cảnh má»™t câu thÆ¡ bốn chữ:
- Nhà thằng ăn mà y?
Những cái tượng gá»— bé bằng con chó đá nhét trong ba lô. Vết đẽo thô, sÆ¡n chà m loang lổ xanh lét. Thợ bên Vân Nam sang đẽo tượng nà y đặt ở các cái miếu dá»c Ä‘Æ°á»ng trong rừng. CÅ©ng nhÆ° những hiệp thợ đá là m máng nÆ°á»›c báºc đá lên dinh cÆ¡ trên núi nhà DÆ°Æ¡ng Trung Nhân ở Mèo Vạc và toà nhà đá tảng của VÆ°Æ¡ng Chà Sình ở Sà Phin. Tượng gá»— của những tay thợ ngÆ°á»i Hán. Mà u xám chà m hiu hắt, dị dạng. Chẳng biết Hoà ng Trung Thông có cất cái tượng nà o và o ba lô không. Chuyến ấy vá» lái xe Tiến ốm lao rồi bệnh đái tháo Ä‘Æ°á»ng mấy năm trá»i. NgÆ°á»i nhà đi xem bói, nhà thà y bảo là ma là m. Thế thì chỉ có ma Ä‘Æ°á»ng ngược chuyến Ä‘i ấy. NhÆ°ng Tiến không lên núi, chỉ nằm trông xe dÆ°á»›i cánh đồng Phó Cáo và chẳng khuân trá»™m ông tượng nà o. Lái xe Tiến khắc khừ, mòn má»i rồi chết. Chẳng biết từ lúc nà o, tôi không thấy những cái tượng quá»· dạ trà ng xanh xỉn gá»›m chết, bà y trên giá sách ở buồng Nguyá»…n Tuân và trên lò sưởi phòng Trá»ng Hứa nữa.
Chúng tôi ở LÅ©ng Cú trở vá» Phó Bảng. Cán bá»™ Mông ngÆ°á»i Tà y Cao Bằng phụ trách LÅ©ng Cú Ä‘Æ°a Ä‘Æ°á»ng. Cái chấm xanh rừng cao nhất trên bản đồ đất nÆ°á»›c, ở đấy cÅ©ng có trÆ°á»ng há»c, có trạm xá có má»™t xóm ngÆ°á»i Lô Lô. DÆ°á»›i khe sâu, nÆ°á»›c sông Nho Quế chảy xiết. Bên kia, đất Trung Quốc. Không nhá»› chuyến ấy hay chuyến nà o, Nguyá»…n Tuân và tôi có dịp ở lâu Phó Bảng đã và o chÆ¡i nhà bà SÃu, má»™t nhân váºt lịch sá» của cao nguyên Äồng Văn. Tôi có quen Quỳnh Anh, công tác dÆ°á»›i tỉnh. VÆ°Æ¡ng Quỳnh Anh và VÆ°Æ¡ng Quỳnh SÆ¡n công tác ở khu Việt Bắc, Ä‘á»u là cháu há» VÆ°Æ¡ng. Bấy lâu, tiếng đồn đại vá» bà SÃu, bây giá» gặp, tuy bà lão đã cao tuổi, nhÆ°ng còn má»™t thá»i tiếng tăm vẫn bóng dáng hoạt bát trong giao tiếp và lá»i lẽ.
Năm 1948, Thanh Tịnh và DÆ°Æ¡ng BÃch Liên đã được lên Phó Bảng, Ä‘i vá»›i phái Ä‘oà n Trần Äăng Ninh. Thá»i kháng chiến khu vá»±c châu Äồng Văn ở vùng tá»± do, nhÆ°ng phức tạp. Các tầng lá»›p trên vẫn cầm quyá»n từ trên châu xuống má»—i xóm, má»—i chòm núi mà sau lÆ°ng là đất Trung Quốc còn trong tay chÃnh quyá»n Tưởng Giá»›i Thạch. Bà SÃu quen biết tÆ°á»›ng Long Vân tỉnh chÃnh phủ Vân Nam và cả cánh thổ phỉ thế lá»±c Hạ Sà o Chúng. Trong châu, VÆ°Æ¡ng Chà Sình Ä‘em quân đánh Mèo Vạc, Ä‘uổi chúa đất DÆ°Æ¡ng Trung Nhân phải bạt sang Trung Quốc rồi chạy vá» hà ng Tây ở Lạng SÆ¡n, cao nguyên Äồng Văn Mèo Vạc trở thà nh đất cát cứ riêng má»™t mình há» VÆ°Æ¡ng. VÆ°Æ¡ng vẫn kể lại giữa năm 1946, vá» Thủ đô được chủ tịch Hồ Chà Minh cho và o gặp, lại Ä‘Æ°a cho VÆ°Æ¡ng má»™t thanh kiếm Nháºt - Ä‘i mÃt tinh, Ä‘i há»p châu, VÆ°Æ¡ng Ä‘á»u Ä‘eo gÆ°Æ¡m ấy bên thắt lÆ°ng. VÆ°Æ¡ng nói: Cụ Hồ bảo tao rằng gÆ°Æ¡m nà y chú Ä‘em vá» giữ đất nhà . Bởi thế, lần ấy VÆ°Æ¡ng được Ä‘oà n của chÃnh phủ lên thăm há»i. Thanh Tịnh kể rằng mụ SÃu ra đón, đứng chắp tay vái trÆ°á»›c đầu ngá»±a trưởng Ä‘oà n Trần Äăng Ninh.
Bà SÃu ngÆ°á»i Hà Äông, thuở trẻ lÆ°u lạc lên Hà Giang, lấy viên quản đồn Äông Văn, thà nh me tây. Ông quản chết và không biết vì hiá»m khÃch thế nà o, quan ba Äồng Văn tống cổ hai mẹ con bà SÃu sang Vân Nam. Những năm rối ren, Nháºt đảo chÃnh Tây, bà SÃu trở vá» Phó Bảng. Bà gả cô Äức con gái bà là m vợ lẽ ông VÆ°Æ¡ng. Lẽ má»n nhÆ°ng là cả, bởi bà vợ già ngÆ°á»i Mông suốt năm chỉ quanh quẩn trong toà thà nh đá ở Sà Phin.
Năm trÆ°á»›c, tôi qua Sà Phin và o xem dình cÆ¡ nhà VÆ°Æ¡ng, còn gặp bà lão lá»m khá»m và ông Äức Ä‘iếc em ông VÆ°Æ¡ng, ông nà y đã cất công vác được cái xe đạp từ thị xã lên, để bà y treo là m cảnh trên trần nhà .
Bà SÃu mở quán cà phê ở phố Phó Bảng - hình nhÆ° cả phở chua, phở vịt. Lấy nÆ¡i chốn ấy cho các mối buôn dá»… lui tá»›i. Kỳ thá»±c, bà SÃu để mắt đến cả vùng. Thế lá»±c và mÆ°u đồ nhà VÆ°Æ¡ng Ä‘á»u trong tay bà . Chỉ có bà SÃu má»›i đủ bạt thiệp đón phái Ä‘oà n Trần Äăng Ninh.
Gặp năm ấy, bà SÃu đã ngoà i tám mÆ°Æ¡i. Bá»™ quần áo Hán nhuá»™m chà m, Ä‘i hải xảo, ngÆ°á»i khô nhăn nheo nhÆ° gốc cây cháy dở. NhÆ°ng vẻ mặt quắc thÆ°á»›c, ánh mắt tinh nhanh. Chúng tôi ngồi bên cái bà n tròn, kiểu bà n ăn cÆ¡m má»™c mạc. Nguyá»…n Tuân và bà SÃu, khách vá»›i chủ trò chuyện trà ng giang đại hải, đủ các chuyện, những miếng võ Tà u, các vị thuốc bắc, ở Là o hay Quà Châu thuốc phiện đâu ngon hÆ¡n, những hiệu cao lâu nà o có tiếng ở Hà Ná»™i, ở Mông Tá»±, ở Côn Minh, các mánh khoé Tây, Nháºt. Quốc dân đảng Ta, Tà u... Äôi lúc, bà SÃu nói lẫn tiếng quan hoả vá»›i tiếng tây bồi ba má» nhá, sểnh sáng à , rồi cÆ°á»i hoe hai hà m răng và ng. VÆ°Æ¡ng là m chủ tịch châu kháng chiến, mà bà SÃu vẫn cưỡi ngá»±a sang Côn Minh rồi đáp máy bay vá» Hà Ná»™i chÆ¡i. DÆ°á»›i ấy, bà má»›i táºu ngôi nhà phố Hà ng ÄÆ°á»ng. Kỳ lạ và đến giá» tôi cÅ©ng không hiểu ngô khoai thế nà o, hồi ấy má»—i lần bà SÃu Ä‘i Vân Nam vá» Hà Ná»™i, các hãng thông tấn Ru tÆ¡, Arip của Anh, của Pháp thÆ°á»ng Ä‘Æ°a tin, - khi là rn báo Cứu quốc tôi đã được Ä‘á»c những bản tin bà ẩn khó hiểu ấy.
Còn hà ng bồ chuyện vá» bà lão thao lược, lịch lãm nà y. Các kiểu tinh khôn, ranh ma, những mẹo má»±c đòn đánh ứng biến của bà SÃu, tưởng giá mà gặp thá»i, chắc chẳng khác các bà ba Äá» Thám, Cai Và ng, có khi còn nhÆ° má»™t tiểu Võ Háºu buông mà nh trị nÆ°á»›c chứ chẳng chÆ¡i.
Lần ấy, Thà o Má»· nhắn má»i bác Nguyá»…n Tuân và tôi sang Mèo Vạc. NhÆ°ng chúng tôi không sang được. Mấy năm sau, tôi lên Mèo Vạc, Ä‘i vá»›i Nguyá»…n Văn Bổng. Lần đầu tiên, Nguyá»…n Văn Bổng đặt chân đến Hà Giang. Những năm vừa qua, Nguyá»…n Văn Bổng Ä‘i chiến trÆ°á»ng miá»n Nam, và o hoạt Ä‘á»™ng bà máºt trong Sà i Gòn. ở Sà i Gòn trở ra Bắc Ä‘i há»™ chiếu giả theo Ä‘Æ°á»ng bay Nôm Pênh - Quảng Châu - Hà Ná»™i của hãng hà ng không Pháp. LÆ°u lạc đã lắm Ä‘Æ°á»ng đất thế, nhÆ°ng đến Mèo Vạc lại là chuyến xa nhất của anh lên biên giá»›i phÃa bắc. Thà o Má»· cÅ©ng nghỉ hÆ°u đã lâu. Äầu năm 1991 hÆ¡n ba mÆ°Æ¡i năm đã qua. Nguyên Ngá»c trở lại cao nguyên Äồng Văn - Mèo Vạc. Nguyên Ngá»c kể cho tôi biết Thà o Má»· bây giá» mở ngôi hà ng nÆ°á»›c ở chợ Mèo Vạc. Ôi, thế mà còn nhá»› nhau, còn có lá»i thăm há»i má»™t thá»i sôi nổi và sóng gió. Thà o Má»· bị ép lấy chồng từ thuở bé theo phong tục. Khi lá»›n, Thà o Má»· bá» vá» nhà mình - má»™t việc mà chÆ°a ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Mèo nà o dám là m. Trong chiến dịch tiá»…u phỉ 1954, Thà o Má»· Ä‘i dịch tiếng địa phÆ°Æ¡ng giúp bá»™ Ä‘á»™i. Gặp Nguyên Ngá»c lần ấy trên mặt tráºn. CÅ©ng chÆ°a có dịp nà o há»i xem cái truyện ngắn Mùa hoa thuốc phiện cuối cùng của Nguyên Ngá»c có dây mÆ¡ rá»… má vá»›i Thà o Má»· thế nà o mà trong sổ tay công tác của Thà o Má»·, giữa má»™t trang giấy thấy ghi má»™t câu gá»i tháºt lạ lùng: Mùa hoa thuốc phiện cuối cùng Æ¡i. Thà o Má»· há»i thăm tôi vá» Nguyên Ngá»c, vá» nhạc sÄ© Nguyá»…n Tà i Tuệ. Chắc là Thà o Má»· thầm yêu cả hai ngÆ°á»i má»™t Ä‘am mê khác Ä‘á»i của Thà o Má»·, ngÆ°á»i cầm bút, ngÆ°á»i cầm Ä‘Ã n ấy đã gặp Thà o Má»· trong tráºn tiá»…u phỉ trên núi. Tôi bảo Thà o Má»· ạ, Nguyên Ngá»c Ä‘Æ°Æ¡ng ở chiến trÆ°á»ng miá»n Nam. Thì đôi mắt xanh nâu của ngÆ°á»i con gái đẹp im lặng..
Rồi Thà o Má»· trở thà nh cán bá»™ huyện Mèo Vạc - má»™t phụ nữ dân tá»™c Mông tiên tiến. Thà o Má»· cÅ©ng nhÆ° cô Mỹ nhân viên cá»a hà ng bách hoá ở LÅ©ng Phin và con gái nuôi Ly Chá» của tôi. Chao ôi, con Ä‘Æ°á»ng tình của ngÆ°á»i ta thì mấy ai biết được rồi ra hÆ°á»›ng nà o. NhÆ° quả báo và ám ảnh truyá»n kiếp, xÆ°a kia Thà o Má»· ruồng rẫy thằng chồng ranh con, bây giá» Thà o Má»· chỉ Ä‘eo Ä‘uổi những ngÆ°á»i trai trẻ Ãt tuổi. Cái anh chà ng mà cô lăn lóc sau cùng là má»™t cảnh vệ ở huyện Ä‘á»™i, ngÆ°á»i Tà y quê Chợ Rã bên hồ Ba Bể Bắc Cạn. Chú cảnh vệ lệch vá»›i cô đến mÆ°á»i tuổi. Trong khi ấy Thà o Má»· từ chối ngÆ°á»i ta là m mối cho má»™t cán bá»™ Kinh mà cả tuổi trẻ đã để vùi và o công tác rừng núi trên nà y. NhÆ°ng ở thá»i ấy, má»™t huyện uá»· viên Ä‘Æ°Æ¡ng phÆ¡i phá»›i hứa hẹn nhÆ° Thà o Má»·, là m sao Ä‘oà n thể lại có thể bằng lòng cho cô đẹp duyên vá»›i chú cảnh vệ trống choai kia.
Cái ngà y tôi lên Mèo Vạc lần đầu, má»i chuyện vá» Thà o Má»· Ä‘Æ°Æ¡ng còn bá»i bá»i nhÆ° vừa xẩy ra. Thà o Má»· tháo vát nhanh nhẹn, được là ng xóm tin cáºy. Thà o Má»· Ä‘Æ°a tôi lên những núi trong huyện. Có lần vá» Nhá Sủa, là ng quê Thà o Má»·. Tôi há»i ná»a tháºt ná»a đùa: cho tôi nhìn cái mặt thằng chồng trẻ con ngà y trÆ°á»›c. Thà o Má»· nói : Nhìn nó là m gì, nó có trẻ con nữa đâu. Nó đã có vợ mà mình thì chÆ°a được chồng. Rồi Thà o Má»· cúi mặt, dÆ°á»ng nhÆ° thở dà i. Sá»›m mai, trên Ä‘Æ°á»ng đầu xóm, má»™t ngÆ°á»i vác cây vầu trong rừng ra. NgÆ°á»i ấy đã Ä‘i khuất sang núi bên kia. Thà o Má»· nói: Nó đấy. Nó đấy cÅ©ng nhÆ° má»i ngÆ°á»i tron là ng, tôi là m sao biết được. Tôi vẫn thấy trong tưởng tượng cái thằng lá»i con cởi trần, đánh quay chÆ¡i trÆ°á»›c nhà rồi bị vợ bá», ngoe ngoảy khóc thút thÃt. Kể cả ngà y Nguyá»…n Văn Bổng và tôi lên Mèo Vạc lần ấy, nhiá»u năm đã qua rồi. Thà o Má»· đã là m phó chủ tịch huyện, phụ trách văn xã. Không ngá» rồi gầy yếu đến thế. Có lẽ vốn ngÆ°á»i nhá» nhắn, lại xÆ°a kia khi chê chồng đã ăn lá ngón tá»± vẫn nhiá»u lần nhÆ°ng được giải Ä‘á»™c, không chết. Thà o Má»· đã có chồng. Tôi được tin mừng ấy từ lâu. Lại biết được ngÆ°á»i chồng Ãt tuổi hÆ¡n Thà o Má»·. Thoả lòng nhé. NhÆ°ng nay má»›i tÆ°á»ng mặt. Anh ấy ngÆ°á»i dân tá»™c Lô Lô, công nhân lâm trÆ°á»ng, chÆ°a biết chữ. Hôm đầu đến, không gặp. Anh lên quê trên LÅ©ng Cú đã mấy hôm. Tôi há»i: Hôm nà o nó vá»?. Thà o Má»· sa nÆ°á»›c mắt. Tôi không há»i nữa.
Äêm ấy, chúng tôi uống rượu ngô bằng những cái bát mắt vầu. Nhắm vá»›i thịt dê nÆ°á»›c suýt thắng cố. Chảo thắng cố bắc giữa gian phòng ban văn xã của huyện. Cái đầu dê nổi lá»nh bá»nh, nÆ°á»›c sôi lăn tăn xung quanh. Thà o Má»· uống rượu từng bát. Rồi khóc. Lại khóc. Khổ lắm. Nó đánh em. Äánh luôn, vừa đánh vừa chá»i: tao đánh con mèo già , tao đánh phó chủ tịch huyện. Uá»· ban gá»i nó lên. Nó xin chừa, nhÆ°ng rượu và o rồi, nó vẫn chá»i thế, đánh thế. Biết là m thế nà o bây giá»?
Biết là m thế nà o? Hôm trở vá», Nguyá»…n Văn Bổng bảo tôi:
- Heo hút, ảm đạm quá. Mình đến đây lần đầu, mà chắc cũng là lần cuối cùng thôi.
Không biết ngá»n núi Lão SÆ¡n ở cái đất Mèo Vạc Miêu VÆ°Æ¡ng nà y lạnh lẽo hoang vắng hay là bởi câu chuyện thÆ°Æ¡ng tâm Ä‘á»i ngÆ°á»i. NhÆ°ng không phải Ä‘á»i ngÆ°á»i chỉ có nÆ°á»›c mắt. CÅ©ng vui, nhiá»u chuyện vui chứ. Cái ngÆ°á»i mà trong thÆ° gá»i theo giữa Ä‘Æ°á»ng cho tôi, Nguyá»…n Tuân đã dặn hãy cố lượm nhặt được nhiá»u nhân sá»± để tái tạo. à ông nên gặp nhân váºt Chúng Thị Phà nhiá»u lần nữa.
Chúng Thị Phà ngÆ°á»i Tà y, quê ở Tòng Bá. Còn nhá»› đêm ấy, trên Ä‘Æ°á»ng Phó Bảng xuống Hà Giang. Vá» thị xã thì quá khuya, mà nghỉ lại ở là ng Äán nhà ngÆ°á»i Nùng, ngÆ°á»i Hoa đêm hôm Ä‘á»™t ngá»™t là m giáºt mình ngÆ°á»i ta e không tiện. ở đây gần Tháºp Äại SÆ¡n, nhiá»u cánh cÆ°á»›p lẩn quất vùng biên giá»›i. Chú lái xe của tỉnh đã thuá»™c từng gốc cây Ä‘Æ°á»ng Äồng Văn, há»i đùa: Hay ta ngủ lại quán mụ Tèo, ngay trÆ°á»›c mặt kia kìa. Quán mụ Tèo chÆ¡ vÆ¡ lút trong cá» tranh giữa Pác Xum và là ng Äán. Tôi không lạ. Äã có má»™t lần tôi Ä‘i xe hà ng bị há»ng máy, bác tà i phải nhá» xe vá» thị xã lấy đồ chữa, khách đợi có đến ba hôm. Tôi đã nghỉ ở nhà trá» mụ Tèo. Chú lái xe kể: Cái con mẹ Tèo nhÆ° cá»™t ki lô mét xi măng, mÆ°a nắng thế nà o cÅ©ng cứ trÆ¡ ra. Tôi biết quán nà y từ khi là m phụ xe, rồi phụ lái, rồi lái chÃnh, cả chục năm nay mụ vẫn thế. Có xe qua, chẳng há»ng hóc cÅ©ng ỳ ra nằm lại. Lúc nà o quán cÅ©ng có khách. Muá»—i Pác Xum, hùm là ng Äán cÅ©ng chẳng Ä‘uổi được những quân quá»· tha ma bắt cố tình lăn ra giữa hùm beo rắn rết, thổ phỉ bên Tháºp Äại SÆ¡n sang mụ cÅ©ng chẳng coi và o đâu. Mụ Tèo chứa tất. Những quân tứ chiếng đã phiêu bạt lên nÆ¡i cuối đất cùng trá»i nà y Ä‘á»u thần nanh Ä‘á» má», cái mụ SÃu ở Phó Bảng và mụ Tèo nà y. Thá»i trÆ°á»›c mụ Tèo cÅ©ng là me, vợ má»™t cai Tây đồn Quản Bạ.
Rồi chú tà i lại nói: Mà thôi, đừng dÃnh và o của nợ ấy, ta vá» Pác Xum cho thoải mái. Cung Ä‘Æ°á»ng Pác Xum có nhà nghỉ, cô Ä‘á»™i trưởng Phà cho ăn nghỉ tốt lắm, khách lỡ Ä‘Æ°á»ng ná»a đêm gà gáy cÅ©ng phải khen.
Nguyá»…n Tuân và tôi biết Chúng Thị Phà ở chuyến ấy. Äá»™i lÆ°u Ä‘á»™ng của tổ trưởng Phà đương tu bổ lại quãng dốc Pác Xum. Năm sau lại gặp lại Chúng Thị Phà ngoà i Thanh Thuá»· biên giá»›i, sá»a Ä‘Æ°á»ng ô-tô Thanh Thuá»· sang huyện Thiên Bảo Trung Quốc.
Các cung Ä‘Æ°á»ng heo hút, nhiá»u nÆ¡i công nhân rặt con gái. Toà n các cô quê Thái Bình, Nam Äịnh lên. NÆ¡i ở lán tá»±a vách đá, phên vách cÅ©ng treo gÆ°Æ¡ng ảnh hoa và tây đầm, chó, lâu Ä‘Ã i cắt ở há»a báo, dán loè loẹt nhÆ° vách hiệu cắt tóc. ÄÆ°á»ng qua các vùng núi xa, chỉ thấy má»™t cô công nhân ngÆ°á»i Tà y nà y. Chúng Thị Phà quần áo chà m thắt lÆ°ng gá»n gà ng, chiếc khăn vuông kÃn đáo che nắng vẫn lá»™ đôi mắt sắc, khuôn mặt trắng nõn nà . Nguyá»…n Tuân lại nhắc tôi: Äá» tà i đây chứ đâu, mà y phải viết Ä‘i, Tôi vẫn chÆ°a khi nà o theo được lá»i khuyên của Ä‘Ã n anh. Có thể vì chÆ°a đủ xúc cảm, có thể vì sức nghÄ© còn thấp hÆ¡n sá»± tháºt ngổn ngang. Có khi không muốn viết...
Sau lần gặp phà ở Thanh Thuá»· ngoà i biên giá»›i chúng tôi vá» uá»· ban tỉnh kể chuyện thà nh tÃch và tấm gÆ°Æ¡ng tháo vát của cô gái Tà y là m Ä‘Æ°á»ng Thế Kỳ, thÆ°á»ng vụ tỉnh phụ trách tổ chức, tôi quen ở khoá há»c 1960-1961 trÆ°á»ng Nguyá»…n ái Quốc. Ãt lâu sau, Chúng Thị Phà được tỉnh Ä‘iá»u vá» là m cán bá»™ phụ nữ huyện. ấy thế mà vẫn lắm oan khiên, là ng xóm đồn cô đã bá» thuốc cho chồng ốm chết để được bay nhẩy. Phà buồn lắm. NhÆ°ng rồi những lá»i thêu dệt đặt Ä‘iá»u ấy cÅ©ng nhÆ° gió bay Ä‘i...
Má»™t lần nữa, tình cá» Nguyá»…n Tuân và tôi gặp lại Chúng Thị Phà trên Ä‘Æ°á»ng và o Bắc Mê - cả ba lần Ä‘á»u không hẹn không đợi mà gặp. Chúng tôi lá»™i qua má»™t con suối, bÆ°á»›c lên thấy trÆ°á»›c mặt má»™t cô gái Tà y mở nón ra cÆ°á»i. Nguyá»…n Tuân reo to: A cô Phà ? Cô Phà ! Lại vui đùa lõm bõm mấy tiếng Tà y giả cà y: Mà lố! Mà lố! Vá» hả! Vá» hả? Nguyá»…n Tuân nắm tay Phà há»i han nhÆ° ngÆ°á»i thân lâu ngà y má»›i gặp. Äi đâu và o đây? Bá» cung Ä‘Æ°á»ng, Ä‘á»™ Ä‘Æ°á»ng cho ai? Hồi ấy, chÆ°a có Ä‘Æ°á»ng xe và o Bắc Mê.
- Em và o ÄÆ°á»ng Âm công tác.
Chúng Thị Phà đã vá» huyện há»™i. Cô cán bá»™ phụ nữ và o công tác xã ÄÆ°á»ng Âm. Nguyá»…n Tuân còn cứ ghê ghê mãi vùng nà y lắm những chữ ÄÆ°á»ng Âm, Bắc Mê.
Tôi trở lại Hà Giang, và o nhà Phà ở bên Ngá»c ÄÆ°á»ng. Các cÆ¡ quan tránh máy bay đã tản cả sang bên kia sông. Khuya má»›i trở ra được, cái rượu Dao ở ÄÆ°á»ng Âm say êm quá. Thì ra chồng cô ấy ngÆ°á»i ÄÆ°á»ng Âm cÅ©ng công tác ở huyện. Lúc chiá»u và o huyện Ä‘á»™i há»i thăm mấy cô văn phòng chẳng biết quê xuôi hay ở trên nà y, nói đùa trắng trợn: Chồng chị ấy hay ghen lắm, anh ạ. Bây giá» tôi hiểu là câu đùa yêu. Mấy ngà y ở lại, anh ấy tháºt vui.
áp tết Nguyên Äán má»™t ngà y cuối năm Ä‘oà n đại biểu Hà Ná»™i trưởng Ä‘oà n Nghiêm Chưởng Châu, Phó chủ tịch ủy ban thà nh phố lên thăm các chốt bá»™ Ä‘á»™i biên giá»›i huyện Vị Xuyên. Chúng Thị Phà đã là há»™i trưởng phụ nữ huyện (Và má»›i đây là đại biểu Quốc há»™i khoá 8 trong Ä‘oà n Hà Giang). Tôi kể lại vá»›i Nguyá»…n Tuân vá» chuyến Ä‘i. Nguyá»…n Tuân giá»ng ngà ngà : Có thể chứ,' cuá»™c Ä‘á»i vẫn sông có khúc, ngÆ°á»i có lúc. Cái cô Phà ấy mà hay. Nguyá»…n Tuân cÆ°á»i, nhÆ°ng rồi nhÆ° chợt nhá»›, lại buồn buồn: Pác Xúm... Thanh Thuá»·... Bắc Mê... ÄÆ°á»ng Âm... Nghe cứ rá»n rợn. Xa quá..
Tà i sản của quykiemtu
29-10-2008, 10:19 AM
Thượng Thiên Hạ Äịa Duy Ngã Äá»™c Tôn
Tham gia: May 2008
Äến từ: Việt Nam
Bà i gởi: 3,304
Thá»i gian online: 3 tuần 5 ngà y 16 giá»
Thanks: 932
Thanked 2,152 Times in 223 Posts
ChÆ°Æ¡ng V
Năm cùng tháng táºn, tết nhất đến nÆ¡i mà thà nh phố vẫn phấp phá»ng không biết bom đạn trên trá»i áºp xuống lúc nà o. Dáng ai cÅ©ng vá»™i. MÆ°a bụi hÆ¡i nặng hạt. Tiếng pháo rải rác. Con chuá»™t cống trụi hết lông trong rãnh nÆ°á»›c lép nhép ra, gặp ánh Ä‘iện lại lõm bõm thong thả quay và o. Ngà y mùng má»™t, những bá»™ quần áo má»›i và những ngÆ°á»i đẹp loé lên nhÆ° nắng sá»›m. Kiểu áo Thái Lan vạt không viá»n gấu ngổ ngáo được các ông phó may đất Kẻ Chợ là m cho dịu Ä‘i, Æ°a mắt. Thì cái áo đại cán ở Thái Nguyên vá» chẳng ra sao mà đến Hà Ná»™i cÅ©ng hoá nhÅ©n nhặn, dá»… trông. Chiếc chả giò Sà i Gòn bé bằng ngón út mà ra đây hoá thà nh cái nem rán nhân cua bể, món ăn quốc tế. Chỉ những mái tóc xun xoăn lên nhÆ° cô gái châu Phi thì hình nhÆ° các tay thợ ngôi chịu, vẫn để nguyên mẫu thế trên đầu các cô gái Ä‘á»i má»›i.
Äêm công viên Thống Nhất. Äèn treo vòng qua mặt cầu quán Gió. Hoa cúc trắng trong bóng tối. Những quả quất đốm và ng nhấp nhoáng. Thoảng mùi thÆ¡m hoa hồng. Ôi, sao chÆ°a và o xuân mà đã hồng hoa. Hay là cứ tưởng ra thế. Thà nh phố Ä‘Æ°á»ng vắng vẻ thiên nhiên - hay là ở nÆ¡i đô há»™i ngÆ°á»i ta không để ý, mùi hoa, mùi đất, mùi lá và mùi gió mÆ¡ hồ thả xuống lòng Ä‘Æ°á»ng, những sáng sá»›m vừa dứt mÆ°a đêm. Trong lùm cây, ghế đá thì rõ rà ng cảnh tất tả khác thÆ°á»ng. Äôi trai gái xe đạp dá»±ng, nón, ba lô, túi dết, chai dầu, nÆ°á»›c mắm Ä‘eo túm sau yên. Vừa vá» tá»›i, đã ngủ đêm trong thà nh phố, hay chốc nữa đạp ra là ng sÆ¡ tán táºn đâu.
Má»›i mùng bốn đã lao xao và gay gắt nhÆ° má»i ngà y trong năm. Mụ mắt cú vỠđứng sắp hà ng mua cá bể muối từ Hải Phòng Ä‘Æ°a lên đã đóng tảng trÆ°á»›c quầy cá»a chợ. Gần đến nÆ¡i, trá» tay, há»i. Cô nhà máºu lạnh lùng bảo cá bán theo phiếu cán bá»™. Mụ quay ra giữa hè, mặt phừng lên, vô vô:
- Cha tiên nhân cái mặt nà y! Sao mà y không đẻ ra cán bộ, chỉ đẻ ra thằng nhân dân! Cha tiên nhân...
Những câu chá»i, cÅ©ng má»™t câu chá»i, câu thì mánh khóe té tát, câu thì khoe ý nhị, nhiá»u nhẽ. Bà ở quê ra chÆ¡i, cháu bé lon ton chạy tá»›i, bà cÆ°á»i cÆ°á»i: Cha đẻ mẹ thằng cÅ©n kia! Tối mùng sáu, ra ăn mở hà ng cháo gà lão Chữ ngã sáu.
Năm má»›i, được ngà y tốt, bác hà ng cháo chỉ là m má»™t Ãt bán lấy may. Khoảng mÆ°á»i giá», nồi cạn đã sôi ục ục. Không thấy cái chú má»i khi lúi húi rá»a bát ở chiếc bồn gá»— cạnh bếp lò quây miếng sắt tây. Thằng bé vá» quê ăn tết chÆ°a ra à ? Ông Chữ Ä‘Æ°Æ¡ng ngồi lau bát, ngÆ°á»›c lên, cùi tay đấm lÆ°ng bùm bụp, rồi khoe khéo.
Cám Æ¡n ông há»i thăm. Bố Ä‘Æ°Æ¡ng ốm mà bá» Ä‘i thanh niên xung phong, ông ạ. Và o táºn mặt tráºn Quảng Trị, Thừa Thiên đấy. Cha tiên nhân nó, gần Tết gá»i được cái thÆ° vá» báo cáo gia đình Ä‘i có năm tháng đã được tiên tiến, bây giá» phụ trách C đấy, ông ạ. Ông bảo cái ngữ rá»a bát chÆ°a sạch thì phụ trách, phụ móc gì mà cÅ©ng nên cán bá»™ cán thuổng?
Ôi chao, cái câu chá»i, câu phà n nà n mà âu yếm. Thà nh phố sôi nổi mà lại nhÆ° lặng lẽ, khinh bạc, phá»›t Ä‘á»i. Lại đòn đánh má»›i, lại sắp bom, lại sÆ¡ tán, triệt để sÆ¡ tán. Lần nà o cÅ©ng tưởng đã vợi hết ngÆ°á»i rồi vẫn cứ thấy trẻ con ngÆ°á»i già lốc nhốc ở đâu bò ra lắm thế. Äám tý nhau Ä‘eo ba lô, quảy túi lá»… má»… trông đến thÆ°Æ¡ng - nhân đấy là mình nghÄ©. Chúng nó bÆ°á»›c lon ton, há»›n hở, nghếch mắt ra vẻ ta đây.
Cái thói quen đêm giao thừa tụ há»™i nghe giá»ng sang của Äà m Má»™ng Hoà n, giá»ng đẹp Chu Thị Năm Tuổi ba mÆ°Æ¡i đã lại dÆ° má»™t và i... Tuổi năm mÆ°Æ¡i, tuổi sáu mÆ°Æ¡i... bảy mÆ°Æ¡i đã lại dÆ°... Chiếc máy hát cÅ© há»ng đã lâu, cÅ©ng chẳng buồn chữa.
ừ đã lại dÆ°... mà đã có ngÆ°á»i xuống má»™ rồi. Ngoà i hạ nêu, và o dịp bốn mÆ°Æ¡i chÃn ngà y, Ä‘i Nam Äịnh vá»›i Yến Lan, Bùi Hạnh Cẩn và Phạm Lê Văn viếng má»™ Nguyá»…n BÃnh ở nghÄ©a trang thà nh phố. Chúng tôi đặt chiếc bia bên cạnh cái bia đã có. Thế là má»™t má»™ hai bia, nhÆ°ng chắc hôm Ä‘Æ°a đám và o ba mÆ°Æ¡i áp tết ngà y cùng tháng táºn chẳng có mấy ngÆ°á»i. ThÆ¡ Nguyá»…n BÃnh, tình buồn mà cảnh đẹp, nhÆ°ng những luỹ tre xác xÆ¡ là ng Thiện Vịnh, đồng chiêm ngáºp nÆ°á»›c loi ngoi cá» lẫn lúa xÆ¡ xác chẳng mảy may nhÆ° trong thÆ¡. Con trâu cà y đồng sâu chỉ thấy hai lá»— mÅ©i nghếch lên mặt nÆ°á»›c. Không có rÆ¡m rạ, là ng trồng cá» tranh trên gò lấy cái lợp nhà . Gió à o à o qua rặng tre nghiến răng. Những thôn Äoà i nhá»› thôn Äông và đám rÆ°á»›c quan trạng vinh qui qua là ng Trang Nghiêm không phải dÆ°á»›i đất có được mà chắc là ở trên cao xanh đẹp đẽ xa kia.
Tôi mÆ¡ mà ng tưởng tượng và cÅ©ng tháºt tôi Ä‘Æ°Æ¡ng ngồi trong căn nhà ấy. Nếp nhà tranh má»™t gian hai chái, cá»a buông. TrÆ°á»›c hiên, già n Ä‘á»— ván đã quăn queo còn vÆ°Æ¡ng lại mấy quả khô Ä‘en nhÆ° quả bồ kếp, thế mà mÆ°a xuân Ä‘Æ°Æ¡ng Ä‘á»™ phÆ¡i phá»›i bay, vẫn nở nhÆ° má»™t Ä‘oá hoa tÃm ma quái. Mảnh sân đất ngoà i đùn từng đống *** giun và cạnh bá» rà o thÆ°a, hủm xuống má»™t cái chuôm cạn. Cái ao cấy cần của nhà thÆ¡. Mặt đất đáy ao, những khóm cần nhà ai Ä‘Æ°Æ¡ng lên xanh mởn.
Há»i ra má»›i biết năm ấy nhà xuất bản Phổ Thông - nÆ¡i Trúc ÄÆ°á»ng là m việc, in truyện thÆ¡ dà i Tiếng trống đêm xuân của Nguyá»…n BÃnh. Có tiá»n nhuáºn bút, nhà thÆ¡ nảy ra cái ngông vá» là ng quê là m nhà , cái nhà đơn sÆ¡ nhÆ° trong thÆ¡ xÆ°a. Nhà tôi có má»™t vÆ°á»n dâu... Có già n Ä‘á»— ván, có ao cấy cần... Hoa Ä‘á»— ván nở mùa xuân. Lứa dâu tháng tháng, lứa cần năm năm... Rồi vợ chồng con cái Nguyá»…n BÃnh dá»i thà nh Nam, vá» là ng. Chỉ ở được Ãt lâu, đôi bên lục đục, đánh chá»i nhau, chăn bông xé đôi má»—i ngÆ°á»i đắp má»™t ná»a - báo Nam Hà trong mục thÆ¡ châm biếm đã có bà i thÆ¡ mỉa mai. Rồi cái nhà nà y, cái sân đất, cái ao hệt nhÆ° trong thÆ¡, phải bán Ä‘i. Lại gồng gánh nhau ra phố ở. Buổi trÆ°a ấy, tôi nghỉ nhá» bác chủ má»›i của nếp nhà ấy - má»™t ngÆ°á»i là ng. Nhìn cái cá»a buồng, chiếc then tre treo lắc lÆ°, nghe tiếng bụi tre Ä‘Æ°a võng kẽo kẹt bên đầu hồi. Nhà tôi không bán vÆ°á»n dâu. Tháng hai già n Ä‘á»— bắt đầu ra hoa. Sang năm tôi phải vá» nhà . Äợi xem vÆ°á»n Ä‘á»— ra hoa có nhằm? Trong tôi rá»—ng không chẳng má»™t ý nghÄ©, nhÆ°ng mắt thì rÆ°ng rÆ°ng. Tiếng tà u hoả vá» Phủ Lý đằng cuối cánh đồng thuốn hun hút và o giữa trÆ°a, có lẽ canh khuya nghe còn thăm thẳm hÆ¡n.
Äêm vá» viết bà i Ä‘i viếng bốn mÆ°Æ¡i chÃn ngà y Nguyá»…n BÃnh cho Ä‘Ã i phát thanh buổi gần ná»a đêm gá»i miá»n Nam báo tin buồn vá»›i bè bạn trong ấy - Nguyá»…n BÃnh đã lặn lá»™i mÆ°á»i mấy năm trá»i ở thà nh, ở chiến khu, cÅ©ng là má»™t đứa con miá»n Nam.
Các cá»a hà ng, phiếu thịt chỉ bán mỡ - mà hoạ hoằn má»›i có. NgÆ°á»i đổ ra Ä‘Æ°á»ng, suốt ngà y nháo nhác sắp hà ng, xếp hà ng mua từ má»› rau Ä‘ay. Bom đánh trên đầu, dÆ°á»›i đất thì kéo dà i hà ng nhÆ° thế nà y, biết sẽ ra sao. Tôi ra nháºn là m công tác trưởng khối phố, tôi Ä‘i xem xét các nhà thiếu đói để xin cứu tế cuối năm. Và o má»™t nhà , chị ấy là m nghá» y tá, chồng li dị. Ba mẹ con cả tháng ăn cháo quấy lẫn rau muống. Ná»a phần gạo phiếu đã bán để thêm tiá»n chi tiêu và mua rau, mắm muối. Ba khổ mặt xanh rá»›t, sáu con mắt thì trong Tháng hai qua nhÆ° cuốn Ä‘i, đôi lúc nhìn cây cá» má»›i nhá»› ra. Những cây xoan vẫn khẳng khiu. Cây táo còn sót lại trên cà nh những quả và ng, rung má»™t cái, rụng lá»™p bá»™p lẫn vá»›i những giá»t sÆ°Æ¡ng. Chiếc búp bà ng đã dá»±ng đứng nhÆ° cái tai thá» xanh. Tiếng con chim và nh khuyên bay trong là n mÆ°a má»›i nhè nhẹ ná»a bụi ná»a hạt. Hoa vông Ä‘á», mà u gắt Ä‘á» hoa vông, đông miếng tiết. Bụi mÆ°a vân vân quanh ngÆ°á»i trên Ä‘Æ°á»ng.
Äêm xuống rồi mà gió dải đồng còn thổi dà i mặt hồ Hoà n Kiếm. ánh Ä‘iện hẩng trong lòng tháp hắt ra trông thấy má»™t chiếc thuyá»n thúng ghép bằng mảnh thiếc đủng đỉnh lượn quanh bá» cá» tháp Rùa. NgÆ°á»i trên thuyá»n, má»™t bà n tay bÆ¡i, má»™t tay thả xuống những cái ống đánh lÆ°Æ¡n. Hè phố Trà ng Tiá»n, những viên gạch đã mòn trÅ©ng, trÆ¡ ra cái vỉa viá»n đá xanh, nhÆ° con cá giÆ¡ xÆ°Æ¡ng. Khung cá»a sổ trên gác im lặng trong cánh mà nh buông, má»™t chiếc bóng nhìn ra, tay nâng cái chén. Chén chè ngon hay chén rượu má»™t mình. Êm ả, tÄ©nh mạc, các cá»a sổ ban đêm giữa thà nh phố phòng không nhÆ° trong chuyện cổ tÃch.
Khuya rồi bá»—ng hiện ra má»™t con quái váºt của chiến tranh Việt Nam 1966. Má»™t xác chiếc máy bay không ngÆ°á»i lái cụt mất má»™t bên cánh, nằm trong thùng chiếc xe bò, má»™t ngÆ°á»i cầm cà ng kéo Ä‘i. Thằng không ngÆ°á»i lái nà y ban chiá»u vừa lẻn và o tiếng nó réo lá»ng óc. Tá»± vệ quáºn Äống Äa đón lõng bằng đại liên, đã hạ nó rÆ¡i trên bỠđê, bây giá» xe và o đây. Cái lạc háºu tha cái tối tân lủi thủi lá»c cá»c trong đêm.
Cái nà o Ä‘i vá»›i đặc Ä‘iểm ấy trong thá»i chiến. Quán cà phê Miá»n Nam cạnh bệnh viện Mắt. Chủ vốn lái xe, áo xanh, tay nhá», bà n ghế ngổn ngang trong cá»a hà ng tối hÅ© nút. Vợ chồng nhà quán cÅ©ng Ä‘en nhÆ° bóng tối, hà ng dá»n lúc ở bá» hè, lúc và o trong nhà , chẳng khác cà phê đá nhạt thếch ở bến xe Ä‘i Nam Vang xế cá»a chợ Bến Thà nh ngà y trÆ°á»›c. Cà phê Trần HÆ°ng Äạo, má»™t tay thÆ°Æ¡ng binh chán Ä‘á»i. Những ngÆ°á»i vắng mặt trong câu chuyện Ä‘á»u bị lão gá»i bằng thằng. Khách hà ng, áo ka ki đại cán bạc nhÆ° khuôn mặt thá» Æ¡ của những cán bá»™ bà n giấy các cÆ¡ quan quanh đấy. Cà phê Lâm chÆ¡i tranh trá»… trà ng, các thứ nam nữ cô bồi, cá chìm, há»a sÄ© nổi tiếng ngồi lẫn vá»›i thợ vẽ Bá» Hồ, những loại đú đởn há»c đòi, những cặn bã tá»± cho là nhất thiên hạ tá»›i đây để rồi khoe tầng uống chịu của ông chủ cà phê chÆ¡i tem rồi chÆ¡i tranh và mua sách của các nhà văn túng thiếu Ä‘em gán nợ. Cà phê LÆ°Æ¡ng, cà phê Lâm hà ng Da thì đã tà n. Thế mà cái cà phê nhà máºu Ä‘Æ°á»ng Äiện Biên lại Ä‘Æ°Æ¡ng nổi, ngoà i cá»a xe đạp chồng đống. Chẳng ra gì mà đông nhÆ° chá»i gà . Má»›i biết bán hà ng cốt có cái duyên. NhÆ°ng dù sao, vẫn khác những quán cà phê nhợt nhạt ô Yên Phụ, chỉ được cái ngá»t ấm mùi hoa xoan trÆ°á»›c cá»a. Anh cô bồi ngoắc ria mép gá»i hai ấm chè. Má»—i lần lên hồ Tây, tôi đến uống suông chai bia Hữu nghị rồi ngồi nhìn xuống lÆ°ng đình Yên Phụ ká» mặt hồ. Thế mà báºn sau, cô hà ng đầu ô vẫn nhá»› mặt. Khách dị dạng má»™t chút, đã dá»… quen.
Äêm Nôen năm ấy, Ä‘i chÆ¡i vá»›i má»™t ngÆ°á»i khách trẻ măng không biết tên và trong tối sáng nhấp nhem, cÅ©ng không hẳn tÆ°á»ng mặt. Những ngá»n đèn Ä‘Æ°á»ng chỉ rình tắt, sắp báo Ä‘á»™ng. Suốt chiá»u, chốc chốc tiếng loa: Máy bay địch cách Hà Ná»™i sáu mÆ°Æ¡i ki lô mét... ba mÆ°Æ¡i ki lô mét... hai mÆ°Æ¡i ki lô mét... Khách trẻ trung, trắng trẻo vẻ búng ra sữa, giá»ng Hà Ná»™i nhá» nhẹ, áo va rÆ¡i dạ mặc ngoà i, mÅ© bông có tai ấm. CÅ©ng nhÆ° chúng tôi, cái bóng bù xù Ä‘i trong đêm đông lạnh. NhÆ°ng mà khác chúng tôi.
Những bÆ°á»›c thong thả trên Ä‘Æ°á»ng khuya. Lúc nà y chỉ còn lại đám ngÆ°á»i vun quanh khu nhà thá» Hà ng Trống và mấy cá»a hà ng Thuá»· Tạ, Phú Gia mở cá»a trắng đêm đón ngÆ°á»i chÆ¡i Nôen. Äâu ai có thể tưởng cái anh chà ng non tuổi ấy là má»™t giặc lái bay cùng tốp vá»›i phi công Phạm Phú Quốc vượt vÄ© tuyến ra đánh nông trÆ°á»ng Tây Hiếu ở Nghệ An. Tin tức Sà i Gòn tâng bốc rùm beng phi Ä‘á»™i Việt Nam Cá»™ng Hoà anh hùng đầu tiên ném bom miá»n Bắc. NhÆ°ng câm miệng hến vá» chiếc máy bay rÆ¡i nà y.
Chúng tôi thÆ°á»ng viết bà i cho mục phát thanh của quân Ä‘á»™i nói vá»›i thÃnh giả miá»n Nam. Äá»c tà i liệu, giấy tá» bắt được ở chiến trÆ°á»ng, trò chuyện vá»›i phi công tù binh Mỹ. Có lần, tôi và o là ng La Cả uống rượu ăn thịt chó vá»›i đại tá Phạm Văn ÄÃnh, đại tá VÄ©nh Phong - ngÆ°á»i hoà ng tá»™c đã ra hà ng quân giải phóng ở Ä‘iểm cao Cồn Tiên Dốc Miếu. Hai sÄ© quan hà ng binh nà y sÆ¡ tán ở má»™t nếp nhà tranh của quân Ä‘á»™i ẩn trong lùm cây ổi cây nhãn giữa là ng. Thỉnh thoảng, kéo nhau ra thị xã Hà Äông sắp hà ng mua bia hÆ¡i. Có ngÆ°á»i đến thăm, khói bếp thịt chó nghi ngút cả ngà y
Tôi cÅ©ng thÆ°á»ng Ä‘á»c trên Ä‘Ã i má»™t ThÆ° Hà Ná»™i gá»i nhà văn Quan SÆ¡n ở Sà i Gòn. Chẳng mấy ai biết bút hiệu ấy của Doãn Quốc Sỹ ngà y trÆ°á»›c trên tuần báo Tiểu Thuyết Thứ Năm. Doãn Quốc Sỹ ngÆ°á»i Cầu Giấy, gần là ng tôi. Chúng tôi quen nhau khi má»›i cầm bút. Má»™t trong những truyện ngắn đầu tiên của Doãn Quốc Sỹ, Äôi mắt của Hiá»n, cô Hiá»n ấy, con gái bác Tú Mỡ. Bức thÆ° tình đăng báo mà rồi nên nhân duyên. Doãn Quốc Sỹ theo nhà vợ tản cÆ° ra Bắc Giang Ãt lâu rồi và o Hà Ná»™i, rồi di cÆ° và o Nam. Báo chà và các nhà xuất bản ở Sà i Gòn in sáng tác của Doãn Quốc Sỹ, lại biết Sỹ dạy há»c ở Hà Tiên, được tu nghiệp ở Mỹ mấy năm. Chẳng biết cách mạng có nợ tiá»n, nợ máu gì vá»›i cái gia đình công chức còm ở má»™t là ng là m nghá» dệt nghá» giấy ngoại ô nà y không, tôi tin là không, thế mà Doãn Quốc Sỹ viết chá»i cá»™ng sản hăng thế. Chắc chẳng khi nà o Doãn Quốc Sỹ nghe bà i của tôi để biết đến những tiếng nói cùng quê của anh.
Cái cáºu giặc lái trẻ tuổi nà y cÅ©ng là má»™t tà i liệu sống mà quân Ä‘á»™i cho chúng tôi mượn. Anh ta gốc Hà Ná»™i. Nhà Hoả Lò thả cho Ä‘i dạo phố đêm Nôen vá»›i chúng tôi. Äã hÆ¡i khuya, trở lại ngã sáu, ghé và o ông cà phê 81 má»™t lúc đợi đến gần ná»a đêm má»›i lững thững lên nhà thá» Hà ng Trống.
Ngã sáu vẫn nhÆ° má»i khi, những đêm và o mùa lạnh, mặt Ä‘Æ°á»ng mênh mông ra trong ánh đèn thoi thóp quãng má»™t. Những cây sữa trụi lá đứng trÆ¡ trá»ng. Tôi chợt thấy thú vị nháºn ra chÆ°a phải mùa hoa sữa. Tôi không yêu, cÅ©ng chẳng ghét hoa sữa. NhÆ°ng bạn bè thÆ°á»ng chiá»u sở thÃch của Nguyá»…n Tuân, quên cái mình Æ°a hay không Æ°a. Nguyá»…n Tuân ghét hoa sữa, hoa dạ hÆ°Æ¡ng - những mùi Ä‘áºm quá là m Ä‘iếc mÅ©i cả đêm. Chối của nà o trá»i trao của ấy, ngay bên cá»a sổ gác nhà Nguyá»…n Tuân, đến mùa, hoa sữa nở từng chùm trắng ngà nồng nà n buông mùi và o ngáºp cả phòng. Nguyá»…n Tuân bá»±c bá»™i không ngủ được, lúc nà o cÅ©ng đóng cá»a sổ vá» phÃa ấy. Má»™t năm, cây sữa bị chặt, không biết vì má»i ngÆ°á»i kÃnh trá»ng bác Nguyá»…n hay vì các há»™ trong nhà thiếu củi Ä‘un.
Bỗng anh thanh niên giặc lái nói:
- ThÆ°a bác, ở ngã ba quãng nà y có nhiá»u cây sữa. Cháu còn nhá»›.
- Cây sữa bây giỠđã rụng lá. Như cây mùa đông bên châu Âu..
- Cháu còn nhá»›, má»—i hôm Ä‘i há»c qua. Khi cháu há»c lái ở táºn bên Mỹ vẫn còn ngá»i thấy mùi, nhÆ° cả Ä‘á»i há»c trò có mùi hoa sữa.
Nguyá»…n Tuân lặng im. Chắc vì không muốn nói nhÆ° má»i khi tôi khó chịu cái mùi hoa sữa hắc lắm mà cáºu há»c trò nà y Ä‘Æ°Æ¡ng nhá»› mùi hoa thuở cắp sách. Chúng tôi ngồi xuống tấm ghế dà i. Ông hà ng nhô ra bên ngoà i cái chụp đèn hoa kỳ. Vẫn ông 81, áo nâu lẫn bóng tối. Tôi tưởng ông đã Ä‘i sÆ¡ tán để đứa cháu nà o nán lại trông hà ng ~ giữ khách. Tôi há»i:
- Ô! Ông công sứ Gotapphơi còn đây à ?
- ThÆ°a, vưỡn ạ. Khốn khổ, cháu đã chạy ra ngoà i Vá»ng. Äược ăn mấy tráºn no bom, mà không chết thế là lại quay vá». Cái thằng Mỹ cÅ©ng trông gà hoá cuốc, cứ chá»— đồng không mông quạnh nà o có cái lò gạch là nó choang bom. Chúng cháu lại ở nhá» cái xóm là m gạch, cả mấy cái lò đỠối. Chặp tối lúc nãy nó ném nghe gần lắm. ở đâu thế, chÆ° ông?
- Chắc lại dưới cầu Giẽ.
- Sao bảo lá»… Nôen thì nó cho bên đạo nghỉ - Cầu Giẽ, cầu Hà m Rồng, lúc nà o ta cÅ©ng xe tà u tải đạn tải ngÆ°á»i và o Nam, nó im sao được Các hỠđạo vùng cầu Giẽ phải lên lá»… nhá» nhà thá» Hà ng Trống. Chắc năm nay cÅ©ng thế. Ông cÅ©ng lại nên thu xếp, chá»— ngã bảy thế nà y không yên đâu.
- NghÄ© thế mà tôi chạy ra Vá»ng, má»›i hút chết.
- Thôi, ông ạ.
- Nhưng chỗ nà y thì yên sao. Tay cà phê Hoà vừa chết bom giữa phố Huế đấy.
Ông đặt cái khay trÆ°á»›c mặt chúng tôi. - Chạy đâu cho khá»i số, hả ông? Cái năm thằng Mỹ thả bom Nháºt, tôi ở ngõ Hà ng ÄÅ©a sau ga Hà ng Cá», bom rÆ¡i bốn phÃa, tôi đứng giữa. Lần nà y Mỹ bá» bom tạ ở Vá»ng, tôi vẫn ở giữa. Hoá tam ba báºn, Nam Tà o Bắc Äẩu quáng mắt xoá há»™ khẩu mình rồi, bây giá» chẳng Ä‘i đâu nữa cho nhá»c!
Tôi không để ý. Có lẽ những chuyện tà u bay tà u bò thế nà y không thể là m khuây khoả được anh giặc lái trẻ tuổi. Anh trầm ngâm nhìn xa xa. Lúc đứng dáºy, anh nói nhá»:
- Nhà cháu trÆ°á»›c ở đằng kia, cuối phố Công chúa Huyá»n Trân.
- Cáºu có muốn nhìn lại nhà không?
- Cám ơn bác.
Chúng tôi thong thả ngược lên BỠHồ. Một lúc, anh nói một chuyện khác:
- Cháu trông ông cụ bán cà phê, không hiểu sao, cháu cứ ngỡ ông cụ ấy là ông Lý ThÆ°á»ng Kiệt.
- Hay nhỉ!.
- Ông Lý ThÆ°á»ng Kiệt chắc cÅ©ng có nÆ°á»›c da bánh máºt thế và ông đánh nhau đến già không thua tráºn nà o, cụ cà phê cả Ä‘á»i bị bao nhiêu tráºn bom vẫn không việc gì.
Nguyá»…n Tuân cÆ°á»i:
- Mình chỉ thấy ông ấy giống cái pho tượng Nhịn ăn chùa Tây Phương. Ông lão quê mùa thế mà đã có mấy năm ăn chơi ở Pa ri đấy.
Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u cÆ°á»i. Cáºu giặc cái chắc cÅ©ng chÆ°a trông thấy ông pháºt gầy giÆ¡ xÆ°Æ¡ng trên chùa, thÆ°á»ng được gá»i là ông Nhịn ăn. Anh ta theo bố mẹ và o Nam từ lúc: mÆ°á»i tuổi, lá»›n lên sang Mỹ há»c nghá» hà ng không, trở vá» lái máy bay váºn tải, rồi máy bay chiến đấu, lần đầu vượt giá»›i tuyến. Tôi cÅ©ng chỉ chốc lát vá»›i anh ta đêm ấy, nhÆ° Ä‘á»c trang tà i liệu, không biết tên mà cÅ©ng không bao giá» còn gặp lại.
Cái ông Nhịn ăn cà phê bÃt tất, bị hai Ä‘á»i máy bay Mỹ quần mấy tráºn mà vẫn trÆ¡ ra, ừ cÅ©ng có thể nhÆ° tÆ°á»›ng quân Lý ThÆ°á»ng Kiệt, lại cÅ©ng nhÆ° cái ngÆ°á»i nhịn ăn rồi thà nh pháºt. Ông lão đã trên tám mÆ°Æ¡i, mấy năm sau ông mất bệnh già , nhẹ nhà ng nhÆ° ngÆ°á»i Ä‘i ngủ. Ông có thằng cháu được sang há»c bên Tiệp, lấy vợ Tiệp và ở lại bên ấy. Thằng nà y chẳng thể biết Ä‘á»i ông ná»™i nó lá»™i bùn ở đồng chiêm lên Kẻ Chợ từ năm mÆ°á»i bốn tuổi, rồi là m bồi công sứ GÆ¡rapphÆ¡i rồi cà phê ô lê, rồi cà phê bÃt tất... Anh trà thức má»›i lấy vợ Tiệp kia, là m sao anh tá» rõ được ngá»n nguồn cái nÆ°á»›c An Nam, cái ngÆ°á»i An Nam MÃt... Chao ôi, nói đâu ai, tôi đây tôi cÅ©ng không biết tên ông ná»™i bà ná»™i tôi và mù tịt các tên các cụ tổ tông ná»™i ngoại nhà mình, mà tôi cÅ©ng chẳng khi nà o áy náy cả.
Xế trÆ°a, máy bay ném bom vùng ga Văn Äiển. Cao xạ, tên lá»a vi vút lên. Má»™t thoáng, trá»i lại lặng yên trong xanh. Rồi tối đến, phố xá vẫn đông má»™t tối chủ nháºt giữa tháng lÄ©nh lÆ°Æ¡ng kỳ hai. Quanh Bá» Hồ và khu hà ng Giầy bá»™n ngÆ°á»i. Cả mấy quán ăn Ä‘á»u hết chim quay. Cà phê Lâm, cà phê Ca không còn chá»— chen chân. Những cá»a hà ng thắp đèn dầu nhấp nhoáng. Lão khách béo chủ hiệu - nhÆ° lão Sáng nhị mÅ©i, và mấy cô chạy bà n vóc dáng mỡ mà ng phục phịch, vừa nhà n nhạt, vừa bong bóng. Những đôi mắt Ä‘Æ°a đẩy óng ánh khác thÆ°á»ng. DÆ°á»ng nhÆ° không ai còn nhá»› vừa má»›i chặp tối má»™t cái máy bay không ngÆ°á»i lái dã lÆ°á»›t qua lÆ°á»›i cao xạ Ngã TÆ° Sở sang Phà Äen. Giống cái thằng xác máy bay đêm trÆ°á»›c nằm trên xe bò ngÆ°á»i kéo lênh khênh qua phố Trà ng Tiá»n? NhÆ°ng thằng nà y bay thoát.
Má»—i buổi sáng, băn khoăn của những ngÆ°á»i còn ở lại thà nh phố: nó là m gì hôm nay? Äại khái vẫn đánh đấm thế, vẫn nhÆ° thÆ°á»ng ngà y chăng. NgÆ°á»i ta vừa khẩn trÆ°Æ¡ng, vừa lừ đừ. Cái chòi gác có má»—i khẩu súng trÆ°á»ng trên đê Thượng Cát cÅ©ng chăm chăm ngÆ°á»›c lên trá»i. Không thể nháºn được ra má»›i hôm qua là ng Ngá»c Hồi bị bom rải thảm khắp xóm. Ngoà i đồng Ä‘Æ°Æ¡ng gặt chiêm, ống chân lá»™i xuống thụt nÆ°á»›c, tay tóm cổ lúa từng bó cắt trên mặt bùn - lúa chiêm năm nay xấu, hạt và ng xám nhÆ° răng sún. ở đầu công viên Thống Nhát, trÆ°á»ng đại há»c kiểu kiến trúc hiện đại cao cao thanh nhẹ. Dá»c mái bằng trên nóc, bốn ụ đất đắp to lù lù ghếch ra những khẩu trung liên của sinh viên trá»±c chiến. NhÆ°ng cái tráºn địa giả đầu là ng Ninh Sở thì nhÆ° trò trẻ rỡn. Giữa ruá»™ng khoai tốt lá xanh eo éo, má»™t bãi vuông vắn được rẫy cá» nhÆ° cái đầu cạo trá»c nhẵn thÃn. Cả dà n ống tre bôi hắc Ãn Ä‘en nhánh ngóc đầu lên thà nh má»™t dà n cao xạ nhiá»u nòng. Cuối bụi tre, hiên ngang má»™t tráºn địa tên lá»a. Bệ phóng đất thó gan gà nện được đắp cao, và ng choé. Giữa mặt phẳng đặt hai cây. chuối đã bóc bẹ nõn nà , bóng loáng nhÆ° mà u trắng thau vá» tên lá»a. Những tráºn địa trò chÆ¡i nà y bị choảng bom liên tiếp hà ng ngà y. Chiến tranh, liá»u lÄ©nh, tiếu lâm và thÆ°Æ¡ng tâm. Phố Yết Kiêu, quầy bán vé xe lá»a, đám đông nhốn nháo sắp hà ng Ä‘i sÆ¡ tán. NgÆ°á»i đứng đợi, ngÆ°á»i nằm ngổn ngang. Má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà tá»±a cá»™t đèn, mặt rầu rÄ©, đăm chiêu giữa đám trẻ con lố nhố đợi bố mẹ mua vé tà u. Thoáng trông, không biết là mụ dở hÆ¡i, mà ngỡ má»™t ngÆ°á»i yêu trẻ, Ä‘Æ°Æ¡ng trò chuyện rủ rỉ. NhÆ°ng bá»n trẻ thì bao giá» cÅ©ng khoái chÆ¡i vá»›i ngÆ°á»i Ä‘iên. Má»™t đứa quát khẽ: GiÆ¡ tay lên! Cả bá»n trố mắt nhìn kết quả cái mệnh lệnh. NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà khổ sở từ từ giÆ¡ tay. Có đứa nói: Bá» tay xuống. Mụ uể oải để rÆ¡i hai tay. - CÆ°á»i Ä‘i? NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà ngÆ°á»›c hai con mắt nhá» nhếch rồi nhếch mép tá»± dÆ°ng cÆ°á»i mếu máo. - Không phải! Äây là mếu. CÆ°á»i Ä‘i? CÆ°á»i Ä‘i!. NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà điên lại nhe hà m răng cải mả, nhăn nhó. Äám trẻ con và ngÆ°á»i Ä‘iên cứ quanh quẩn chÆ¡i hiá»n là nh bên chá»— sắp hà ng lấy vé.
Bá»—ng dÆ°ng, má»™t bác râu quai nón xồm xoà m nhÆ° TrÆ°Æ¡ng Phi, áo cánh rách sã cả hai vai, không biết ở đâu Ä‘i ra. Hai tay há» chèo múa lên, vừa hÆ¡i vừa đế, lại vừa trống mõ... Bung bung nhóc... bung nhóc... tất cả ở cái miệng, con mắt và bá»™ râu Ä‘á»u là m chèo.
- Bớ quan viên là ng nước, lệnh sức mỗi đình là ng: rơm một bó, cỠmột gông, vải hồng để đi rước quan huyện nhá?
Tiếng đế khà n khà n:
- Tháng tư ngà y tám, lấy đâu ra rơm?
HỠmõ:
- Thế nhà mà y không có rơm ổ chó à ?
Äá»™t nhiên, bác ráºm râu lùi lúi, nhá»›n nhác, nhÆ° trông thấy quan huyện Ä‘Æ°Æ¡ng khệnh khạng bÆ°á»›c tá»›i. Bác nói thầm thì:
- Quan đã ra? Quan đã ra?
Rồi thét to tháºt lá»±c:
- Nhà ai có gà thì nhốt lại nhá! Nhốt lại nhá!
Bá»n trẻ con ná» cÆ°á»i rầm lên xúm sang bác lên cÆ¡n rồ hát chèo. CÅ©ng chẳng biết là bác dở ngÆ°á»i hay là ngÆ°á»i vui tÃnh thÃch đùa. Thà nh phố túi bụi bom đạn đình Ä‘oà ng tối ngà y, sao vẫn lắm ngÆ°á»i ngẩn ngÆ¡, ngÆ°á»i cháºp mạch bông lÆ¡n đến thế. Những cà nh khế lúc lÃu chùm quả, quả mẹ quả con và ng khé bÃu và o nhau thà nh chuá»—i. Äêm mÆ°a rà o, sáng ra, cây ngâu đầu hè đổi mà u lá xanh Ä‘áºm. Hoa ngâu, hoa móng rồng chÃn trong nắng sá»›m thÆ¡m nồng nà n. ThÆ°á»ng có mÆ°a thì hoa rữa, nhÆ°ng những chấm hoa ngâu được mÆ°a lại và ng ròn.
Trên lan can, cá»a gác các nhà dá»c phố, củi Ä‘uốc ghếch từng thanh, từng bó. Má»—i que củi bây giá» cÆ¡ hồ được nâng niu nhÆ° phong lan và chim yến. Các báo hô hà o Ä‘un than, nhÆ°ng nà o biết mua than ở đâu. Má»—i tháng, may ra má»›i xách được vá» và i cân củi phiếu. Nhà có trẻ nghịch ngợm leo trèo bẻ cà nh cây khô bá» hè thì lúc nà o cÅ©ng sẵn củi lá»a Ä‘un. Äà n ông đâm ra Ä‘un bếp khéo, đến tôi mà cÅ©ng thổi cÆ¡m được bằng giấy má sách báo vÆ¡ ở cÆ¡ quan vá».
Kho xăng Äức Giang bị ném bom lúc xế trÆ°a. Máy bay nhà o xuống, má»™t chiếc trúng đạn lết ngược và o thà nh phố, rÆ¡i xuống vÆ°á»n chùa Thông là ng Má»c - cái chùa mà hai mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c, ở báo Cứu Quốc, tối tối tôi ra ngủ đấy, Ä‘á» phòng Tây đánh úp Hà Ná»™i ban đêm. Cá»™t khói bốc gồ lên hình nấm, Ä‘en đặc, lan ra má»™t dải mây thà nh chắn ngang chân trá»i. Chặp tối, tôi đạp xe ở lá»›p dạy viết văn sÆ¡ tán bên Thi Xá huyện Quế Võ vá» qua, nhìn lại còn thấy sáng rá»±c bên kia cầu Long Biên. Hà Ná»™i vẫn lá» lững ná»a hốt hoảng, ná»a nhÆ° không. Các chợ há»p từ bốn giá» tá»›i tám giá» sáng và mở lúc chặp tối. Tin đồn thiếu tá Mạc Kên lái máy bay Rase, bị bắn rÆ¡i xuống hồ Trúc Bạch, khai rằng Mỹ đã định ném bom huá»· nhà máy Ä‘iện Yên Phụ và cầu Long Biên. Những ngÆ°á»i ở trên bá» sông và các phố đầu cầu quanh Hà ng Than ban ngà y chạy tránh xuống phÃa chợ Hôm. NhÆ°ng đến hôm giữa phố Huế chợ Hôm bị tráºn bom đổ mấy toà nhà chết nhiá»u ngÆ°á»i thì chẳng biết rồi chạy Ä‘i đâu.
Kho Äức Giang chồng đống những thùng Ä‘á»±ng xăng cháy Ä‘á» hắt. Ngoà i bá» rà o, ruá»™ng lúa má»›i cấy mạ đã bén rá»… xanh rá»n. Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà lúi húi cắt cá». Má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông đặt thúng thóc trên đầu gối, vung tay gieo hạt, hạt lúa giống vãi xuống mặt ruá»™ng xâm xấp còn sóng sánh Ä‘Æ°á»ng bừa. Chú bé kia nằm trên lÆ°ng trâu giữa bãi cá», hai chân cong nhÆ° móc câu, mắt lÆ¡ đãng nhìn ra Ä‘Æ°á»ng. Những ngÆ°á»i dừng xe đạp Phượng Hoà ng, xe Mipha cÆ°á»i nói tÃu tÃt. Xa xa, hai vế gầu sòng tát nÆ°á»›c nhô lên thủng thỉnh Ä‘Æ°a Ä‘i Ä‘Æ°a lại. Tráºn bom dữ dá»™i cháy kho xăng trÆ°á»›c mặt đã ra chuyện hôm qua, hôm xÆ°a.
Bom đạn lẫn lá»™n vá»›i công việc là m ăn nhẫn nại đến khủng khiếp. Trên dá»c đê, những khẩu súng trÆ°á»ng và trung liên đầu cầu Äuống đã được thay bằng những khẩu đại liên ba nòng. ÄÆ¡n vị đến nháºn tráºn địa má»›i, bá»™ Ä‘á»™i Ä‘Æ°Æ¡ng đứng ăn cÆ¡m. NhÆ°ng cạnh ụ súng lá»›n vẫn nhô lên hai mô đất nhá», thò hai đầu ruồi khẩu súng trÆ°á»ng của tổ dân quân trong là ng ra trá»±c chiến. Hai cô gái - hình nhÆ° được cắt tua ngà y nữ đêm nam, má»—i buổi được ăn mÆ°á»i công Ä‘iểm hợp tác xã. Sông Hồng báo Ä‘á»™ng số 3, nÆ°á»›c chảy réo quanh chân cầu, xoáy tròn từ chân tre ra, xôn xao, Ä‘á» xuá»™m. LÅ© tháng sáu dá»nh lên to quá. Bá» rà o cây vông ngáºp, lá héo to bằng chiếc quạt nan rụng và ng mặt sóng. NÆ°á»›c và o ngáºp lÆ°ng vách. Những Ä‘Ã n gà và lợn con trốn lên nóc nhà kêu tán loạn. Bốn phÃa xám ngắt rồi tối ụp xuống, tiếng ngÅ© liên há»™ đê chống trà n thúc suốt sáng nhÆ° xÆ°a trống báo cÆ°á»›p. Những ngôi nhà hai tầng dÆ°á»›i bãi - mà ngà y trÆ°á»›c không ai dám xây, nÆ°á»›c chảy ngang cá»a sổ. NgÆ°á»i chạy nÆ°á»›c lên phố dá»±ng lá»u suốt vỉa hè bá» sông và o quanh nhà hát lá»›n. Khói bếp u ám nhÆ° đốt rác tẩy uế. Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà mặt và ng nghệ, bồng con ru á»i á»i. Chạy lụt năm nà o cÅ©ng thế. Chỉ khác, mấy năm nay, phải lo cả giặc trá»i.
Còi báo Ä‘á»™ng rợn mặt sóng. Má»™t vệt khói Ä‘á» tên lá»a ngoằng lên trong tiếng nổ. Chiếc máy bay bá»—ng chằng chịt khói nhÆ° má»™t cuá»™n thừng trắng, lại má»™t chiếc không ngÆ°á»i lái rÆ¡i xuống giữa sông Cái. Thế mà quán bia Chuồng Cá»p bên hồ Thuyá»n Cuông vẫn ngÆ°á»i xếp rồng rắn quanh hà ng lan can sắt suốt ngà y đến chặp tối. Chỉ có những quán bia bán giá» giấc ngoà i luáºt lệ phòng không. NgÆ°á»i ta uống bia cho đến lúc trông lên không nháºn ra ánh sao hay sáng Ä‘iện lóng lánh giắt trên lá cây Ä‘á». Mùi sen thÆ¡m thoảng - lứa hoa cuối vụ, lẫn mùi lá sen già , không còn ngát nhÆ° sen đầu mùa. NhÆ°ng quái, đã lâu hồ nà y thả cá mè, có trồng sen nữa đâu. Thế mà rõ rà ng mùi sen. Lạ nhỉ. Uống vại bia xong cÅ©ng không biết hết báo Ä‘á»™ng chÆ°a. Thế thì chắc lại mÆ¡ mà ng mùi sen mùa hạ trÆ°á»›c rồi.
Má»™t chuyến xe lá»a toa lá»™ thiên và o cầu Long Biên. Trên sà n tà u những gióng bệ phóng xếp má»™t chồng cao. Cánh tên lá»a nghênh ngang vÆ°á»›ng thà nh đầu cầu phải cho lên tà u hoả má»›i Ä‘Æ°a nổi qua sông Cái. Những chú bá»™ Ä‘á»™i xinh xẻo nhÆ° há»c trò tan há»c đứng chỉ trá» xuống lòng Ä‘Æ°á»ng phố Hà ng Giấy. Hẳn Ä‘Æ°Æ¡ng Ä‘oán nhà mình chá»— kia, chá»— kia. Cạnh các ống đạn buá»™c những bu gà , những rá» lợn, má»™t dãy quả Ä‘u đủ, buồng chuối xanh, các đồ ăn thức Ä‘á»±ng loi thoi khi chuyển quân. Má»™t con chó xÃch tá»± nhiên cong cổ sủa ngẩn ngÆ¡ lẫn tiếng bánh tà u nghiến ken két, khi tà u chui qua chá»— nóc cầu bị bom xáºp.
Chợ Bắc Qua đông nghịt suốt đêm, đến chá»›m ban mai thì tan. Vẫn cái chợ đổi vai mùa nà o thức ấy, hà nh tá»i, khoai sá», cà chua, rau cải, củ cải bên Bắc sang bán má»› ở chợ nà y để ngÆ°á»i buôn Ä‘Æ°á»ng ngắn tải xuống chợ Châu Long, chợ Hôm, chợ Hà ng Bè và các chợ xanh, chợ cóc góc phố.
Trá»i sáng ra thì chợ Bắc Qua tan biến hết ngÆ°á»i, nhÆ° chợ ma.
Có tiếng gá»i giáºt. Tôi quay đầu lại. Anh Sổ, chủ nhiệm hợp tác xã trong Báºt. Sau xe đạp đèo những bó cải củ cao có ngá»n. Hẳn là Sổ ra Bắc Qua bán vải quả hay bắp cải, dÆ°a hồng đêm qua bây giá» tải rau vá». NhÆ°ng phÃa Hà Äông thiếu đâu chợ đổi vai, chợ xanh, chợ ngã tÆ° mà phải lần mò ra đây.
- Äi đâu thế?
- Hôm qua em ra tỉnh có việc, quá chân đến đây mua Ãt cải vá» là m dÆ°a thôi.
- Mua rau à ? Rõ chở củi vỠrừng?
- Cải bên Bắc lắm búp, lại rẻ hơn cái cải chết rét quê em.
Chúng tôi và o má»™t hà ng nÆ°á»›c. Sáng rồi, quán Ä‘Æ°Æ¡ng dá»n vá», nhÆ°ng có khách, cÅ©ng không vá»™i. Ông hà ng cứ tá»± nhiên lấy cái phun nhá»±a ra rót hai chén nÆ°á»›c trắng. Bảnh mắt, uống rượu súc miệng, hay tháºt. Chợ Bắc Qua tỉnh ngủ cả đêm, có lẽ nhá» cái thứ nÆ°á»›c nà y. Cái anh Sổ du kÃch trông nhÆ° ngÆ°á»i bổ củi thuê. Nếu xách chiếc rìu qua phố, thế nà o cÅ©ng có nhà gá»i ông Thạch Sanh, TrÆ°á»›c kia ở vùng tá», du kÃch Sổ đã thủ tiêu ngÆ°á»i táo tợn lắm. Sổ đóng quần áo rằn ri giả lÃnh dù và o nhà thổ phố Vân Äình, nã thủng mà n chết cả thằng Tây vá»›i con nhà thổ. Sổ mặc váy bà già đi chợ, bất chợt tốc váy lên, thò khẩu súng trÆ°á»ng cÆ°a báng ra lia ngã gục quan ba đồn giữa cầu chợ. Má»™t máºt thám ngoà i Hà Ná»™i hay vá» dò la, Sổ tìm biết nhà nó ở Khâm Thiên. Sổ ra táºn nÆ¡i, bắt sống ban ngà y Ä‘iệu vá» chém ở cánh đồng TÃa. Cấp trên cho lệnh thi hà nh án chánh tổng Canh Hoạch. Ngà y giá»— bố chánh tổng, Sổ giả là m dõng Ä‘i hầu. Các quan khách lÅ© lượt, chỉnh tá» tá»›i ăn cá»—. Äá»™t nhiên, Sổ bÆ°á»›c và o vung dao bầu lia đứt cổ chánh tổng. Cái ngÆ°á»i cụt đầu máu phun, nhảy chồm chồm nhÆ° con ếch - Sổ đã hiá»n là nh cÆ°á»i há»nh hệch kể lại những câu chuyện ghê gá»›m nhÆ° thế. Còn bây giá» thì:
- Ông ạ, tiện tay em mua vÆ¡ Ãt cải, chứ em ra đây cốt đòi nợ. Có má»™t thằng ở phố Nhà Chung vá» chợ Äình rủ ngÆ°á»i đặt tiá»n mua than. Mình ngỡ nó tá» tế, cÅ©ng đóng cá»c má»™t Ãt. Nó lặn biệt tăm. Mất không bao lăm, nhÆ°ng mà tức. Trốn thế nà o được ạ, lên giá»i em cÅ©ng nắm cẳng lôi xuống. Hôm qua em ra táºn nhà , tẩn cho má»™t tráºn lòi tù và cả nhà nó lạy nhÆ° tế sao, phải nhả tiá»n ra trả ngay tắp lá»±. Kìa, má»i ông chén nÆ°á»›c sá»›m. Ông Ä‘i đâu lên đây?
Sổ đã cho nó má»™t tráºn lòi tù và thế nà o không biết, nhÆ°ng tôi há»i:
- Nó Ä‘i lừa mà để cho ngÆ°á»i ta biết nhà à ?
- Che mắt đâu được thằng du kÃch tám năm nà y? ối lại báo Ä‘á»™ng...
Rồi Sổ cÆ°á»i hô hố.
Cục địch váºn quân Ä‘á»™i Ä‘Æ°a Nguyá»…n Tuân má»™t táºp nháºt ký lấy được của má»™t lÃnh ngụy chết ở tráºn Äèo Nhông tháng ba 1965. Má»™t quyển sổ nhá», tôi chép lại là m tà i liệu vá» cuá»™c chiến tranh muôn mặt. Trang đầu nắn nót mấy dòng: Nháºt ký Ä‘á»i tôi (trong những ngà y nghÄ©a vụ quân dịch, ká»· niệm má»™t đêm mÆ°a ở trại TrÆ°Æ¡ng Tân Bá»u 1/8/1964 - 24/6 Giáp Thìn - Nguyá»…n Ãch Tắc, số quân 104.229).
Tá» cuối ghi mấy trang những con số chi tiêu: Kim chỉ 3 Ä‘. Sá»a bá»™ quần áo và ng 80 Ä‘. Sá»a cái quần tráºn 30 Ä‘. Mua má»™t mÅ© và ng 45 Ä‘. Mua cái gÆ°Æ¡ng Ä‘eo mắt 75 Ä‘. Mua má»™t ca, má»™t muá»—ng 10 Ä‘. Hai ngòm nguyên tá» 16 Ä‘. Bá»™ chìa khoá 20Ä‘. Sắn dây xÃch 15 Ä‘. Giặt bá»™ áo quan 7 Ä‘. Há»›t tóc 17 Ä‘. Kem đánh răng 10 Ä‘. Giấy và bì 5 Ä‘. Chụp ảnh 65 Ä‘.
Táºp nháºt ký của má»™t con ngÆ°á»i vốn là m ruá»™ng trong là ng mà tháºt chịu khó ghi liá»n từng ngà y, từ hôm Ä‘i quân dịch đến ngà y chết tráºn.
Äây là những ngà y cuối cùng.
15/1 - Má»™t Ä‘á»i binh ngÅ©, suốt Ä‘á»i lÆ°ng mang ba lô, vai mang khẩu súng, ngà y ngà y Ä‘i qua những con Ä‘Æ°á»ng bị bắn tỉa đạn veo veo trên đầu, nghe mà tái nÆ°á»›c da.
20/1 - Äi qua quán lúc 9 giá», biết thế nà o nó cÅ©ng bắn tỉa, lúc hai đứa chạy qua má»™t khoảng trống bị nó bắn 6 viên. 3 viên bay dÆ°á»›i chân, 3 viên trên đầu, mình chạy đại và o trong má»™t cái nhà .
24/1 - Hà nh quân bằng phi cÆ¡ trá»±c thăng, tưởng Ä‘i qua Qui NhÆ¡n ứng chiến thì cÅ©ng là đỡ khổ, có nhiá»u bạn mang raÄ‘iô Ä‘i sá»a, nhÆ°ng máy bay chỉ qua má»™t cái eo biển và đỗ lại má»™t cái là ng hiu quạnh không má»™t bóng ngÆ°á»i. Thế là má»™ng vá» Qui NhÆ¡n bị vỡ.
31/1 - Vừa rồi, nó bò và o ném lá»±u đạn, nhÆ°ng may quá, không ai bị. Thế là nằm trong nhà cả ngà y Ä‘i đâu cÅ©ng không được. NhÆ° chim lồng cá cháºu, ra má»™t bÆ°á»›c cÅ©ng sợ không biết nó bên lÆ°ng lúc nà o. Äêm gác hai giỠđồng hồ xanh mặt.
31/1 - Tết đến, ngÆ°á»i ta vui vẻ đón quân còn mình sống trong tình trạng cắm trại và báo Ä‘á»™ng, mình nằm ở cái trÆ°á»ng Toà n Mỹ, đồng bà o sợ tản cÆ° hệt, mình luẩn quẩn trong cái trÆ°á»ng không dám Ä‘i ra ngoà i ná»a bÆ°á»›c.
Lại má»™t quyển nháºt ký khác lấy được ở mặt tráºn Plâyme tháng mÆ°á»i 1965. CÅ©ng chép ra sổ tay nà y là m tà i liệu Ä‘á»i ngÆ°á»i. Má»™t sinh viên quân dịch, trang in chữ Pháp, được Ä‘iá»n và o: tên, bà danh, nghá», địa chỉ riêng, địa chỉ liên lạc, số Ä‘iện thoại, khi cần báo tin cho... Äã ghi: Svsph Hoà ng Quang Hiểu 151 Trần Quà Cáp, Sà i Gòn, 71 Hoà ng Diệu Äà Lạt. Mặt trang sau dán má»™t ảnh ngÆ°á»i con gái tóc uốn, mặt trái xoan, gò má cao, mắt má»™t mÃ, môi thưỡn khêu gợi, áo dà i trắng. Sau tấm ảnh viết hà ng chữ: Bán mình cho Mỹ! Hoà ng Quang Hiểu bị chết ở Pleime khi trung Ä‘oà n 40 sÆ° 23 của Hiểu Ä‘i tiếp viện. Có lẽ cÅ©ng và o những ngà y gần tết:
17/12 - Báºn rá»™n vì phải đặt kế hoạch hà nh quân ngà y mai. Ban 3 chỉ có mệt và o những lúc nhÆ° lúc nà y.
18/12 - ở đây gần biên giá»›i. Dân cÆ° Ãt á»i. Và i cái quán. Và i mái nhà . Chiá»u chiá»u nhìn Ä‘Ã n vlt giá»›i bay vá» tổ xa xa nÆ¡i chân trá»i, mình có má»™t ná»—i buồn day dứt.
23/12 - Có cảm tưởng rằng má»i ngÆ°á»i quên mình có mặt trên trái đất nà y.
24/12 - Äêm nay là Nôen. Äi săn kiếm thịt vỠăn réveillon (*) (*Tiếng Pháp: bữa ăn đêm nhÆ° giao thừa) được 4 con heo rừng. Cả đại Ä‘á»™i tÆ°ng bừng nháºu nhẹt. Ngủ ngon vì quá say.
25/12 - Äược phép vá» Pleiku. SÆ°á»›ng quá. Lại được bạc!
26/12 - Chiá»u, cá» bạc lại thắng..
Chủ nháºt 27/12 - Suốt ngà y cá» bạc, toà n là thắng. Tối Ä‘i nháºu vá»›i Trá»ng, ghé Phượng Hoà ng, nhảy và i bản vá»›i Quỳnh.
29/12 - Äi chÆ¡i vá»›i Trá»ng, đánh bạc và nhảy vá»›i Quỳnh. Pleiku ăn chÆ¡i bốn mùa chỉ có thế.
30/12 - Còn đúng 400 Ä‘. Hôm nay không đánh bạc, ở nhà ngủ. Tối Ä‘i chÆ¡i vá»›i Trá»ng và Mai. Äi chÆ¡i đêm chót vá»›i chúng nó rồi mai' vá» rừng.
31/12 - Ngà y cuối năm dÆ°Æ¡ng lịch. NhÆ°ng mình cảm thấy cái buồn của má»™t đêm trừ tịch ở má»™t nÆ¡i xa vắng vá»›i cảnh núi rừng buồn tẻ. Trong lúc đó ở má»™t nÆ¡i khác, thiên hạ Ä‘Æ°Æ¡ng mở sâm banh vui cÆ°á»i để từ bá» má»™t năm cÅ©, đón má»™t năm má»›i. Không hiểu rồi đây đến cái ngà y xum há»p gia đình sắp đến của ngÆ°á»i Việt Nam, mình còn có phải hưởng cái cảnh xa vắng nà y nữa không? Äá»i nhà binh không thể nói trÆ°á»›c được. Sau má»™t tuần vui tạm bợ ở Pleiku, mình vỠđây cà ng thấy chán chÆ°á»ng hÆ¡n.
Mong rằng Tết nà y được vỠthăm gia đình. Thôi giã từ năm cũ và hân hoan đón tất niên.
Dĩ vãng dẹp qua một bên...
(Táºp nháºt ký đến đây bá» lại hÆ¡n 50 trang giấy trắng. Má»™t số địa chỉ ghi ở bìa sau: Nguyá»…n Thị Thu Thuá»· 23 Nhà Chung - Äà Lạt, Nguyá»…n Thị Oanh 58 Lê Lợi - Sà i Gòn (số Ä‘iện thoại ds 20011 xin 40683). Cô BÃch Hảo 61 Phan Bá»™i Châu - Huế. Cô Trang Thiên Thu 104/5 Nguyá»…n Thái Há»c - Gia Äịnh. Chuẩn uý TrÆ°Æ¡ng Văn Hữu, lÆ°u trữ bÆ°u Ä‘iện Phú Vinh, VÄ©nh Bình).
***
Äêm nay Hà Ná»™i lại giao thừa.
Chặp tối, năm hết tết đến, vẫn loa báo Ä‘á»™ng máy bay địch cách 40 ki lô mét... máy bay địch 20 ki lô mét... trong cái thà nh phố thÆ°Æ¡ng tâm bất cần Ä‘á»i nà y, cái tết mÆ¡ Æ°á»›c vẫn đến nhÆ° từ bao nhiêu năm qua. Tối rồi, vô khối xe đạp còn hối hả Ä‘i mua hoa - những bó hoa cúc vạn thá» và ng rỉ ế ẩm, ngÆ°á»i chÆ¡i hoa năm nà o cÅ©ng khuân cúc vạn thá» sau cùng.
Cả ngà y ba mÆ°Æ¡i tấp náºp. Trở trá»i, cá úi quẫy nhÆ° đánh sóng trên mặt nÆ°á»›c. ở hồ Hoà n Kiếm, hồ Bảy Mẫu, Ba Mẫu trẻ con vá»›t cá từng xâu. Từ gà gáy, ngÆ°á»i ùa ra ven hồ. Gáºy, xiên sắt, túi, cháºu... Tảng sáng, đám đông quanh hồ chen chân lẫn vá»›i công an và những ngÆ°á»i canh cá. Không ai bẻ cần câu, thu vó, Ä‘uổi ngÆ°á»i xúc, ngÆ°á»i câu ném nhÆ° má»i khi. Mặt dầu, đã thà nh thói quen, túm được má»™t con cá mè ranh, trẻ con lại len lét chạy ra xa. Quanh hồ, đông đến trÆ°a. Äược cá trá»i cho tất niên mà , ai cÅ©ng xoa xuê, vui vui. Rồi từ từ đêm giao thừa vá». Hai cô bé tóc buông xoã vừa Ä‘i vừa hát ven hồ. Mùa xuân đã trở lại sao? Ná»a đêm, ngÆ°á»i Ä‘i chÆ¡i đổ ra đông nhÆ° há»™i. Trá»i rét cóng mà các quán bia hÆ¡i, bia chai sáng đèn suốt đêm. Mặt bà n lênh láng bia nhÆ° tuyết tan. Nhiá»u ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i lẫn lá»™n giữa đám đông. Những ngÆ°á»i Cu Ba da mà u vừa nhảy múa vừa vá»— trống. Có thể, há» là bá»™ Ä‘á»™i pháo cao xạ hay tên lá»a rá»i tráºn địa ra, vui nhá»™n đến thế. Hôm cuối năm, Ä‘i tảo má»™ ở Văn Äiển trông thấy sáu ngôi má»™ xây, để tên các liệt sÄ© Cu Ba.
Uống bia trÆ°á»›c ga Hà ng Cá». Những chuyến tà u cuối cùng lúc chặp tối đã tải hết những Ä‘oà n ngÆ°á»i vá» quê ăn tết, hôm qua hôm kia còn nằm ngồi chỠđợi chồng đống các phố quanh đấy tưởng chừng không thể vÆ¡i Ä‘i được. Thế nhÆ°ng trong nhà ga vẫn nhốn nháo ngÆ°á»i, những cô hồn lang thang và gái Ä‘iếm không biết có giao thừa. à cái lão Vinh là m vÆ°á»n và quét vôi bệnh viện ở Ä‘á»™c thân trong ngõ phố vẫn giặt xi lÃp, nịt vú cho bá»n nà y đây. Buồng lão, từ gầm giÆ°á»ng ra, lổn nhổn bô ỉa đái và bá»™t mà u quét tÆ°á»ng lấy cắp ở cÆ¡ quan. Trên dây dợ chăng ngang dá»c khắp nhà phÆ¡i những miếng quần xanh Ä‘á» gá»›m chết của gái là ng chÆ¡i. Ai manh mối cho lão già cái việc kiếm tiá»n khốn nạn ấy. Lão má»™t thân má»™t mình, đến ná»—i nà o. Hôm đến kiểm tra, há»i lão, lão ngồi câm nhÆ° thóc. NgÆ°á»i ta nói nhÆ° đùa không phải lão Vinh túng bấn đâu, lão phải gió ấy nghiện hÆ¡i đồ lót của Ä‘Ã n bà .
Có lẽ đêm nay yên. Trên sân ga, mấy con ** rá»—i hÆ¡i lại say rượu Ä‘Æ°Æ¡ng cong cá»›n tranh nhau xỉa xói, kể lể mắng tưởng tượng cái thằng giặc lái Mỹ đứng trÆ°á»›c mặt. Quân chó má kia, mà y đã cắn trá»™m quanh năm rồi, cÅ©ng phải nghỉ bom cho ngÆ°á»i ta thong thả nuốt được cái Tết chứ. Xung quanh, đèn thà nh phố vẫn tù mù thế, mà nhÆ° tÆ°Æ¡i tỉnh hẳn. Má»›i chiá»u qua, máy bay vun vút lao và o nhÆ° những con cá chuối bay. HÆ¡i bom phần pháºt rung cá»a hầm, tiếng súng và tên lá»a khạc rá»n rÄ©. NgÆ°á»i dồn và o quán bán bia. ở Hà ng Khay đông nÃch. Dân bợm bia thấy trú ẩn ở chá»— nhà bia an toà n quá. Có hÆ¡i bia, coi thằng đánh bom là cái Ä‘inh? Mãi chặp tối còn nổ ầm ầm, hà ng bia phÃa Trà ng Thi đã lên cái đèn dầu lom Ä‘om. Những vại bia và mặt ngÆ°á»i không biết mồ hôi hay hÆ¡i bia nhá»… nhại.
Các nhà ở đầu cầu Long Biên hà ng ngà y chạy xuống phố Huế ẩn bị ăn bom dÆ°á»›i ấy. NhÆ°ng má»›i bị hôm qua, bây giá» Ä‘i qua phố Huế đã khó nháºn ra cảnh tà n phá thế nà o giữa cái phố lúc nhúc những nhà những ngÆ°á»i.
Cây xà cừ má»›i trồng còn khoanh đất Ä‘á» trên vỉa hè cháy chết đứng. Mặt Ä‘Æ°á»ng nhá»±a lá»— chá»—, nham nhở lất bom bi. Cá»™t đèn và đưá»ng ray xe Ä‘iện báºt lên oằn queo vá» Ä‘á»—. Má»™t ngôi nhà ba tầng đỠụp cắn chân tÆ°á»ng thà nh má»™t gò vôi gạch, mảng xi măng. Cả phòng thÆ°Æ¡ng nghiệp, phòng giáo dục khu và lão cà phê Hoà chết vùi trong đống vụn vỡ ấy. Lão Hoà từ ngà y và o là m máºu dịch đứng bán giải khát ở quán Gió ngoà i công viên. Tá»± dÆ°ng xin vá» phòng là m chân chạy giấy cho nhà n. Tá»™i nghiệp, đâm ra chết! Những bó hÆ°Æ¡ng vẫn nghi ngút, mùi hÆ°Æ¡ng, mùi long não dầu xả vừa nhức mÅ©i vừa lạnh lẽo hÆ¡i đám ma. Nhiá»u ngÆ°á»i còn Ä‘Æ°Æ¡ng dỡ những tảng vôi gạch hoen máu Ä‘en sạm. Sau vì tÆ°á»ng đổ, nhà hai bên phố vẫn hầu nhÆ° má»i khi. Trẻ con đùa nhau ngoà i vỉa hè. Cá»a hà ng chữa đồng hồ lấp lánh ánh Ä‘iện dÆ°á»›i cái chao đèn úp. Má»™t ông lão gầy leo kheo Ä‘eo kÃnh ngồi trên gác Ä‘á»c sách trong cái cá»a sổ toang hoác đã băng mất cả hai cánh. Tôi ngồi và o ghế ông cắt tóc. Cái Ä‘inh treo mảnh gÆ°Æ¡ng lên gốc cây sữa. Câu chuyện rả rÃch trong tiếng kéo tà tách. Bình tÄ©nh, bình tÄ©nh, ông nhỉ? Bom xuống đâu thì đấy bị, phải không ông?
Tôi biết đáp lại thế nà o là phải cái triết lý ông thợ cúp cứ sống sá» sá» nhãn tiá»n quanh đấy. Quãng phố phải bom nhÆ° con thằn lằn bị cụp Ä‘uôi. Xưởng tiện - bên kia lại má»›i xe vá» má»™t đống vá» phuy ét xăng dầu nhá»n, chẳng khác những quả bom tạ, bom tấn chÆ°a nổ. NhÆ°ng đấy là những thùng xăng phụ máy bay Ä‘eo ngoà i cánh. Trong nhà , bà n tiện quay xè xè. Những miếng Ä‘uy ra vá» thùng được cắt khéo thà nh cái lược, hình tháp Rùa, chùa Má»™t Cá»™t - công nghệ tặng phẩm Ä‘em ká»· niệm khách nÆ°á»›c ngoà i là m bằng xác máy bay địch. Ngay ngã tÆ°, các chợ cóc vẫn la liệt những cháºu rau muống chẻ ngâm nÆ°á»›c, những thúng cua đồng chát đất cho nặng cân ở ngoà i ô vừa và o. Trên thùng chiếc xe tải má»›i Ä‘á»—, các ông tà i ông ét dỡ củi xuống chất là m bếp thổi cÆ¡m chiá»u ngay trÆ°á»›c hè ngôi nhà đổ. Äằng kia lại có hà ng bia má»›i mở, trên những thùng bia chất nhÆ° lợn con căng lên cái dù ni lông Ä‘á» - nhÆ° bãi biển Sầm SÆ¡n má»c giữa thà nh phố - dù đỠấy của máy bay Mỹ thả quân dụng và biệt kÃch. Những bối rối trÆ°á»›c mắt, không biết Ä‘Æ°Æ¡ng tráºn mạc hay Ä‘Æ°Æ¡ng bình thÆ°á»ng, lá»™n xá»™n cái buồn thảm vá»›i cái cÆ°á»i. Cá»a trong bán rượu, ngÆ°á»i xúm đông nhÆ° ngoà i hè bán bia. Rượu phiếu, môi ngÆ°á»i được mua ná»a lÃt. Tay Ä‘Æ°a phiếu kèm tiá»n ẩn qua cái lá»— vuông, bà n chân sắp hà ng nhÃch dần và o vá»›i cái túi xách Ä‘en nhẻm ấy là chân ngÆ°á»i mua và túi Ä‘á»±ng chai rượu - những khuôn mặt bá»± rá»±, lìm lịm. Mấy chú tà nhau và những ông Tà u dởm bán lạc ngá»t, lạc mặn trÆ°á»›c hà ng bia đã kéo đến, Ä‘Æ°Æ¡ng tranh nhau chá»— ngồi. Cái thùng sắt tây Ä‘á»±ng lạc treo trÆ°á»›c ngá»±c nhÆ° chiếc Ä‘Ã n phong cầm - phong cầm lạc rang. Ông Tà u bán phá xa mặt nghiêm nhÆ° Tưởng Giá»›i Thạch, bá»™ ria quai nón, đầu quả táo, bắp tay rám Ä‘en, chỉ cái dáng ấy cÅ©ng toả ra sá»± kiên nhẫn chịu Ä‘á»±ng của con ngÆ°á»i. Nắng hoe hoe đã tắt trên ngá»n cây sữa, tiếng loa trong cái thúng bằng tôn úp treo trên giữa lòng Ä‘Æ°á»ng... máy bay địch cách... rồi còi báo Ä‘á»™ng lại vi vút từng đợt dà i... NhÆ°ng quanh chá»— phố Huế má»›i bị bom, má»i sá»± hồ nhÆ° thản nhiên.
Suốt hôm qua, hôm kia - đã bốn hôm, máy bay và o quấy đảo loạn trá»i. Chiá»u, đánh sân bay Ná»™i Bà i, sáng sá»›m lại bom lại. Cầu Long Biên gãy ba nhịp từ phÃa Gia Lâm sang. Äòn hiểm, địch diệt những nhịp cầu giữa luồng nÆ°á»›c sâu. NhÆ°ng ngay trong đêm, Ä‘Æ°á»ng sắt được chữa lại, những dòng cầu gãy nhÆ° mái che vẫn để nguyên chỉ vừa lá»— cho con tà u chui qua. Thoáng thấy, tưởng cầu sụp tháºt thì những Ä‘oà n tà u chở khách và chở súng cao xạ, tên lá»a vẫn chạy suốt đêm. Cái cầu giả chết lúc nà o cÅ©ng nhÆ° ngái ngủ. Bom bi nhÆ° mÆ°a rÆ¡i xuống phố Má»›i, phố Hà ng Vôi, cá»a Ä‘á»n bà Kiệu. Hai đứa trẻ núp trên cà nh Ä‘a cạnh Ä‘á»n, bom bi nổ móc lòi ruá»™t. Những phát tên lá»a pun pá»›p thuốn chảy thép lao xuống cạnh chá»— rá»a rau vo gạo buổi chiá»u phố Trần Quốc Toản, phố Lý Quốc SÆ°. Vòi nÆ°á»›c vẫn ri rỉ chảy, rá gạo và những bó rau muống chÆ¡ vÆ¡ không có ngÆ°á»i. Trong là ng Giá, hôm nay Sá»u nháºp ngÅ©. Nó Ä‘eo theo cái giá», trong có mảnh ni lông xanh, túi bút và há»™p thuốc mà u. Ba hôm, xóm giá»ng há» hà ng tá»›i chÆ¡i. Bố Sá»u trải thêm cái chiếu ngoà i hiên, đặt rổ giầu vá» ra đấy. Hôm qua Ä‘em phiếu đến cá»a hà ng máºu dịch lấy hai cân thịt, đặt má»™t cá»— lòng. Hai vò rượu cất bên Sấu Ä‘em sang. Má»™t mâm tiên thÆ°á»ng má»i các cụ dÆ°á»›i âm vá» tiá»…n cháu, ngÆ°á»i trên trần thì đánh chén tá»›i khuya. Hôm nay giết hai gà , mâm cúng trên bà n thá» và đặt cả ngoà i cây hÆ°Æ¡ng.
Há»™i trÆ°á»ng giao quân ở sân phÆ¡i hợp tác. NgÆ°á»i các xóm kéo đến từ sáng. Mấy chõng hà ng nÆ°á»›c chè tÆ°Æ¡i, thuốc lá cuốn đã bà y ra. Cả huyện lấy con số tròn năm trăm. Thêm mÆ°á»i lăm nữ tình nguyện. Má»—i đám bÆ°á»›c ra, những vòng ngÆ°á»i hai bên lô xô nói: Äi nhé? Äi mạnh khoẻ nhé! Äi dăm bảy tháng thống nhất thì vá» nhé. Những chú lÃnh má»›i bÆ°á»›c nhanh nhÆ° lÆ°á»›t. Có ngÆ°á»i Ä‘eo sẵn hai cái bu trong để viên gạch chỉ Ä‘em đến nÆ¡i táºp Ä‘eo vác vượt TrÆ°á»ng SÆ¡n. Äi qua rồi quay lại nói to: Nà o Ä‘i xẻo Ãt thịt Mỹ vá» xà o. Äám con gái cÆ°á»i ré lên: Không ăn đâu, không ăn đâu.
- Chỉ đợt nà y nữa đến thống nhất thôi.
- Xem khà thế vui lắm, cơ chừng xong đến nơi.
- Lạy giá»i...
MÃt tinh chặp tối, Ä‘oà n tân binh Ä‘i luôn trong đêm trăng.
Tráºn địa 57 đầu bãi NghÄ©a DÅ©ng. MÆ°á»i khẩu cao xạ 57 bóng nhoáng lá»— chá»— nhÆ° đầu rắn mai gầm. PhÃa nà y cản đòn cho nhà máy Yên Phụ và cầu Long Biên. Trên bỠđê cao, trông xuống sông Hồng cát bay má» má». Nhà máy Ä‘iện xám Ä‘en lồng và o những nhịp cầu Ä‘an thà nh mảnh nhÆ° nan bu trên lùm cây sà cừ. Con mắt thần ra Ä‘a quay ì giữa những luống hoa cẩm chÆ°á»›ng xung quanh cắm miếng ká»n xác máy bay - để gà khá»i và o bá»›i. Báo Ä‘á»™ng, lại báo Ä‘á»™ng. Tất cả vụt và o vị trÃ. Số 4 tÃnh góc phần tá», máy bay nhà o sau hai giây cho lệnh bắn. Chỉ cần má»™t viên đạn, nếu má»i bá»™ pháºn Ä‘iá»u hoà đúng. NhÆ°ng rồi lại báo yên. Hôm qua, địch thả bom xuống tráºn địa nà y, bụi còn bám mù mịt. Hai con bò của đại Ä‘á»™i gặm cá» trong bãi trúng bom bi. Ngả thịt ăn không hết, phải Ä‘em ra chợ Châu Long bán bá»›t. Cấp tốc sÆ¡ tán 18 con lợn ra vệ đê. Chỉ riêng Ä‘Ã n gà của má»—i khẩu Ä‘á»™i chẳng biết thế nà o là sống chết, vân túc tÃch quanh quẩn ra và o bên cá»— pháo. Äến lúc bom nổ tối mắt, những con nhép ấy má»›i biết sợ, chui và o cá» nằm im phắc.
Tráºn địa súng cỡ 37 thì lênh đênh giữa hồ Tây, chá»— chùa Trấn Quốc trông ra. Những thùng Ä‘á»±ng tên lá»a đã khéo kết thà nh ná»n bè phao, lát phên nứa. Tám khẩu 37 xếp hà ng đôi dá»c bè. Sóng oà m oạp rung rinh đầu súng. Mép bè, những máng vầu Ä‘á»±ng đất trồng viá»n những luống hoa bóng nÆ°á»›c rá»±c rỡ hồng. Các chiến sÄ© trá»±c chiến đứng giữa hồ trông và o Ä‘Æ°á»ng Cổ NgÆ°. Trong ấy, loáng thoáng ngÆ°á»i ngồi bà n ăn bánh tôm dÆ°á»›i gốc Ä‘a. Chặp tối, vòng đạp xe của tôi kết thúc cuá»™c thăm các tráºn địa quanh Hà Ná»™i vỠđến ngõ Văn ChÆ°Æ¡ng, trong ấy cÅ©ng đóng má»™t Ä‘Æ¡n vị bảo vệ ga Hà ng Cá». Tiếng chó con lắc rắc sủa hoà ng hôn nhÆ° ở trong là ng. Trẻ con lấp ló đầu nhà ngó xem ngÆ°á»i Ä‘i qua. Äại Ä‘á»™i 6 nà y đã bắn rÆ¡i chiếc F 105. Thằng thiếu tá phi công SáclÆ¡ phải nhảy dù xuống trà n than ngay trong tÆ°á»ng nhà máy Ä‘iện Yên Phụ. Bên kia mặt hồ, nhà ga Hà ng Cá» sáng trÆ°ng má»™t vẻ không bình thÆ°á»ng, giữa má»™t vùng tối om. Tiếng còi tà u, trong khói hÆ¡i nÆ°á»›c phụt phụt trắng bông. Những con tà u cả ngà y chui lủi đâu bây giá» lừ lừ và o ga, bắt đầu đêm hoạt Ä‘á»™ng. Ngoà i Ä‘Æ°á»ng Khâm Thiên ồn à o nhÆ° chợ. Tưởng nhÆ° chẳng ai để ý sau lÆ°ng bức tÆ°á»ng, có những nòng cao xạ vÆ°Æ¡n đầu lên.
Nhà máy Ä‘iện Yên Phụ đằng kia, nghe tiếng máy chạy rá»n rá»n, ngà y đêm bụi than tuôn ra bám Ä‘en kịt những cà nh cây cÆ¡m nguá»™i cổ thụ hai bên hè phố, từ thuở tôi cắp cặp Ä‘i há»c trÆ°á»ng tiểu há»c Yên Phụ.
Thế mà cái nhà máy cổ lá»— nà y đã chịu má»—i ngà y và i đợt bom, không biết bao nhiêu tráºn dòng dã. Cái nồi súp de lò hÆ¡i, quả tim của nhà máy phÃa tÆ°á»ng trÆ°á»ng Yên Thà nh được bá»c đất thó quấn rÆ¡m nhÆ° cái áo giáp kỳ quái giữa những hố bom toang hoác thà nh từng vÅ©ng nÆ°á»›c ao chuôm. Thế mà chÆ°a má»™t lần lò bị bom. NhÆ°ng ngôi chùa Am bên kia Ä‘Æ°á»ng, hÆ¡i bom đã đánh đổ sáºp. Quán hà ng nÆ°á»›c chè tÆ°Æ¡i trÆ°á»›c cá»a chùa, thợ nhà máy sá»›m nà o cÅ©ng ghé uống bát nÆ°á»›c ngon, cả ông hà ng nÆ°á»›c cùng bay mất tÃch. Suốt ngà y đêm, than được chở và o nhà máy, lúc ô-tô tải, lúc xe trâu kéo. Má»™t dãy ngÆ°á»i đứng sà ng, đổ than lên Ä‘Æ°á»ng máng Ä‘Æ°a và o lò. Các chị sà ng than Ä‘i giầy vải, chÃt khăn Ä‘en chỉ hé hai con mắt, nhÆ° cô gái Thuá»· Nguyên kÃn mÃt khăn vuông. Cái cá»™t xi măng tròn sừng sững giữa nhà . Lúc còi báo Ä‘á»™ng, má»i ngÆ°á»i ôm cá»™t tụt xuống. NgÆ°á»i leo cả ngà y những cái cá»™t đã lên nÆ°á»›c bồ hóng Ä‘en nhoáng.
Báo Ä‘á»™ng máy bay cách 30 cây số, công nhân trên gác xuống cả tầng dÆ°á»›i. Chỉ còn ba ngÆ°á»i đã được phân công bám máy. Chết cÅ©ng đứng đấy vá»›i má»—i má»™t chiếc đồng hồ Ä‘o áp suốt trÆ¡ trá»i. Nóc nhà máy chÃnh thủng đạn nham nhở nhÆ° cái áo tÆ¡i rách. Két nÆ°á»›c băng mất từ lâu không còn nÆ°á»›c trữ, công nhân phải bắc vòi cao su và gánh nÆ°á»›c suốt đêm lên. NhÆ°ng sau cái ống khói Ä‘en sì vẫn sừng sững. Má»™t ống khói bị quẹo nghiêng nhÆ° sắp khoác vai ống kia. Cái tuyết bin trên tầng và nồi hÆ¡i dÆ°á»›i nằm lá»t thá»m trong những lá»›p rÆ¡m nhồi bùn, cao nhÆ° những gò đất. Miếng bảng đồng gắn trên tuyết bin, tá»±a con rùa thò cổ trong đống bùn ra có chữ Ä‘á» công ty Derlikon Thuỵ SÄ© 1920. Cá»— máy cái của nhà máy Ä‘iện đã già ngoà i ná»a thế ky rồi. Không thể tưởng tượng được biết bao Ä‘Æ¡n giản đến thế nà o. NhÆ°ng cÅ©ng ở nhà máy hiên ngang nà y lại có cán bá»™ tà i vụ dÃnh và o vụ án tụ táºp xem táp lô ở góc phố Cầu Gá»—. Có phải vì thế mà nhà máy chÆ°a được phong anh hùng. Ba hôm liá»n, toà án xá» phúc thẩm mấy vụ. Còi báo Ä‘á»™ng nổi lên, không ai chạy ra hầm. Bởi vì toà nhà xỠán của thá»i Tây để lại, kiên cố hÆ¡n hầm trú ẩn nổi hay cái lá»— phòng không cá nhân ngoà i kia chăng. Trưởng ban khối phố, tôi được má»i dá»±. Thà nh phố muốn cho cán bá»™ cÆ¡ sở biết những tệ nạn xảy ra trong lúc bom đạn để vá» xem lại an ninh tráºt tá»± ở phố mình.
Có má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà thÆ°á»ng ngà y bán vé sổ số ở vỉa hè phố Huế. Chịu không Ä‘oán được hạng ngÆ°á»i thế nà o. ChÆ°a hẳn nạ dòng, cÅ©ng không còn trẻ. Vẻ hÆ¡i quê, nhÆ°ng có lẽ cÅ©ng ra phố ở đã lâu. Chiếc áo cánh lụa má»› gà cổ và gấu viá»n đăng ten. Tóc búi, đôi mắt lá dăm Ä‘Æ°a đẩy trên những câu thÆ°a gá»i chợ búa ngá»t xá»›t. NhÆ°ng đến lúc nghe ông công tố Ä‘á»c cáo trạng thì những Ä‘oán mò của tôi Ä‘á»u quá hiá»n là nh và vu vÆ¡. ả ná» có trong tay 36 cái chìa khoá của 36 cái nhà , cái buồng. Những chùm chìa khoá là m chứng được đặt loảng xoảng trên bà n chánh án. ả đã thuê lại từng giá» những cái nhà , cái buồng vắng ngÆ°á»i để là m nhà thổ. Thế là ả có 36 buồng trong tay của những ngÆ°á»i Ä‘i là m theo giá», của ngÆ°á»i sÆ¡ tán, của ngÆ°á»i Ä‘á»™c thân nghèo túng chịu khó vắng nhà má»™t và i giá» lấy Ãt tiá»n tiêu.
Còn khoé là m tiá»n khác nữa. ả đóng vai ngÆ°á»i mẫu cho bố con má»™t ông chụp ảnh tà i tá». Những tấm ảnh cÅ©ng được bà y chá»— tang váºt cạnh và nh móng ngá»±a. ả là m tình vá»›i con thì bố chụp, vá»›i bố thì con chụp. Các kiểu. Äám lông trên mu được khuếch lên thà nh má»™t gò cá» Ä‘áºm nhạt thÆ¡ má»™ng. Có cái ngáºm chiếc tẩu nghi ngút khói, lông xùm xoè nhÆ° anh chà ng râu na quái dị hút thuốc. Lại má»™t đám ăn chÆ¡i khác. Äám nà y có công ăn việc là m Ä‘Ã ng hoà ng, ngÆ°á»i thì xã viên tổ mì sợi ngÆ°á»i là m thợ máy, ngÆ°á»i tà i vụ kế toán. NgÆ°á»i nà o cÅ©ng đến cÆ¡ quan và nÆ¡i là m việc giá» giấc tá» tế. NhÆ°ng tan tầm thì không ai biết ai thế nà o. Tối tối, há» tụ bạ trên cái gác ba má»™t toà nhà giữa thà nh phố má»›i bị trÆ°ng dụng, chủ nhà còn được ở má»™t buồng nhÆ°ng bá» không. Chùm trò là má»™t lão đã đứng tuổi nhÆ° lão Văn Hiến ở vá»›i chúng tôi trên Việt Bắc, trÆ°á»›c kia đã từng ở Pari - lão khoe thế. Tôi tin là thá»±c, khi nhá»› đến ông Hiến rách rÆ°á»›i, lúc nà o cÅ©ng đói nhÆ°ng đã từng Ä‘Ã n đúm ở xóm ăn chÆ¡i Môngmac. Lão Văn Hiến nà y là m bảo quản phòng máy má»™t trÆ°á»ng đại há»c. Má»—i lần ngồi cả đám, bá»n Ä‘Ã n em cứ cong cổ, cong mắt nghe đại ca đấu hót chẳng biết tháºt hay bịa vá» những truy hoan ban đêm xóm Môngmac thủ đô hoa lệ nhất thế giá»›i chứ tép riu đâu nhÆ° cái Hà Ná»™i nhà quê nà y. Rồi xoắn na lên lão gáºt gù: Tao bây giá» có trần ai đến thế nà o cÅ©ng là mãn kiếp, chỉ thÆ°Æ¡ng các chú mà y đầu xanh tuổi trẻ chÆ°a được ngá»i cái mùi mẹ gì!.
Sau đó cả bá»n tà tà kéo nhau Ä‘i săn bò lạc. Chúng nó rà rẫm đến bến Nứa, bến Kim Mã, Kim Liên, ga Hà ng Cá» hóng những ngÆ°á»i nhỡ tà u nhỡ xe. ÄÆ°Æ¡ng thá»i chiến, thà nh phố lấy đêm thay ngà y, bến bãi quán xá đâu đâu cÅ©ng bá» bá»™n, ngổn ngang ngÆ°á»i cÆ¡ nhỡ. Chúng nó tán tỉnh đèo vỠđược những cô gái không may Ä‘Æ°Æ¡ng ngẩn ngÆ¡ tìm chá»— trá». Nhiá»u cô bị lừa tưởng chúng tá» tế cho nghỉ nhỠđã ra toà kể tá»™i bá»n chó đểu: Những cô sinh viên trÆ°á»ng sÆ¡ tán táºn Lục Ba, Ký Phú, Mai Sui, Biển Äá»™ng, những chị công nhân nhà máy đã di chuyển Ä‘i tỉnh khác.
NgÆ°á»i dá»± phiên toà được Ä‘i tham quan cái tổ quá»· ấy. Trên gác ba, trong má»™t phòng trần trụi, giữa trải má»™t chiếc chiếu. Rải rác, những vá» bao 3 số nhÆ° vô tình vứt đâu đấy quanh má»™t cái vại da lÆ°Æ¡n. Tà n thuốc lá gạt và o trong vại đã cao có ngá»n, nhấp nhô nhÆ° núi non bá»™. Góc phòng kê má»™t quầy gá»— giả là m chá»— uống đứng trong quán giải khát. ở giá trên tÆ°á»ng bà y má»™t loạt chai uýt ky, chai vang nguyên nhãn, cả nút. NhÆ°ng trong Ä‘á»±ng nÆ°á»›c lã. Những chuyện ăn chÆ¡i nghiêng trá»i được kể lại bên những vá» chuối lá, cái núi tà n thuốc trong vại và những vá» chai rượu đắt tiá»n. Äể tưởng tượng ra những phá phách thú vị mà đêm nà o lão Paridiêng ná» cÅ©ng nghếch ria lên kể. Còn những bà máºt nữa trong phòng nà y. Mặt vách trang trà ghép những cây trúc hun khói mà u ngà . Giữa mép trúc, mép tÆ°á»ng được đục những lá»— chỉ ti hà bằng lá»— khoá cho ngÆ°á»i đứng ngoà i nhòm và o xem táp lô. ở trong, má»™t gã Ä‘Æ°Æ¡ng gạ gẫm cô nghỉ nhá», rồi được bằng lòng hay phải cưỡng hiếp ra sao, tất táºt lá»t ra những con mắt dán và o cả chục cái lá»— ấy. Hôm sau chúng nó ngồi cãi nhau, phong chức và cá cược xem đứa nà o giá»i hÆ¡n đứa nà o.
Lại má»™t vụ xá» trấn lá»™t, toà dÆ°á»›i là m án nhẹ, phải xá» lại. ấy là má»™t bá»n cứ chặp tối đến chầu chá»±c cá»a rạp Tháng Tám - cả những đêm báo Ä‘á»™ng. Äã lâu, theo lệnh phòng không thà nh phố, rạp đóng cá»a, nhÆ°ng cái vỉa hè ngã tÆ° ấy nhÆ° thói quen, ngÆ°á»i dừng lại vẫn đông. Má»™t ngÆ°á»i đạp xe qua. Má»™t đứa chạy ra, tót lên sau xe, vừa ngồi vừa nói khẽ: Nhá» má»™t quãng xuống cuối phố nhé? NhÆ°ng vừa qua khuất bóng cây sấu ráºm rì, ngÆ°á»i đạp xe chÆ°a kịp quát hắt nó xuống đã cảm thấy lạnh toát mÅ©i dao thÃch và o sÆ°á»n và má»™t tiếng rÃt nho nhá». - Rẽ đằng nà y! Rẽ đằng nà y? MÅ©i dao nhói vừa đủ khiến cho ngÆ°á»i ngồi trÆ°á»›c run rẩy đạp theo lệnh. ÄÆ°á»ng phố hai bên vẫn nhá»™n nhịp hÆ¡n bình thÆ°á»ng. Ai cÅ©ng Ä‘oán vu vÆ¡ là máy bay Mỹ nghỉ đánh lúc chặp tối để giặc lái còn ăn cÆ¡m, ngÆ°á»i ta đổ ra Ä‘Æ°á»ng tấp náºp. Äến má»™t chá»— bóng cây tối Ä‘en. Äứng lại! Thằng cÆ°á»›p Ä‘Æ°á»ng nhảy xuống. MÅ©i dao sáng loáng chÄ©a ra. Thế là , cái đồng hồ, cái phu la, cái áo len, và tiá»n, đôi già y cÅ©ng bị lá»™t cả bÃt tất. Thằng trấn ôm bá»c đồ quay lại cá»a rạp, cả bá»n đã đợi. Chỉ ra đến Bá» Hồ má»i thứ đã bán xong. Rồi kéo nhau lên quán cạnh rạp Kim Phụng đánh chén. Hôm nà o đét không được món nà o cÅ©ng cứ Ä‘Ã ng hoà ng sà và o hà ng phở, mì vằn thắn, gá»i rượu. Chè chén xong cắp Ä‘Ãt Ä‘i ra. Các hà ng quán bị xúi quẩy nà y đã thuá»™c mặt từng đứa. Không dám đòi tiá»n, cÅ©ng không dám báo công an hay mách các hà ng bên. Bởi chỉ khác mắt, thì cá»a kÃnh, mâm bát và cả ông chủ được xÆ¡i gạch củ Ä‘áºu ngay. ở ngõ hà ng Giầy, má»™t chủ quán phở chua đã bị má»™t lần ăn gạch vỡ trán, sợ quá, phải đóng cá»a hà ng.
Toà tuyên án tá» hình tên cầm đầu băng trấn hai mÆ°Æ¡i mốt tuổi. Cả phòng xá» lặng im. Nghe tiếng khóc thút thÃt ở hà ng ghế nà o. Luáºt nghiêm thá»i chiến có khác.
CÅ©ng tiếc ngà y ấy tôi không quen cái huyện trung du ven sông Hồng nỠđể được vỠăn uống lu bù ở cái nhà khách huyện mà chỉ nghe ở phiên toà cÅ©ng cảm thấy nÆ¡i nghỉ ngÆ¡i nà y dá»… chịu chẳng kém khách sạn ở Hà Ná»™i. Bây giá» thì bà thÆ° huyện ngồi án tù 18 năm rồi. Tôi chắc cÅ©ng chỉ đến giÆ°á»ng lùn kiểu Äức, bà n ăn trải khăn hoa... nhÆ°ng quả là nó cà ng rá»±c rỡ linh đình trong lúc bà n dân thiên hạ nháo nhà o chạy máy bay. Tà i liệu ở cáo trạng thì cái huyện ấy nhÆ° má»™t quốc gia nhá». Hai mÆ°Æ¡i tÆ° chủ tịch hai mÆ°Æ¡i tÆ° xã. Bà thÆ° huyện trÆ°á»›c kia ở là ng, vốn là tay cứ má»—i năm đến vụ nông nhà n thì Ä‘i buôn gà Bắc Giang vá» bán chợ Äồng Xuân. Bà thÆ° cá»±u lái buôn nà y lắm mÆ°u mẹo đã gá»i các chủ tịch, bà thÆ° xã lên cắt tiết gà uống máu ăn thá», là m kế hoạch má»—i xã hà ng năm dá»±ng lên công trÆ°á»ng thuá»· lợi, ghi con số ma dân công để lÄ©nh tiá»n nhà nÆ°á»›c. Lần lượt các chủ tịch, bà thÆ° xã Ä‘á»u xây nhà . Các ngà nh các giá»›i lên huyện há»p được cấp tiá»n ăn nhÆ° ăn cá»— gấp mÆ°á»i tiêu chuẩn. Chánh văn phòng giữ sổ sách, chủ tịch, bà thÆ° huyện, cả ban thÆ°á»ng vụ không há» biết mặt đồng tiá»n lÆ°Æ¡ng. Kho bạc nhà nÆ°á»›c nhÆ° chÄ©nh gạo trong nhà . Ai cÅ©ng ngáºp miệng, cán bá»™ cả huyện, cả các xã ngáºm tăm.
Äến khi phải bắt Ä‘i tù vãn cả huyện uá»·, uá»· ban, thì hà ng huyện má»›i ngã ngá»a ra. Trong ban chấp hà nh chỉ có má»™t đảng viên nữ không dÃnh, bởi sợ nhÆ°ng cÅ©ng không dám nói ra.
Má»™t hôm, có chiếc máy bay bị tên lá»a bắn rÆ¡i trên đê. Thằng lái nhảy dù xuống cánh đồng chui và o ruá»™ng ngô, mở Ä‘iện Ä‘Ã i gá»i cấp cứu. Má»™t tốp nữ dáºn quân núp giao thông hà o trong xóm xô ra bắn đám máy bay lên thẳng vừa áºp đến cứu nhÆ°ng chỉ quần đảo trên đầu, không dám bom, cÅ©ng không dám thả thang. Cô dân quân Ä‘á»™i mÅ© cát quai ghì dÆ°á»›i cằm, gà mÅ©i khẩu súng trÆ°á»ng và o sÆ°á»n thằng giặc lái. Cô thấp bé, thằng tù binh gầy, cao lêu đêu. Bức ảnh oai hùng ấy được truyá»n Ä‘i khắp thế giá»›i. Những con ngÆ°á»i dÅ©ng cảm nhÆ° thế, nhÆ° thế, thá»i chiến, thá»i chiến mà . ở ngay cái huyện Ä‘Æ°Æ¡ng há»—n loạn coi trá»i bằng vung ấy đấy.
Vừa lên đèn, lại má»™t toán giặc lái được dẫn từ sau lÆ°ng Nhà hát Lá»›n ra Ä‘i qua phố Trà ng Tiá»n, Trà ng Thi xuống Cá»a Nam, vá» Hoả Lò. Năm mÆ°Æ¡i hai ngÆ°á»i xếp hà ng đôi, áo bà ba xám nhá», chân Ä‘i dép râu, thong thả, mệt má»i. Cách quãng, má»™t bá»™ Ä‘á»™i kèm. Không lo tù binh chạy, mà đỠphòng đám đông hai bên Ä‘Æ°á»ng xô xuống đánh. ở ngã tÆ° đầu Trà ng Tiá»n, ngÆ°á»i nhốn nháo giÆ¡ tay hô đả đảo đế quốc Mỹ, đả đảo giặc Mỹ? Äến phố Trà ng Thi, đám đông cà ng hò hét loạn xạ. Mấy ngÆ°á»i nhẩy ra thụi bừa má»™t quả rồi lại chạy và o. Có má»™t bà nạ dòng và o đến hè, cÆ°á»i nắc nẻ: cái gáy thằng Mỹ nát nhẽo, đấm ghê cả tay! Những bá»™ Ä‘á»™i giải tù chạy lên chạy xuống cản ngÆ°á»i ùa ra. Không để ý cả tiếng còi báo Ä‘á»™ng trên nóc Nhà hát Lá»›n đã lại rú lên. Chúng tôi ở cá»a hà ng Trà ng Thi cầm vại bia đứng trông ra đám ngÆ°á»i túi bụi. Lại má»™t bà phốp pháp tất tả dÆ°á»›i Ä‘Æ°á»ng lên, tay còn giÆ¡ nắm đấm, cÆ°á»i hÆ¡ há»›: Cái thằng Mỹ há»™ pháp thế mà bụng nó toà n thịt mỡ bạc nhạc.
Äêm Nôen năm nay lại và o Hoả Lò chÆ¡i vá»›i tù binh lái. Âu cÅ©ng thêm má»™t phong tục thá»i chiến, Nôen Tết tù binh. Thói quen ngÆ°á»i Mỹ, bữa ăn thịnh soạn ná»a đêm nhà nà o cÅ©ng có món thịt gà tây - nhÆ° ta tết ông táo cúng cá chép. Thá»i Pháp, ngÆ°á»i Tây đã Ä‘em gà tây giống sang, nhÆ°ng thá» và gà tây chÆ°a thà nh món quen nhÆ° gà thiến, gà ta... Không mấy ai nuôi gà tây. Con gà đóm Ä‘en, mà o Ä‘á», ngÆ°á»i đến gần thì cau có, xoã cánh chìa Ä‘uôi kêu cá»™ cá»™. Thế mà những năm ấy, nhiá»u là ng hai bên sông Äống, các hợp tác xã đã chuyển ruá»™ng cho xóm khác, chỉ chuyên nuôi gà tây. Äến áp Nôen, hà ng Ä‘oà n xe tải biển Ä‘á» của quân Ä‘á»™i vá» lấy gà , Ä‘em ra cho tù binh Mỹ ăn tết.
Cả hai cuá»™c kháng chiến, tôi đã gặp nhiá»u tù binh Pháp, Mỹ sÄ© quan các cấp uý, tá. Trong chiến dịch biên giá»›i phÃa bắc 1950, ở châu Bắc SÆ¡n Lạng SÆ¡n, Nam Cao và tôi đã trò chuyện vá»›i tù binh Pháp, đám quân quan thua tráºn của các binh Ä‘oà n Sác Tông và LÆ¡ pa bị bắt trên Ä‘Æ°á»ng số 4. Äông quá không đủ lán trại, phải lùa cả và o các khe đồi hốc đá. Có đứa khát nÆ°á»›c hay khát rượu, nằm rống lên má»™t lúc, rồi thắt cổ. Có đứa phÆ¡i lá duối khô nhét và o ống Ä‘u đủ là m thuốc lá hút phì phèo tiêu sầu. BÆ°á»›c chân phiêu lÆ°u và o lÃnh, coi nhÆ° đã cầm cái chết trong tay, ngÆ°á»i lÃnh binh Ä‘oà n Tabo lê dÆ°Æ¡ng chỉ còn biết nốc rượu và giết ngÆ°á»i. Má»™t lần kia, gã da Ä‘en gác cá»a khách sạn Kônisốp ở Bon, nÆ°á»›c Cá»™ng hoà Liên Bang Äức, tên là Rimi ngÆ°á»i Ma rốc quê ở Casablanca. Rimi há»i tôi:
- Thưa ông vỠHà Nội?
- Phải.
- Tôi xin nhỠông một việc.
- Việc gì?
- Ông tôi là Rimi Idri, Ä‘i lÃnh Pháp sang đánh nhau bên Äông DÆ°Æ¡ng năm 1949, mấy chục năm nay gia đình chúng tôi không được tin tức. ThÆ°a ông, nếu ông có khi nà o gặp ông tôi...
Có thể ngÆ°á»i lÃnh da Ä‘en quê ở Casablanca ấy đã đăng lÃnh trong những binh Ä‘oà n Tabo bị tiêu diệt, bị bắt sống rồi chết trên rừng núi Lạng SÆ¡n. Dá»… thÆ°á»ng tôi cÅ©ng đã gặp ông ná»™i Rimi hay đã trông thấy nấm mồ ông ná»™i nó ở Bắc SÆ¡n. NhÆ°ng lÃnh Mỹ khác hẳn bá»n lÃnh Pháp loang toà ng bạt mạng. NgÆ°á»i lÃnh Mỹ nà o cÅ©ng từa tá»±a nhau. TrÆ°á»›c cái chết có thể và sá»± giết ngÆ°á»i, nhÆ°ng má»—i ngÆ°á»i Mỹ đăng lÃnh Ä‘á»u đã tÃnh toán thà nh con số. LÆ°Æ¡ng chÃnh, phụ cấp chiến trÆ°á»ng gá»i nhà băng tỉnh quê. ăn uống hà ng ngà y và chi tiêu bằng tiá»n thưởng, sổ ghi cẩn tháºn. Không xem báo, chỉ đôi khi Ä‘á»c truyện trinh thám, Ä‘i câu và đi săn. Hết ba năm mãn lÃnh, dà nh dụm là m sao gom đủ tiá»n mở được má»™t cá»a hiệu trong thị trấn hay táºu má»™t trang trại nhá» và má»™t Ä‘Ã n bò. Những cái tÃnh cá»™ng trong túi má»—i ngÆ°á»i đại để thế, bởi vì Ä‘i lÃnh kiếm đồng tiá»n nhanh hÆ¡n nhiá»u nghá» lao Ä‘á»™ng khác.
Nhà Hoả Lò, vẫn căn phòng má»i lần, có má»™t cháºu cảnh trồng má»™t cây xÆ°Æ¡ng rồng châu Phi, cao bằng chiếc Ä‘Å©a cả, giống xÆ°Æ¡ng rồng ông của ta. Má»™t lát, chiếc xe Jeep Ä‘Ãt vuông che bạt kÃn và o sân. Bạt sau mở, má»™t tù lái bÆ°á»›c xuống sau ngÆ°á»i lÃnh. Tôi ngá» ngÆ°á»i tù binh ná» vẫn ở trong Hoả Lò nà y. Các ông quản giáo cho bịt kÃn xe, Ä‘i loanh quanh má»™t lúc rồi quay vá». Tôi ngỡ ngÆ°á»i tù binh biết nhÆ° thế. Tuy không trông thấy và xe Ä‘i qua nhiá»u nÆ¡i má»›i đến, nhÆ°ng những tiếng Ä‘á»™ng ở đây vẫn quen thuá»™c: tiếng phát thanh ở cái Ä‘Ã i ngoà i sân, con vạc, con chim lợn kêu đêm bay qua. Sau nà y, Ä‘á»c phóng sá»± Tráºn táºp kÃch SÆ¡n Tây của má»™t phóng viên Mỹ viết tôi cà ng tin thế. NgÆ°á»i phi công Mỹ nà o cÅ©ng được há»c các máºt hiệu, nếu bị bắt giam, có thể là m dấu cho máy bay bay qua biết được.
Chuẩn uý Giôn 26 tuổi, chÆ°a vợ, ngÆ°á»i bang Ôhiô. Bố mẹ chết tai nạn ô-tô. Hai em ở trại cứu tế. Lái A4, bị đạn cao xạ. Thoát ra biển cách bá» khoảng hai cây số phải nhảy dù ngoà i khÆ¡i Hà TÄ©nh, tháng ba 1966. Hà ng không mẫu hạm Ä‘áºu ngoà i biển Äông, Giôn chÆ°a đặt chân xuống Việt Nam lần nà o. Hai mÆ°Æ¡i lần Ä‘i ném bom, tám tráºn ra đánh miá»n Bắc. Äã được Ä‘i nghỉ ở Nagasaki, ở Manila, ở Băng Cốc.
Chúng tôi và ngÆ°á»i phiên dịch, vá»›i Giôn ngồi quanh chiếc bà n nhá», trên đặt gói thuốc lá Thủ đô bao bạc và má»™t Ä‘Ä©a kẹo. Chiếc ghế đẩu của thằng tù thấp - không được ghế mây nhÆ° khách, mà Giôn vẫn cao lêu đêu ngang chúng tôi.
Tôi rÆ¡i xuống nÆ°á»›c, thả phao nổi bÆ¡i được ngay. Thế mà , không biết vÆ°á»›ng và o đâu, má»™t bên đầu gối sái không cá»±a được. Tôi chÆ°a kịp mở Ä‘iện Ä‘Ã i. Nhìn ra, thuyá»n và súng đã vây quanh. Bị bắt hÆ¡n má»™t tháng, thÆ°a các ông, lúc nà o tôi cÅ©ng thèm thịt bò. Thèm mãi không có rồi quên Ä‘i. Bây giá», đã hÆ¡n ba năm, ba năm hai tháng, má»™t ngà y rồi.
(Chiếc áo tay rá»™ng ông mà u lá cÆ¡i. Số 31 in trÆ°á»›c ngá»±c và lÆ°ng áo. Dạo có những cuá»™c trao trả tù binh ở sân bay Gia Lâm, tôi đã trông thấy những tù binh phi công Mỹ Ä‘á»™i nón lá, cổ Ä‘eo chuá»—i hạt gá»t bằng mắt tre, gá»™c tre, trong cái túi lÆ°á»›i Ä‘eo vai Ä‘á»±ng bá»™ quần áo cánh có số và đôi dép râu, hệt quần áo và dép của chuẩn uý Giôn. Há» xin được Ä‘em những ká»· niệm ấy vá» xứ). Chuẩn uý Giôn nà y lấc cấc, nhanh nhẩu, không ủ rÅ©, mệt má»i (nhÆ° thiếu tá tù binh Mác Tuên năm ngoái gặp cÅ©ng ở phòng nà y).
Lúc ấy khoảng hai giá» trÆ°a. Lên bá», tôi được cởi trói, mô tô đèo tôi má»™t quãng rồi xe camiông Ä‘em Ä‘i. Má»™t mình tôi trong thùng xe, vá»›i má»™t ngÆ°á»i gác. Cảm giác đầu tiên: thế là cuá»™c Ä‘á»i đánh dấu chấm hết. NhÆ°ng đến chặp tối, được khai giấy tá», có bác sÄ© đến khám, cho thuốc mỡ bôi cái đầu gối sÆ°ng, tôi thoáng nghÄ© tôi Ä‘Æ°Æ¡ng chỠđợi cái gì, cái gì không rõ, nhÆ°ng không phải cái chết.
Cho đến hôm nay, tôi còn sống, thế là tết. Và cái tôi chỠđợi đã rõ. Tôi hy vá»ng má»™t ngà y kia được trở vá». Bằng cách nà o? Chỉ có Thượng Äế biết được. Còn tôi, tôi cầu mong chÃnh phủ Mỹ suy xét lại vá» cuá»™c chiến tranh nà y. Hai bên thÆ°Æ¡ng lượng, cuá»™c đổ máu sẽ Ä‘i và o quá khứ. NhÆ°ng bây giá» thì tôi Ä‘Æ°Æ¡ng ở trong tay các ông. Tôi được sống hay tôi phải chết, không phải do tôi. (Giôn thở dà i rồi chép miệng. Giôn hay thở dà i nhÆ° lấy hÆ¡i rồi chép miệng. Giôn lá»±c lưỡng, cao lá»›n. Tôi nhá»› năm 1944 hai mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c má»™t phi công Mỹ lái máy bay hai thân đến ném bom ga xe lá»a thà nh phố Vinh bị Nháºt bắn rÆ¡i. Tôi trông thấy ngÆ°á»i lÃnh Nháºt giải tù binh vừa bị bắt sống qua trÆ°á»›c ga Vinh má»›i phải bom sáºp còn khói nghi ngút. NgÆ°á»i tù binh lênh khênh, hai cánh tay bị trói giáºt sau lÆ°ng, ngÆ°á»i lÃnh Nháºt cầm cái thừng dắt Ä‘i. Miệng ngÆ°á»i tù binh Mỹ há hốc, máu Ä‘á» lòm chảy ròng ròng hai bên mép. Không biết bị đánh gẫy hết răng hay nhảy dù ngã).
ThÆ°a ông vâng, hoà bình, tôi được trở vá». Tôi sẽ được tha.
( áo bà ba của Giôn rá»™ng thùng thình, nhÆ°ng không có túi. Nguyá»…n Tuân cầm bao Thủ đô, kéo má»™t Ä‘iếu ra má»i. Giôn cảm Æ¡n. Cầm bao diêm Nguyá»…n Tuân Ä‘Æ°a, Giôn rút má»™t que đánh. NhÆ°ng đã thó nhanh hai que diêm khác, cong ngón tay, gảy và o giấu trong ống tay áo. Tôi trông thấy).
ChÃnh phủ GiônxÆ¡n Ä‘Æ°Æ¡ng Ä‘iá»u đình vá»›i các ông? Tôi cÅ©ng nghe loa phát thanh tiếng Anh được biết. Tôi nghÄ© cuá»™c nói chuyện có thể có kết quả nếu chÃnh phủ miá»n Bắc thôi tiếp tế cho Việt Cá»™ng. Tôi đã được cho biết từ khi má»›i đến Äông DÆ°Æ¡ng nhÆ° thế.
(Ngoà i cá»a sổ Ä‘á»™t nhiên mÆ°a rÆ¡i báºp bùng xuống lÆ°ng tà u chuối nhÆ° trông đánh. Tiếng nhạc Ä‘Ã i oang và o tÆ°á»ng, vang Ä‘i vang lại vách đá. Không biết ở các buồng giam, có nghe tiếng mÆ°a và tiếng hát má»i khi cÅ©ng nhÆ° thế nà y)
ThÆ°a ông, ông bảo tôi nên kết luáºn lấy? Quả thá»±c tôi không biết thế nà o. NgÆ°á»i ta bảo tôi là chÃnh phủ Hồ Chà Minh không muốn thÆ°Æ¡ng lượng nên chiến tranh vẫn tiếp tục.
Vâng, vâng, tôi xin trả lá»i câu há»i: tôi chỉ đánh phá xuống những nÆ¡i có thể cắt Ä‘Æ°á»ng váºn tải súng đạn và lÆ°Æ¡ng thá»±c của miá»n Bắc cho Việt Cá»™ng. Tôi phải thi hà nh lệnh cấp trên, vì tôi là lÃnh..
Vâng, tôi ở hạm Ä‘á»™i 7. Mỉa mai quá, đây là lần đầu tôi xuống đất liá»n ở Việt Nam...Các ông là nhà báo há»i tôi có cảm tưởng thế nà o, khi gặp các ông. Tôi Ãt có báo Ä‘á»c, tôi nghÄ© là các ông muốn biết ý kiến má»™t tù binh Mỹ vá» chiến tranh và hoà bình. Tôi xin nói: hoà bình tốt, chiến tranh xấu. Má»™t ngà y kia không ở đâu còn chiến tranh, tôi mong thế.:
(Má»—i khi nghe xong câu há»i, Giôn trả lá»i ngay. Có lẽ bẩm tÃnh nó bốp tốp).
Không, không phải Ä‘á»™c láºp của Mỹ hay của Việt Nam bị xâm phạm. NhÆ°ng nếu Mỹ không chặn lại thì cá»™ng sản quốc tế sẽ chiếm miá»n Nam Việt Nam rồi chiếm Thái Lan, Miến Äiện và những nÆ°á»›c khác. Vì thế ngÆ°á»i Mỹ phải sang đây cản lại. Ông há»i nếu tôi được trở vá» Mỹ mà thấy trong thà nh phố có biểu tình chống chiến tranh ở Việt Nam thì thái Ä‘á»™ tôi thế nà o?
(Tôi đã ghi được má»™t Ãt con sô' má»—i ngà y ăn của tù binh Mỹ ở Hoả Lò giá là 1 Ä‘. Không có ăn sáng. Ngà y hai bữa, má»—i bữa má»™t bánh mì, bát canh rau muống cà chua, Ä‘Ä©a su su xà o mỡ. Thỉnh thoảng được ăn món thịt gà tây rán, gà tây nấu nhÆ° đêm Nôen nà y).
Nếu tôi được vá» nÆ°á»›c, chắc khi ấy chiến tranh đã chấm dứt. Thế thì không còn biểu tình chống chiến tranh nữa. NhÆ°ng nếu còn chiến tranh mà tôi vẫn là lÃnh, tôi cÅ©ng không để ý đến đám biểu tình. Vì chÃnh phủ Mỹ trả lÆ°Æ¡ng cho tôi không phải để là m việc ấy. Nếu tôi là thÆ°á»ng dân, tôi có Ä‘i biểu tình không? Tôi không trả lá»i được ngay bây giá», chỉ biết là tôi phải xem hai bên thế nà o đã. Các ông bảo tôi lo bị bà máºt thu tiếng để các ông phát lên Ä‘Ã i, nếu tôi nói vá» chiến tranh không nhÆ° chÃnh phủ Mỹ đã nói, tôi có thể mất lÆ°Æ¡ng, có thể bị tù, khi trở vá». Xin lá»—i các ông, tôi không biết, tôi không trả lá»i được câu nà y.
Tôi há»c trÆ°á»ng đại há»c tổng hợp Pensule. Chuyên khoa địa lý, nhÆ°ng bá» dở, năm thứ ba khi 18 tuổi. Vì hoà n cảnh gia đình.
( Nguyá»…n Tuân cÆ°á»i khẩy: Chuyến nà y ông sinh viên địa lý biết thêm địa lý Việt Nam).
Tôi đã thÆ°a vá»›i ông, tôi chỉ được biết Việt Nam trên bản đồ. Tôi má»›i há»c kiến thức chung vỠđịa lý. Năm thứ ba phải thôi há»c. Tôi Ä‘i kiếm ăn khá vất vả. Bố mẹ tôi chết, khó khăn quá cho chúng tôi.
Má»™t giá» bay Ä‘i thả bom, tôi được phụ cấp bao nhiêu? ThÆ°a ông, phụ cấp và tiá»n thưởng ở chiến trÆ°á»ng trả theo cấp báºc và từng chuyến khác nhau, bay là m gì, Ä‘i đánh phá, Ä‘i yểm trợ, Ä‘i cứu đồng Ä‘á»™i. Trung bình, má»—i tháng tôi lÄ©nh trên dÆ°á»›i má»™t trăm đô la, chÆ°a bao giá» hai trăm. Tôi được bay Ãt lắm. Không hiểu tại sao.
(Nguyá»…n Tuân bảo: Anh nói dối'. Chuẩn úy Giôn chỉ đáp: ThÆ°a ông rồi im lặng. Sá»± thá»±c hạm Ä‘á»™i 7 và o tráºn đánh, đồng loạt má»—i phi công phải cất cánh ngà y má»™t lần, không kể các chuyến bay ngoại lệ).
ThÆ°a ông, tôi rất thÃch không quân. Bởi khi giải ngÅ© vẫn có nghá». NhÆ°ng tôi không muốn bay trên trá»i Việt Nam là m những việc nhÆ° vừa qua. Nếu còn là m nghá» nà y, tôi chỉ muốn bay ở nÆ°á»›c Mỹ của tôi.
(Nguyá»…n Tuân nói nghiêm nghị: NhÆ°ng tháºt thì chúng tôi Ä‘Æ°Æ¡ng ngồi trÆ°á»›c mặt má»™t tên giết ngÆ°á»i'. Nét mặt há»›n hở của Giôn chìm hẳn, Giôn mÃm môi).
Chiến tranh là tà n khốc, tôi biết, nhÆ°ng tôi phải là m theo lệnh chÃnh phủ. Máy bay Mỹ bị các ông bắn, ngÆ°á»i lái rÆ¡i chết, nghÄ©a là các ông cÅ©ng giết ngÆ°á»i.
(Nguyá»…n Tuân cÆ°á»i nhạt, há»i vặn: Giá thá» bây giá» anh lái tà u bay từ Bắc nÆ°á»›c Mỹ lên ném bom Nam nÆ°á»›c Mỹ, thì thế nà o?)
Mỹ và Việt Nam khác nhau, Bắc và Nam nước Mỹ không phải là hai nước.
(Nguyá»…n Tuân gõ gõ đầu tẩu thuốc. Äấy là cách lấy lại bình tÄ©nh. Thế là bá»±c mình rồi. Những tiếng bá»™p bá»™p nặng ná» của cái gạt tà n thuốc trong đêm thanh vắng, là m những vết nhăn trên trán Nguyá»…n Tuân dãn ra. Nguyá»…n Tuân nói, thong thả: Nêú được tha, anh hãy vá» há»c lại Ä‘i. Äại há»c địa lý rồi mà dốt quá! Ai bây giá» bảo phÃa nam nÆ°á»›c Mỹ là tÆ° sản, phÃa bắc là cá»™ng sản, anh nghÄ© thế nà o?
Thế là điên, thưa ông.
(Nguyá»…n Tuân đứng lên, hầm hầm trá» tẩu thuốc và o mặt Giôn: Anh Ä‘Æ°Æ¡ng nghe lệnh má»™t bá»n Ä‘iên đấy).
Tôi chỉ là m theo chÃnh phủ tôi. Tôi đã khai là tôi có lái máy bay Ä‘i bắn và ném bom miá»n Bắc Việt Nam. NhÆ°ng tôi chỉ bom bắn cầu Ä‘Æ°á»ng phá xe của Hà Ná»™i váºn tải cho Việt Cá»™ng. ThÆ°a ông, tôi không giết ngÆ°á»i.
(Giôn ngồi ở cái ghế đánh dấu nhÆ° chiếc ghế năm trÆ°á»›c. Tôi vừa nháºn ra con số 2541 quét sÆ¡n trắng ở chân ghê, đúng cái ghế năm ngoái thiếu tá tù binh Mác Tuên đã ngồi. Lúc nà o Giôn cÅ©ng giữ má»™t tay trên bụng áo. Giôn không biết tôi đã thấy nó lấy cắp que diêm nhét và o ống tay má»—i lần được cho thuốc lá hút. Giôn biện bạch má»™t thôi).
Vâng, tôi chỉ được phép phá cầu, phá Ä‘Æ°á»ng phá xe. Nếu có ngÆ°á»i chết, cÅ©ng là chẳng may ngÆ°á»i ấy gặp tai nạn, tôi không cố ý. NhÆ°ng dù thế nà o, xẩy ra cái chết cÅ©ng là bất hạnh, tôi không muốn. Äức chúa Trá»i dạy con ngÆ°á»i phải thÆ°Æ¡ng yêu nhau. Chúa dạy tôi sợ máu, tôi không dám nhìn máu, tôi không dám giết ai. Äức chúa Trá»i...
(Nguyá»…n Tuân lắc đầu nhè nhẹ: Giết ngÆ°á»i mà lại nói con ngÆ°á»i phải thÆ°Æ¡ng yêu nhau! Không hiểu NgÆ°á»i tù binh nhÆ° sợ hãi, nói luống cuống).
'Tôi không giết ngÆ°á»i, tôi không... Tôi không thù ghét, nÆ°á»›c Việt Nam Cá»™ng Hòa hay nÆ°á»›c Việt Nam Dân chủ Cá»™ng Hòa. Những ngÆ°á»i chết là ngÆ°á»i bị tai nạn chiến tranh. Nếu trên cầu trên Ä‘Æ°á»ng lúc ấy chá»— ấy không có ngÆ°á»i thì không ai chết. Vì ngÆ°á»i ta Ä‘i đến đấy chứ tôi không chủ tâm là m ngÆ°á»i ta chết.
(Nguyá»…n Tuân lừ lừ đứng dáºy, giÆ¡ tay: Nhắc lại nà y: bao giá» mà y được vá» thì nhá»› há»c lại địa lý Không có hai nÆ°á»›c Hoa Kỳ, không có hai nÆ°á»›c Việt Nam. Nhá»› đấy. Trung uý Giôn, con mắt xanh lÆ¡ ngó ngác).
Các ông không phải là nhà báo. Các ông là quan tòa? Các quan tòa lấy khẩu cung tôi. Các ông sắp Ä‘em tôi ra xá». Tôi xin há»i thá»±c các ông?
(Nguyá»…n Tuân rút hai Ä‘iếu Thủ đô Ä‘Æ°a cho trung uý Giôn. Anh nà y mặt lúc Ä‘á» lúc tái run run cầm thuốc: Cám Æ¡n, cám Æ¡n. Các ông có phải... Không giải thÃch hay an ủi, Nguyá»…n Tuân bÆ°á»›c ra, mặc câu nói dở dang sau lÆ°ng. Nguyá»…n Tuân trầm mặc, nghiêm mặt và má»™t vẻ ta đây. Tôi thÆ°á»ng chứng kiên dáng Ä‘iệu Ä‘Ä©nh đạc ấy ở Nguyá»…n Tuân, khi tiếp xúc vá»›i ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i. Nguyá»…n Tuân lý lẽ và cứng cá»i. Âu cÅ©ng lại má»™t thói quen, cái ngÆ°á»i hay nói tôi không thÃch chÃnh trị cÅ©ng Ä‘Æ°Æ¡ng chÃnh trị mà không biết).
***
Báo Ä‘á»™ng. NhÆ°ng máy bay địch không và o Hà Ná»™i. NhÆ° găng, cÅ©ng lại nhÆ° bình thÆ°á»ng. ở Pa ri, Ä‘Æ°Æ¡ng xuất hiện hai khả năng mà . Các ngóc ngách phố vẫn đông. Hôm nà o ban bảo vệ khối phố cÅ©ng chia nhau Ä‘i váºn Ä‘á»™ng ngÆ°á»i sÆ¡ tán. Giục Ä‘i, nhÆ°ng cả ngÆ°á»i giục cÅ©ng nghÄ© chỉ khi bom xuống ngÆ°á»i ta má»›i chịu Ä‘i. Äã nhiá»u lần nhÆ° thế, mà cÅ©ng chỉ dạt Ä‘i Ãt lâu, nhạt bom lại vá».
Bom rá»n bên kia sông ở ngay Gia Lâm. Rung chuyển nặng nỠđến táºn gần sáng. Hai tháng im ắng, bây giá» lại rá»™ những tráºn bom đêm. Gió bấc đã vá» buổi sáng mây mù xao xác vần vụ. Mùa đông lại bắt đầu rồi.
Trong phố lan trà n tin đêm qua những đợt bom B.52 thả dà n từ Giang Biên lên quanh cầu Äuống. Báo Ä‘á»™ng suốt đêm, thế mà sáng ra ngÆ°á»i xúm xÃt mua báo ở ngã sáu quanh những gốc cây sữa. Những đợt bom ná»a đêm kéo đến sáng. Còi báo Ä‘á»™ng trong bóng tối u ám vừa dứt lại tiếp. B.52 xay thóc ỳ ỳ trên mênh mông, à o ạt từng là n nhÆ° gió dải đồng. Mép lá»a viá»n chân trá»i theo ánh chá»›p giáºt. Bom đánh xuống khắp vùng Äuôi Cá phÃa nam trên ngã ba Ä‘Æ°á»ng Ä‘i Văn Äiển. NhÆ°ng vừa sáng bảnh mắt chiếc tà u Ä‘iện lụ khụ kéo hai toa, cứ đúng giá» ra khá»i xưởng chứa Thuá»· Khuê lại rỉnh rà ng chạy ngang thà nh phố. Tà u không dừng lại chá»— tránh giữa phố Quán Thánh gần nhà máy Ä‘iện, ở đấy dãy nhà cao tầng xung quanh cháy Ä‘en đã đổ sáºp cả. Suốt ngà y, tà u Ä‘iện rong ruổi chợ MÆ¡ chợ Bưởi, xuống Kim Liên, và o Hà Äông. Trên các toa tà u lÆ¡ thÆ¡ ngÆ°á»i, vẫn nỉ non tiếng hát xẩm của má»™t ông lão loà .
Quán rượu ngã tÆ° chợ Hôm vẫn thế. Hồi nà y hà ng nÆ°á»›c nà o cÅ©ng có nÆ°á»›c trắng. Cái bà nạ dòng chủ quán chao chát đôi mắt. Ba ấm giá» bà y song song, nhÆ°ng chỉ má»™t giá» nÆ°á»›c chè bán cho khách đầu ghế. Là m phép thế thôi.' Trong nhà , bốn góc tÆ°á»ng, ngÆ°á»i lố nhố không ai nhìn ai, có ngÆ°á»i á»±c má»™t chén rồi Ä‘i ngay. Lắm hôm, chỉ có DÆ°Æ¡ng BÃch Liên và tôi ngồi suông. Chúng tôi gặp nhau tình cá» lúc xẩm tối, không rủ mà cùng lặng lẽ bÆ°á»›c vá» phÃa cái vòi máy nÆ°á»›c lấp ló trÆ°á»›c quán rượu.
Ba ngÆ°á»i đầm ở sứ quán Pháp bÆ°á»›c ra, giữa tiếng bom vang Ä‘á»™ng. Toà nhà chÃnh của sứ quán giữa trÆ°a tháng trÆ°á»›c bị bom đánh đổ, chết cả ông đại sứ. NhÆ° còn bốc bụi trong ánh Ä‘iện. Tiếng bom chùm của B.52 không rÃt khủng khiếp nhÆ° những quả bom tạ hôm trÆ°á»›c tÆ°Æ¡ng xuống khu nhà nà y nên ngÆ°á»i ta thản nhiên chăng. HỠở sân quần vợt vá» khách sạn hay sứ quán Anh, sứ quán Thuỵ Äiển gần đấy. Vẫn báo Ä‘á»™ng dai dẳng, chốc chốc, lại chá»›p bom sáng loé nhằng nhịt. Ná»a đêm vá» sáng, B.52 bom khu An DÆ°Æ¡ng ven sông rồi quét má»™t vệt lên nóc nhà Bác Cổ, bãi LÆ°Æ¡ng Yên, bệnh viện Bạch Mai. Lại ném bệnh viện Bạch Mai.
Các sở bia Trần HÆ°ng Äạo, Tôn Äản, Chuồng Cá»p đông hẳn hÆ¡n má»i khi. Äuôi dà i đứng sắp hà ng quanh bãi, thò ra táºn giữa Ä‘Æ°á»ng. NgÆ°á»i nốc từng cốc vại, ngÆ°á»i còn Ä‘Æ°Æ¡ng sắp hà ng chÆ°a được giá»t nà o, những khuôn mặt sốt ruá»™t cÅ©ng Ä‘á» phừng. Quanh cốc bia toà n những chuyện thảm. ở bãi LÆ°Æ¡ng Yên, má»™t cô bác sÄ©, ngà y cÆ°á»›i 24, đêm qua chết. NgÆ°á»i nhà liệm cho cô chiếc áo dà i kếp hoa Ä‘Ã o. Mùa cÆ°á»›i đã đến. Trên Ä‘Æ°á»ng, chặp tối thấy phấp phá»›i những dấu hiệu đám cÆ°á»›i: chiếc xe đạp phóng nhanh, sau xe buá»™c chiếc trống to của ban nhạc. Má»™t ngÆ°á»i ngồi đèo, tay ôm cái cháºu thau men hoa đồ mừng bá»c giấy hồng. Má»™t nhà hé cá»a, những hình các thứ hoa tháºp cẩm rá»±c rỡ mặt bà n. Trên tÆ°á»ng chữ L, chữ N bồng lên nhau. Bom liên miên suốt đêm quanh phÃa ngoại thà nh. Có tin bà máºt phổ biến đêm nay Mỹ đánh và o các phố trung tâm. Khi báo Ä‘á»™ng B52, Ä‘Ã i truyá»n thanh sẽ phát khác thÆ°á»ng ngà y. Khi Ä‘Ã i nói liá»n hai câu giông nhau: Giặc Mỹ có âm mÆ°u đánh phá ác liệt và o Thủ đô... ấy là ám hiệu cho các Ä‘á»™i bảo vệ biết B52 Ä‘Æ°Æ¡ng và o thà nh
Từ chiá»u, mấy lần báo Ä‘á»™ng đã nghe cái câu ghê rợn ấy trên Ä‘Ã i. NgÆ°á»i và o từng nhà xem còn ai thì xua ra hầm. Các phố lại im ắng. Äá»™t nhiên, gần ná»a đêm cho tá»›i sáng, từng đợt B52 à o à o ù ù cối xay cối giã trên trá»i không lúc nà o ngá»›t. Những quả bom đầu tiên rÆ¡i xuống bá» hồ Thiá»n Cuông. Má»™t khúc Ä‘Æ°á»ng nhá»±a cong vồng lên. Hà ng cây sanh cây si trÆ°á»›c công viên Thống Nhất Ä‘Æ°Æ¡ng mÆ¡n mởn buông rá»… chùm, biến mất. Má»™t chiếc ô-tô váºn tải Ä‘áºu ven hè, nhà xe và mấy ngÆ°á»i khách ngủ nhỠđể mai Ä‘i sá»›m, xe và ngÆ°á»i nổi lá»u bá»u mặt hồ. Những đợt bom nối nhau trút xuống Kim Liên, loang sang cả vùng Khâm Thiên phố xá, ngõ ngách chằng chịt, xuống táºn ô Chợ Dừa. Bom rÆ¡i ngay trÆ°á»›c mặt, gần quá không nghe rá»n nữa. Tiếng gió hú, tiếng nổ chát chát và o hai mang tai.
Má»™t cái Ä‘uôi tên lá»a rÆ¡i ình xuống mái hiên quán cà phê phố Hà m Long, sau sứ quán Pháp. NgÆ°á»i ở đâu các phố tuôn ra nháo nhác: bom bịt cả bốn cá»a ô rồi. Má»™t ngÆ°á»i phong phanh cái may ô, gặp ai cÅ©ng bÃu lấy kêu ối giá»i ôi, thủng đầu rồi... tôi thủng đầu... Tôi vÃt cái đầu tóc rá»… tre xuống. Không sao, không sao, thủng đầu thì không chạy lên được táºn đây đâu. Anh ta lại bổ xấp, bổ ngá»a chạy và kêu: có phải... ối giá»i ôi, tôi thủng đầu...
Má»™t con trâu đằng cá»a ô lồng và o phố chạy nhong nhong nhÆ° ngá»±a. Äá»™i cứu hoả các phố xuống Khâm Thiên cứu khối bạn. Chỉ còn lại và i ngÆ°á»i, nhÆ°ng cÅ©ng đủ bá»™ cái xe nÆ°á»›c, cái bÆ¡m má»›i sÆ¡n Ä‘á» choé, vá»›i thang, cáng cứu thÆ°Æ¡ng... Tôi cầm má»™t chiếc câu liêm. Qua chắn xe hoả, bụi bom bụi Ä‘Æ°á»ng ngáºp mắt cá chân. Trá»i dần dần sáng, trông rõ các ngõ ngách lấp đổ từng quãng, mùi dầu xả xông lên, hắc nhÆ° ở nhà xác. Những ngá»n Ä‘iện chằng dây vừa mắc ra ngoà i tÆ°á»ng, sáng Ä‘á» lòm. Tiếng nÆ°á»›c vỡ ống chảy rà o rà o. Bên những dãy nhà đổ thà nh đống, còn má»™t mảnh tÆ°á»ng đứng. Bốn gian cầu chợ Khâm Thiên tan tà nh, ngổn ngang, trÆ¡ ra cái hầm công cá»™ng nổi lù lù nhÆ° cái mả. Mà cái mả tháºt. Cả nhà con ông Thảo Ä‘á»™i dân phòng phố tôi phải hÆ¡i bom tạt và o trong cái hầm nổi nà y. Bảy ngÆ°á»i đứng đầu hầm, chết ngạt cả.
Má»™t ông chếnh choáng rượu ngồi trong đống gạch chá»i lên cái loa phóng thanh còn sót lại Ä‘Æ°Æ¡ng nói xa xả trên nóc nhà đầu tÆ°á»ng đằng xa. - Tắt bố mà y Ä‘i! Không trông hà ng phố chết hết rồi à ? Ông say rượu chá»i nhÆ° gà o thi vá»›i tiếng loa. Má»™t ngÆ°á»i đứng lên trên đầu tÆ°á»ng thò cổ ra - Loa của thà nh phố táºn ngoà i kia mà ... Ông say lại réo: Tiên sÆ° cái thà nh phố nhà mà y, trông mả nhá»›n mả bé kia kìa...
Trong các ngõ, ngÆ°á»i lổm ngổm Ä‘Ã o, moi dÅ©i ra từng vốc đất. Xe cần trục đứng xếp dãy ngoà i phố không có lối và o được. Khói hÆ°Æ¡ng nghi ngút lẫn mùi xả trên từng dãy xác ngÆ°á»i nằm đắp chiếc chiếu má»™t bên vỉa hè. Vừa rạng sáng, ở phố ngoà i ngÆ°á»i ở đâu ra đã sắp hà ng Ä‘ong gạo đông hÆ¡n má»i khi. Cá»a hà ng mua dầu còn xúm xÃt hÆ¡n nữa. Nhiá»u nhà lục tục dá»n đến ở ngay các hầm công cá»™ng. Trong nhà thá» Hà m Long, nhà thá» hà ng Trống và bên tÆ°á»ng các sứ quán ở phố trên ngÆ°á»i ta che ni lông ăn ở luôn đấy. Chỉ có sứ quán Pháp, sứ quán Angiêri má»›i bị bom, không ai dám lai vãng. Dây phÆ¡i quần áo căng ra. Tiếng trẻ ho, tiếng nhóc con khóc. Khói thổi cÆ¡m vẩn vÆ¡ trên bá» tÆ°á»ng. Những con bò kéo xe, khoác khố tải đứng cạnh gốc cây. ở Uy Ná»—, ở Má»… Trì bị bom đêm, các chủ xe đã Ä‘uổi bò rùng rùng và o thà nh phố, qua vùng Khâm Thiên trÆ¡ trụi hẳn má»™t bên.
Khâm Thiên cổ kÃnh, xa xÆ°a. Mùa thu canh tuất 1010, ngót má»™t nghìn năm trÆ°á»›c, nhà Lý định đô ở Thăng Long, đắp đê La Thà nh. Từ thá»i ấy ô Chợ Dừa cuối phố nghiêm ngặt đồn gác của má»™t cổng chÃnh thà nh Thăng Long - Hải Thượng Lãn ông đã kể trong Ký sá»± lên kinh.
PhÆ°á»ng Äông Tác - ngõ chợ bây giá», phÆ°á»ng Thịnh Quang ở cuối phố, ô Chợ Dừa vá»›i khu Thịnh Hà o, phÆ°á»ng Xã Äà n ở phÃa nam, phÆ°á»ng BÃch Câu phÃa bắc - những phÆ°á»ng đông vui nhất ká» bên cá»a ô. Khu Trung Phụng gần chợ có cầu Muống, rau muống Kẻ Chợ ngon nổi tiếng. Cung Tả Phụng Thánh, dinh cÆ¡ của các thá»i chúa Trịnh bên cầu.. Con Ä‘Æ°á»ng nhá»±a phố Khâm Thiên bây giá» vẫn là đưá»ng cái quan xÆ°a từ đầu ô và o Văn Miếu qua Thịnh Hà o, Văn ChÆ°Æ¡ng, cá»a Äại HÆ°ng đến Hà ng Cá» lại lá»™n vá» Khâm Thiên giám. Khâm Thiên ngà y nay 26 ngõ phố, cÅ© má»›i chằng chịt. Ngõ Liên Hoa và o chùa Liên Hoa. Ngõ Thổ Quan có Ä‘á»n thá» ba chị em há» Äà o, tÆ°á»›ng của Hai Bà TrÆ°ng. Các ngõ Ä‘á»u ra Ä‘á»i theo lịch sá» và thá»i gian. Ngõ Cống Trắng, má»™t cái cống thoát nÆ°á»›c úng vùng Văn Tân, Linh Quang, Văn ChÆ°Æ¡ng ra hồ Ba Mẫu ô Äồng Lầm. Ngõ SÆ¡n Nam, tên nhà triệu phú Bạch SÆ¡n Nam, có dãy nhà cho thuê suốt ngõ. Trần Huyá»n Trân ngà y trÆ°á»›c đã ở đấy. CÅ©ng nhÆ° các ngõ Vạn Lợi, ngõ Tân Châu, ngõ Nam Thái, Ä‘á»u là những tên chủ ngõ.
Khâm Thiên, Hăm Bốn Gian, Vạn Thái, ấp Thái Hà , VÄ©nh Hồ, Ngã TÆ° Sở, những phố ở xa nhau nhÆ°ng có nhiá»u nhà hát ả Ä‘Ã o. Tiểu thuyết Sau ánh sáng của Trần Huyá»n Trân miêu tả lầy lá»™i chui rúc, cái ngõ, Ä‘á»™ng mÆ°a thì ngáºp nÆ°á»›c, láºp lá» những mảnh Ä‘á»i tăm tối sau ánh sáng của các tiệm nhảy Rex, Takana, nhà đốc Sao... Cao lâu Trung SÆ¡n tà ng tà ng của chú khách đầu ô chẳng món gì đáng nhá»›, nhÆ°ng mà nhá»›, vì khách chÆ¡i đặt chầu mặn và các món nhắm khuya ở đấy.
Ngang dá»c hai cây số các ngõ Khâm Thiên xÆ°a và nay bá» bá»™n lịch sỠđã tan tà nh trong đêm bom khủng khiếp. Chợt nháºn ra tà u hoả rá»i ga hà ng Cá» vá» phÃa nam, trÆ°á»›c tiên ra ô Äồng Lầm qua giữa hồ Ba Mẫu và hồ Bẩy Mẫu. Trong những ngà y thà nh phố bị tà n phá nà y dÆ°á»ng nhÆ° lịch sỠđược chú ý nhiá»u hÆ¡n.
Mùa đông năm nay, thá»i tiết Hà Ná»™i bị B52 giằng xé, cái gió cái mÆ°a thay đổi từng hôm. ÄÆ°Æ¡ng hanh hao lại chợt nồm rồi lại rét, lại mÆ°a dây mÆ°a rợ. Äồng bà o chú ý! Äồng bà o chú ý! Máy bay địch cách Hà Ná»™i 60 km... 40 km... 20 km... thế là còi ủ, máy bay địch đã và o... có khi lâu cả tiếng đồng hồ, lúc lặng nhÆ° tá», lúc bom súng dá»™i lên. Äồng bà o chú ý! Máy bay địch đã bay xa. Khi ngá»›t tiếng nổ, chỉ thoáng hai tiếng chú ý, ngÆ°á»i ta đã Ä‘oán hết được. Nhẹ nhà ng, thong thả và hai tiếng đã bay xa má»›i thanh thản sao. Trên hồ Bẩy Mẫu đã biến mất cái bến thuyá»n và ngôi nhà hà ng nổi má»›i hôm qua bán giải khát và bánh tôm. Các cô máºu dịch ở bãi bia Chuồng Cá»p đã bá» quán Ä‘i cứu sáºp cá»a hà ng và bến thuyá»n nà y, hôm nà o đến lượt bãi bia?.
Sân bệnh viện Bạch Mai Ä‘iện sáng choang. Những chiếc cần trục hùng hục ngoạm đất. Tiếng hát lẫn tiếng tÆ°á»ng đổ rà o rà o. Ngoà i Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c cá»a, ánh đèn dầu le lói, loáng thoáng bánh xe ngÆ°á»i qua lại. Khay thuốc lá. Cái bÆ¡m xe đạp. Bà n phở gà che mái lá. Phố ngổn ngang, nhÆ°ng cái chắn xe lá»a vẫn còn nguyên. Chị gác barie rút lá cá» Ä‘á», cắm cúi đẩy cái chắn. Chân chắn đã rÃt chặt đất, phải Ä‘em cuốc chim ra moi. Trong lòng phố vẫn thoảng ra lẫn lá»™n mùi xả, mùi hÆ°Æ¡ng đám ma.
Má»™t hà ng nÆ°á»›c và ngô luá»™c láºp loè đèn bên vỉa hè chá»— xếp má»™t dẫy xác chết đắp chiếu hôm qua. NgÆ°á»i ngồi quanh thúng ngô luá»™c khói nghi ngút, kể chuyện nhà kia ở ngõ Lệnh CÆ°, có bảy ngÆ°á»i chết cả, chỉ còn má»™t ngÆ°á»i thì Ä‘ang ở chiến trÆ°á»ng B. NgÆ°á»i ta im lặng nghe Ä‘Ã i Ä‘á»c tin của sở công an vá» trị an mấy ngà y bị bom liên miên. Tên lÆ°u manh NhÆ° Bảo lấy trá»™m chiếc xe Favorit lúc bom B52 đêm hôm kia. Toà án kết án 6 năm tù và 3 năm không được ở Hà Ná»™i.
Lại thì thà o chuyện ở Pari ông Thá» vá»›i lão KÃt đã ký tắt đình chiến. Không ai tin, vì còi báo Ä‘á»™ng và tiếng bom vẫn ình oà ng xuống. Lá»i đồn đại nhÆ° má»™t Æ°á»›c vá»ng. Lại thêm những rỉ tai sốt dẻo. Ngà y kia 13 - đúng 13, lão KÃt đến Hà Ná»™i... NgÆ°á»i ta mách nhau cả bá»™ dạng thằng KÃt: lão ấy tóc mai to, kÃnh trắng gá»ng và ng, và lại kể vanh vách: KÃt sẽ thăm Khâm Thiên, bệnh viện Bạch Mai. Ôi! Thằng bá» mẹ! Nó Ä‘i xem chá»— nó vừa giết ngÆ°á»i. KÃt sẽ dạo chÆ¡i công viên Thống Nhất. KÃt xem văn công... Thế là thế nà o!
Chẳng biết ra thế nà o? NhÆ°ng có Ä‘iá»u Ä‘Ãch xác là các quán bia mấy hôm nay đóng cá»a. NgÆ°á»i ta kháo nhau rằng công an sợ các bợm bia bốc bên kéo ra chặn xe ném cốc và o mặt lão KÃt. Không thể, ai cÅ©ng còn Ä‘Æ°Æ¡ng ngỡ ngà ng cái thằng kẻ cÆ°á»›p bá»—ng hoá ra con mèo hiá»n là nh, sao lại đã sang Hà Ná»™i còn hôi hổi hÆ¡i bom của nó thế nà y! Äám trẻ đùa bên tÆ°á»ng hầm trú ẩn. Chúng nó gá»i nhau: KÃt? KÃt! Rồi cÆ°á»i the thé. Má»™t đứa thò đầu và o dây phÆ¡i quần áo nhÆ° cái mà nh mà nh buông. Nhà nó đã ra ẩn ở đấy.
- Bà ơi! Thằng KitsingiÆ¡ sang há»i thăm bà đấy
- Con đẻ mẹ mà y, kÃt vá»›i chẳng két!
Thế rồi má»i việc không mong không đợi Ä‘Æ°á»ng nhÆ° cứ đến. Có ngÆ°á»i quả quyết đã trông thấy lão KÃt kÃnh trắng gá»ng và ng ngồi xe qua Khâm Thiên. Rồi tù binh đôi bên được thả ở Lá»™c Ninh, ở Hà Ná»™i. Sân bay Gia Lâm chÃn giá» sáng còn sÆ°Æ¡ng mù. Má»™t chiếc máy bay quân sá»± Mỹ hạ cánh cuối Ä‘Æ°á»ng băng, nhả cái thang dÆ°á»›i bụng. Nhân viên uá»· ban quốc tế xuống trÆ°á»›c. Mấy sÄ© quan ta và Sà i Gòn Ä‘i sau. Má»™t ngÆ°á»i thấp bé, áo quần rằn ri, mÅ© nồi Ä‘á», cái cần máy ảnh giÆ¡ cao. Phóng viên chiến tranh Phan Nháºt Nam, tác giả phóng sá»± Giữa mùa hè Ä‘á» lá»a tôi vừa Ä‘á»c. Trở vá» Sà i Gòn, Phan Nháºt Nam viết báo than phiá»n Hà Ná»™i buồn lắm, nhÆ°ng ăn gà luá»™c ở khách sạn thì quả là thấy thịt gà ngon Ä‘áºm nhÆ° ông VÅ© Bằng đã viết trong Miếng ngon Hà Ná»™i. Anh ta xin phép gói mấy miếng bá» và o cái áo tám túi.Lại ngao ngán ná»—i không thấy văn nhân nghệ sÄ© nhà báo nà o được ra sân bay cho hắn thấy.
Rõ hồ đồ, Nguyá»…n Tuân và tôi từ sáng sá»›m đã đứng uống bia Trúc Bạch trong quầy nhìn ra đám tù binh Mỹ áo xanh lá cÆ¡i, cổ Ä‘eo trà ng hạt gá»™c tre, cả bá»n xếp hà ng chui và o bụng máy bay. Và xem chúng mà y ngá» nguáºy lên xuống, giÆ¡ máy ảnh.
Ngay chiá»u hôm ấy, tôi có việc sang Libăng. Rá»i Hà Ná»™i, vẫn ga trá»i Gia Lâm. NhÆ°ng Ä‘á» phòng bất trắc, bay trong chiá»u tháºt muá»™n. Chiếc IL 18 Ä‘á»— má»™t mình trên Ä‘Æ°á»ng băng. Hà nh khách lèo tèo và i ngÆ°á»i. Má»™t bà ngÆ°á»i Hung Ä‘Æ°Æ¡ng uống cả má»™t cốc to rượu bồ Ä‘Ã o. Cô chiêu đãi viên hồng vệ binh Trung Quốc áo xanh công nhân, báºt đèn trong khi kéo kÃn các rèm cá»a sổ. Máy bay chÆ°a khởi Ä‘á»™ng đến cánh quạt thứ tÆ°, bà ngÆ°á»i Hung đã ngủ vùi trên ghế phòng đợi. Bà uống để tránh biết máy bay Mỹ, nếu nó đến. NhÆ°ng quá liá»u. NgÆ°á»i ta phải dìu bà lên máy bay.
Hà Ná»™i sau lÆ°ng âm u trong chuá»—i đèn và ng vá»t. Máy bay bay thấp, ánh đèn láºp loè nhÆ° Ä‘om đóm bám ngoà i cánh. ChÆ°a cởi dây an toà n, đã Ä‘Æ°Æ¡ng xuống Nam Ninh thảnh thÆ¡i rồi.
Tà i sản của quykiemtu