11-09-2008, 04:33 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Hồi thứ mÆ°á»i
Lân dương hầu phò chúa vượt biển đến Yên Quảng
Bằng công Chỉnh má»i vua qua sông Ä‘i Lạng SÆ¡n
Lại nói, Chỉnh thấy lá»i lẽ trong tá» biểu, gá»i mình là thằng giặc, thì nổi giáºn đùng đùng, vung gÆ°Æ¡m quát to:
- Cái quân mất nÆ°á»›c kia mà chÆ°a biết sợ, còn dám múa bút khua lưỡi để lừa ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c! Hôm nay ta thá» vá»›i hắn má»™t sống má»™t thác. TÆ°á»›ng sÄ© các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u phải trông cá» nghe trống, ra sức xông và o tráºn mạc, chỉ có tiến không có lùi. Kẻ nà o không nghe mệnh lệnh đã có thanh gÆ°Æ¡m nà y!
Rồi Chỉnh váºn đồ tráºn, lên mình voi, cầm lá cá» Ä‘á» vẫy các quân sÄ© tiến vá» phÃa trÆ°á»›c.
Nguyá»…n NhÆ° Thái tế ngá»±a và o tráºn hò reo "giết giặc". Súng nổ, cung bắn, tên đạn bay tá»›i tấp nhÆ° mÆ°a rà o.
Quân bên tả của chúa chống không nổi cÆ¡ hồ sắp vỡ. Chúa bèn sai Ä‘á»™i tiá»n phong hợp vá»›i hai Ä‘á»™i tả hữu vừa đánh vừa lui và o trong luỹ, rồi chia quân để cố thủ.
Chỉnh dà n quân giáp liá»n vá»›i luỹ, bốn mặt đánh và o, suốt ná»a ngà y không lấy được luỹ. Äến tối, mÆ°a dầm rả rÃch, gió thổi à o à o, trá»i đất Ä‘en ngòm, cách gang tấc không trông thấy gì. Chỉnh hạ lệnh cho quân lÃnh vây sát luỹ của chúa. Chúa bèn chia quân là m ba toán. Những ngÆ°á»i dÅ©ng cảm thì là m hai cánh quân trÆ°á»›c và sau, do Toại và Châu đốc suất. Những ngÆ°á»i già yếu thì cho là m cánh giữa, chúa tá»± dẫn Ä‘i.
Äêm đã yên lặng, chiêng trống im bặt, đèn lá»a tắt hết. Ngoà i luỹ súng bắn liên thanh không ngá»›t, mà trong luỹ im lặng nhÆ° tá». Chỉnh sai quân do thám ngầm đến dÆ°á»›i luỹ nghe ngóng, hình nhÆ° trong luỹ không có ngÆ°á»i, nhÆ°ng cÅ©ng không lÆ°á»ng được hÆ° thá»±c ra sao.
Äến canh tÆ°, mÆ°a và sấm sét lại nổi lên dữ dá»™i.
Chúa sai mở rá»™ng cá»a luỹ, bảo Toại, Châu ra trÆ°á»›c, má»—i ngÆ°á»i Ä‘em năm mÆ°Æ¡i tên dÅ©ng sÄ©, đánh thẳng và o doanh của Chỉnh; Toại đánh mặt tả, Châu đánh mặt hữu, mở má»™t Ä‘Æ°á»ng ở giữa. Tiếp đó chúa dồn quân ra, nhằm phÃa đông mà chạy, để Toại và Châu là m Ä‘á»™i chặn háºu.
Äêm ấy, quân của Chỉnh không phân biệt ai vá»›i ai, bắn nhau đâm nhau lá»™n báºy. Sáng ra má»›i biết rõ sá»± tháºt, thì Ä‘uổi theo không kịp nữa rồi. Chỉnh dồn quân và o luỹ, chỉ thấy nhà cá»a rá»—ng không, sai quân tìm kiếm khà giá»›i lÆ°Æ¡ng thá»±c, chẳng được gì hết. Chỉnh rầu rầu không vui, liá»n rút quân vá» kinh.
Chúa Trịnh chạy đến Hà m Giang, nÆ°Æ¡ng tá»±a và o Äinh TÃch Nhưỡng. Bao nhiêu quân lÃnh già yếu, chúa Ä‘á»u cho vá», chỉ để hai tÆ°á»›ng Châu, Toại và hÆ¡n má»™t trăm thủ hạ ở lại vá»›i mình. Nhưỡng sai dá»n riêng má»™t trại để cho chúa ở.
TÃnh Nhưỡng nóng nảy, lại không thông thạo nghá» là m tÆ°á»›ng, và cÅ©ng không phải tháºt thà có lòng trung nghÄ©a. Lá»i nói, việc là m thÆ°á»ng ngà y của Nhưỡng cÅ©ng Ä‘á»u là giả dối, cốt lấy tiếng mà thôi. Từ khi xuất thân tá»›i nay, Nhưỡng chỉ quen thuá»· chiến, chứ chÆ°a từng đốc suất lÃnh bá»™. Sau tráºn thua ở huyện Kim Äá»™ng, Nhưỡng bá» hết thuyá»n bè, thất thểu chạy vá» miá»n đông, giữ trấn thà nh Hải DÆ°Æ¡ng. May nhỠở đấy sẵn có quân lÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng Nhưỡng không khéo vá»— vá» trăm há», lại thả lá»ng cho bá»™ hạ cÆ°á»›p bóc xóm là ng, nên dân chúng hai phủ Thượng Hồng, Hạ Hồng Ä‘á»u căm giáºn. Hà o mục các nÆ¡i hùa nhau nổi lên đánh lại, Nhưỡng phải bá» chạy vá» Hà m Giang. Khi nghe tin Tây SÆ¡n đã vá» Nam, Nhưỡng lại kéo quân và o kinh, định mÆ°u láºp quáºn Thuỵ để chống vua Lê. Äến khi quáºn Thuỵ thua chạy. Nhưỡng bất đắc dÄ© lại phải bám và o chúa Trịnh Bồng. Lúc nghe tin Chỉnh lại ra Bắc, sợ Chỉnh không dong mình, Nhưỡng bèn dẫn quân vỠđông, xin lÄ©nh hai trấn Hải DÆ°Æ¡ng, Yên Quảng để tránh tai vạ. Khi chúa chạy vá» Quế ổ, Nhưỡng vẫn vẫy vùng ở phÃa đông, chÆ°a há» lần nà o đến thăm chúa. Äến lúc nà y, chúa đến Hà m Giang, Nhưỡng luôn luôn tá» vẻ nhạt nhẽo, lá»… ý xem chừng cÅ©ng Ä‘Æ¡n bạc. Toại và Châu đêm ngà y ở bên cạnh chúa. Äối vá»›i Toại thì Nhưỡng ghen ghét là con nhà tÆ°á»›ng; đối vá»›i Châu thì Nhưỡng khinh rẻ là kẻ bạch Ä‘inh. Hai ngÆ°á»i dò biết ý Nhưỡng, sợ có Ä‘iá»u gì bất trắc, nên Ä‘á»u từ giã chúa và ra Ä‘i cùng má»™t ngà y.
Chúa khóc lóc tiá»…n Ä‘Æ°a hai ngÆ°á»i và nói:
- Tục ngữ có câu "chết Ä‘uối vá»› phải bá»t", bám cÅ©ng không được, chẳng bao lâu nữa ta cÅ©ng Ä‘i thôi, giữ các ngÆ°Æ¡i lại là m gì cho nhục!
Chúa ở lại hơn 10 ngà y. Nhưỡng không hỠnói đến việc quân, việc nước. Chợt một đêm, Nhưỡng tới chỗ chúa ở mà nói:
- Trá»i thanh trăng sáng, vẻ thu rất đẹp, thần đã Ä‘em rượu lên thuyá»n chỠđợi, xin chúa Ä‘i chÆ¡i má»™t lúc, ngắm xem phong cảnh, cho khuây ná»—i buồn.
Chúa tỠvẻ sầu não mà rằng:
- Phong cảnh vẫn nhÆ° thÆ°á»ng mà ngÆ°á»›c mắt thấy non sông khác lạ. Ta chÆ°a giết được quân thù, không nên quên ngồi trên áo giáp. BÆ¡i thuyá»n uống rượu không phải là việc của ta ngà y nay. TÆ°á»›ng quân hãy Ä‘i mà chÆ¡i!
Sau khi Nhưỡng Ä‘i, chúa rầu rầu tá»±a ghế, bảo bá»n ngÆ°á»i hầu:
- Quan võ Ä‘á»u không thể trông cáºy, hoặc giả bá»n quan văn có khá hÆ¡n chăng? Chúa bèn viết bức thÆ°, sai ngÆ°á»i ngấm ngầm Ä‘Æ°a cho quan bình chÆ°Æ¡ng là TrÆ°Æ¡ng Äăng Quỹ. ThÆ° nói rằng:
"Kiếp nà y sinh ra lá»—i thá»i, gặp lúc nhà nÆ°á»›c lắm nạn; lạm dá»± và o dòng Ä‘Ãch nhà chúa, rất lo cho việc tôn miếu xã tắc. Dâng biểu trần tình, may được hoà ng thượng cho vá» triá»u kiến. Lúc má»›i vá», chỉ muốn giữ lấy việc thá» phụng tổ tiên cho tròn đạo hiếu, thá»±c không có bụng chuyên quyá»n giữ nÆ°á»›c. Sá»± thế đổi thay, lại bị chÆ° tÆ°á»›ng ép buá»™c, thà nh ra trái ý hoà ng thượng. Lúc Chỉnh và o kinh, cung khuyết liá»n bị tiêu huá»·. Con chim bị cháy tổ, bay quanh không biết nÆ°Æ¡ng nhá» và o đâu. Vì thế phải phiêu bạt giang hồ, không dám vá» nÆ¡i kinh khuyết. Nay Quế ổ, mai Hà m Giang, chỉ vì lo tìm nÆ¡i trú ngụ, bèn vÆ°á»›ng lấy hình tÃch chống chế triá»u đình, khiến kẻ ghét mình có cá»› mà nói. Mảnh lòng kÃnh thuáºn, không có cách nà o thấu đến bá» trên. Ông hãy dùng lá»i lẽ khéo léo, tâu bà y giúp cho. Lần nà y, dù tiến dù lui, tuỳ theo mệnh lệnh của hoà ng thượng".
Quỹ tiếp thÆ° ấy, liá»n Ä‘em tâu vua. Vua ngáºm ngùi mà rằng:
- Tấm lòng tháºt thà của chúa, trẫm đã lÆ°á»ng biết. Chỉ vì không khéo xá» sá»± trong lúc gặp biến cố nên má»›i đến ná»—i nhÆ° thế. Nếu đã nghÄ© lại và biết hối lá»—i, trẫm sẽ có cách Ä‘á»—i đãi, chẳng những giữ được dòng dõi, mà cÅ©ng không mất địa vị già u sang.
Luôn dịp, vua Lê bèn sai Quỹ là m sứ thần Ä‘i nghênh tiếp, đón chúa vá» triá»u.
Lúc đó, chúa ở Hà m Giang, nghe nói Nhưỡng và Chỉnh ngấm ngầm thông tin tức vá»›i nhau, ngỡ rằng bá»n chúng có mÆ°u đồ gì khác, liá»n than rằng:
- Äây không phải là chá»— yên là nh có thể ở được. Ta thà vượt biển và o núi còn hÆ¡n là ngồi lại mà chịu nhục.
Rồi chúa sai ngÆ°á»i hầu bà máºt mượn mấy chiếc thuyá»n buôn, Ä‘ang đêm Ä‘em cả đồ đảng, thuáºn gió giÆ°Æ¡ng buồm chạy thẳng tá»›i SÆ¡n Nam. Sáng ngà y Nhưỡng má»›i biết, rất lấy là m kinh sợ mà nói:
- Chúa Ä‘i sang nam mà không bảo cho ta biết trÆ°á»›c, phải chăng là có ý ngá» ta? Nếu không theo chúa, lòng nà y không sao bá»™c bạch ra được, thiên hạ sẽ cho ta là ngÆ°á»i thế nà o?
Tức thì, Nhưỡng cÅ©ng cưỡi chiếc thuyá»n binh chạy theo chúa.
Chúa đến huyện Chân Äịnh thì có Phạm Tôn Lân (CÆ°Æ¡ng mục chép là Phạm Äình Thiện) lên thuyá»n yết kiến.
Lân quê ở là ng Bác Trạch, huyện Chân Äịnh (nay là huyện Kiến XÆ°Æ¡ng, thuá»™c Thái Bình), vốn dòng dõi thế phiệt; ông tổ Ä‘á»i trÆ°á»›c là Phạm Tôn Nháºm, má»™t danh tÆ°á»›ng của Trịnh Doanh, khoảng đầu niên hiệu Cảnh hÆ°ng từng láºp được nhiá»u chiến công, trong quáºn ấp ai cÅ©ng kÃnh phục. TÃnh Lân hà o hiệp, khách ăn trong nhà thÆ°á»ng có hà ng trăm, khà giá»›i cất giấu đầy đủ. Trong đám thổ hà o của trấn SÆ¡n Nam hạ, Lân là báºc nhất.
Lúc ấy gặp chúa, Lân bà n việc binh cùng chúa, và vạch chước tiến thủ. Chúa rất mừng và nói:
- Tiếc rằng ta gặp ngươi muộn quá! Ngươi hãy gắng giúp ta để nối công đức của tổ tiên ngà y xưa.
Lân nói:
- Tuần vốn không có tà i gì. May được nhỠoai linh của chúa, dám đâu không hết lòng hết sức.
Rồi đó, Lân má»i chúa vá» nhà , nhóm há»p đồ đảng, há»™ vệ cho chúa.
Hôm sau, Nhưỡng cÅ©ng đã theo đến nÆ¡i. TrÆ°á»›c hết. Nhưỡng sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a má»™t tá» khải cho chúa, trong nói:
"Nhà thần bao Ä‘á»i được Ä‘á»™i Æ¡n dà y, má»™t lòng vá»›i nhà chúa. Nay thần vá»›i Chỉnh, nói vá» tình tuy có quen thuá»™c, nhÆ°ng nói vá» thế thì không thể nà o đứng đôi. Cả nÆ°á»›c ai cÅ©ng biết Ä‘iá»u đó, thần dám có lòng nà o để nhục đến tổ tiên Ä‘á»i trÆ°á»›c, xin chúa soi xét cho, khiến thần có thể láºp được chút công, bù lại lá»—i trÆ°á»›c...".
Chúa xem khải rồi há»i ý Lân, Lân vốn nghe tiếng tăm của Nhưỡng, thÆ°á»ng coi là tay cá»± phách xứ đông, nay may được chung sức là m việc thì rất lấy là m mừng, nên cố khuyên chúa Ä‘em lòng thà nh thá»±c mà dùng Nhưỡng để thêm thế lá»±c. Chúa nghe lá»i, Lân láºp tức tá»± mình ra đón Nhưỡng cùng và o gặp chúa. Do đó, hai ngÆ°á»i rất là tÆ°Æ¡ng đắc. Há» liá»n Ä‘Æ°a hịch Ä‘i các phủ Thái Bình, Kiến XÆ°Æ¡ng, Thiên TrÆ°á»ng (Thái Bình, Kiến XÆ°Æ¡ng sau Ä‘á»u thuá»™c tỉnh Thái Bình. Thiên TrÆ°á»ng sau là Xuân TrÆ°á»ng thuá»™c Nam Äịnh (Hà Nam Ninh)), hẹn cùng dấy quân đánh Chỉnh. Trong khoảng mÆ°á»i ngà y, ngÆ°á»i theo vá» có đến và i vạn. HỠđịnh ngà y cùng tiến quân, thuyá»n bè đầy sông, thanh thế lừng lẫy xa gần Ä‘á»u hưởng ứng. Nhiá»u ngÆ°á»i cho rằng, nghiệp chúa có thể tÃnh ngà y mà khôi phục. Con em nhà quan lúc trÆ°á»›c, nhÆ° bá»n Äoà n Nguyá»…n Tuấn, Phạm Giáp, Nhữ Công Liêu, Äà o Nhữ Toản cÅ©ng Ä‘á»u chiêu má»™ ngÆ°á»i là ng đến há»p. Các xứ đông tây cùng nổi dáºy trong má»™t lúc.
Bấy giá» TrÆ°Æ¡ng Äăng Quỹ vâng mệnh Ä‘i đón chúa, đến huyện Tiên HÆ°ng, Ä‘Æ°á»ng bị nghẽn, phải trở lại.
Vừa lúc ấy có ngÆ°á»i từ kinh thà nh tá»›i yết kiến chúa, nói rõ việc Chỉnh chuyên quyá»n kiêu ngạo, lòng ngÆ°á»i không phục, vua cÅ©ng nghi kỵ, và khuyên chúa nên kÃp tiến binh đánh Chỉnh. Chúa nói:
- Ta có viên tÆ°á»›ng cÅ© là Bùi Nhuáºn, hiện ở kinh thà nh, coi quân Kim-ngô, lÄ©nh chức tứ thà nh Ä‘á» lÄ©nh, có thể bảo y là m ná»™i ứng. Chức trách của Nhuáºn là việc tuần phòng, chắc không ai nghi ngá».
Rồi chúa bèn sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a tá» chỉ bà máºt cho Nhuáºn, nói vá» việc ấy.
Tiếp chỉ, Nhuáºn liá»n bà n vá»›i ngÆ°á»i thân tÃn. Äổi hết các quân canh giữ cá»a ô. Con Hữu Chỉnh là Bái xuyên hầu dò biết việc đó, láºp tức sai quân bắt Nhuáºn; rồi sai tÆ°á»›ng của Chỉnh là Nguyá»…n Viết Tuyển hiện là m chức trấn thủ SÆ¡n Nam Ä‘em quân đánh chúa.
Lúc lÃnh thuá»· của Tuyển tá»›i sông Ngô Äồng (thuá»™c huyện Giao Thuá»·, Nam Äịnh (Hà Nam Ninh)), mà lÃnh bá»™ chÆ°a đến cá»a Äại Hoà ng (thuá»™c huyện Yên Mô, Ninh Bình (Hà Nam Ninh)), có ngÆ°á»i dò biết vá» báo vá»›i chúa. Nhưỡng Ä‘em hai chục thuyá»n biển lá»›n nhất, dà n ngang sông thà nh tráºn chữ "nhất", trên đầu thuyá»n bà y đặt các thứ súng, trông nhÆ° bức thà nh. Quân Tuyển đến đánh, vì thuyá»n nhá» không thể chống cá»±, nhiá»u chiếc bị súng Bảo-long bắn chìm xuống sông, Tuyển sợ, định lui giữ Hoà ng-giang (tên sông, thuá»™c phủ Lý Nhân, Hà Nam (Hà Nam Ninh)) để cùng bá»™ binh nÆ°Æ¡ng tá»±a lẫn nhau.
Thình lình có gió đông nam nổi lên, Nhưỡng liá»n sai các hải thuyá»n tản ra, ghé sát và o hai bá», rồi buá»™c thuyá»n lại mà lên bá»™. Tiếp đó Nhưỡng chỉ huy quân lÃnh từ trên bá» theo chiá»u gió bắn xuống thuyá»n quân của Tuyển. NhÆ°ng quân của Nhưỡng toà n là quân ô hợp, đứng, ngồi, tiến, lui chÆ°a quen hiệu lệnh, lại há» hững không có chà chiến đấu; nên sau khi lên bá»™, hà ng ngÅ© lá»™n xá»™n, chẳng ra sao. Tuyển ở dÆ°á»›i sông trông thấy váºy, liá»n hô to:
- Quân Nhưỡng thua rồi!
Thế là quân lÃnh của Nhưỡng đâm nghi hoặc, rồi hoảng sợ, tan vỡ, Ä‘ua nhau cÆ°á»›p Ä‘Æ°á»ng mà chạy, già y xéo lẫn nhau, không sao ngăn cấm được nữa. Thuyá»n bè bá» bừa ven sông, Ä‘á»u bị quân Tuyển bắt được.
Quân Lân ở sau, trông thấy quân của Nhưỡng thua chạy tan tác, lại nghe nói Nhưỡng đã bị giặc giết rồi, nên Ä‘á»u kinh ngạc run sợ. Riêng Lân cÅ©ng không thể kiá»m thúc được nữa, thế là cùng lúc ấy, đám quân tan vỡ luôn. Lân bèn há»™ vệ chúa, cưỡi má»™t chiếc thuyá»n, xuôi dòng chạy sang phủ Thái Bình. Chừng ná»a đêm, đến huyện Äông Quan, chợt nghe tiếng súng đùng đùng, giống nhÆ° hiệu lệnh hà nh quân. Có ngÆ°á»i bảo quân Tuyển Ä‘uổi theo. Có ngÆ°á»i ngá» là bá»n kẻ cÆ°á»›p. Sau Lân sai ngÆ°á»i Ä‘i dò, má»›i biết đó là quân của Trần Mạnh Khuông.
Trần Mạnh Khuông là má»™t ngÆ°á»i hà o mục ở huyện Äông Quan, gia tÆ° già u có, lại có nghÄ©a khÃ. Khi má»›i tiếp được tá» hịch, láºp tức tụ táºp quân lÃnh trong huyện để hưởng ứng việc nghÄ©a, hẹn ngà y hôm ấy xuất quân ra Ä‘i. Lúc nà y quân Khuông đóng ở Bái Hạ, cách đấy không xa.
Nghe nói, chúa bèn vá»™i và ng sai ngÆ°á»i đến gá»i Khuông. Khuông theo sứ giả tá»›i yết kiến, chúa nói:
- Quả nhân tà i hèn, đức kém, không biết tá»± lượng sức mình, há»… hà nh Ä‘á»™ng gì liá»n bị vấp ngã. Bây giá» nên là m thế nà o?
Khuông nói:
- Thua được là sá»± thÆ°á»ng của nhà binh, dù là đạo quân thắng tráºn luôn, cÅ©ng phải có má»™t lúc thua tráºn. Cho nên tÆ°á»›ng giá»i Ä‘á»i xÆ°a trÆ°á»›c hết phải xem hình thế, đắp doanh luỹ, chứa lÆ°Æ¡ng thá»±c, phòng bị sẵn những khi xảy ra việc cần kÃp, là m cho khi tiến có thể đánh, khi lui có thể giữ. Äó chÃnh là cái chÆ°á»›c vạn toà n, không là m gì đến ná»—i thua má»™t tráºn mà đã phải bẹp hẳn. ở huyện tôi có là ng Bái Hạ, bốn mặt Ä‘á»u là đồng lầy, phÃa trÆ°á»›c có sông lá»›n chặn ngang, chỉ có má»™t lối ra và o, lại có khe nhá» quanh co thông vá»›i con sông, có thể dùng để chuyển váºn quân lÆ°Æ¡ng. Cuá»™c loạn lạc năm trÆ°á»›c, địa phÆ°Æ¡ng đây ở và o chá»— xung yếu của hai vùng đông và nam, nên tôi đã cho sá»a sang lại, nay hà o rãnh Ä‘á»u đã bá»n vững. Chỉ hiá»m luôn mấy năm mất mùa, thóc lúa tÃch trữ chÆ°a được đầy đủ mà thôi. Xin chúa hãy tạm dá»i xa giá vỠđó, rồi thong thả sẽ tÃnh chuyện sau.
Chúa Trịnh nghe theo, bèn phong cho Lân là m quân phủ trưởng sá». Khuông là m chức hà nh doanh sứ, dẫn quân và o đóng ở ấp Bái Hạ.
ở đó má»›i được và i đêm, Khuông sai ngÆ°á»i Ä‘i trÆ°ng thu lÆ°Æ¡ng thá»±c chÆ°a vá», thì Chỉnh đã lại sai Nguyá»…n NhÆ° Thái Ä‘em lÃnh bá»™ đến, hợp vá»›i quân của Tuyển, hai Ä‘Æ°á»ng thuá»· bá»™ tiếp nhau, hai mặt trÆ°á»›c sau đánh dồn lại. Trong đồn dá»±a và o tình thế hiểm yếu mà giữ, quân Chỉnh đánh luôn mÆ°á»i ngà y không hạ được. Tuyển bèn đắp luỹ dà i để tuyệt Ä‘Æ°á»ng lÆ°Æ¡ng thá»±c của quân chúa. Quân chúa hết lÆ°Æ¡ng đến ná»—i phải Ä‘Ã o cả củ chuối mà ăn, tình thế rất là khốn quẫn.
Lân và Khuông vá»™i gá»i các thủ hạ mà bảo rằng:
- Ngồi đây để là m con ma chết đói của là ng Bái Hạ, sao bằng quyết má»™t tráºn tá» chiến, giết lấy và i trăm tên giặc cho sÆ°á»›ng tay? Các ngÆ°Æ¡i ai là ngÆ°á»i có thể chung lòng góp sức vá»›i ta, để ta khá»i mang tiếng phụ chúa mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng không mang tiếng phụ ta. Dẫu có chết còn được là m con ma trung nghÄ©a. May mà không chết, rồi đây công lao sá»± nghiệp sẽ không biết đến đâu mà lÆ°á»ng!
Má»i ngÆ°á»i nghe nói Ä‘á»u cảm Ä‘á»™ng, có hÆ¡n trăm ngÆ°á»i xin theo. Äêm đến, bốn bỠđã vắng lặng, há» bèn cưỡi thuyá»n nan, theo Ä‘Æ°á»ng khe mà đi ra. Nhân lúc Tuyển và Thái sÆ¡ ý, há» liá»n phóng hoả đốt doanh trại. Hai ngÆ°á»i hoang mang không kịp chống cá»±. Lân và Khuông tức thì phá vỡ vòng vây, Ä‘em chúa ra, cÆ°á»›p mấy chiếc thuyá»n, rồi theo cá»a biển chạy thẳng vá» phÃa đông. Tuyển Ä‘em quân Ä‘uổi theo, nhÆ°ng không kịp. Thái thả quân và o là ng Bái Hạ, chém giết lung tung, trai, gái, già , trẻ, không sót lại má»™t ngÆ°á»i. Từ khi dấy cuá»™c binh Ä‘ao tá»›i lúc nà y, không chá»— nà o không có nạn chém giết, nhÆ°ng chÆ°a có đâu bị chém giết thảm hại nhÆ° ở đây.
Lại nói, sau tráºn thua ở sông Ngô Äồng, Nhưỡng má»™t mình chạy vá» phÃa đông, thuyá»n bè và đồ quân dụng bá» mất gần hết.
Äến khi đồn Bái Hạ bị vỡ, chúa chạy vá» Hải DÆ°Æ¡ng, lại cùng bá»n Lân vượt biển tá»›i đất Quảng Yên, giả là m khách buôn, chia nhau ở trá» trong các nhà dân ở châu Vạn Ninh (nay là đất Móng Cái (Quảng Ninh)). Chẳng bao lâu, Lân vì có việc nhà , cáo từ xin vá», ngÆ°á»i theo hầu chúa chỉ còn lại Mạnh Khuông mà thôi. Sau đó hÆ¡n má»™t tháng, Khuông lại mắc bệnh, rồi chết. Lúc bấy giá», bên cạnh chúa không còn có ai, chúa má»™t mình sống lẩn lút ở vùng ven biển, tình cảnh rất là điêu đứng.
Chúa nghÄ© bụng: "Giầu sang ở kiếp phù sinh, Ä‘á»u là cảnh má»™ng. Bởi váºy, ngà y xÆ°a đã có ngÆ°á»i xin thá» Ä‘á»i Ä‘á»i đừng sinh và o nhà đế vÆ°Æ¡ng... Pháºt thÆ°Æ¡ng hết thảy chúng sinh bị chìm đắm trong biển khổ. óc NgÆ°á»i thông suốt, ý kiến NgÆ°á»i thông suốt, tháºt nhÆ° gÆ°Æ¡ng sáng muôn Ä‘á»i. Từ lúc ta ở trỠđất ChÆ°Æ¡ng Äức đã có ý nghÄ© nhÆ° thế. Bây giá» nên quay đầu lại là hÆ¡n".
Thế rồi chúa Trịnh gá»™t sạch ma chÆ°á»›ng ở Ä‘á»i, tá»± xÆ°ng là Hải đạt thiá»n sÆ°, dạo khắp các chùa ở vùng Lạng SÆ¡n, Cao Bằng.
Bấy giá» có ngÆ°á»i há»c trò đất Kinh Bắc tên là VÅ© Kiá»n, chạy loạn lên ở Lạng SÆ¡n. Má»™t hôm Kiá»n gặp Hải đạt thiá»n sÆ° ở chùa Tam Giáo, nhân trong lúc Ä‘Ã m kinh thuyết pháp, Kiá»n ngầm biết đó là chúa, bèn báo vá»›i bá»n phiên thần ở đó là Hà Quốc Ký, và Nguyá»…n Khắc Trần (có bản chép là Nguyá»…n Khắc Lâm).
Hai ngÆ°á»i bèn vá» nói là có việc là m chay, đón Hải đạt thiá»n sÆ° vá» nhà , rồi Ä‘uổi hết ngÆ°á»i nhà ra mà bảo vá»›i nhà sÆ° rằng:
- Chúng tôi nối Ä‘á»i là m bá» tôi ở chốn biên cÆ°Æ¡ng. ở xa vẫn mến oai đức của triá»u đình, thÆ°á»ng chỉ nghe ngÆ°á»i ta nói vua Lê chúa Trịnh nhÆ° ở trên trá»i. Nếu nhÆ° thiên hạ vô sá»±, bá»n chúng tôi là m gì được trông thấy chúa. Chẳng may nhà nÆ°á»›c có nạn, xe chúa phải tá»›i nÆ¡i biên ải, thần dân ai chẳng Ä‘au lòng. Lúc nà y chÃnh là dịp cho kẻ trung thần nghÄ©a sÄ© ra tà i linh luân. Váºy chúng tôi xin rÆ°á»›c chúa vỠở Äoà n Thà nh (tức thà nh trấn Lạng SÆ¡n), xÆ°á»›ng nghÄ©a cả, để lo việc hÆ°ng phục. Trông nhá» và o phúc hồng của chúa, thà nh được công lá»›n thì may chăng lÅ© tù trưởng nhá» má»n ở xứ má»i rợ nà y được dá»± và o hà ng cuối ở vân Ä‘Ã i (Vân Äà i: Äà i cao chạm mây, nÆ¡i vua Minh-đế nhà Hán sai vẽ hình 28 ngÆ°á»i công thần), ấy là ý nguyện của chúng tôi.
Nhà sÆ° nhắm mắt chắp tay, khoan thai trả lá»i:
- SÆ° già nà y xuất gia theo Pháºt, không can dá»± gì đến việc Ä‘á»i. Các ông chá»› có nháºn lầm, khiến cho Ä‘Æ°Æ¡ng lúc yên lặng, lại sinh ra bao nhiêu ná»—i phiá»n não. Trong thiên hạ, ai là vua, ai là chúa, đã có mệnh trá»i; sÆ° già nà y chỉ biết má»™t lá» má»™t bát, tu hà nh ở cá»a thiá»n, là m môn đồ đức Pháºt NhÆ° lai mà thôi.
VÅ© Kiá»n lúc ấy cÅ©ng thÆ°a rằng:
- Thần tuy chÆ°a được và o chầu phủ chúa, nhÆ°ng khi du há»c ở kinh sÆ° cÅ©ng đã từng trông trá»™m dung nhan của chúa. NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c còn có lòng ấy, chúa cÅ©ng không nên từ chối. Thần nghe nói, nghiệp vÆ°Æ¡ng phải khó nhá»c, không thể ngồi yên mà là m nên được. Bởi váºy, Quang Võ đã phải bạc cả tóc đầu, Tiên chúa (Quang Võ là vua đầu nhà Äông-Hán. Tiên chúa tức LÆ°u Bị, là vua nhà Thục Ä‘á»i Tam-quốc) thì phải mòn hết thịt vế. Những cÆ¡n nguy hiểm ở Quế ổ và Bái Hạ gần đây, cÅ©ng giống việc Tuy Thuá»·, Hô Äà đá»i Hán (theo Hán thÆ°, sau khi Hán vÆ°Æ¡ng là LÆ°u Bang và o chiếm Bà nh Thà nh, Sở vÆ°Æ¡ng là Hạng Võ Ä‘em quân trở vá», phá tan quân Hán trên sông Tuy Thuá»· và vây Hán vÆ°Æ¡ng ba vòng, may gặp có gió lá»›n nổi lên, thổi tan quân Sở, Hán vÆ°Æ¡ng má»›i chạy thoát.
CÅ©ng theo Hán thÆ°: Khi vua Quang Võ Ä‘i đến trạm Khúc-DÆ°Æ¡ng, phÃa sau có quân LÆ°Æ¡ng Vang theo Ä‘uổi, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u kinh sợ, Quang Võ cho ngÆ°á»i Ä‘i dò Ä‘Æ°á»ng thì há» nói, trÆ°á»›c mặt có sông Hô Äà nÆ°á»›c chảy mạnh lắm, không thể qua được. Quang Võ lại bảo VÆ°Æ¡ng Bá Ä‘i xem lại. VÆ°Æ¡ng Bá e quân lÃnh hoảng sợ, bèn nói dối là ở sông băng giá đóng rất chắc, có thể Ä‘i qua được. Quang Võ bèn bảo Bá há»™ vệ mình qua sông, nhÆ°ng má»›i qua được mấy ngÆ°á»i thì băng đã tan. ở đây, mượn hai Ä‘iển nà y để nói là m nên nghiệp lá»›n thế nà o cÅ©ng phải trải qua nhiá»u gian nan, nguy hiểm thì má»›i Ä‘i tá»›i thà nh công), chỉ vì không nản chÃ, không ngã lòng, rốt cuá»™c hỠđã là m nên nghiệp lá»›n. Thần chÆ°a từng bao giá» thấy ai Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°á»ng là má»™t vị vÆ°Æ¡ng giả mà lại lui vá» là m nhà sÆ° nhà n hạ. Xin chúa hãy nghÄ© lại!
Nhà sư khóc và nói:
- Cái cảnh "Thá» ly" "Mạch tú" ("Thá» ly" là má»™t bà i thÆ¡ trong Kinh Thi nói vá» cảnh cung Ä‘iện nhà Chu bị tan hoang thà nh ra ruá»™ng lúa. "Mạch Tú" là bà i hát của CÆ¡ tá» nói vá» việc nhà ThÆ°Æ¡ng mất nÆ°á»›c, cung Ä‘iện thà nh ruá»™ng cấy lúa mạch. - ở đây chỉ cảnh tang thÆ°Æ¡ng của há» Trịnh) ở đâu cÅ©ng Ä‘á»u cảm Ä‘á»™ng. Ta không phải là loà i gá»— đá, sao không căm há»n. NhÆ°ng đã biết sức của ta, mà vẫn không thể dà nh được vá»›i trá»i, nên Ä‘Ã nh phải nÃn nhịn để giữ lấy mình, đâu còn dám là m cà n để lại lầm lẫn lần nữa?
Chúa đã nói lá»™ bản tÆ°á»›ng, liá»n bị má»i ngÆ°á»i vin lấy mà bắt buá»™c phải truyá»n sắc lệnh ra để Ä‘iểm quân, thu lÆ°Æ¡ng.
Bá»n Ký và Trần Ä‘á»u là kẻ tầm thÆ°á»ng, không nghiêm cấm nổi thủ hạ, để chúng là m bừa những việc phi pháp. Nhân dân không thể chịu Ä‘á»±ng được, há» bèn nổi lên là m loạn, giết bá»n Ký và Trần, rồi Ä‘uổi chúa Ä‘i. Chúa chạy vỠđất Hữu LÅ©ng (nay thuá»™c Lạng SÆ¡n) rồi từ đó nấp náu trong chốn núi rừng, cả nÆ°á»›c không còn thấy mặt chúa ở đâu nữa.
Há» Trịnh từ Thái vÆ°Æ¡ng là Trịnh Kiểm thụ phong, truyá»n đến Thịnh vÆ°Æ¡ng là Trịnh Sâm, vừa được tám Ä‘á»i thì xảy ra biến loạn. Rồi đến Äoan nam vÆ°Æ¡ng là Trịnh Khải, án đô vÆ°Æ¡ng là Trịnh Bồng thì nghiệp chúa hết. Tất cả trÆ°á»›c sau gồm 243 năm (theo Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng lại chà thì tất cả là 248 năm, gồm 11 Ä‘á»i chúa, kể từ Trịnh Kiểm năm Ká»· hợi (1539) đến Trịnh Bồng năm BÃnh ngá» (1786)).
Xét trong địa ký chép vỠđất phát tÃch của tổ tiên há» Trịnh có lá»i Ä‘oán rằng:
"Chẳng đế chẳng bá, quyá»n nghiêng thiên hạ, truyá»n được tám Ä‘á»i, trong nhà dấy vạ".
Xem thế đủ biết, cái lý hÆ°ng vong tuy là việc của ngÆ°á»i, mà cÅ©ng tá»± có số mệnh váºy.
Lại nói sau khi Chỉnh Ä‘Æ°a Tây SÆ¡n và o nÆ°á»›c, dân chúng oán Chỉnh thấu đến xÆ°Æ¡ng tuá»·. Lúc Chỉnh tất tả chạy vá» Nghệ An, ngÆ°á»i cả má»™t xứ ai cÅ©ng muốn giết Chỉnh cho hả dạ. May được vua Lê có chỉ vá»i, Chỉnh bèn lấy việc dấy quân ra bảo vệ nhà vua mà thoát khá»i tai nạn. Rồi Chỉnh lại được nhà vua mở lòng tin dùng, cho nên má»i ngÆ°á»i trong ngoà i chỉ dám oán mà không dám nói. Các quan văn võ trÆ°á»›c kia chạy trốn ra ngoà i, Ä‘á»u dấy quân và lên tiếng giết Chỉnh. Chỉnh mượn nhà vua để sai khiến cả nÆ°á»›c, tá»± tiện là m oai là m phúc, luôn luôn Ä‘em quân Ä‘i trừ khá» những ngÆ°á»i muốn là m hại mình. Thế rồi, bắt Trá»ng Tế, giết Phùng CÆ¡, Ä‘em quân đánh mãi án đô vÆ°Æ¡ng, là m cho vÆ°Æ¡ng phải chạy trốn lang thang không dám vá» kinh.
Việc Chỉnh là m phần nhiá»u là cà n báºy, nhÆ°ng đụng đâu là thắng đấy, nên chẳng ai biết là m thế nà o. Vì thế, Chỉnh cà ng ngà y cà ng là m lắm Ä‘iá»u bạo ngược, Chỉnh tá»± cho rằng ngÆ°á»i Ä‘á»i chẳng ai bằng mình. Tháºm chà Chỉnh coi nhà vua nhÆ° đứa trẻ con, khi bảo là m thế nà y, khi bảo là m thế kia, không còn kiêng sợ gì cả. Bụng Chỉnh còn e dè, chỉ má»™t Bắc bình vÆ°Æ¡ng mà thôi. Chỉnh thÆ°á»ng nói riêng vá»›i ngÆ°á»i thân tÃn rằng:
- Bắc bình vÆ°Æ¡ng là ngÆ°á»i anh hùng hà o kiệt ở miá»n Nam ta cÅ©ng không thua. Hắn quá»· quyệt hÆ¡n ta, nhÆ°ng ta khôn ngoan hÆ¡n hắn. Năm trÆ°á»›c ta từng cá»™ng sá»± vá»›i hắn, nên ngà y nay hãy nhÆ°á»ng hắn má»™t nÆ°á»›c cá», đợi khi trong nÆ°á»›c tạm yên, ta sẽ chuyên tâm lo việc phÆ°Æ¡ng Nam. Lúc đó ta có thể táºp hợp binh mã, cùng hắn giao phong trong má»™t tráºn lá»›n lao. Äã trừ khỠđược váºt ngăn trở rồi, thì từ dải đèo Ngang trở vá» Nam, lại là bá» cõi của nÆ°á»›c nhà . Nay Trần bình chÆ°Æ¡ng và o Nam bà n việc bá» cõi, dù bất đắc dÄ© mà phải nhÆ°á»ng đất Nghệ An cho há», thì cÅ©ng nhÆ° cái mÆ°u khôn xÆ°a nÆ°á»›c Tấn Ä‘em ngá»c bÃch và ngá»±a tốt đút cho nÆ°á»›c Ngu, Hán Cao tổ Ä‘em đất Quan Trung nhÆ°á»ng cho Hạng VÅ© đấy thôi (thá»i Xuân thu, nÆ°á»›c Tấn lấy ngá»±a hay và ngá»c quý đút lót cho nÆ°á»›c Ngu để mượn Ä‘Æ°á»ng sang đánh nÆ°á»›c Quắc; đến khi diệt được nÆ°á»›c Quắc rồi, Tấn liá»n quay lại diệt luôn cả nÆ°á»›c Ngu, thu lại ngá»±a và ngá»c đã biếu-việc Hán Cao-tổ cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»±, tạm nhÆ°á»ng đất Quan Trung cho Hạng VÅ© rồi sau lại lấy lại). Äúng nhÆ° lá»i sách xÆ°a đã nói: "Äịnh lấy của nó hãy tạm cho nó" (câu nà y nguyên văn chữ Hán là "TÆ°Æ¡ng dục thủ chi tất cô dữ chi" Trong Äạo đức kinh của Lão Tá» cÅ©ng có câu tÆ°Æ¡ng tá»± là : "TÆ°Æ¡ng dục Ä‘oạt chi, tất cô dữ chi" (muốn chiếm Ä‘oạt của nó, hãy tạm cho nó). Có thể tác giả dẫn câu nà y là thoát thai từ câu của Lão Tá»). Äiá»u đó ngÆ°á»i thÆ°á»ng không thể biết được!
Vì thế, đối vá»›i việc Nghệ An, Chỉnh má»›i dùng lá»… váºt nhiá»u, lá»i nói ngá»t, mong sao cho được vô sá»±; lại Ä‘em hết những Ä‘iá»u uá»· khúc trong lòng mà dặn dò Trần Công Xán. Chỉnh cho rằng chuyến Ä‘i ấy thế nà o cÅ©ng dẹp yên được việc binh Ä‘ao, nên không còn để ý đến việc quân lữ và việc bá» cõi nữa. Không ngá» rằng Bắc bình vÆ°Æ¡ng láºp tâm bắt Chỉnh đã lâu, nhÆ°ng cÆ¡ mÆ°u giấu kÃn quá nên Chỉnh không biết. Hoặc có ngÆ°á»i nhắc đến việc biên cÆ°Æ¡ng thì Chỉnh cÅ©ng xem thÆ°á»ng, cho là kẻ hiếu sá»± Ä‘oán mò hay cho là tin đồn nhảm ngoà i Ä‘Æ°á»ng sá mà thôi. Tá»›i lúc sứ bá»™ chết đắm ở biển, nhiá»u ngÆ°á»i trong triá»u bảo đó là do Bắc bình vÆ°Æ¡ng sợ lá»™ việc tranh chấp ở miá»n Nam mà giết ngầm Ä‘i, khi ná»™i biến đã yên, thế nà o há» cÅ©ng sẽ mÆ°u đồ đánh ta; Chỉnh cÅ©ng vẫn không cho là phải...
Sau khi Bắc bình vÆ°Æ¡ng đã hoà vá»›i vua Tây SÆ¡n (theo các tà i liệu lịch sá», thì hai anh em Nguyá»…n Nhạc, Nguyá»…n Huệ giảng hoà vá»›i nhau ở thà nh Qui NhÆ¡n (NghÄ©a Bình) liá»n trở vá» Phú Xuân mở đại há»™i các tÆ°á»›ng mà bảo há» rằng: "Nguyá»…n Chỉnh là ngÆ°á»i đã chết, ta lại vẽ mặt vẽ mà y cho. Nay hắn bay nhảy ở Bắc Hà , phò vua Lê để sai khiến cả nÆ°á»›c. Äã không lo Ä‘á»n đáp Æ¡n ta mà còn định cắn lại, mÆ°u đồ già nh đất Nghệ An, đặt là m má»™t trấn quan trá»ng, để bắt chÆ°á»›c việc chúa Trịnh xâm lấn phÆ°Æ¡ng Nam ngà y xÆ°a. Thằng giặc ấy tháºt đáng giết. Không biết hắn đã sắp sẵn được bao nhiêu binh mã, có thể đánh nhau vá»›i ta được má»™t tráºn hay không?"
Tức thì, Bắc bình vÆ°Æ¡ng sai bá»n Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân, kéo quân ra Nghệ An, há»p cùng Võ Văn Nháºm tÃnh việc đánh dẹp phÆ°Æ¡ng Bắc. Tiếp đó lại cho Võ Văn Nháºm lÄ©nh ấn tiết chế, các tÆ°á»›ng Ä‘á»u phải ở dÆ°á»›i quyá»n. Khi sắp đặt đã xong, Bắc bình vÆ°Æ¡ng hạ lệnh giục há» tiến quân. Bấy giỠđúng và o tháng mÆ°á»i má»™t mùa đông năm Äinh vị (1787).
Khi Văn Nháºm kéo quân qua Thổ SÆ¡n, trấn thủ Thanh Hoa là Lê Duáºt không dám chống cá»±, rút quân lui giữ Trinh Giang (sông Trinh Giang thuá»™c xã Trinh SÆ¡n, huyện Hoằng Hoá, Thanh Hoá), rồi cho ngÆ°á»i phi ngá»±a vá» kinh cáo cấp. Tin cáo cấp má»™t ngà y đến chÃn lần, là m cho kinh thà nh nhao lên, nhân tình tan rã, vá»™i và ng mang xách, bồng bế nhau ra ngoà i thà nh để trốn tránh: phố phÆ°á»ng Ä‘á»u đóng cá»a thôi buôn bán Ä‘Æ°á»ng sá cÅ©ng Ãt ngÆ°á»i Ä‘i lại, trong chốn Ä‘Ã i sảnh chỉ còn ngÆ°á»i có chức vụ ở lại mà thôi.
Vua Lê sai các quan cùng há»p ở dinh của Chỉnh để bà n cách đánh giữ. Chỉnh nói:
- Äá»i nhà Tấn, khi quân nhà Tần áºp đến bá» cõi, Tạ An vẫn cÆ°á»i nói nhÆ° thÆ°á»ng; Ä‘á»i Tống, khi quân Khiết Äan và o sâu trong nÆ°á»›c, Khấu Chuẩn vẫn Ä‘iá»m nhiên nhÆ° không. Các vị đại thần, cần phải trấn tÄ©nh, không nên tá»± mình bối rối trÆ°á»›c, chỉ tổ là m cho lung lay lòng ngÆ°á»i. Chức trách của Lê Duáºt là giữ đất Ä‘ai, thấy giặc đến không thể không báo cáo, nhÆ°ng y cÅ©ng là má»™t tay tÆ°á»›ng giá»i. Võ Văn Nháºm vị tất đã dá»… dà ng nuốt sống được y. Vả chăng, sông Trinh Giang, sông Thanh Quyết (sông Thanh Quyết tức khúc sông Äáy thuá»™c huyện Gia Viá»…n, Ninh Bình (Hà Nam Ninh)), sông sâu nÆ°á»›c lạnh, dù có thiên binh vạn mã chÆ°a dá»… đã vượt qua được má»™t cách yên ổn. Công việc đánh hay giữ, đã có định cục, là m gì mà phải luống cuống.
Quan phó đô ngá»± sá» là Nguyá»…n Äình Giản nói:
- Thanh Hoa là đất "thang má»™c", lăng tẩm mấy triá»u Ä‘á»u ở đấy. Nay ngÆ°á»i Tây SÆ¡n tá»›i đánh, cả vùng TÄ©nh Gia đã bị chiếm mất, còn các vùng Thiệu Thiên, Hà Trung Ä‘á»u thà nh chiến trÆ°á»ng, xã tắc nguy nhÆ° treo trên sợi tóc. Ông là m vị quan đầu triá»u, binh quyá»n ở trong tay, định cục thế nà o, thá» nói ra cho rõ rà ng, để chúng tôi Ä‘á»u Ä‘em hết ý kiến nông cạn, cùng ông lo liệu. Việc thiên hạ không phải là chuyện riêng má»™t nhà , sao không nói cho má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết? Ngà y xÆ°a ngÆ°á»i Nguyên cÆ°á»i ngÆ°á»i Tống rằng: "Äợi khi chúng bay bà n bạc ổn thoả thì ta đã qua sông rồi". Nay không lo liệu cho sá»›m, chá» khi quân giặc đã đến ô Cầu Dá»n thì giả sá» Tạ An, Khấu Chuẩn (Tạ An, ngÆ°á»i Ä‘á»i Tấn, là m Äại đô đốc, có tà i chỉ huy, đã cứu nguy cho kinh đô trong lúc Ä‘ang bị hà ng trăm vạn quân Bồ Kiên uy hiếp. - Khấu Chuẩn, ngÆ°á»i Ä‘á»i Tống, khi quân Khiết Äan xâm phạm bá» cõi, được vua Chân Tông giao cho chỉ huy quân sá»±, ông đã dùng kế buá»™c địch phải rút vá» nÆ°á»›c) có sống lại, há» cÅ©ng không thể trấn tÄ©nh được!
Ninh Tốn và Nguyá»…n Bá Lan (có bản chép Nguyá»…n Nhuáºn) cÅ©ng Ä‘á»u nói:
- Quan ngự sỠnói rất đúng.
Ngà y thÆ°á»ng Chỉnh quen dùng miệng lưỡi để lấn át ngÆ°á»i ta, ngÆ°á»i ta cÅ©ng sợ khà thế của y, nên không dám tranh cãi lại. NhÆ°ng lúc ấy, tin tức vá» quân địch gấp rút Ä‘Æ°a đến, trong bụng rối beng, lại bị Giản bẻ, nên Chỉnh chÆ°a biết trả lá»i ra sao. Quan bình chÆ°Æ¡ng Phan Lê Phiên nói:
- Không cần nói nhiá»u, quân giặc đến chỉ có đánh mà thôi. Bá»™ hạ của ông, ngÆ°á»i nà o có thể là m tÆ°á»›ng, xin tâu vá»›i hoà ng thượng cho là m tÆ°á»›ng; toà Xu máºt sẽ cấp binh bà i, toà Äá»™ chi sẽ cấp lÆ°Æ¡ng thá»±c, ngà y nay và o bái mạng, ngà y mai tức tốc lên Ä‘Æ°á»ng, không thể cháºm trá»…!
Chỉnh nói:
- ý tôi cÅ©ng váºy, nói trấn tÄ©nh là nghÄ©a nhÆ° thế!
Chỉnh liá»n tâu vua cho Nguyá»…n NhÆ° Thái là m thống lÄ©nh, Ninh Tốn là m tham tán quân vụ, Ä‘em quân cùng há»p vá»›i Duáºt, chống địch ở trấn Thanh Hoa.
Lại nói, Duáºt đóng quân ở Trinh Giang, Nháºm bèn sai ngÆ°á»i đến báo rằng:
- Ngà y mai đại quân qua sông, ngÆ°Æ¡i dám đánh nhau thì bà y tráºn chỠđợi. Nếu không có thể đánh nhau thì mau mau tá»›i đầu hà ng.
Lúc đó Nháºm đóng quân ở phÃa nam Trinh Giang, trÆ°á»›c tiên sai Ngô Văn Sở Ä‘em quân men theo chân núi Ä‘i vá» phÃa tây, cất lẻn qua sông Tất Mã, đánh úp phÃa sau quân Duáºt. Duáºt không há» biết, tối hôm ấy rút quân chạy cả đêm; hôm sau tá»›i Cao LÅ©ng, đã thấy quân Sở ở đấy, quân Duáºt sợ hãi, chạy tan tác ra tứ phÃa. Duáºt bị quân Sở giết chết. Khà giá»›i, lÆ°Æ¡ng thá»±c, hết thảy Ä‘á»u bị địch thu lượm.
Quân Nguyá»…n NhÆ° Thái Ä‘i đến Châu Cầu (nay là thị xã Phủ Lý, Hà Nam (Hà Nam Ninh)), nghe tin Duáºt đã thua và chết, vá»™i gá»i Ninh Tốn cùng bà n, Tốn nói:
- Binh pháp dạy rằng: "Tranh được núi thì thắng, giữ chá»— hiểm thì vững". Giữa Thanh Hoa ná»™i và Thanh Hoa ngoại có núi Tam Äiệp (tục gá»i là núi Ba Dá»™i, ở chá»— giáp giá»›i giữa Thanh Hoá và Ninh Bình ngà y nay) ngăn cách, ấy là chá»— trá»i đất xây dá»±ng, rất là hiểm yếu. Ta nên tiến quân gấp để giữ lấy, chá»› để quân giặc chiếm trÆ°á»›c. Äược nhÆ° váºy thì từ TrÆ°á»ng Yên (tên phủ, sau đổi là Yên-Khánh, thuá»™c Ninh Bình (Hà Nam Ninh)) vá» bắc còn là của mình. Nếu núi Tam Äiệp mà mất, thì lá»™ Nam SÆ¡n thênh thang vá»›i những cánh đồng bằng phẳng rá»™ng rãi, e khó tranh nhau vá»›i giặc, việc nÆ°á»›c sẽ không thể là m thế nà o được nữa.
Thái cho là phải, láºp tức chỉnh đốn Ä‘á»™i ngÅ©, Ä‘ang đêm gấp rút tiến quân. Má» sáng, quân Thái qua sông Giản Khẩu (tức sông Gián, cÅ©ng thuá»™c Ninh Bình (Hà Nam Ninh)) thì nghe tin quân Nháºm đã vượt qua núi Tam Äiệp, Phan Văn Lân đã Ä‘em quân tuyển phong đóng ở Hà m Mai (có sách chép là Äa Mai), cách đấy chỉ có và i dặm. Thái vá»— ngá»±c kêu to mấy tiếng, rồi Ä‘em quân bà y tráºn trên bá» sông Giản để chỠđịch.
Quân Tây SÆ¡n đến, chia hai ngả đánh kẹp và o. Quân Thái lẻ loi không có quân cứu viện, cố sức đánh nhau từ sáng đến trÆ°a, tên đạn Ä‘á»u hết sạch. Bá»n lÃnh ở đằng trÆ°á»›c trở giáo hà ng địch. Thái biết thế không thể chống nổi, bèn cùng và i chục ngÆ°á»i bá»™ thuá»™c, phi ngá»±a chạy vá» phÃa bắc. Quân địch Ä‘uổi theo, bắn chết hết. Ninh Tốn chạy trốn và o nhà dân, được thoát nạn.
Văn Nháºm đã thắng tráºn, tức thì dẫn quân tiến lên.
Chỉnh Ä‘ang ăn thì tin báo đến nÆ¡i, luống cuống vứt Ä‘Å©a, chạy vá»™i và o nhà , gá»i Hữu Du và bảo:
- Chiến tÆ°á»›ng của ta chỉ có bốn ngÆ°á»i. Thái và Duáºt chẳng may chết rồi. Tuyển ở SÆ¡n Nam, ThÆ°á»›c ở Kinh Bắc, gá»i vá» không kịp. Tình thế gấp rút ta phải tá»± ra cầm quân. Con nên sắp đủ binh lÃnh, lÆ°Æ¡ng thá»±c, cùng Ä‘i vá»›i ta. Quân cha, con cùng dốc má»™t lòng má»›i có thể nên việc được.
Du nói:
- Sách có câu: "Thá» cha phải hết sức, thá» vua phải liá»u mình". Con xin Ä‘i trÆ°á»›c, đánh vá»›i giặc má»™t tráºn lá»›n, không dám để cho vua và cha phải lo vì giặc. Cha cứ Ä‘i thong thả mà đốc thúc việc chiến tráºn, con sẽ lấy đầu thằng Võ Văn Nháºm Ä‘em vá» cho cha xem.
Lúc Chỉnh sắp ra Ä‘i, ngÆ°á»i hầu yêu nắm vạt áo của y mà nói:
- Thiếp nghe đâu các quan trong triá»u Ä‘á»u đã Ä‘em vợ con Ä‘i trốn trÆ°á»›c rồi, Ä‘Ã i sảnh hiện bá» không tất cả. Bây giá» quan lá»›n lại ra đánh giặc, tÆ°á»›ng sÄ© cÅ©ng Ä‘á»u theo Ä‘i hết, riêng thiếp ở đây má»™t mình, chịu là m sao được? Váºy xin cho thiếp má»™t chiếc kiệu nhỠđể thiếp Ä‘i theo quan lá»›n.
Chỉnh nói:
- Trong vòng tên đạn, không phải nÆ¡i Ä‘Ã n bà nên Ä‘i, đừng là m cho ngÆ°á»i ta thêm rối ruá»™t nữa!
Rồi Chỉnh tự mình và o cung điện tâu xin xuất quân.
Vua bèn ngá»± ra Ä‘iện Cần-chánh, truyá»n chỉ ban tiết việt (tức "phù tiết" và "phủ việt". Phù tiết: váºt là m tin, thÆ°á»ng là m bằng thanh tre viết chữ và o đó, rồi chẻ đôi má»—i ngÆ°á»i giữ má»™t ná»a, sau kháp lại để là m tin. CÅ©ng có khi là m bằng và ng, ngá»c hoặc gá»—... Phủ việt: lưỡi búa. Äá»i xÆ°a khi đại tÆ°á»›ng ra tráºn được vua ban tiết việt để trao quyá»n hạn và là m tin) cho Chỉnh và dụ rằng:
- Trẫm dá»±a và o ông nhÆ° dá»±a bức trÆ°á»ng thà nh. Chuyến Ä‘i nà y quan hệ đến sá»± an nguy của nhà nÆ°á»›c. Nhất thiết chá»› có khinh giặc đánh trà n, phải tuỳ cÆ¡ mà là m, mau Ä‘Æ°a tin thắng tráºn vỠđể yên lòng trẫm!
Chỉnh tâu:
- Thần đã biết rõ tình hình của giặc. Võ Văn Nháºm mạnh mà không có mÆ°u khôn, là m tỳ tÆ°á»›ng thì dÆ° sức, mà là m chủ tÆ°á»›ng thì không đủ tà i. Ngà y thÆ°á»ng hắn vẫn sợ thần, nay thấy thần, nay thấy thần đến, chắc là không dám chống chá»i. Thần chỉ lấy khà thế mà đè nén, không cần phải đánh cÅ©ng thắng. Chuyến Ä‘i nà y, không quá năm ngà y, sẽ có thÆ° trạm tâu tin thắng tráºn, xin bệ hạ chá»› lo!
Tâu xong, Chỉnh bái từ mà ra. Vua Lê thân hà nh tiá»…n đến ngoà i cá»a Äoan môn, rồi sai các hoà ng thân và trăm quan tiá»…n Ä‘Æ°a ra ngoà i kinh thà nh.
Chỉnh đem quân đến trạm Hoà ng Mai (nay thuộc ngoại thà nh Hà Nội), sai Hữu Du lĩnh các đội quân của cơ Ngũ-nhuệ đi trước.
Du Ä‘i đến sông Thanh Quyết, liá»n đắp luỹ đất chạy theo bá» sông, chia đồn mà cố thủ.
Lúc bấy giá», khà trá»i rét buốt, quân lÃnh của Du đêm ngủ giữa trá»i, túm năm tụm ba đốt củi để sưởi. Quân Ä‘i tuần của địch trông và o ánh lá»a, thấy rõ tất cả, bèn vá» báo vá»›i Văn Nháºm.
Nháºm cho quân cưỡi bè, sang thẳng bãi sông, ngầm bắn xuyên qua các khe hở trên bá» luỹ, nhắm chá»— có lá»a là m Ä‘Ãch, bắn phát nà o trúng phát ấy. Quân ở trong luỹ hoảng sợ, bối rối, tá»± nhiên tan vỡ, Du rút quân vá» giữ Châu Cầu. Quân sÄ© mÆ°á»i phần chỉ còn hai ba, không dám đón đánh, cÅ©ng không dám chạy vá», phải vừa lui vừa dừng để đợi háºu quân (sá»± kiện nà y, CÆ°Æ¡ng mục chép hÆ¡i khác; thuyá»n súng đạn của Du Ä‘áºu ở bá» bắc sông, không phòng bị gì: ná»a đêm quân Tây SÆ¡n ngầm bÆ¡i sang, buá»™c thừng và o các thuyá»n của Du, rồi kéo vá» phÃa bá» nam, tÆ°á»›c Ä‘oạt hết súng đạn do đó Du thua...).
Lại nói, Chỉnh Ä‘em quân đến trạm Bình Vá»ng (tục gá»i là ng Bằng, thuá»™c ThÆ°á»ng TÃn, Hà Äông (Hà SÆ¡n Bình)), tạm dừng lại nghỉ. Chợt thấy gió nam thổi vù vù, có đám mây Ä‘en chạy suốt từ tây nam đến. Chỉnh ngồi trong kiệu, giở sách bói ra xem, vừa gặp má»™t quẻ, có lá»i Ä‘oán rằng: "NÆ°á»›c có giặc lá»›n, nguyên nhung thua tráºn", Chỉnh tỠý buồn rầu, Ä‘ang lúc trầm ngâm nghÄ© ngợi, thình lình lại có Ä‘Ã n ong rừng vo vo bay đến, Ä‘ua nhau đốt và o cổ Chỉnh. Chỉnh giáºt mình ngã xuống, sá»±c nghÄ© toà n là điá»m gở, chần chừ không muốn tiến quân.
Chốc lát, thấy quân bại tráºn của Du tan tác chạy vá» nói:
- Quân ta đã vỡ, quân giặc Ä‘uổi theo sắp sá»a đến nÆ¡i!
Chỉnh nghe nói, mặt mà y thất sắc, tiến lui hai Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»u khó khăn. TÆ°á»›ng sÄ©, bá»™ hạ cÅ©ng Ä‘á»u mất vÃa, Ä‘ua nhau nói: "Thế giặc rất mạnh, chÆ°a thể giao tranh vá»›i chúng được. Kinh thà nh Ãt quân, khó mà giữ nổi. Chi bằng dẫn quân vá», lui giữ đất Kinh Bắc, chặn ngang sông NhÄ© Hà cho vững; rồi sau sẽ từ từ tÃnh chÆ°á»›c công thủ, thế là tiện hÆ¡n". Chỉnh nghe theo.
Sau má»™t lúc, Hữu Du đến, Chỉnh kéo quân tức tốc vá» kinh. Xẩm tối, vừa vá» tá»›i thà nh, Chỉnh liá»n bảo quan tham tri chÃnh sá»± là Nguyá»…n Khuê và o tâu vá»›i vua, xin đến ngà y mai, xa giá Ä‘i sang Kinh Bắc (theo CÆ°Æ¡ng mục thì vua Lê cho gá»i mấy lần nhÆ°ng Chỉnh không đến, cuối cùng má»›i cho Nguyá»…n Khuê đến thay...). Rồi Chỉnh và o thẳng lượng phủ là chá»— mình ở, sắp xếp hà nh trang, sai ngÆ°á»i há»™ vệ vợ con gia thuá»™c sang sông trÆ°á»›c.
LÃnh Kim ngô biết chuyện, vá»™i và ng và o Ä‘iện tâu vá»›i vua rằng: "Gia quyến ông Bằng Ä‘i rồi!"
Vua Lê láºt Ä‘áºt chạy đến dinh của Chỉnh. Lúc bấy giá» Chỉnh Ä‘ang chạy Ä‘i chạy lại trÆ°á»›c sân, dặn dò những ngÆ°á»i ra Ä‘i. Vua cầm lấy tay Chỉnh mà há»i:
- Sự thể đã đến thế nà y thì là m thến nà o?
Chỉnh thấy vua, thẹn thùng, run sợ, bèn lạy mà thưa rằng:
- Bệ hạ giao nÆ°á»›c cho thần, thần không xứng đáng vá»›i chức vị, là m lầm lỡ việc nÆ°á»›c, tá»™i ấy không dám chối cãi: hai mặt tây nam kinh sÆ°, không còn có gì để nÆ°Æ¡ng tá»±a, thà nh trì cÅ©ng chÆ°a Ä‘Ã o đắp, chỉ có cá»a ô mà thôi. Quân giặc thừa thắng ruổi dà i, không có thà nh luỹ nà o ngăn cản; đánh thì không được, giữ cÅ©ng không xong, lấy gì để bảo đảm cho được toà n vẹn? Nay bệ hạ hãy nên Ä‘i sang phÆ°Æ¡ng bắc, để lo tÃnh công việc sau nà y. Quân giặc từ xa đến đã mệt nhá»c, lại bị sông lá»›n ngăn trở, thế nà o cÅ©ng không dám Ä‘uổi ta. Trong khoảng mÆ°á»i ngà y, ta được thÆ° thả, rồi sẽ lo sâu tÃnh xa, há lại không có cÆ¡ há»™i tốt để khôi phục? Bệ hạ hãy vá» cung, tâu vá»›i hoà ng thái háºu, xin Ä‘Æ°a từ giá (xe của mẹ vua) Ä‘i trÆ°á»›c, thần sẽ thân Ä‘em lÃnh và voi đợi ở bến sông.
Dứt lá»i, Chỉnh nhá»›n nhác đảo mắt ngó quanh má»™t lượt, rồi Ä‘i. Vua cÅ©ng láºp tức Ä‘i bá»™ vá» cung. Trên Ä‘Æ°á»ng, đã thấy dân chúng dắt dÃu nhau cùng chạy. Bá»n vô loại thừa cÆ¡ cÆ°á»›p giáºt, tiếng kêu khóc oai oái. Có kẻ giữ lấy vua, sá» nắn trong lÆ°ng không có gì, má»›i tha cho Ä‘i. Vua vá»™i và ng Ä‘i vá» phÃa cá»a Chu TÆ°á»›c, rồi và o cá»a Tả Khúc. Vừa tá»›i nÆ¡i đã nghe thái háºu và các phi tần tìm nhà vua không thấy, Ä‘ang gá»i luôn miệng: "Thừa dÆ° (chỉ nhà vua) ở đâu?". Vua vá»™i trả lá»i: "ở đây! ở đây!". Rồi nhà vua láºp tức gá»i lÃnh thị vệ, nhÆ°ng chỉ được mÆ°á»i bảy, mÆ°á»i tám ngÆ°á»i, còn thì Ä‘á»u lẩn trốn không đến. Vua vá»™i và ng sai lấy võng đòn tre cáng thái háºu và nguyên tá» (con đầu của vua mà chÆ°a láºp là m thái tá» thì gá»i là nguyên tá») Ä‘i. Các tôn thất và phi tần Ä‘á»u phải Ä‘i bá»™. Những đồ ngá»± dụng chỉ khênh Ä‘i được bốn hòm, còn bao nhiêu Ä‘á»u bá» lại trong Ä‘iện. Những đồ riêng tây cùng quần áo quà báu của bá»n thị vệ, cÅ©ng Ä‘á»u bá» rÆ¡i dần ở dá»c Ä‘Æ°á»ng.
Äến bến sông, phải già nh giáºt lấy đò mà qua, bất cứ kẻ sang ngÆ°á»i hèn, ai mạnh thì được qua sông trÆ°á»›c. ở trong bãi cát, má»i ngÆ°á»i giẫm đạp lẫn nhau, có ngÆ°á»i bị ngã rồi bị xéo đến chết. Các tay lái đò chèo không kịp, hoặc có thuyá»n vì chở nặng quá mà bị đắm. Tiếng kêu khóc vang trá»i Ä‘á»™ng đất. Kinh thà nh rối loạn lung tung. Bá»n vô loại ùa và o trong cung, phủ, cÆ°á»›p bóc bừa phứa. NhÆ°ng những váºt lấy được, chúng cÅ©ng không dám chuyên chở ra ngoà i thà nh, mà phải giấu ở các phố.
Gần tối, Võ Văn Nháºm đến nÆ¡i Ä‘em quân và o thà nh thì thấy cung Ä‘iện, kho tà ng chỉ còn trÆ¡ lại xác nhà không mà thôi. Nháºm nói:
- Và o chợ còn được cái kim, huống chi là và o má»™t nÆ°á»›c. Ta nghe đất Bắc Hà già u có, sao lại sạch trÆ¡n thế nà y? Ta ở xa đến mà lại không kiếm được má»™t đồng tiá»n nà o Ä‘Æ°a vá» thì nói ra con nÃt cÅ©ng không nghe được.
Ngà y hôm sau Nháºm bèn thả lÃnh lùng khắp các nhà dân ở phÆ°á»ng phố, lấy được của báu rất nhiá»u, đến cả của tÆ° cÅ©ng Ä‘á»u lấy hết.
Có ngÆ°á»i dân đến cá»a quân kêu rằng:
- Äá»i xÆ°a hà nh quân, không há» chạm đến má»™t mảy may của dân. Có ngÆ°á»i lấy lấy cái nón của dân để che áo giáp của quan, cÅ©ng không dung thứ. Sao nay dân gian lại bị hại đến nhÆ° thế?
Nháºm quát to:
- Những váºt quân ta lùng được Ä‘á»u là tà i sản trong cung phủ nhà Lê, phải đâu là của nhà dân? Chẳng qua chúng bay nhân lúc rối loạn, tranh nhau ăn trá»™m, đại quân áºp đến, không kịp cất giấu đấy thôi. Thằng nà y chÃnh là bè đảng của bá»n côn đồ, không thể tha thứ được!
Láºp tức, Nháºm sai Ä‘iệu ngÆ°á»i ấy ra chém. Do đó, dân chúng rất sợ, không còn ai dám kêu ca gì nữa.
Lại nói, cha con Chỉnh cùng các quan theo vua chạy sang phÆ°Æ¡ng bắc. Vì sợ quân địch Ä‘uổi kịp, ai nấy chạy sấp chạy ngá»a, ngÆ°á»i ná» nÃu áo ngÆ°á»i kia, chẳng còn ra thể thống gì cả. Cháºp tối thì vua tôi nhà Lê đến trấn Kinh Bắc. Gặp lúc trấn thủ là Nguyá»…n Cảnh ThÆ°á»›c mÆ°u đồ là m phản, mượn cá»› ốm không chầu vua. Chỉnh tá»›i, quở trách gắt gao, ThÆ°á»›c má»›i miá»…n cưỡng ra yết kiến.
Lúc ấy, dá»c Ä‘Æ°á»ng quân lÃnh đã bá» trốn quá ná»a. Chỉnh rất lo, liá»n kiểm Ä‘iểm số lÃnh còn lại, Æ°u binh và nhất binh (lÃnh tuyển ở bốn trấn) chỉ còn hÆ¡n bốn trăm ba mÆ°Æ¡i ngÆ°á»i, ngá»±a hÆ¡n sáu chục con, Chỉnh Ä‘em quân Ä‘i trÆ°á»›c, qua sông NhÆ° Nguyệt (tức sông Cầu (Hà Bắc)), đóng đồn ở núi Tam Tằng (nay thuá»™c Hà Bắc), tá»± mình đốc suất quân lÃnh đắp luỹ, cắm rà o, rồi sai ThÆ°á»›c há»™ vệ nhà vua đến sau.
Chỉnh Ä‘i rồi, vua và thái háºu chỠđợi bên sông, lâu mãi chẳng thấy thuyá»n, liá»n cho gá»i ThÆ°á»›c đến há»i.
Thước tâu:
- Các thuyá»n Ä‘á»u không ở đây, bệ hạ muốn sang sông gấp thì xin cho thần Ãt nhiá»u và ng lụa, má»›i có thể thuê được. Nếu không, dẫu đến sáng mai cÅ©ng vẫn ở đây. Giả sá» quân giặc Ä‘uổi đến, thần xin dùng thùng gá»— để Ä‘Æ°a bệ hạ qua sông. NhÆ°ng chỉ e những đồ ngá»± dụng không thể giữ được mà thôi.
Vua nói:
- Trẫm có cả thiên hạ còn không giữ được, bây giỠlại còn tiếc cái gì nữa.
Tức thì nhà vua sai mở hòm cho ThÆ°á»›c xem. Trong hòm chỉ có con dấu truyá»n quốc và bốn mÆ°Æ¡i lạng và ng mà thôi.
Vua nói:
- Tuỳ nhà ngươi muốn lấy gì thì lấy.
Thước nói:
- Äá»™i Æ¡n bệ hạ ban cho, thần xin chia má»™t ná»a.
Vua cho ThÆ°á»›c tất cả. ThÆ°á»›c liá»n gá»i lái đò Ä‘Æ°a thuyá»n đến bến, chở nhà vua và đám ngÆ°á»i cùng Ä‘i qua sông. Khi vua đã lên bá», ThÆ°á»›c lại cho ngÆ°á»i Ä‘uổi theo, lá»™t chiếc ngá»± bà o vua Ä‘ang mặc. Vua ứa nÆ°á»›c mắt, cởi ngá»± bà o trao cho chúng, rồi chạy vá» núi NhÆ° Thiết.
Vua xin vá»›i thái háºu rằng:
- Con tà i đức kém cá»i, không đủ là m chủ thần khà (trá» ngôi vua), lại không sà nh sá»i trong việc xét ngÆ°á»i, bị Nguyá»…n Hữu Chỉnh là m lầm lỡ, đến ná»—i kinh thà nh thất thủ, phiêu bạt ra ngoà i, để gây mối lo cho thánh mẫu. Bây giá» trèo leo ở chốn núi rừng, nay đây mai đó, tình thế nà y không chắc đã sum há»p má»™t nhà được. Äã thế lại còn dắt dÃu nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘i theo, sợ giặc dò biết, sẽ sinh ra tai biến bất ngá». Con đã nghÄ© Ä‘i nghÄ© lại, chỉ có viên đốc đồng trấn Cao Bằng Nguyá»…n Huy Túc là ngÆ°á»i trung háºu có thể nÆ°Æ¡ng nhỠđược. Váºy xin thánh mẫu hãy tạm lên Cao Bằng, nÆ¡i đó Ä‘Æ°á»ng đất xa xôi, quân giặc không thể phút chốc Ä‘i tá»›i được. ở đó, công việc nên chăng thế nà o, con xin viết bức thủ thÆ° giao cho Túc. Äến nhÆ° việc sá»›m khuya hầu hạ, em con có thể thay con. Dám xin thánh mẫu tạm yên lòng, để con ở đây ngầm lo việc khôi phục, ngõ hầu có thể chuá»™c được tá»™i lá»—i.
Thái háºu nói:
- Trá»i đã không giúp xã tắc, già nà y sống chẳng bằng chết, nguyện lấy mảnh đất ở núi nà y là m nÆ¡i chôn cất hà i cốt, chá»› còn phải trèo non vượt suối là m chi nữa cho khổ?
Vua ráºp đầu chảy máu, mãi không dáºy. Các quan cÅ©ng có nhiá»u ngÆ°á»i khuyên giải. Thái háºu má»›i Æ°ng ý.
Rồi đó, em vua là Quang, thị thần là Quýnh cùng bá»n tôn thất hÆ¡n ba chục ngÆ°á»i Ä‘á»u theo thái háºu Ä‘i lên Cao Bằng.
Hôm sau, vua sang huyện Yên DÅ©ng (nay thuá»™c tỉnh Hà Bắc), văn thần Ä‘i theo chỉ có năm sáu ngÆ°á»i là bá»n Nguyá»…n Äình Giản, Phạm Äình DÆ°, Chu Doãn Lệ, VÅ© Trinh, TrÆ°Æ¡ng Äăng Quỹ mà thôi.
Vừa lúc ấy, Võ Văn Nháºm sai bá»™ tÆ°á»›ng là Nguyá»…n Văn Hoà đuổi kịp Nguyá»…n Hữu Chỉnh. Hai bên đánh nhau ở núi Tam Tằng. Hữu Du múa Ä‘ao đánh mạnh, giết và i chục quân địch. Hoà chia má»™t Ä‘á»™i kỳ binh vòng ra sau núi đánh úp. Quân Chỉnh rối loạn, tá»± nhiên tan vỡ. Hữu Du chống cá»± không nổi, chết ở trÆ°á»›c tráºn. Tham tri chÃnh sá»± là Nguyá»…n Khuê cÅ©ng bị địch giết. Chỉnh lên ngá»±a nhằm hÆ°á»›ng bắc mà chạy, ngá»±a ngã, bị quân địch Ä‘uổi kịp, chúng tranh nhau chÄ©a giáo chá»±c đâm. Chỉnh vá»™i kêu to:
- Xin cứ bắt sống mà đem dâng!
Quân địch bèn trói Chỉnh lại, bỠcũi đưa vỠkinh.
Chỉnh xin gặp Văn Nháºm để nói má»™t lá»i. Nháºm không cho, sai ngÆ°á»i kể tá»™i Chỉnh rằng:
Mà y vốn là tôi chúa Trịnh, phản chủ mà vá» vá»›i chúng tao để mÆ°u đồ diệt há» Trịnh; rồi lại phản chúng tao vá» Bắc, lừa dối vua Lê, chiếm lấy ngôi cả, tá»± tiện là m oai là m phúc, ngầm ngầm lo mÆ°u lấn cÆ°á»›p để tranh già nh vá»›i chủ tao. Xét cuá»™c Ä‘á»i của mà y, toà n há»c thói cÅ© của quân giặc loạn, phải phanh gan ruá»™t mà y ra, bá» hết những cái dÆ¡ bẩn, để ngÆ°á»i Bắc lấy mà y là m răn!
Rồi Nháºm bảo phanh thây Chỉnh, thả cho chó ăn thịt.
Trong tráºn ấy, Hoà tuy bắt được Chỉnh, nhÆ°ng chÆ°a bắt được vua Lê, Hoà thả quân lùng mãi không được, bèn ngấm ngầm sai ngÆ°á»i dò tìm tung tÃch. Vua Lê nghe tin sợ quá, liá»n chạy trốn và o vùng núi Bảo Lá»™c (nay thuá»™c huyện Lạng Giang, Hà Bắc).
Lại nói, trÆ°á»›c kia Lân dÆ°Æ¡ng hầu tà Phạm Tôn Lân theo án đô vÆ°Æ¡ng chạy ra Yên Quảng, rồi vì có việc phải cáo từ vá» nhà ; nhân đó Lân mÆ°u đồ chiêu dụ quân lÃnh để giúp chúa Trịnh, nhÆ°ng vá» sau không biết chúa ở đâu, bèn nÆ°Æ¡ng nhá» và o ngÆ°á»i hà o mục huyện Yên DÅ©ng, là Nguyá»…n Trá»ng Linh (CÆ°Æ¡ng mục chép là DÆ°Æ¡ng Äình Tuấn, ngÆ°á»i huyện Yên Thế, Bắc Giang (Hà Bắc)).
Lúc ấy, nghe tin vua ở vùng Bảo Lá»™c, Lân bèn nói vá»›i Linh cùng nhau Ä‘i đón vua vá». Rồi hỠđốc suất nhân dân bảy tổng thuá»™c huyện Yên DÅ©ng, đắp luỹ ở phÃa bắc sông Nguyệt Äức (tức sông Cầu (Hà Bắc)), chống nhau vá»›i Hoà . Hoà đánh không được. Nháºm phải tá»± mình dẫn đại quân đến, đêm ngà y đánh rất dữ. Quân Linh thua tráºn. Linh dắt vua Lê chạy trốn. Em Linh là Lung bị Nháºm bắt sống. Nháºm không giết mà sai Ä‘em thÆ° dụ Linh, bảo phải ná»™p vua Lê, đại lược nói rằng:
"Tôi vâng mệnh ra Bắc, chỉ giết giặc Chỉnh, không can gì đến tá»± hoà ng nhà Lê. Tá»± hoà ng là ngÆ°á»i của chúa thượng láºp nên, bị giặc kèm Ä‘i, cùng chạy vá»›i chúng. Loà i cáo vốn hay ngá» vá»±c, vẫn mê không chịu quay vá»; bá» ngá»±a dám chống bánh xe, nên phải Ä‘em quân tá»›i đánh. Nay nếu biết hối mà vá» ngay, còn có thể chuá»™c được lá»—i trÆ°á»›c. Nếu không, thì sẽ tìm ngÆ°á»i khác để coi việc nÆ°á»›c. Ngôi chủ tể đã có ngÆ°á»i, thì tá»± hoà ng không còn ngà y trở vá» nữa, mà lÅ© các ngÆ°Æ¡i rồi cÅ©ng bị vạ lây".
Linh nháºn được thÆ°, dùng dằng chÆ°a quyết, lại sai Lung vá» báo vá»›i Nháºm rằng: "Sau khi bị thua, má»—i ngÆ°á»i bá» chạy má»™t ngả, tháºt không rõ vua Lê ở đâu. Xin cho phép mÆ°Æ¡i ngà y để Ä‘i tìm kiếm, rồi sẽ tá»± đến".
Äình Giản biết chuyện ấy, bèn tâu riêng vá»›i vua Lê rằng:
- Anh em Linh không thể tin cáºy được. Các ông Äinh DÆ°, Doãn Lệ, VÅ© Trinh Ä‘á»u là ngÆ°á»i Kinh Bắc, nên kÃp sai Ä‘i chiêu dụ lấy quân để tá»± vệ, rồi dá»i xa giá đến phủ Thuáºn An (nay là huyện Thuáºn Thà nh, Hà Bắc). Còn các ông Äăng Quỹ, Văn Lân Ä‘á»u là ngÆ°á»i SÆ¡n Nam, cÅ©ng nên sai vá» bản quán má»™ quân, chá» lệnh trÆ°ng phát.
Vua Lê nghe lá»i, sai má»i ngÆ°á»i chia ngả mà đi là m việc, chỉ để Äình Giản ở lại há»™ giá.
Vua Lê ngấm ngầm tá»›i huyện Gia Bình (nay là huyện Gia LÆ°Æ¡ng, Hà Bắc), vá»i tiến sÄ© là Trần Danh án, đến há»i vá» tình hình vùng đó. án tâu:
- Thổ hà o phÆ°Æ¡ng bắc đây có Trần Quang Châu, nguyên là xã trưởng xã Kênh Than, là ngÆ°á»i dÅ©ng cảm mà lại có sức mạnh. TrÆ°á»›c đây nhân khi loạn, Châu tụ táºp Ä‘inh tráng, để giữ xóm là ng. Trong huyện nÆ¡i nà o có kẻ cÆ°á»›p thì Châu liá»n Ä‘em quân đến cứu. Trá»™m cÆ°á»›p không dám đụng chạm đến, cả huyện yên ổn, há» bèn bầu Châu là m chức huyện trưởng. Có lúc, Châu vác cà y bừa, giả dạng là m ngÆ°á»i nông phu, há»… gặp lÃnh Tây SÆ¡n là đánh chết liá»n. Quân Tây SÆ¡n luôn luôn bị Châu giết hại, răn nhau không dám xâm phạm đến bá» cõi huyện nà y. Văn Nháºm nghe tin giáºn lắm, định Ä‘em quân đến bắt Châu. Châu bèn trốn và o vùng Chà Linh, Phượng Nhãn (Chà Linh thuá»™c Hải DÆ°Æ¡ng (Hải HÆ°ng). Phượng Nhãn nay sáp nháºp và o huyện Yên DÅ©ng, Hà Bắc), chiêu má»™ dÅ©ng sÄ©, chống nhau vá»›i địch. NgÆ°á»i ở hai vùng đông bắc, theo vá» vá»›i Châu má»—i ngà y má»™t nhiá»u. Châu thÆ°á»ng cho ngÆ°á»i dò la nÆ¡i ở của quân Tây SÆ¡n, rồi đêm đến Ä‘em quân Ä‘i gấp tá»›i nÆ¡i, đánh úp giết chết. Quân của Châu khi ẩn, khi hiện nhÆ° thần, đánh đâu là thắng đấy. Quân Tây SÆ¡n chẳng là m gì được. Châu vẫn muốn khởi nghÄ©a, nhÆ°ng chÆ°a có ai là m chủ. Váºy xin Ä‘Æ°a lá thÆ° của bệ hạ Ä‘i để chiêu dụ Châu, chắc là Châu sẽ đến ngay.
Vua nói:
- Váºy nhà ngÆ°Æ¡i hãy sai ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘i!
Châu nghe tin, mừng lắm, nói vá»›i má»i ngÆ°á»i:
- Quân ta nay đã có danh nghĩa rồi!
Châu bèn đem quân đến đón vua Lê, vua tôi gặp nhau rất là vui mừng.
Vua nói:
- Nghe đồn nhà ngÆ°Æ¡i dùng binh rất hùng dÅ©ng, nay quân giặc tụ táºp ở vùng Bảo Khảm chừng hai trăm tên, nếu ngÆ°Æ¡i có thể đánh phá được chúng, ta sẽ cho ngÆ°Æ¡i là m chức trấn thủ xứ Kinh Bắc.
Châu nói:
- Việc đó rất dá»…, song chỉ e khi chúng kéo hết quân đến, thần Ãt quân, lại không có quân cứu viện, thì không đủ sức đánh nhau vá»›i chúng, mà rồi lại không thể tránh Ä‘i nÆ¡i khác để giấu kÃn tung tÃch. Lâu nay những việc thần đã là m, chỉ có thể hả bá»›t tức giáºn mà chÆ°a thể tá»± láºp được cÅ©ng là vì cá»› ấy. May nhá» oai linh của bệ hạ, lại được các tÆ°á»›ng góp sức, thần xin tá»± mình chống đỡ má»™t mặt, gặp giặc là đánh, có chết thì thôi chứ không chạy.
Vua nói:
- Mạnh mẽ thay! Tháºt đáng là báºc đại tÆ°á»›ng.
Rồi đó vua bèn phong cho Châu là m quyá»n trấn thủ, tÆ°á»›c Dao quáºn công. Châu liá»n mở cuá»™c diá»…u võ ở núi Vạn Kiếp (thuá»™c huyện Chà Linh, Hải DÆ°Æ¡ng (Hải HÆ°ng)), dá»±ng cá» và trống đại tÆ°á»›ng ở trên núi, rồi sai ngÆ°á»i tâu má»i nhà vua tá»›i xem.
Tháºt là :
Thà nh lữ long đong lo việc nước,
Trạch bà o hăng hái giết quân thù
Chưa biết việc nà y ra sao? Hãy xem hồi sau phân giải.
---------------------------------------------------------------------- ----------
Thà nh lữ: mượn ở câu: Hữu Ä‘iá»n nhất thà nh, hữu chúng nhất lữ (Äất Ä‘ai có mÆ°á»i dặm, quân lÃnh có trăm ngÆ°á»i) trong Bắc sá», trá» và o việc vua Thiếu Khang nhà Hạ bị mất nÆ°á»›c, chỉ còn có má»™t thà nh má»™t lữ mà khôi phục được cÆ¡ nghiệp. Trạch bà o mượn chữ ở bà i "Vô y" trong Kinh thi, bà i thÆ¡ nói vá» tinh thần hữu ái và khảng khái của quân lÃnh. "Trạch" là áo lót, "bà o" là áo khoác. Nguyên văn là Khởi viết vô y, Dữ tỠđồng bà o.. Khởi viết vô y, Dữ tỠđồng trạch (Há rằng không có áo? Ta sẽ chung áo khoác cùng anh... " cả hai câu thÆ¡ trên Ä‘á»u nói vá» việc Chiêu-thống cùng đám quân cần vÆ°Æ¡ng Ä‘ang hăng hái mÆ°u khôi phục lại cÆ¡ nghiệp.
Tà i sản của phongvan
Chữ ký của phongvan [CENTER][B][SIZE=6][COLOR=blue]Má»™t lần lầm lỡ nghìn thu háºn.[/COLOR][/SIZE][/B][/CENTER]
[CENTER][B][SIZE=6][COLOR=#0000ff]Má»™t phút sa cÆ¡ trá»n kiếp sầu.[/COLOR][/SIZE][/B] [/CENTER]
[spoiler][CENTER][B][COLOR=red][SIZE=7]Chúa đảng Lưu Manh[/SIZE][/COLOR][/B][/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue][B][URL]http://www.4vn.eu/forum/forumdisplay.php?f=349[/URL][/B][/COLOR] [/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue]Là m trai thiết nghÄ© phải dê, không dê ngÆ°á»i nói "bê đê" khó xà i. TÃnh dê phát triển dà i dà i, Nhát dê phải chịu những ngà y cô Ä‘Æ¡n. Lỡ dê con gái giáºn há»n, "Anh nà y dê quá... vô duyên hổng thèm". Dê phải giữ vững tinh thần, Trở thà nh dê chúa cuối cùng có đôi. Con trai dê phải dê rồi, Dê không sà m sỡ cho Ä‘á»i thêm tÆ°Æ¡i. Hãy dê mặc kệ ai cÆ°á»i, Cứ dê cố gắng thì trá»i sẽ thÆ°Æ¡ng. Chẳng dê con gái sẽ buồn, Dê theo nghệ thuáºt thẳng Ä‘Æ°á»ng mà đi hey wa' hey wa'!![/COLOR][/CENTER]
[/spoiler]
11-09-2008, 04:34 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Hồi thứ mÆ°á»i má»™t
Tây Sơn lại kéo và o thà nh chiếm giữ đất nước
Chiêu thống ba phen tÃnh chÆ°á»›c khôi phục kinh đô.
Lại nói, vua Lê thân hà nh tá»›i xem diá»…u võ ở núi Vạn Kiếp. Nhà vua ngá»± ở Ä‘á»n Trần HÆ°ng Äạo, gá»i Châu đến và há»i:
- Có được mấy trăm quân?
Châu đáp:
- Trừ số ngÆ°á»i má»›i theo vá», thủ hạ tinh luyện của thần chỉ có trăm ngÆ°á»i mà thôi!
Vua nói:
- Tiếc rằng Ãt quá!
Châu đáp:
- Quân cần tinh nhuệ không cần nhiá»u. Có trăm quân cảm tá», cÅ©ng đã đủ để hoà nh hà nh trong thiên hạ. Thần đã từng thá», quân giặc có lúc kéo tá»›i đầy cả đồng, thần chỉ sai và i chục ngÆ°á»i xông đến trÆ°á»›c tráºn, múa dao chém bừa, không lần nà o giặc không tan vỡ.
Vua bảo:
- Äúng nhÆ° lá»i ngÆ°Æ¡i nói, nhÆ°ng đánh bất thình lình thì được, chứ đối tráºn mà đánh thì không được. Nay Ä‘ang khi trốn chạy tan tác, nhân tình dá»… loạn, là m gì cÅ©ng phải cho chu đáo má»›i có thể đứng vững để lo việc khôi phục. Vạn nhất bị vấp ngã thì không thể nà o nhóm há»p lại được nữa. Vì thế, thá»i xÆ°a có ngÆ°á»i chịu nÆ°Æ¡ng náu ở núi Cối Kê, có ngÆ°á»i chịu nép mình ở đất Ba Thục (ở đây Chiêu-thống muốn nói đến chà phục thù của các vua Ä‘á»i xÆ°a ở Trung Quốc, nhÆ° Việt vÆ°Æ¡ng Câu Tiá»…n thá»i Xuân-Thu và Hán Cao Tổ cuối Ä‘á»i Tần. Câu Tiá»…n bị Ngô Phù Sai đánh bại và cho ở đất Cốt Kê, nhÆ°ng vẫn nhẫn nhục chịu Ä‘á»±ng má»i cay đắng, ngầm nuôi chà lá»›n, sau quả nhiên trở lại diệt được nÆ°á»›c Ngô. Hán Cao Tổ bị Sở Bá vÆ°Æ¡ng biếm phong và o đất Ba Thục. Cao Tổ tạm thá»i chịu lép vế, rồi vá» sau đã thắng Sở), ngÆ°á»i ta vẫn phải ẩn nhẫn mà giữ lấy lá»±c lượng, không dám là m liá»u để rÆ°á»›c lấy sá»± thất bại. Ngà y nay, việc nÆ°á»›c nhà cÅ©ng giống nhÆ° váºy, nên trÆ°á»›c tiên phải kêu gá»i quân cần vÆ°Æ¡ng để thêm thanh thế, không nên lá»™ mặt ra vá»™i. Trẫm đã sai các quan chia Ä‘Æ°á»ng Ä‘i chiêu má»™ binh lÃnh, ở Kinh Bắc có Phạm Äình DÆ°, Chu Doãn Lệ, ở SÆ¡n Nam có TrÆ°Æ¡ng Äăng Quỹ, Phạm Văn Lân, Ãt lâu nữa há» sẽ trở vá» phục mệnh. Nhà ngÆ°Æ¡i nên đợi há», bây giá» hãy đóng quân ở trong núi, luyện táºp số ngÆ°á»i má»›i theo, cho tất cả Ä‘á»u tinh nhuệ, để chá» sai khiến.
Vua lại sai Äình Giản qua miá»n thượng du trấn SÆ¡n Tây, kêu gá»i nghÄ©a binh các trấn Tuyên Quang, HÆ°ng Hoá, hẹn ngà y cùng đến. Còn tá»± mình thì Ä‘i tá»›i vùng Hải DÆ°Æ¡ng, truyá»n hịch chiêu dụ.
Lúc vua đến huyện Chà Linh, quan văn Ä‘i theo chỉ có ba ngÆ°á»i là Trần Danh án, VÅ© Trinh và Ngô Thì Chà mà thôi.
Ngô Thì Chà có dâng vua bà i "Sách lược trung hưng" như sau:
"Thần trá»™m nghÄ©, dẹp loạn phải xem cÆ¡, dùng võ phải có đất. Vua Thiếu Khang giữ Luân ấp mà sau má»›i dấy được nghiệp trung hÆ°ng; Vua Chiêu Liệt chiếm Ãch Châu mà sau má»›i chống được kẻ ngoại địch. Äịa thế nÆ°á»›c ta, Cao Bằng, Lạng SÆ¡n nằm ở phÃa đông bắc, giáp vá»›i đất Trung Hoa. Núi sông hiểm trở, đủ để giữ vững, binh mã hùng cÆ°á»ng, đủ để tiến đánh. Nay bệ hạ hãy ngá»± giá đến đó, sai má»™t sứ thần sang báo vá»›i nhà Thanh, xin há» Ä‘em quân đóng áp bá» cõi, để là m thanh viện cho ta; đồng thá»i Ä‘Æ°a máºt chỉ cho hà o kiệt bốn trấn, bảo há» hưởng ứng. Lòng ngÆ°á»i đã được khÃch lệ, ai dám không theo? Trăm quan kẻ nà o chÆ°a theo kịp, ai dám không tá»›i? Ngoà i tá»±a và o thế thượng quốc, trong nhóm há»p quân cần vÆ°Æ¡ng, khiến cho thế giặc má»—i ngà y má»—i trÆ¡ trá»i, thế ta má»—i ngà y má»™t lá»›n mạnh. Rồi đó, ta sắp đặt phÆ°Æ¡ng lược, tiến lên khôi phục kinh thà nh, công nghiệp trung hÆ°ng hẳn có thể hẹn ngà y mà là m nên được!".
Vua vá»i Chà tá»›i và bảo:
- NgÆ°Æ¡i nói rất hợp ý ta. Mùa đông năm ngoái, ta sai hoà ng đệ và các hoà ng thân hầu thái háºu lên Cao Bằng, có Ä‘Æ°a máºt chỉ cho viên đốc đồng Nguyá»…n Huy Túc, dặn y dùng lá»i nghÄ©a khà khÃch Ä‘á»™ng lòng ngÆ°á»i, liên kết bá»n phiên tÆ°á»›ng, tụ táºp quân biên cÆ°Æ¡ng, cÅ©ng là sắp sẵn cho việc ấy. NhÆ°ng còn Lạng SÆ¡n thì ta chÆ°a sai ai Ä‘i.
Chà tâu:
- TrÆ°á»›c kia, khoảng năm Äinh Dáºu (1777), niên hiệu Cảnh HÆ°ng, cha thần đã vâng chiếu lên là m trấn thủ xứ Lạng SÆ¡n, để tuyên bố uy đức của triá»u đình và chiêu táºp những kẻ lÆ°u vong. Nhân dân bảy châu, đến nay vẫn còn mến yêu. Thần xin lên đó, vâng chỉ chiêu dụ, nhân dịp báo tin cho Túc, tâu vá»›i thái háºu, hẹn ngà y ra quân để đón xa giá. Thế là má»™t chuyến Ä‘i mà được cả hai việc.
Vua Lê khen là phải rồi cho Chà đi. Chà má»›i đến huyện Phượng Nhãn thì phát bệnh, không thể Ä‘i tiếp, liá»n gá»i tá» biểu vá» xin nghỉ Ãt hôm để Ä‘iá»u trị. Vua bèn cho mÆ°á»i nén bạc để chi vá» việc thuốc thang.
Trong lá»i biểu của Chà gá»i vá» tạ Æ¡n vua, có Ä‘oạn viết:
"Gặp cÆ¡n nguy biến, chà hợp mà tâm đồng; nghÄ©a vua tôi ngà n năm má»›i gặp; trong đạo luân thÆ°á»ng, pháºn Æ°a mà tình nặng; tình cha con má»™t nhà khác chi? Nay gặp buổi quốc gia còn lắm nạn; chÃnh là khi thần tá» phải quên mình. Dám đâu vì việc riêng mà tiếc thân; nguyện sẽ Ä‘eo bệnh táºt để dấn bÆ°á»›c".
Vua xem tỠbiểu lấy là m cảm động.
Vừa lúc đó, bá»n Äình DÆ°, Doãn Lệ sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a tá» máºt biểu tá»›i nói rằng: "Các vùng Äông Ngà n, Kim Hoa, Võ Già ng, Quế DÆ°Æ¡ng (nay Ä‘á»u thuá»™c Hà Bắc; riêng Kim Hoa sau đổi là Kim Anh nay thuá»™c VÄ©nh Phú và má»™t phần nháºp và o huyện Sóc SÆ¡n thuá»™c Hà Ná»™i), lòng ngÆ°á»i đâu đâu cÅ©ng căm tức. Bá»n thần đã tuyên lá»i chiếu dụ, các hà o mục Ä‘á»u xin dấy quân cần vÆ°Æ¡ng. Cúi xin xa giá trở vá» Kinh Bắc, để cho bá»n hỠđược và o yết kiến. Rồi nhân đó, bệ hạ ban lá»i dụ trÆ°á»›c mặt há» cho há» vá» nói lại vá»›i nhau, nhÆ° váºy ai mà không theo? Khi đã phò giá vỠđóng ở đấy, thì ngÆ°á»i trong thiên hạ Ä‘á»u được trông thấy mặt trá»i. Äình Giản trÆ°á»›c đây Ä‘i SÆ¡n Tây, Tôn Lân trÆ°á»›c đây Ä‘i SÆ¡n Nam, cÅ©ng được xa nhá» tiếng tăm, uy linh của nhà vua mà đem quân vá» há»p. Hà tất phải lên Lạng SÆ¡n, là nÆ¡i bá» cõi xa xôi cách trở? Bá»n thần e rằng cứ nấn ná ngà y tháng sẽ là m lỡ mất cÆ¡ há»™i, rồi lại bá» chá»— gần mà lo chá»— xa, thì tháºt là thất sách!".
Vua Lê cho lá»i ấy là phải.
VÅ© Trinh má»i nhà vua vá» là ng Xuân Liên, huyện Lang Tà i (nay sáp nháºp vá»›i huyện Gia Bình thà nh huyện Gia LÆ°Æ¡ng). Cha VÅ© Trinh là VÅ© Chiêu là m tá» biểu xin dâng hai trăm lạng bạc để tiêu và o việc quân. Vua nháºn số bạc ấy, bèn dùng nhà Chiêu là m nÆ¡i hà nh tại.
Lại nói, khi Bắc bình vÆ°Æ¡ng sai Võ Văn Nháºm ra đánh đất Bắc, vốn do mệnh lệnh đã định từ trÆ°á»›c, nhÆ°ng trong bụng cÅ©ng hÆ¡i nghi ngá» Nháºm, bèn sai bá»n Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân là m tham tán quân vụ để chia bá»›t quyá»n của Nháºm. Bắc bình vÆ°Æ¡ng lại bảo riêng vá»›i Sở rằng:
"Nháºm là con rể vua anh. Nay ta vá»›i vua anh có sá»± xÃch mÃch, lòng y chắc cÅ©ng không yên. Chuyến nà y y cầm trá»ng binh và o nÆ°á»›c ngÆ°á»i, sá»± biến không thể liệu trÆ°á»›c được. Nay ta không lo Bắc Hà mà chỉ lo vá» Nháºm mà thôi. NgÆ°Æ¡i nên xem xét từng ly từng tý, há»… có gì thì phải gấp rút báo cho ta biết. Và nhÆ° lá»a cháy, dáºp tắt từ khi má»›i bén thì dá»… dà ng hÆ¡n".
Lúc Nháºm thừa thắng kéo xe ra Bắc, nhÆ° và o là ng bá» trống, không má»™t ngÆ°á»i nà o dám chống cá»±. Nháºm có vẻ dÆ°Æ¡ng dÆ°Æ¡ng tá»± đắc. Kịp khi bắt sống được Nguyá»…n Hữu Chỉnh, Nháºm tá»± cho là uy vÅ© của mình đủ khiến ngÆ°á»i ta phải phục, khu xá» việc Bắc Hà không có gì khó.
Khi nghe vua Lê chạy sang phÃa bắc, nÆ°Æ¡ng tá»±a và o Nguyá»…n Trá»ng Linh, Nháºm liá»n tức tốc gá»i thÆ° bắt buá»™c LInh phải Ä‘em vua Lê ra ná»™p. Nháºm lại cho đòi các ngÆ°á»i trong tôn thất và các quan văn võ phải đến cá»a quân chá» hầu; thÆ°á»ng dùng cách hất hà m, Ä‘Æ°a mắt, dùng bá»™ Ä‘iệu, khà sắc để sai khiến má»i ngÆ°á»i mà chẳng ai dám là m gì.
Thế nhÆ°ng, rốt cuá»™c Nguyá»…n Trá»ng Linh vẫn không đến, các viên quan có thế lá»±c cÅ©ng chẳng có ai tá»›i. Trần Quang Châu ở Kinh Bắc. Nguyá»…n Viết Tuyển ở SÆ¡n Nam, Äinh TÃch Nhưỡng ở Hải DÆ°Æ¡ng, ai nấy cầm quân giữ đất và nói phao lên rằng, chẳng bao lâu, bốn phÃa sẽ nhòm vá» kinh đô, cùng Nháºm quyết chiến. Rồi đó, há»… quân Tây SÆ¡n có tên nà o ra khá»i thà nh là bị bá»n thổ hà o giết chết. Giặc cÆ°á»›p cÅ©ng nhân dịp nổi lên khắp nÆ¡i, khói lá»a liên tiếp. Lúc bấy giá» Nháºm má»›i có ý sợ, liá»n bắt hết nhân dân quanh vùng kinh kỳ đắp lại thà nh Äại La. Ngà y đêm đốc thúc, không cho nghỉ ngÆ¡i chút nà o, đến ná»—i có ngÆ°á»i Ä‘ang Ä‘á»™i đất mà ngã sấp xuống. Là m lụng mệt nhá»c, đói khát, ai cÅ©ng ta oán. Khi ấy, có ngÆ°á»i đồn rằng: Trần Quang Châu đã lẻn và o trong thà nh là m ná»™i ứng, hẹn Nguyá»…n Viết Tuyển Ä‘em binh thuyá»n ngược dòng sông NhÄ© Hà đi lên để là m ngoại ứng. Nháºm bèn hạ lệnh lùng khắp kinh sÆ°, những ngÆ°á»i ở trá» trong các phố phÆ°á»ng Ä‘á»u Ä‘em chém chết.
Ngô Văn Sở nói:
- Mình cứ vững dạ, có lo gì h� Nếu mình tự bối rối trước, thì còn trấn áp được ai? Chi bằng tha hỠcho yên lòng dân.
NhÆ°ng Nháºm không nghe. Vừa lúc ấy có ngÆ°á»i ở là ng CÆ¡ Xá, huyện Gia Lâm, tá»± xÆ°ng là Trần Äình Khôi là m chức thiêm sá»± của nhà Lê, xin và o yết kiến. Nháºm cho má»i và o và há»i:
- Nguyá»…n Hữu Chỉnh là kẻ vong mạng, lấy trá»™m ngôi cao, tà n hại nhân dân, thiên hạ ai cÅ©ng căm giáºn. NgÆ°á»i Bắc Hà mÆ°u đồ đánh hắn mà không được, trở lại bị hắn là m hại. Nay ta trừ hắn Ä‘i cho, đáng lẽ Æ¡n ta má»›i phải, sao ta vá»i mà không ai đến?
Khôi đáp:
- Ông có tà i quyết thắng ở ngoà i ngà n dặm, lẽ nà o lại không xét rõ tình ngÆ°á»i? NgÆ°á»i Bắc Hà dù oán Chỉnh rất sâu, mà lòng nhá»› nhà Lê chÆ°a nguôi. Há» thấy ông giết Chỉnh, xa gần cÅ©ng đã mừng rỡ, nhÆ°ng vì ông chÆ°a bà n gì đến việc phò Lê, nên ngÆ°á»i ta bà ng hoà ng trông ngóng, chÆ°a dám đến vá»™i. Nay tá»± quân đã bá» nÆ°á»›c mà đi, không có lẽ còn quay trở lại. Có Sùng nhượng công Lê Duy Cáºn, lúc tiên đế còn sống, đã chÃnh vị là m đông cung, sau gặp việc biến cố năm Nhâm dần (1782), má»›i bị kiêu binh truất bá». Nếu ông khôi phục ngôi đó cho Sùng nhượng công để tạm coi việc nÆ°á»›c, rồi Ä‘em việc ấy bá cáo khắp trong ngoà i, yết má»™t mảnh giấy ở cá»a Äại HÆ°ng, thì chẳng bao lâu các quan văn võ sẽ đến há»p cả. Lúc bấy giá» việc thiên hạ ai cÅ©ng phải nghe ông, ông xoay vần dá»… nhÆ° trở bà n tay, lo gì mà không xong xuôi?
Nháºm gáºt đầu nói:
- Ông nói rất có lý. Và nhÆ° mổ trâu, cắt đúng Ä‘Æ°á»ng gân khá»›p xÆ°Æ¡ng thì các thá»› thịt sẽ đứt cả, không khó nhá»c gì.
Rồi đó, Nháºm bèn sai má»i Sùng nhượng công và o phủ, lấy lá»… thượng khách mà tiếp đãi và bảo rằng:
- Thiên hạ vốn là thiên hạ của nhà Lê. Tự hoà ng bỠnước mà đi, trong nước không có ai là m chủ. Ông là thái tỠcũ, đã có mệnh vua từ trước. Bây giỠở ngôi ấy, ngoà i ông ra thì còn ai nữa?
Sùng nhượng công nói:
- NÆ°á»›c má»n nà y mất cả giÆ°á»ng mối, nhá» Æ¡n thượng công (chỉ Nguyá»…n Huệ) đã gây dá»±ng lại cho. NhÆ°ng trá»i chÆ°a thôi vạ, tá»± hoà ng thÆ¡ ấu, bị tên loạn thần là m lầm lỡ, phải chuốc lấy sá»± bại vong. Nay chúa công (chỉ Võ Văn Nháºm) không nỡ bá», lại lo nối lại cái dòng đã đứt, đó là điá»u may lá»›n cho nÆ°á»›c má»n nà y. Chỉ hiá»m tôi là ngÆ°á»i không có đức, nếu được lạm giữ ngôi ấy, thì công việc chỉnh đốn phen nà y, cÅ©ng xin nhá» chúa công giúp đỡ cho, may ra má»›i có thể tá»± láºp được.
Nháºm cÆ°á»i mà rằng:
- Ông hãy cứ là m, không cần lo xa. Có tôi ở đây, bá»n gian hùng dù muốn hại ông, cÅ©ng quyết phải sợ mà không dám hà nh Ä‘á»™ng. Äợi khi thượng công ra đây, tôi xin nói giúp ông, ông sẽ được lên ngôi vua tháºt sá»±.
Sùng nhượng công nghe nói, mừng lắm, bèn sắm sá»a lá»… váºt tá»›i yết nhà Thái-miếu, rồi và o ở trong gian nhà phÃa tả Ä‘iện Cần-chÃnh, và cho Khôi Ä‘i tìm tất cả các quan đến để bà n việc.
Trước hết, Khôi tới nhà Lê Phiên. Phiên mắng rằng:
- Vua phải chạy đã không Ä‘i theo, lại theo ngÆ°á»i ta mà láºp vua khác. Lá»i nói ấy sao còn đến tai ta là m gì?
Rồi Phiên bá» trốn láºp tức.
Khôi lại tá»›i nhà viên tham tụng là Huy BÃch. BÃch từ chối không chịu gặp. Sùng nhượng công bèn thảo tá» dụ các quan đại ý nói rằng:
"Năm xÆ°a đã nhÆ°á»ng ngôi, quả không có lòng tham thiên hạ. Ngà y nay tạm nắm quyá»n, chỉ mong giữ việc tế tá»±. Những ai hiểu cho ý đó, thì nên tá»›i há»p tại triá»u".
NhÆ°ng các quan văn, rốt cuá»™c chẳng má»™t ai tá»›i. Khôi liệu công việc chắc là không thà nh, bèn bà n tÃnh vá»›i má»™t ngÆ°á»i bạn. NgÆ°á»i ấy trả lá»i:
- Anh ná»™p tiá»n để mua chút bằng sắc, triá»u không ngồi, tiệc không dá»±, mất nÆ°á»›c không phải tá»™i lá»—i của anh, được nÆ°á»›c không phải trách nhiệm của anh, chẳng qua anh muốn nhân lúc loạn lạc mÆ°u đồ phú quà mà thôi. NhÆ°ng Sùng nhượng công không phải món hà ng lạ có thể buôn bán được, Văn Nháºm lại là kẻ dã tâm khó lòng tin cáºy. Má»™t mai Bắc bình vÆ°Æ¡ng đến, tai vạ tháºt là khó lÆ°á»ng; mà sau nà y vua Chiêu thống trở vá», anh cÅ©ng không có chá»— nà o để dung thân nữa. Tục ngữ có câu: "ở yên chẳng muốn, muốn chui đầu và o chum để mua vạ". ChÃnh là nói hạng ngÆ°á»i nhÆ° anh đó!
Khôi sợ, bèn bỠtrốn.
Sùng nhượng công ngồi trÆ¡ trong Ä‘iện, chỉ có má»™t và i hoà ng thân và ba bốn tên võ biá»n, sá»›m tối ở chung vá»›i nhau; còn má»i công việc Ä‘á»u không đến tay. Hà ng ngà y hắn ta Ä‘i bá»™ đến phủ Ä‘Æ°á»ng, chầu chá»±c Văn Nháºm và há»i cách xá» trÃ, song Nháºm cÅ©ng chẳng biết xá» trà ra sao. NgÆ°á»i kinh thà nh thấy váºy, Ä‘á»u gá»i hắn ta là "giám quốc lại mục" (viên thÆ¡ lại coi việc nÆ°á»›c).
Lại nói, Ngô Văn Sở từ khi nháºn máºt chỉ của Bắc bình vÆ°Æ¡ng và cùng Nháºm ra Bắc, lúc ở trong quân thÆ°á»ng vẫn dùng lá»i nói ngá»t nhá» Nháºm, để ngầm dò ý. Äến lúc nà y, Sở bèn bảo Nháºm rằng:
- Chúng tôi vâng mệnh theo ông đánh dẹp, giặc Chỉnh đã bị giết, nhÆ°ng dÆ° đảng của y ở vùng đông nam vẫn chÆ°a dẹp yên, vua Lê vẫn còn chạy trốn ở ngoà i, mà các quan cÅ©ng Ä‘á»u lẩn tránh. Nay ông cho Sùng nhượng công là m giám quốc, nhÆ°ng tôi xem lão ấy chỉ là phÆ°á»ng a dua không được tÃch sá»± gì, rốt cuá»™c chỉ là má»™t cục thịt trong cái túi da, là m sao mà sai khiến được kẻ khác? Từ khi có nÆ°á»›c Nam tá»›i nay, triá»u đại thay đổi không biết là mấy lần rồi. Thiên hạ nà o phải là của riêng ai. Liệu có thể lấy được thì cứ lấy Ä‘i, rồi đặt quan, chia chức để xây dá»±ng phên giáºu, là m cho tai mắt của má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u được má»™t phen đổi má»›i. Nếu có kẻ nà o lấy trá»™m danh nghÄ©a (ý nói những kẻ mượn tiếng phò Lê) thì cứ bảo là giặc, rồi Ä‘em quân tá»›i đánh, ai dám chống lại? Việc gì mà phải mượn đứa tôi đòi ngoà i chợ trông coi việc nÆ°á»›c, để hắn sắm vai ông chủ "tượng đất" trong vÆ°á»n; còn mình thì cứ đóng mãi trong thà nh, là m tụi lÃnh khách ở trá» nÆ°á»›c ngoà i?
Nháºm nói:
- Bá»n Nhưỡng, Tuyển chẳng qua hÆ¡i tà n thoi thóp; nắm lấy cánh tay tá»± nhiên phải đến. Vả ta xem bá»n bá» tôi nhà Lê chẳng có mặt nà o nhÆ° Äiá»n Äan nÆ°á»›c Tá», Vân TrÆ°á»ng nhà Hán (Äiá»n Äan là ngÆ°á»i há» vua Tá» Ä‘á»i Chiến quốc; Vân TrÆ°á»ng tức tên tá»± của Quan VÅ©, là bạn kết nghÄ©a của LÆ°u Bị thá»i Tam Quốc. Hai ngÆ°á»i Ä‘á»u có tà i trong việc đánh dẹp và giúp nhà vua khôi phục đất nÆ°á»›c); chẳng qua há» sợ binh oai của ta, nên sá»›m chiá»u dùng dắng đó thôi. Nếu ta hạ má»™t cái bảng, hẹn ngà y phải tá»›i cá»a quân, không tá»›i thì chém, chắc là chúng sẽ cởi áo mang roi đến xin chịu tá»™i. Äiá»u đó không phải là việc đáng lo. Chỉ vì lòng ngÆ°á»i đất Bắc còn nhá»› há» Lê, không thể không chiá»u theo lòng mong má»i của má»i ngÆ°á»i. Mượn hắn ra là m pho tượng gá»—, là cốt để chia rẽ đồ đảng của Chiêu thống, và rà ng buá»™c lòng dân Bắc Hà đó mà thôi. Chá»— đó không phải chá»— lÅ© các ông có thể biết được! Các ông khoẻ sức đánh tráºn, ta sẽ giao cho các ông chia Ä‘Æ°á»ng tiến đánh, rồi giữ lấy đất, là m bức trÆ°á»ng thà nh cho ta, há chẳng tốt Æ°? Äến lúc đó, cuá»™c thế xoay vần, tá»± nhiên có nhiá»u việc hay, Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°á»ng là m chủ không phải ta thì còn ai? Cần gì mà phải là m khách?
Sở im lặng ra vá», rồi bảo vá»›i Lân rằng:
- Lão tiết chế tháºt khinh ngÆ°á»i quá. Hắn có tà i đức, trà lược gì mà dám coi bá»n ta là tụi lÃnh tráng? Xem hắn từ khi và o thà nh đến nay, đã là m được việc gì? Thúc ép dân phải gấp rút đắp luỹ và phò Lê Duy Cáºn là m giám quốc, Ä‘á»u là sắp sẵn cái mÆ°u là m phản, để hòng tranh già nh vá»›i chủ ta. Äã không biết lấy giặc Chỉnh là m răn, trở lại muốn bắt chÆ°á»›c nó. Không muốn sống lại muốn chết, thì cứ cho hắn Ä‘i theo Chỉnh, để răn những kẻ khác!
Sở bèn lượm lặt các việc là m của Nháºm, cho là tá»™i trạng là m phản, lấy Lân là m chứng, rồi ngầm sai ngÆ°á»i vá» Nam báo vá»›i Bắc bình vÆ°Æ¡ng (theo CÆ°Æ¡ng mục thì Nháºm có là m những việc trái phép, nhÆ° tá»± đúc ấn chÆ°Æ¡ng, chuyên quyá»n trong việc cất nhắc, xếp đặt quan chức, v.v... NhÆ°ng bên cạnh đó, Sở vốn có hiá»m khÃch vá»›i Nháºm, nên đã dâng máºt thÆ° vu oan cho Nháºm là m phản). Bắc bình vÆ°Æ¡ng nói:
- Thằng Võ Văn Nháºm đáng chết tháºt! Ta vẫn biết hắn thế nà o rồi cÅ©ng là m phản, quả nhiên không sai.
Tức thì Bắc bình vÆ°Æ¡ng hạ lệnh tiến ra Bắc, đốc thúc các quân bá»™ và quân kỵ mã ngà y đêm Ä‘i gấp. Chừng hÆ¡n mÆ°á»i ngà y, đến thà nh Thăng Long. Bấy giỠđồng hồ vừa nhá» giá»t xuống đến trống canh tÆ°, Nháºm Ä‘ang ngủ say trong phủ. Sở được tin, liá»n dặn ngÆ°á»i do Bắc bình vÆ°Æ¡ng sai đến phải giấu kÃn việc ấy, không được báo cho Nháºm biết; rồi sai ngÆ°á»i ngấm ngầm ra ngoà i thà nh đón Bắc bình vÆ°Æ¡ng. NgÆ°á»i nhà và ngÆ°á»i xung quanh Nháºm cÅ©ng Ä‘á»u không ai biết gì. Chốc lát, Bắc bình vÆ°Æ¡ng và o thà nh, đến thẳng chá»— Nháºm nằm, Nháºm cÅ©ng vẫn chÆ°a biết. Bắc bình vÆ°Æ¡ng liá»n sai võ sÄ© là Hoà ng Văn Lợi đâm chết Nháºm rồi khênh xác ra sau phủ Ä‘Æ°á»ng (cÅ©ng theo CÆ°Æ¡ng mục, lúc Nguyá»…n Huệ đến, Nháºm ra ngoà i thà nh đón, Nguyá»…n Huệ liá»n nhÆ°á»ng ngá»±a Ä‘ang cưỡi và lá»ng che cho Nháºm và o thà nh, lại an ủi vá»— vỠôn tồn. Sau đó, Nguyá»…n Huệ má»›i bắt Nháºm Ä‘em tra khảo và giết chết).
Má» sáng, Bắc bình vÆ°Æ¡ng truyá»n lệnh cho Sở là m chức đại tÆ° mã, thống lÄ©nh quân Ä‘á»™i thay Nháºm, lúc đó quân lÃnh má»›i biết.
Hôm ấy, Bắc bình vÆ°Æ¡ng cắt đặt lại quan chức: Äô đốc nghÄ©a hoà hầu là m trấn thủ trấn SÆ¡n Nam; Lôi quang hầu (có bản chép Tuyết quang hầu) là m trấn thủ trấn SÆ¡n Tây; Nguyệt quang hầu là m trấn thủ trấn Kinh Bắc; Hám hổ hầu (có bản chép Hô hổ hầu) là m trấn thủ trấn Hải DÆ°Æ¡ng. Còn Giác hoà hầu coi giữ bá»™ Hình, chánh ngôn hầu coi bá»™ Há»™, Ước thiện hầu coi bá»™ Lá»…, Lá»™c tà i hầu coi bá»™ Lại, và đá»u kiêm nhiệm chức hiệp trấn. Bắc bình vÆ°Æ¡ng lại bảo há» tiến cá» những ngÆ°á»i mà há» hiểu biết, chia ra cho là m quan ở các huyện. Võ thì chia ra chức suất, chức ná»™i; văn thì chia ra chức tri, chức ngoại. Cả sáu trấn (theo Dụ am văn táºp, dÆ°á»›i triá»u Tây SÆ¡n, các trấn ở Bắc Hà được chia lại thà nh 7 ná»™i trấn và 6 ngoại trấn. Äây là 6 ngoại trấn: Lạng SÆ¡n, Cao Bằng, Tuyên Quang, HÆ°ng Hoá, Thái Nguyên, Yên Quảng) Ä‘á»u do Sở tuỳ theo tà i năng mà cắt đặt ngÆ°á»i, sau đó bẩm lên xin cấp văn bằng, rồi cho ai nấy lÄ©nh quân bản bá»™ vá» trấn của mình. Bắc bình vÆ°Æ¡ng lại hạ chỉ vẫn để con thứ tÆ° của tiên hoà ng nhà Lê là Lê Duy Cáºn là m giám quốc, coi việc tế tá»±, và cho đòi hết thảy các quan văn võ phải tá»›i cá»a khuyết, chá»±c sẵn ở nhà bá»™ Lá»…, rồi theo viên lá»… quan là Võ Văn Ước và o yết kiến.
Bấy giá» viên quan văn là Ngô Thì Nháºm và o yết kiến trÆ°á»›c, Ước tưởng lầm là hoà ng tá» nhà Lê, liá»n má»i cùng ngồi vá»›i mình. Tiếp đó, bá»n Lê Phiên đến, Ä‘á»u lạy ở dÆ°á»›i sân, Ngô Thì Nháºm trong bụng rất áy náy, vá»™i đứng dáºy Ä‘i ra. Ước lấy là m lạ không biết là ai, bèn há»i:
- NgÆ°á»i vừa ngồi đây là ai thế?
Có ngÆ°á»i trả lá»i:
- Văn ban Ngô Thì Nháºm đấy!
Ước giáºn mà rằng:
- Ta vâng mệnh cai quản tất cả, sao lại được vô lá»… nhÆ° váºy?
Rồi Ước tức tốc sai ngÆ°á»i theo bắt.
Ngô Thì Nháºm đã biết trÆ°á»›c chuyện đó, nên lúc ra, vá»™i và ng trốn tránh ngay. Äến tối, Nháºm và o yết kiến viên trung thÆ° lệnh Ká»· lá»… hầu là Trần Văn Ká»·.
Ká»· ngÆ°á»i Thuáºn Hoá, vốn có văn há»c, là báºc danh sÄ© ở Nam Hà . Năm Äinh dáºu (1777) niên hiệu Cảnh hÆ°ng, Ká»· thi ở trấn Ä‘áºu giải nguyên. Năm Máºu tuất (1778), Ká»· tá»›i kinh thi há»™i, sÄ© phu ở Bắc Hà , Ká»· có giao thiệp quen biết Ãt nhiá»u. Năm BÃnh ngá» (1786), Bắc bình vÆ°Æ¡ng đánh lấy thà nh Phú Xuân, sai ngÆ°á»i tìm Ká»· há»i việc Nam, Bắc. Ká»· đối đáp rất nhanh và rất hợp ý, nên Bắc bình vÆ°Æ¡ng rất trá»ng, cho ở và o chá»— "mà n trÆ°á»›ng" (nÆ¡i ở của báºc tÆ°á»›ng soái), việc gì cÅ©ng bà n vá»›i Ká»·, lúc nà o cÅ©ng gần bên Ká»·, không mấy khi xa rá»i.
Lúc ấy Ngô Thì Nháºm tá»›i gặp Ká»·, nói rõ tình trạng mình xúc phạm tá»›i Ước, sợ bị hãm hại nên không dám đến, chứ không phải dám trốn tránh, rồi nhá» Ká»· giải cứu cho. Ká»· nói:
- Nghe ông là báºc kỳ tà i, không may bị tiếng gièm pha, trốn tránh hÆ¡n năm sáu năm, sá»± tÃch luỹ cà ng thêm tinh tuý. Nay ra ứng dụng vá»›i Ä‘á»i, chÃnh là hợp thá»i. Tôi đã Ä‘em tên ông trình vá»›i chúa thượng khen tà i ông có thể dùng là m việc lá»›n. May mắn nay được chúa thượng rủ lòng yêu mến, đã sai tôi tìm ông, váºy không phải cần gì đến ông Ước!
Tức thì Ká»· Ä‘Æ°a Nháºm và o yết kiến Bắc bình vÆ°Æ¡ng. Bắc bình vÆ°Æ¡ng nói:
Ngà y trÆ°á»›c, ngÆ°Æ¡i vì chúa Trịnh không dung, má»™t mình bá» nÆ°á»›c mà đi. Nếu ta không đến đây, ngÆ°Æ¡i là m sao được thấy bóng mặt trá»i? Có nhẽ đó là ý trá»i muốn để dà nh ngÆ°á»i tà i cho ta dùng. Váºy ngÆ°Æ¡i hãy cố gắng mà lo việc báo đáp, thế là được.
Ngô Thì Nháºm ráºp đầu tạ Æ¡n. Bắc bình vÆ°Æ¡ng ngoảnh lại bảo Ká»·:
- Äây là ngÆ°á»i do ta gây dá»±ng lại, nên thảo ngay tá» chế phong là m chức tả thị lang bá»™ Lại, tÆ°á»›c Tình phái hầu, cùng vá»›i Văn Ước coi tất cả các quan văn võ của nhà Lê.
Hôm sau các quan lục tục kéo đến, lá»… quan Ä‘Æ°a và o lạy ở Ä‘iện ChÃnh trung. Bắc bình vÆ°Æ¡ng đòi hết lên sảnh Ä‘Æ°á»ng mà bảo:
- Vua Lê do ta láºp lên, nhÆ°ng là ngÆ°á»i tối tăm nhu nhược, không thể gánh nổi công việc. Sau khi ta vá» Nam, liá»n bị Nguyá»…n Hữu Chỉnh sai khiến tá»± rÆ°á»›c lấy bại vong, đất nÆ°á»›c nà y dù ta không lấy thì cÅ©ng bị ngÆ°á»i khác lấy mất. Nay ta để Sùng nhượng công là m giám quốc, các ngÆ°Æ¡i hãy cố gắng ở lại giúp đỡ ông ta. Ta tháºt không muốn lấy Bắc Hà để kiếm lợi, nay mai lại sắp vá» Nam. NhÆ°ng vì sợ tá»± hoà ng tranh già nh cùng giám quốc, thà nh ra ta là m Æ¡n mà lại hoá ra gây loạn cho há», nên ta phải để viên đại tÆ° mã là Ngô Văn Sở ở lại trông nom việc binh, chá» khi bốn cõi tạm yên, ta sẽ gá»i vá».
Trăm quan từ giã lui ra, rồi nói riêng với nhau:
- Bắc bình vÆ°Æ¡ng tạm dùng lá»i nói ngá»t để giá ngá»± chúng ta, chứ không phải tháºt bụng. Văn Sở cầm quân ở đây, thì Sùng nhượng công là m gì mà có nÆ°á»›c? Há»… cá» Ä‘á»™ng gì liá»n bị há» nắm lấy cánh tay, ông ấy còn là m được chi? Và nhÆ° cây tầm gá»i, bám và o cà nh cây khác, rá»… không bén đất, sống lâu dà i là m sao được? Chúng ta, ngÆ°á»i nà o có thể Ä‘i theo vua lo việc khôi phục thì Ä‘i Ä‘i, nếu không thì nên ẩn xa cho sạch mình, chá»› để cho ngÆ°á»i ta lừa phỉnh mà rÆ°á»›c lấy vạ.
Sùng nhượng công cũng biết như thế, nên đã phải than rằng:
- Ta nay tiếng là là m giám quốc, tháºt ra chỉ là má»™t ông từ giữ Ä‘á»n. NhÆ°ng vì miếu xã ở cả đây, bá» Ä‘i thì Ä‘i đâu? Thôi thì cÅ©ng Ä‘Ã nh cam lòng nhÆ° thế, không hối háºn gì nữa váºy!
Qua và i ngà y, Bắc bình vÆ°Æ¡ng dẫn quân vá» Nam. TrÆ°á»›c khi lên Ä‘Æ°á»ng, vÆ°Æ¡ng chá»n năm sáu viên văn thần là bá»n Phan Huy Ãch, Nguyá»…n Thế Lịch, Ninh Tốn, Nguyá»…n Bá Lan..., phong cho quan tÆ°á»›c: Ãch là m chức tả thị lang bá»™ Há»™, tÆ°á»›c Thuỵ nham hầu, được Ä‘Æ°a vá» Nam (bản chữ Hán chép cả Ngô Thì Nháºm cÅ©ng được Ä‘Æ°a vá» Nam; đó là chép lầm). Còn bá»n Lịch, Tốn, Lan..., thì Ä‘á»u được phong chức hà n lâm trá»±c há»c sÄ©, theo đại tÆ° mã Sở ở lại đất Bắc. Nguyá»…n Hoà n và Phan Lê Phiên Ä‘á»u xin vá» dưỡng nhà n, nhÆ°ng vẫn được Bắc bình vÆ°Æ¡ng cho giữ nguyên chức tÆ°á»›c, và sai bá»™ Lá»… cấp phát giấy tá» cho há» trở vá» là ng xóm. Tham tụng là Bùi Huy BÃch, thiêm đô là Nguyá»…n Huy Trạc Ä‘á»u có đến kinh, nhÆ°ng không chịu cho dẫn và o lạy chà o. Rồi Ä‘ang đêm BÃch trốn, còn Trạc thì tá»± tỠở Ä‘Ã i Ngá»±-sá».
Những ngÆ°á»i trốn tránh không chịu ra thì có phó đô ngá»± sá» Nguyá»…n Äình Giản, tham tri chÃnh sá»± Lê Duy Äản, Phạm Äình DÆ°, đồng xu máºt viện Nguyá»…n Duy Hạp, Phạm Trá»ng Huyến, thiêm sai công phiên Phạm Quà ThÃch, đô cấp sá»± trung Nguyá»…n Äình Tứ, tất cả chỉ có bảy ngÆ°á»i mà thôi (theo CÆ°Æ¡ng mục, thì số ngÆ°á»i nà y gồm tám viên, mà có má»™t số tên khác hẳn đây).
Lại nói, bấy giá» vua Lê Ä‘ang ở huyện Lang Tà i, lại dá»i đến huyện Chà Linh. Các quan biết chá»— vua ở, nhiá»u ngÆ°á»i đến theo. Lê Ban ở Giáp SÆ¡n (cÅ©ng gá»i Hiệp SÆ¡n, nay là đất huyện Kinh Môn, Hải DÆ°Æ¡ng (Hải HÆ°ng)) Ä‘em má»™t trăm ngÆ°á»i nghÄ©a dÅ©ng đến yết kiến. Vua mừng lắm, phong cho là m chức ngá»± doanh sứ, tÆ°á»›c trung nhạc hầu.
Ban nói kÃn vá»›i vua rằng:
- TrÆ°á»›c đây, thần vá» Nghệ An, thấy nhân tình rất là căm phẫn, ghét Tây SÆ¡n nhÆ° cừu thù, nhiá»u ngÆ°á»i đã nhóm há»p ở rừng núi để cùng lo việc khởi nghÄ©a. Các báºc phụ lão nghe tin thần ở Bắc và o, Ä‘á»u lần lượt đến há»i nhà vua ở đâu, muốn cho con em Ä‘i theo. Nhân thể, thần má»›i cùng Ä‘i vá»›i há». Dá»c Ä‘Æ°á»ng qua cá»a biển, thần lấy Ä‘iá»u nghÄ©a khuyên dụ, nhiá»u ngÆ°á»i xin Ä‘em thuyá»n qua biển, hẹn nhau há»p ở ngoà i khÆ¡i phủ Kinh Môn (địa bà n phủ Kinh Môn (Hải DÆ°Æ¡ng) Ä‘á»i Lê rất rá»™ng, gồm cả má»™t số huyện của Quảng Yên và Kiến An hiện nay). Gần đây, thần được tin báo rằng: hiện có chừng hÆ¡n bảy chục chiếc thuyá»n và hÆ¡n ba trăm thuá»· thủ, khà giá»›i lÆ°Æ¡ng thá»±c đầy đủ, Ãt hôm nữa sẽ đến. Váºy xin xa giá ngá»± ra Giáp SÆ¡n, hạ chiếu cho Trần Quang Châu Ä‘em quân bản bá»™ há»™ vệ. Quân bá»™ do Châu thống lÄ©nh; mặt thuá»· thần xin đảm Ä‘Æ°Æ¡ng. Hai cánh quân nÆ°Æ¡ng tá»±a lẫn nhau. TrÆ°á»›c hãy khôi phục trấn Hải DÆ°Æ¡ng để là m nÆ¡i xa giá tạm nghỉ. Trấn ấy phÃa bắc có thể khống chế các huyện Từ SÆ¡n, Thuáºn Thà nh; phÃa nam thông vá»›i các phủ Thái Bình, Kiến XÆ°Æ¡ng, theo Ä‘Æ°á»ng Yên Quảng có thể đến thẳng Cao Bằng, và kéo luôn sang vùng Lạng SÆ¡n. CÆ¡ trung hÆ°ng không còn cách nà o khác nữa.
Vua Lê nghe theo, bèn hạ chiếu cho Châu là m chức đốc chiến ở đạo Kinh Bắc
Quân chÆ°a kịp tiến, thì vừa gặp lúc Äinh TÃch Nhưỡng ở Hải DÆ°Æ¡ng dâng tá» biểu xin theo Ä‘i đánh tráºn. Má»i ngÆ°á»i nghe tin, nói nhao lên rằng: "Nhưỡng là má»™t thằng chẳng ra là m sao. Bảo là có nghÄ©a Æ°? TrÆ°á»›c đây hắn đã toan giúp nhà chúa để chống lại mệnh lệnh nhà vua, lúc đầu phò quáºn Thuỵ, sau lại theo chúa án đô. Äến khi quáºn Thuỵ là m không nên việc và án đô bị thất bại, hắn Ä‘á»u bá» Ä‘i không nhìn. Bất nghÄ©a đến thế là cùng! Bảo là có tà i Æ°? ChÃnh hắn đã hai lần cầm quân chống giặc, thì má»™t lần thua ở Kim Äá»™ng, má»™t lần thua ở Ngô Äồng, chỉ chạy thoát được cái thân, không chết là may đấy thôi! Xem má»™t Ä‘á»i hắn, toà n không có nghÄ©a khÃ, lại không có tà i chiến đấu, chỉ cáºy thế con nhà tÆ°á»›ng, quen dùng khà thế đè nén ngÆ°á»i ta. Khi hắn má»›i vá» Hải DÆ°Æ¡ng, thả bá»™ hạ cÆ°á»›p bóc trong xứ. NgÆ°á»i ta coi hắn là giống diá»u quạ gian giảo và gá»i là giặc Nhưỡng. Hà o mục các huyện đã viết thÆ° cho nhau kể tá»™i các của hắn. HỠđã há»p nhau trong là ng Lai Cách, huyện Cẩm Già ng, hẹn nhau đến đánh phá Hà m Giang. Nhưỡng phải lui quân vá» huyện Bình Giang. Rồi nhân lúc ban đêm, kéo đến là ng Lai Cách, giết hại không biết bao nhiêu ngÆ°á»i mà kể, đến ná»—i thây nằm ngổn ngang đầy đồng. Sá»± tà n nhẫn của hắn nhÆ° váºy, nên ngÆ°á»i Hải DÆ°Æ¡ng ai cÅ©ng coi hắn là kẻ thù. Nay dung nạp hắn, chẳng những vô Ãch mà còn mất lòng nhân dân Hải DÆ°Æ¡ng; tháºt là thất sách!".
Vua Lê cÅ©ng từng nghe tin: Nhưỡng bị má»i ngÆ°á»i không dùng đã ngấm ngầm Ä‘Æ°a thÆ° xin hà ng Tây SÆ¡n, nên lúc nà y cÅ©ng nghi ngá» không cho Nhưỡng theo Ä‘i đánh.
Các hà o mục ở trấn Hải DÆ°Æ¡ng nghe tin vua sang xứ đông, Ä‘á»u dâng tá» biểu, quyết xin đánh Nhưỡng.
Vì thế, Nhưỡng bối rối quá, tÃnh không còn chá»— nà o để dung thân liá»n phát cáu mà nói rằng:
- Vua đã không thương ta, ta còn cần gì vị nể vua?
Rồi Nhưỡng sai tên đồ đảng của y là Trần Liên đến Thăng Long ngấm ngầm tố cáo chá»— vua ở, và xin Văn Sở sai quân Ä‘i bắt. Ban đầu, Liên nghe tin vua lén lút ở trong nhà dân, chỉ có sáu bảy ngÆ°á»i theo, bèn báo cho Sở biết.
Sở há»i cặn kẽ, Liên vẽ rõ Ä‘Æ°á»ng Ä‘i cùng chá»— ở của vua, rồi nói:
- Và nhÆ° và o chùa trói má»™t lão trá»c lôi Ä‘i mà thôi!
Sở cÆ°á»i mà rằng:
- Nếu quả nhÆ° lá»i ngÆ°Æ¡i nói, sao ngÆ°Æ¡i không lôi cổ đến đây cho ta, còn xin quân là m gì?
Liên đáp:
- Lôi ông ta Ä‘i chẳng qua chỉ má»™t tên lÃnh cÅ©ng đủ, nhÆ°ng chúng tôi còn sợ danh nghÄ©a, nên không dám là m. Việc ấy cố nhiên là việc dá»…, nhÆ°ng lại khó đối vá»›i ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, xin ngà i xét cho chá»— đó!
Sở tin là tháºt, liá»n sai má»™t trăm tên lÃnh cùng Ä‘i vá»›i Liên. Không ngá» lúc ấy, Trần Quang Châu và Lê Ban đã đến chá»— vua ở, và quân lÃnh bảo vệ cÅ©ng không Ãt. Äêm ấy nghe báo quân Tây SÆ¡n vượt núi mà đến, hai ngÆ°á»i bèn chia hai Ä‘Æ°á»ng đánh dồn lại, và giết chết sạch. Liên chạy trốn và o hang núi được thoát, rồi chạy vá» Thăng Long báo tin. Văn Sở láºp tức cho má»™t đạo quân lá»›n Ä‘i Ä‘uổi vua Lê (theo CÆ°Æ¡ng mục, thì Äinh TÃch Nhưỡng đã đến vây đánh vua Lê hÆ¡n má»™t tháng. Sau có hai ngÆ°á»i ở Hải DÆ°Æ¡ng là Trần ÄÄ©nh và Hoà ng Xuân Tú đến cứu vua, chém giết hai ngÆ°á»i em của Nhưỡng. Nhưỡng má»›i phải bá» chạy). Vua má»›i đến Giáp SÆ¡n, các đạo quân cần vÆ°Æ¡ng còn chÆ°a nhóm há»p được hết. Chợt nghe tin quân địch sắp đến, Nhưỡng là m hÆ°á»›ng đạo. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u run sợ nói nhao nhao lên rằng: "Nhưỡng mà thông đồng vá»›i giặc thì Hải DÆ°Æ¡ng không thể ở được". Châu xin vua lại vá» huyện Chà Linh. Ban thì xin vua Ä‘i Yên Quảng. Má»i ngÆ°á»i Ä‘ang bà n bạc phân vân chÆ°a quyết, thì vừa lúc TrÆ°Æ¡ng Äăng QuÄ© và ngÆ°á»i con là TrÆ°Æ¡ng Äăng Thụ cưỡi chiếc thuyá»n biển từ phủ Kiến XÆ°Æ¡ng đến yết kiến vua. Thấy thế, QuÄ© bèn nói:
- Chà Linh là nÆ¡i đồi núi gáºp ghá»nh, tắt ngang sang Gia Bình thì lại là đồng ruá»™ng mênh mông. Ta quân Ãt sức hèn, đánh hay giữ Ä‘á»u không tiện. Còn Yên Quảng thì lại giáp vá»›i Hải DÆ°Æ¡ng, Ä‘Æ°á»ng sông, vÅ©ng biển, Ä‘á»u là cá»a ngõ ra và o của Nhưỡng. Hắn đã ăn ở hai lòng, thì đó cÅ©ng không phải chá»— yên là nh có thể trú ngụ. Trấn SÆ¡n Nam đất tốt dân đông, Ä‘inh tráng có thể luyện là m quân lÃnh, thóc gạo có thể trÆ°ng là m lÆ°Æ¡ng thá»±c, sông ngòi chằng chịt nhÆ° mạng nhện, cưỡi má»™t chiếc thuyá»n, bá» chá»— nỠđến chá»— kia, chẳng ai còn biết lối nà o mà tìm. Bệ hạ Ä‘ang lúc nhÆ° con rồng ẩn bóng, không đâu yên ổn bằng đấy.
Vua theo lá»i QuÄ©, bèn quyết ý dá»i vá» phÃa nam. Còn lá»i bà n của Châu và Ban thì vua Ä‘á»u không nghe. Rồi đó, vua yên uá»· hai ngÆ°á»i, sai Châu dẫn quân vá» Bắc, Ban thì Ä‘em thuyá»n biển lui vá» Biện SÆ¡n (núi Biện SÆ¡n ở vùng biển huyện TÄ©nh Gia, Thanh Hoá), chá» lệnh trÆ°ng phát. Thế là quân cần vÆ°Æ¡ng tan tác Ä‘i ra bốn phÃa, còn vua thì Ä‘i vá» phÃa nam.
Lúc tá»›i nÆ¡i, vua đóng ở huyện Chân Äịnh, dùng nhà Äăng QuÄ© là m nÆ¡i hà nh tại. QuÄ© Ä‘Æ°a con em và ngÆ°á»i trong há» tá»›i lạy chà o, vua Ä‘á»u ban cho quan tÆ°á»›c, sai há» chia nhau Ä‘i các là ng, các huyện chiêu má»™ quân nghÄ©a dÅ©ng. Xa gần nô nức hưởng ứng, Ä‘á»u xin há»p quân cần vÆ°Æ¡ng, hẹn ngà y cùng đến, thuyá»n bè kể có hà ng nghìn, quân lÃnh có tá»›i và i vạn. Các tay hà o mục Ä‘á»u đến, vua tá»± mình ra yên uá»· há». Rồi sai Äăng QuÄ© chia quân là m năm đạo, trong từng đạo lại đặt ra các chức thống lệnh, đốc chiến, tham quân, đốc hÆ°á»›ng má»—i chức má»™t viên, láºp thà nh cÆ¡ Ä‘á»™i, chá» ngà y xuất phát.
Viên ná»™i hà n là Lê Xuân Hạp bảo Äăng Thụ rằng:
- Quân lữ là việc lá»›n, không thể khinh suất. TrÆ°á»›c hết nên Ä‘iểm số quân, kén lấy ngÆ°á»i cÆ°á»ng tráng sung là m chiến sÄ©, cứ năm chục ngÆ°á»i là m má»™t Ä‘á»™i, năm Ä‘á»™i là m má»™t cÆ¡, năm cÆ¡ là m má»™t đạo, do viên thống đạo đốc suất. Những ngÆ°á»i còn lại thì để dùng và o việc chuyên chở và sai khiến, chá»› để quân lÃnh không tinh nhuệ lẫn lá»™n và o, tiếng là có số mà vô dụng. Nay nên kê rõ danh sách, dẫn và o bái mạng, để nhà vua ban cho binh phù, trao cho quân luáºt. Viên thống đạo vâng mệnh lệnh triá»u đình; các cÆ¡ Ä‘á»™i thì chịu sá»± tiết chế của viên thống đạo. NgÆ°á»i nà o tuân theo mệnh lệnh thì có trá»ng thưởng; ngÆ°á»i nà o không nghe mệnh lệnh thì bị tá»™i chém. Sao cho quân lÃnh Ä‘á»u hăng hái và biết khuôn phép, sau đó má»›i có thể Ä‘Æ°a ra tráºn mạc. Binh là việc dữ, chiến là việc nguy, không phải là trò trẻ con.
Thụ nói:
- Ngà y nay chÃnh là lúc Ä‘ang cần gấp rút thu phục lòng ngÆ°á»i, má»i việc hãy tạm giản dị, chÆ°a thể buá»™c ngay há» và o khuôn phép được!
Hạp nói:
- Thu nạp được nhiá»u ngÆ°á»i mà dùng không được chỉ sợ há» thấy giặc là chạy, rồi lại còn già y xéo lẫn nhau nữa, thì dù nhiá»u cÅ©ng chẳng là m gì. Sao không nghÄ© đến việc cụ lá»›n đại thần nhà ta đã cố sức khuyên nhà vua qua sứ SÆ¡n Nam, ông là con ngà i, vâng mệnh cầm quân, vạn nhất mà bị vấp ngã, tá»™i ấy tại ai?
Thụ không nghe, chỉ gá»i các hà o mục đến mà phân phái bằng miệng, tuyệt nhiên không có sổ sách gì để có thể tra cứu. Bởi váºy, đến khi có việc cần sai khiến, Thụ Ä‘á»u lá» má» không biết đâu mà lần, đến ná»—i phải chạy Ä‘i há»i lăng xăng khắp nÆ¡i, trong quân ngÅ© chẳng còn có ká»· luáºt gì nữa. QuÄ© cÅ©ng không biết, gá»i Thụ há»i vá» việc quân thì Thụ thÆ°a:
- Các đạo nay đã tá» tá»±u, quân số rất nhiá»u, ai cÅ©ng hăng hái đánh giặc. Xin đánh má»™t tráºn để láºp công!
QuÄ© cho là phải, tâu xin chá»n ngà y xuất quân. Vua có ý ngần ngại mà rằng:
- Ta nghe những ngÆ°á»i giá»i vá» chiến tráºn, trÆ°á»›c hết phải lo đến việc thua, rồi sau má»›i thắng được ngÆ°á»i. Nay ta xem thuyá»n bè thì Ä‘á»u là thuyá»n câu, thuyá»n chà i, quân lÃnh thì Ä‘á»u là những kẻ chợ búa ô hợp, dùng quân ấy mà đánh, có chắc là không bị thua chăng? NghÄ© đến cái cảnh sau lúc trốn chạy, cùng má»™t và ngÆ°á»i bá» tôi lo việc dá»±ng lại cÆ¡ nghiệp, thì trẫm dù không thể khôi phục được xă tắc cÅ©ng quyết chết vá»›i xã tắc, thỠđánh nhau vá»›i giặc đến cùng, chá»› có sợ gì xuất quân? NhÆ°ng trẫm muốn là m việc gì cÅ©ng phải tÃnh kế vạn toà n, ngõ hầu khá»i mang tiếng là vì khinh suất, vá»™i và ng mà chuốc lấy vạ bại vong.
Quĩ ngoảnh lại bảo Thụ:
- Thánh thượng bảo nhÆ° váºy, con nghÄ© thế nà o?
Thụ nói:
- Ngà y nay, Ä‘iá»u mà mình trông cáºy, ấy là lòng ngÆ°á»i. Má»i ngÆ°á»i ai cÅ©ng kÃnh mến Æ¡n đức của thánh thượng, căm thù vá»›i giặc, nguyện xin đánh má»™t tráºn lá»›n, giết cho hết giặc. Lòng ngÆ°á»i nhÆ° thế, đánh đâu không tan? Äẽo cây gáºy có thể quáºt ngã được nÆ°á»›c Sở, dá»±ng ngá»n tre có thể là m mất nhà Tần (trong sách Mạnh tá», lá»i Mạnh tá» nói vá»›i LÆ°Æ¡ng Huệ vÆ°Æ¡ng có câu: Chế đình khả dÄ© thát Tần, Sở chi kiên giáp lợi binh, nghÄ©a là đẽo cây gáºy có thể đánh bạt giáp bá»n gÆ°Æ¡m sắc của quân Tần, Sở. Theo Bắc sá», cuối Ä‘á»i Tần, Trần Thắng và Ngô Quảng khởi binh, chỉ dùng cây cối là m gÆ°Æ¡m dáo, dá»±ng ngá»n tre lên là m cá» mà đánh bại quân Tần); huống chi số quân nà y và số thuyá»n nà y, há không đủ giết chết quân giặc hay sao? Nếu cứ muốn quân lÃnh quen thạo tráºn mạc, thuyá»n bè phải đủ lầu gác, thì trÆ°á»›c đây quáºn Thạc, quáºn Nhưỡng Ä‘á»u là những viên tÆ°á»›ng trải qua trăm tráºn, lÃnh thuá»· bá»™ các doanh mà há» thống lÄ©nh Ä‘á»u là quân tinh nhuệ, hùng dÅ©ng, sao cÅ©ng không thể thà nh công mà lại phải tan vỡ? Váºy thần xin thả thuyá»n ngược dòng mà lên, quyết chiến vá»›i giặc. Xe nhà vua tá»›i sông, quân sÄ© hăng lên gấp trăm, chẳng qua năm ngà y, có thể lấy lại kinh thà nh. CÆ¡ há»™i nà y không nên bá» lỡ!
Vừa lúc ấy Nguyá»…n Viết Tuyển Ä‘Æ°a binh thuyá»n đến đón vua. Nhân thế, Äăng QuÄ© khuyên nhà vua cho xuất quân.
Nguyên trÆ°á»›c, Tuyển là ngÆ°á»i cùng huyện vá»›i Hữu Chỉnh, là m bá»™ tÆ°á»›ng của Chỉnh, cùng vá»›i Chỉnh vượt biển và o vá»›i Tây SÆ¡n, xông pha những nÆ¡i nguy hiểm, không há» rá»i bên cạnh Chỉnh. Äến lúc Chỉnh vá» nÆ°á»›c và đắc chÃ, liá»n tiến Tuyển vá»›i vua, nói là tà i Tuyển có thể Ä‘Æ°Æ¡ng nổi má»™t mặt. Vua bèn hạ chiếu cho Tuyển là m trấn thủ trấn SÆ¡n Nam, thống lÄ©nh năm ngà n lÃnh bá»™ và bảy chục chiến thuyá»n.
Tuyển giá»i vá» thuá»· chiến, nên khi Chỉnh có hiá»m khÃch vá»›i Tây SÆ¡n, sợ Văn Nháºm lợi dụng lúc sÆ¡ hở mà đi Ä‘Æ°á»ng biển đến, Chỉnh bèn sai Tuyển đóng đồn ở cá»a biển Äại Hoà ng, Ä‘em quân Ä‘i tuần ngoà i biển để dò la tin địch. Äến lúc kinh sÆ° tan vỡ, Chỉnh Ä‘Æ°a vua chạy sang Kinh Bắc, Tuyển không được biết. Sau đó tin báo đến nÆ¡i, Tuyển má»›i láºt Ä‘áºt ở biển rút vá» trấn, mÆ°u đóng giữ đất ấy để chống vá»›i địch. Văn Nháºm đã có lần đánh Tuyển, nhÆ°ng không hạ được. Äến khi Văn Sở lên thay Nháºm, muốn dá»— Tuyển vá» hà ng, bèn sai ngÆ°á»i và o Nghệ An, bắt cha và vợ Tuyển ra Thăng Long. Rồi sai vợ Tuyển cầm thÆ° cha Tuyển viết để dụ Tuyển, đồng thá»i lại Ä‘Æ°a tin rằng: "Nếu Tuyển không mau mau đầu hà ng, thì sẽ giết cha!".
Tuyển lấy thư của cha, khóc và nói:
- Äá»i ngÆ°á»i có ba đấng bá» trên thì hoà ng thượng là vua ta, Bằng công là thầy ta; mệnh cha không dám không theo, nhÆ°ng thù của vua và thầy không thể không trả. Giả sỠđầu hà ng mà được trá»n đạo nuôi cha, trở vá» quê hÆ°Æ¡ng há» hà ng là m ngÆ°á»i nông dân huyện Chân Phúc cho hết Ä‘á»i, thì dù được đằng ná» mất đằng kia, ta cÅ©ng cam lòng. Song chỉ sợ bị lừa dối, rÆ¡i và o tay quân Ä‘á»™c ác, cả mình ta cÅ©ng bị nó giết hại, thì trung hiếu Ä‘á»u há»ng, để tiếng cÆ°á»i cho ngà n Ä‘á»i, là m kẻ ngu dại trong thiên hạ, nhÆ° thế rất là không nên.
Rồi đó, Tuyển dặn vợ trở vá» từ tạ vá»›i cha. Cha Tuyển được tin, biết Tuyển không có ý cứu mình, bèn ngá»a mặt lên trá»i mà than rằng:
- Äã không có thể cầu sống vá»›i con thì còn xin sống vá»›i ngÆ°á»i khác là m gì? Giả sá» nó là m được nhÆ° VÆ°Æ¡ng Lăng (Ä‘á»i Hán, VÆ°Æ¡ng Lăng là má»™t tÆ°á»›ng giá»i của Hán Cao-tổ; khi Sở Hạng VÅ© đánh nhau vá»›i Hán, bắt mẹ VÆ°Æ¡ng Lăng, rồi buá»™c phải viết thÆ° dụ con vá» hà ng, nhÆ°ng bà không chịu, tá»± ấn cổ và o mÅ©i gÆ°Æ¡m mà chết để cho con má»™t lòng phò Hán), thì dù có chết nhÆ° bà mẹ Lăng, ta cÅ©ng không hối tiếc. NhÆ°ng ta xem nó chỉ nhÆ° con lợn, con chó, khó lòng mà là m được nhÆ° thế. Chết khi chÃnh mắt trông thấy nó thất bại, thà rằng chết trÆ°á»›c còn hÆ¡n!
Sở biết ý ông ta, liá»n sai ngÆ°á»i canh giữ rất nghiêm ngặt, và nói:
- Tuyển đã không có ý hà ng, thì ta cũng không thể nuôi giặc.
Rồi Sở tự đem quân đi đánh Tuyển, đưa cả cha và vợ Tuyển đi theo. Sở sai đại đô đốc Nguyễn Văn Tuyết thống lĩnh thuỷ quân, còn mình thì thân hà nh đem bộ binh cùng Phan Văn Lân chia là m hai cánh tả hữu, men theo hai bỠsông cái, cùng tiến lên.
Äến bến Thanh Trì, Sở bắt được má»™t tên do thám của Tuyển, tra há»i thì y nói:
- Tuyển chỉ có tám chục chiếc chiến thuyá»n, đóng ở cá»a ải Hà m Tá», mà không có quân bá»™. LÆ°Æ¡ng thá»±c toà n lấy của dân, năm ngà y má»™t kỳ, nhÆ°ng cÅ©ng không được Ä‘á»u đặn. Quân của Tuyển có khi buá»™c thuyá»n ở ven bá» sông, rồi và o nhà dân cÆ°á»›p bóc, má»i ngÆ°á»i ai cÅ©ng chán ghét, thế không thể nà o đóng lâu ở đấy được. Gần đây, Tuyển lại sai đắp luỹ đất ở sông Hoà ng Giang, đốc thúc công dịch rất gấp. Nghe đâu ông ta sắp lui vỠđấy để là m chÆ°á»›c cố thủ.
Nhá» váºy, Sở biết rõ tình hình hÆ° thá»±c của Tuyển, liá»n bảo vá»›i Lân rằng:
- Quân ta chuyến nà y bắt Tuyển như bắt đứa trẻ con, không khó gì cả!
Sở bèn há»p quân bá»™, chia là m hai đạo, nhân đêm tối tiến vá» phÃa nam, vòng ra sau quân Tuyển, phục kÃch ở hai bên bá» sông, đợi khi thuá»· quân giao chiến vá»›i quân Tuyển và nghe thấy tiếng súng nổ, thì láºp tức giục trống, hò reo xông lên, hai cánh cùng nhắm thuyá»n quân của Tuyển mà bắn.
Rồi đó, hai bên giao chiến ở vùng huyện Kim Äá»™ng, quân Tuyển bất lợi, phải theo nÆ°á»›c xuôi chèo gấp vá» nam. Sở thừa thế vẫy quân Ä‘uổi theo. Äến sông Hoà ng Giang, quân Tuyển dá»±a và o luỹ đất để giữ thế thủ, hai mặt thuá»· bá»™ nÆ°Æ¡ng tá»±a lẫn nhau để chống vá»›i quân Sở.
Lúc Tuyển thua ở Kim Äá»™ng, sÄ© dân mạn xuôi Ä‘á»u chÆ°a ai biết. Trông thấy thuyá»n bè đầy sông, cá» quạt rợp trá»i, há» cho là quân Tuyển thế nà o cÅ©ng thắng tráºn. Lại nghe vua Lê ở Chân Äịnh, Tuyển đã cho thuyá»n Ä‘i đón, xe vua sắp đến, nên ai cÅ©ng nô nức mừng rỡ, tranh nhau Ä‘em Ä‘inh tráng, mở cá» gióng trống để đón quân vua. Tuyển thấy dân tình nhÆ° thế, nên má»›i dâng biểu tâu xin nhà vua ngá»± ra coi quân. Äăng QuÄ© cÅ©ng hết sức chủ trÆ°Æ¡ng việc nhà vua thân chinh. Vua Lê bất đắc dÄ© phải gắng gá»i nghe theo. Nhân dân vùng ven sông trông thấy tà n lá»ng nhà vua, Ä‘á»u xúm xÃt trên bá», chen chúc đứng xem cháºt nhÆ° nêm cối. Ai nấy Ä‘á»u nói: "Vua ta đến đấy!" Rồi bảo nhau vái lia lịa và tung hô "vạn tuế".
Xe vua Ä‘i sang hÆ°á»›ng bắc, đến sông Ngô Äồng, chợt thấy má»™t ngÆ°á»i há»›t hÆ¡ há»›t hải chạy vá» phÃa nam. Quân lÃnh liá»n bắt lại, há»i cá»› sao mà chạy. NgÆ°á»i ấy miệng run cầm cáºp, không thể nói được, chỉ giÆ¡ ngón tay trá» vá» má»™t là ng ở đằng xa, hồi lâu má»›i đáp:
- Giặc... đến... nơi... rồi!
Má»i ngÆ°á»i cùng lên trên cao mà nhìn thì thấy thấp thoáng ở trong đám cây cối um tùm, có má»™t toán quân Ä‘ang từ phÃa tây Ä‘i tá»›i, cá» quạt khi má» khi tá». Ai nấy Ä‘á»u nói: "Äúng là bá»™ dạng quân Tây SÆ¡n". Há» vá»™i và ng xuống thuyá»n, tâu rõ vá»›i vua. Vua nói:
- Quân Tuyển đóng ở phÃa trÆ°á»›c, quân giặc sao lại vượt qua mà đến đây được?
Rồi nhà vua sai Xuân Hạp lên bá», dùng ống viá»…n kÃnh để xem. Hạp xem đúng là quân Tây SÆ¡n, nhÆ°ng sợ quân sÄ© kinh sợ, bèn trở lại tâu rằng:
- Bá»™ dạng toán quân ấy chÆ°a được rõ rà ng, nhÆ°ng quân Tây SÆ¡n xuất quá»· nháºp thần, rất là khó lÆ°á»ng. Äá» phòng việc bất trắc, đó là phép Ä‘á»i xÆ°a. Váºy xin tạm dá»i thuyá»n ngá»± sang bá» bên đông xem sao?
Vua cho là phải.
Thì ra lúc bắt đầu Ä‘i đánh Tuyển, Sở đã dùng thuá»· quân thẳng theo dòng sông xuôi xuống là m chÃnh binh; lại ngầm sai đô đốc Nguyá»…n Văn Hoà lÄ©nh đạo khinh binh do Ä‘Æ°á»ng Bình Lục, Thiên Thuá»· vòng lại là m kỳ binh, để đánh úp phÃa sau. NhÆ°ng Tuyển không há» biết.
Quân hai bên đánh nhau má»›i được và i hiệp, Tuyển sai tÆ°á»›ng sÄ© đặt súng bảo long ở trên bá» sông, để bắn quân địch. Chợt thấy quân địch trói cha và vợ Tuyển ở đầu thuyá»n, rồi chèo thuyá»n vun vút xông lên phÃa trÆ°á»›c. Tuyển trông thấy, khóc và nói:
- Con bắn cha là trái vá»›i đạo trá»i!
Äoạn Tuyển vá»™i vã thét quân sÄ© thôi bắn, và lui và o trong luỹ để cố thủ.
Bá»—ng nghe tiếng súng ầm ầm nhÆ° sấm, khói lá»a ngút trá»i, quân lÃnh hoảng sợ, Ä‘á»u nói nhao lên rằng: "Giặc đã chặn mất Ä‘Æ°á»ng vá» rồi".
Há» bèn bá» chạy tan tác. Tuyển ngăn không nổi, liá»n cùng bá»™ hạ hÆ¡n trăm ngÆ°á»i nhằm phÃa nam sông Hoà ng Giang mà chạy.
Thuyá»n vua Lê đóng ở bá» phÃa đông hồi lâu, sau nghe tin quân Tuyển thua tráºn, quân Tây SÆ¡n xông ra bốn phÃa, chém giết rất giữ dá»™i, thì má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u mất hết hồn vÃa, bá» cả thuyá»n bÆ°á»›c vá»™i lên bá», cÆ°á»›p Ä‘Æ°á»ng mà chạy. Nhà vua thấy váºy, liá»n thuáºn theo dòng sông buông thuyá»n chạy vá» phÃa nam. Khi tá»›i má»™t ngã ba sông, không biết Ä‘i vá» ngả nà o, vua bèn sai gá»i gấp Äăng QuÄ© để há»i, nhÆ°ng đã không thấy QuÄ© ở trên thuyá»n nữa.
Lúc ấy gió bắc Ä‘ang mạnh, vua sai giÆ°Æ¡ng buồm thẳng ra biển mà đi. Bốn bá» mênh mang, mù mịt, trá»i nÆ°á»›c má»™t mà u, theo gió cưỡi sóng, lênh đênh trong biển khÆ¡i, việc sống chết lúc ấy tháºt không biết đâu mà lÆ°á»ng. Vua Lê ngÆ°á»›c mắt lên trá»i mà khấn rằng:
"Nếu trá»i không muốn bảo tồn dòng dõi há» Lê, thì xin nguyện Ä‘i theo hải mã đến chá»— Quảng lợi vÆ°Æ¡ng ở biển Nam Hải, không cần sống là m gì nữa".
Nói chÆ°a dứt lá»i, chợt thấy có má»™t chòm núi, Ä‘á»™t ngá»™t hiện ra giữa những lá»›p sóng, sau núi có chừng và i chục chiếc thuyá»n. Vua vá»™i và ng há»i ngÆ°á»i cầm lái, thì ra đã đến hải pháºn Biện SÆ¡n. Dần dần lại gần, thấy má»™t ngÆ°á»i báºn quần áo tráºn đứng ở đầu thuyá»n, nhìn kỹ chÃnh là Lê Ban.
Vua vừa mừng vừa thẹn, chÆ°a biết nói sao. Ban biết là thuyá»n vua, vá»™i và ng đến bái yết. Vua ứa nÆ°á»›c mắt mà nói:
- Ta hối không dùng kế của nhà ngÆ°Æ¡i, bị TrÆ°Æ¡ng Äăng QuÄ© là m lỡ. Biết trÆ°á»›c thế nà y, thà ở Giáp SÆ¡n mà thua, còn hÆ¡n là đến Chân Äịnh mà thua, thêm má»™t phen lặn lá»™i, chỉ tổ cho ngÆ°á»i ta chê cÆ°á»i. NhÆ°ng thôi, cÅ©ng là việc đã rồi. Còn bây giá» thì nên là m nhÆ° thế nà o?
Ban tâu:
- Thần nghe nói: "Có lắm nạn má»›i dấy được nÆ°á»›c, sá»± lo phiá»n mở rá»™ng thánh đức". Xin bệ hạ chá»› vì thế mà nhụt chÃ. Thua được là việc thÆ°á»ng của nhà binh. Và nhÆ° đánh cá», thua ván nà y bà y ván khác, cố là m sao cho có nÆ°á»›c cá» lạ hÆ¡n ngÆ°á»i, quy mô sắp sẵn rồi, má»›i có thể ra mặt. Hiện nay thế giặc quá mạnh, ta chÆ°a chiếm được má»™t mảnh đất nà o, không thể đánh nhau vá»›i chúng. Thần xin bệ hạ lên Ä‘Æ°á»ng và o Lam SÆ¡n là đất hÆ°ng vÆ°Æ¡ng của Thái tổ ngà y xÆ°a, lấy đó là m nÆ¡i bảo vệ xa giá, rồi sai ngÆ°á»i truyá»n dụ các tù trưởng của dân mÆ°á»ng mán. Há» Ä‘á»u là dòng dõi phiên thần, ai mà chẳng hăng hái? Thêm và o đó, lại thu nhặt quân hai xứ Thanh, Nghệ, há» Ä‘á»u là lÃnh túc vệ thân cáºn xÆ°a kia, ai là chẳng vui lòng Ä‘i theo? Thế rồi theo Ä‘Æ°á»ng ven núi, qua lại liên lạc vá»›i nhau. Quân ở ba trấn SÆ¡n Nam, SÆ¡n Tây, HÆ°ng Hoá xuôi dòng sông mà xuống, Ä‘á»™t ngá»™t từ trong núi kéo ra. Má»™t ngà y kia cả ba đạo đồng thá»i nổi dáºy, tiến thẳng đến đô thà nh. Cuá»™c trung hÆ°ng của triá»u ta xÆ°a kia, chÃnh là dùng cách ấy.
Vua nghe lá»i, liá»n theo Ä‘Æ°á»ng bá»™ Ä‘i vá» vùng Lam SÆ¡n, trấn Thanh Hoa. Rồi sai Ban qua đất Thiên Quan (tên phủ, gồm đất các huyện Nho Quan, má»™t phần huyện Gia Viá»…n (Ninh Bình) và má»™t phần huyện Lạc SÆ¡n (Hoà Bình) ngà y nay) dụ quáºn Thái; sai tôn thất Duy Lan tá»›i đất Phù Sùng dụ hai viên tù trưởng ở Tây LÄ©nh.
Hai viên tù trưởng nà y vừa má»›i qua lại hoà hảo vá»›i Tây SÆ¡n, không dám trở mặt ngay, há» Ä‘á»u nói:
- Chúng tôi mấy Ä‘á»i nhá» Æ¡n nặng của nhà nÆ°á»›c, há dám không hết lòng? NhÆ°ng mà kinh doanh nghiệp lá»›n, ắt phải tÃch luỹ lâu năm má»›i thà nh, không thể là m xong ngay trong khoảng mÆ°Æ¡i hôm. Äá»i xÆ°a Hán Cao-tổ, ÄÆ°á»ng Thái-tông còn phải khó nhá»c đến năm sáu năm. Váºy xin lượng thánh xét kỹ, hãy cứ lấy Lam SÆ¡n là m nÆ¡i ẩn náu, thÆ° thả để cho chúng tôi luyện táºp quân mã, sắm sá»a khà giá»›i, thu góp lÆ°Æ¡ng thá»±c, sá»a sang Ä‘Æ°á»ng sá, rồi má»›i có thể vâng mệnh nhà vua được. Nếu muốn là m gấp, e không phải sức của chúng tôi có thể là m nổi.
Lan vỠnói với vua rằng:
- Chúng nó tháºt không có lòng má»™ nghÄ©a, nên tạm dùng lá»i thoái thác để cá»± tuyệt ta. Chá»— nà y sÆ¡n lam chÆ°á»›ng khà không thể ở lâu. Váºy xin bệ hạ sÆ¡m sá»›m lo liệu, đừng để mất thì giá» vô Ãch.
Vua cho là phải, bèn láºp mÆ°u thay quần áo nhÆ° ngÆ°á»i thÆ°á»ng, trở vá» Kinh Bắc, tạm trỠở phủ Lạng Giang, sau lại dá»i ra phủ Từ SÆ¡n, ở nhà viên tham tri là Äình DÆ°. Do đó, bá»n Lê Äản, Doãn Lệ, Danh án, VÅ© Chiêu, VÅ© Trinh, Xuân Hạp lại lần lượt lui tá»›i chá»— vua ở. Vua cùng há» bà n mÆ°u tÃnh kế; Äình DÆ° nói:
- Nay bá» tôi nanh vuốt của nhà vua chỉ có ba ngÆ°á»i là Ban, Tuyển và Châu. Tuyển từ sau khi thua ở Hoà ng Giang, chạy vá» Nghệ An, nay không biết ở đâu? (theo CÆ°Æ¡ng mục, thì sau đó Tuyển ra Thăng Long xin hà ng Ngô Văn Sở, bị Sở giết chết) Châu bị Tây SÆ¡n lùng bắt, lẩn trốn và o hang núi, không còn thì giá» lo toan công việc. Ban vâng chỉ Ä‘i chiêu dụ, còn ở Thanh Hoa, cÅ©ng chÆ°a có tin tức gì. Hiện nay bệ hạ nÆ°Æ¡ng náu ở nÆ¡i thôn ổ, lÅ© thần Ä‘i lại luôn, sợ lâu dần có ngÆ°á»i biết, sẽ xảy ra tai biến bất trắc. Chi bằng bệ hạ hãy Ä‘i lên Cao Bằng, Huy Túc hiện còn hầu thái háºu ở đó. Trong thì dùng các phiên thần há»™ vệ, ngoà i thì dá»±a và o sá»± cứu viện của thiên triá»u, ngõ hầu má»›i có thể là m được việc.
Vua nói:
- TrÆ°á»›c kia, ta đã sai Ngô Thì Chà lên Cao Bằng (ở trên nói Ä‘i Lạng SÆ¡n, đây lại nói Ä‘i Cao Bằng, có lẽ là chép lầm) để sắp đặt sẵn má»i việc. Nghe đâu Chà bị ốm giữa Ä‘Æ°á»ng, nay không biết ra sao?
Danh án thưa:
- Chà bị bệnh nặng, không đi được, phải cáng vỠhuyện Gia Bình, rồi mất. Chúng thần nghe tin, nhưng chưa kịp tâu.
Vua ứa nước mắt, nói:
- Mất má»™t ngÆ°á»i bá» tôi giá»i rồi đấy! Tiếc thay!
Rồi vua bèn tự tay viết tỠchiếu, truy tặng Chà là m chức hà n lâm thị chế, tước Dụ trạch bá, trao cho án và nói:
- Nhà ngươi cầm tỠchiếu nà y đưa cho vợ con của ông ta, cho hỠbiết ý của trẫm.
Äản tiến lên nói:
- Hiện nay những kẻ thần dân theo giặc, Ä‘em hết tình hình nÆ°á»›c nhà nói vá»›i chúng, cho nên mình sắp mÆ°u toan việc gì, thế nà o chúng cÅ©ng biết trÆ°á»›c. Tháºm chà có kẻ còn Ä‘Æ°a giặc đến để bức bách nhà vua. Biến tá»± trong sinh ra, không chỉ có giặc ngoà i mà thôi. Vì thế mà việc ở Chà Linh và Giáp SÆ¡n, cả hai lần Ä‘á»u không là m nên chuyện; liá»n đó, việc ở SÆ¡n Nam cÅ©ng váºy. Ngà y nay chỉ còn có cách là sai sứ sang cáo cấp vá»›i nhà Thanh, xin há» dà n quân sát biên giá»›i nÆ°á»›c ta, để há»i cái tá»™i của quân Tây SÆ¡n gây việc binh Ä‘ao và bá»n ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c theo giặc; là m cho bá»n giặc không thể ở yên, mà lÅ© phản nghịch cÅ©ng có phần sợ. NhÆ° váºy, thì lòng má»™ nghÄ©a của ngÆ°á»i ta má»›i được bá»n vững mà mÆ°u cÆ¡ khôi phục má»›i khá»i bị tiết lá»™ và khá»i bị phá rối.
Vua cho là phải, bèn sai thảo bức thÆ°, Ä‘Æ°a trÆ°á»›c cho viên tổng đốc lưỡng Quảng (tức hai tỉnh Quảng Äông và Quảng Tây (Trung Quốc)), đại lược nói rằng:
"Ba trăm năm nay, nÆ°á»›c chúng tôi nhá» Ä‘á»™i oai đức của thiên triá»u, Ä‘á»i Ä‘á»i giữ chức phiên phong, trong nÆ°á»›c yên lặng. Chẳng may váºn nÆ°á»›c giữa chừng gặp buổi suy vi, vua trÆ°á»›c qua Ä‘á»i. Nguyá»…n Huệ Tây SÆ¡n là rể nÆ°á»›c tôi, quên Æ¡n bá»™i nghÄ©a, nhân khi nguy biến, đánh ngÆ°á»i trong lúc có tang; lại chiếm cứ đất nÆ°á»›c, để đến ná»—i ngÆ°á»i cháu nhà vua phải trốn chạy ra ngoà i, chÆ°a kịp sai sứ báo tang và xin phong, thể lệ nhiá»u Ä‘iá»u thiếu thốn. Nếu không tá»›i cá»a ải mà bà y tá», e lại vì thế mà mang tá»™i. Vì váºy, nay xin bẩm rõ nguyên do, mong rằng quan lá»›n thÆ°Æ¡ng tình kẻ ở xa, đỠđạt giúp cho. Tôi đã có biểu trần tình, xin giao cho má»™t ngÆ°á»i Ä‘em Ä‘i, lại có chép má»™t bản phụ, xin trình lên ngà i xem. Vá»i trông thiên triá»u, và nhÆ° trá»i che đất chở, xa gần không sót chá»— nà o. Xét đến tấm lòng kÃnh thuáºn của các Ä‘á»i trÆ°á»›c nhà tôi, và thÆ°Æ¡ng đến ná»—i khổ yếu á»›t, lang thang của tôi; xin hãy truyá»n cho Ä‘em quân tá»›i sát bá» cõi, đánh kẻ có tá»™i, dẹp yên loạn lạc, để gây dá»±ng lại nÆ°á»›c tôi. Muôn và n lần nhá» Æ¡n thiên triá»u, Æ¡n đức của đại hoà ng đế không sao kể xiết, mà công giúp đỡ của quan lá»›n cÅ©ng sẽ cùng bá»n vÅ©ng vá»›i núi sông của nÆ°á»›c tôi váºy".
ThÆ° thảo xong, vua sai Äản và án sung chức chánh, phó sứ. Hai ngÆ°á»i Ä‘em và i kẻ thân tÃn cùng Ä‘i, chỉ Ä‘á»™i nón cÅ©, báºn áo rách nhÆ° ngÆ°á»i thÆ°á»ng dân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng. Vua Lê tiá»…n hai ngÆ°á»i đến vùng núi Bảo Lá»™c và dặn rằng:
- Äối đáp ở đất nÆ°á»›c ngÆ°á»i là chức trách của sứ thần. Chuyến Ä‘i nà y quan hệ đến sá»± mất, còn của nÆ°á»›c nhà và sá»± thà nh, bại của công việc. Các ngÆ°Æ¡i nên tuỳ cÆ¡ ứng biến, Ä‘em cái tà i há»c chất chứa lúc bình sinh mà thi thố ra việc là m. Tà i kinh luân ở ba tấc lưỡi, việc từ lệnh ấy không thể thiếu được. Các ngÆ°Æ¡i nên cố gắng, cho xứng đáng vá»›i tấm lòng trông chá» của trẫm.
Hai ngÆ°á»i lạy tạ rồi Ä‘i. Äản nói riêng vá»›i án rằng:
- Bá»n ta tiếng là bồi thần, tháºt ra chẳng khác gì kẻ vong mạng, ra Ä‘i lúi xùi chẳng có ai Ä‘Æ°a đón, trên Ä‘Æ°á»ng thì nhiá»u sá»± cách trở, lại phải trèo leo vất vả trong chốn núi rừng. Nếu chÆ°a đến đất Trung Hoa mà đã bị quân giặc Ä‘uổi bắt, thì đó chÃnh là sá»± dở dang rất đáng lo ngại. Còn nhÆ° đã tá»›i được gần doanh của đốc bá»™ lưỡng Quảng thì ta không còn lo gì nữa.
án nói:
- Nếu nhÆ° lòng trá»i còn giúp xã tắc, chắc sẽ không có việc ấy, cần gì mà phải lo xa? Có Ä‘iá»u, từ khi nÆ°á»›c ta có nÆ°á»›c đến nay, trong việc Ä‘i lại vá»›i Trung Hoa tuy rằng các Ä‘á»i sáng nghiệp và trung hÆ°ng cÅ©ng đã từng gặp cảnh gieo neo không biết là bao nhiêu phen, nhÆ°ng mà kẻ bồi thần Ä‘i sứ, chÆ°a có ai lại nhÆ° chúng ta ngà y nay.
Nhân thế, án là m bà i thơ, trong có hai câu rằng:
"Ngà n thuở còn truyá»n câu chuyện lạ:
Sứ thần áo rách, nón mê tà n
Rồi hai ngÆ°á»i theo con Ä‘Æ°á»ng tắt trong núi, qua cá»a ải Lạng SÆ¡n mà đi.
Tháºt là :
Rá»i nÆ°á»›c má»™t thân qua ải Hán
Äau lòng hai mắt khóc sân Tần *
ChÆ°a biết hai ngÆ°á»i Ä‘i chuyến nà y ra sao? Hãy xem hồi sau phân giải.
---------------------------------------------------------------------- ----------
* Dịch ở hai câu chữ Hán như sau:
Thiên cổ do truyá»n kỳ tuyệt sá»±
Tệ soa tà n lạp sứ thần trang!
Äá»i Xuân thu, nÆ°á»›c Sở bị nÆ°á»›c Ngô chiếm đóng, quan đại phu nÆ°á»›c Sở là Thân Bao TÆ° sang cầu cứu vá»›i nÆ°á»›c Tần. Vua Tần không nghe, Bao TÆ° cứ đứng khóc ở sân luôn bảy ngà y đêm: sau đó vua Tần phải cho quân sang cứu Sở-Äây mượn ý đó để nói việc bá»n án sang cầu cứu nhà Thanh cÅ©ng khó khăn nhÆ° váºy.
Tà i sản của phongvan
11-09-2008, 04:34 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Hồi thứ mÆ°á»i hai
Lê sứ thần qua đất Bắc xin quân
Tôn đốc bá»™ tá»›i ải Nam truyá»n hịch.
Lại nói, viên tham tri chÃnh sá»± Lê Duy Äản và viên phó đô ngá»± sá» Trần Danh án theo Ä‘Æ°á»ng tắt trong núi Ä‘i đến vùng Hoà Lạc (thuá»™c huyện Hữu LÅ©ng, Lạng SÆ¡n), gặp lúc quân do thám của viên đô đốc Tây SÆ¡n Nguyá»…n Văn Diệm Ä‘i tuần, xét há»i rất ngặt, ngÆ°á»i nà o không có giấy tá» Ä‘á»u bị ngăn trở. Hai ngÆ°á»i bèn cải trang là m ngÆ°á»i lái buôn, nháºp theo bá»n khách trú (tiếng Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, dùng để chỉ những ngÆ°á»i Hoa kiá»u ngụ cÆ° ở Việt Nam), men núi Ä‘i tắt sang Trung Hoa, rồi nhá» quân của viên quan giữ cá»a ải Ä‘Æ°a đến doanh phủ Thái Bình (thuá»™c Quảng Tây).
Bá»n Äản lạy ráºp dÆ°á»›i sân mà nói:
- Kinh thà nh của nÆ°á»›c chúng tôi từ năm BÃnh-ngá» (1786), bị giặc Tây SÆ¡n là Nguyá»…n Huệ đánh phá, quốc vÆ°Æ¡ng qua Ä‘á»i, cháu nối nghiệp do dòng chÃnh thống lên là m chủ việc tế tá»±. Mùa đông năm Äinh-vị (1787), Huệ lại sai tÆ°á»›ng ra đánh. Tá»± quân phải chạy trốn ra ngoà i, các bá» tôi lá»›n nhá» Ä‘á»u phiêu bạt nÆ¡i sÆ°á»n non góc biển. NgÆ°á»i ở lại bị chúng bắt bá»›, ngÆ°á»i Ä‘i ra bị chúng ngăn chặn, há»… chúng bắt được là giết chết liá»n. TrÆ°á»›c đây, tá»± quân của chúng tôi chạy và o SÆ¡n Nam cùng má»™t và i ngÆ°á»i bá» tôi táºp hợp quân dân, tÃnh việc khôi phục, lại bị chúng đánh phá, phải chạy và o trấn Thanh Hoa. Nay nhân khi dân má»™ nghÄ©a còn mến chủ cÅ©, Ä‘á»u muốn tá»± quân của chúng tôi lẻn vá» phÃa bắc sông NhÄ© Hà , Ä‘em tình hình báo vá»›i thiên triá»u, ngÆ°á»›c mong thÆ°Æ¡ng đến nÆ°á»›c chúng tôi, Ä‘em quân cứu viện để cho tá»± quân của chúng tôi có thể khởi sá»± ngay ở trong nÆ°á»›c, rồi dá»±a và o uy thế của thiên triá»u mà sai khiến các nghÄ©a sÄ©. NhÆ° váºy thì việc khôi phục đất nÆ°á»›c má»›i mong có cÆ¡ há»™i. Hiện nay tá»± quân của chúng tôi đóng ở huyện Phượng Nhãn, sai chúng tôi lẻn lút sang đây. ÄÆ°á»ng Ä‘i đến cá»a ải, tÃnh ra chỉ có bốn ngà y nhÆ°ng vì chúng tôi sợ giặc bắt, phải vượt suối trèo non, Ä‘i vòng theo Ä‘Æ°á»ng quanh co, nên hÆ¡n má»™t tháng má»›i tá»›i nÆ¡i. Cúi xin nghÄ© lại: NÆ°á»›c nhá» má»n chúng tôi là m bá» tôi của thiên triá»u đã hÆ¡n ba trăm năm, lo giữ chức pháºn và việc tiến cống không bao giá» ngá»›t. Nay bá»—ng chốc bị giặc chiếm Ä‘oạt, xã tắc tà n hoang. "NgÆ°á»i ta đến lúc cùng thì quay vá» gốc", không thể không gá»i ông trá»i mà kêu. Äức đại hoà ng đế cÅ©ng tức là vua nÆ°á»›c nhá» má»n chúng tôi, mà các vị quan lá»›n lại là báºc quan lại giúp việc nhà trá»i. Muôn trông thÆ°Æ¡ng đến kẻ ở nÆ¡i biên ải xa xôi, dá»±ng lại nÆ°á»›c đã mất, nối lại dòng đã dứt, để cho há» Lê là ngÆ°á»i bá» tôi tiến cống, được Ä‘á»™i phúc lá»›n của trá»i.
Bá»n Äản nói rất thảm thiết và đem các tá» biểu, tá» bẩm trình lên. Viên phân phủ há» VÆ°Æ¡ng ngá» rằng quân Tây SÆ¡n giảo quyệt, giả là m sứ thần của há» Lê để dò la tình hình Trung Quốc, bèn vá» há»i vặn rằng:
- Vua trÆ°á»›c của nÆ°á»›c Nam mất Ä‘i đã hai năm nay. Nếu nhÆ° trong nÆ°á»›c có biến, tá»± tôn đáng láºp mà không được láºp, sao lại không tá»›i cá»a ải bà y tá» sá»± tình ngay từ năm ấy? Vả chăng, trÆ°á»›c đây có tiếp được công văn đệ sang, chẳng qua chỉ nói vá» việc là m mất quốc ấn, xin cấp cho chiếc khác mà thôi. Còn nhÆ° duyên cá»› tại sao không được láºp, nguyên do tại sao bị Ä‘uổi Ä‘i thì không há» nói tá»›i má»™t lá»i. Nay việc đã trải qua hai năm, tá»± tôn nÆ°Æ¡ng náu ở đâu, quân giặc Ä‘á»™ng tÄ©nh ra sao, ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c theo ai phản ai nhÆ° thế nà o, tình hình Ä‘á»u chÆ°a rõ rệt. Lại nữa, trong tá» biểu nà y đứng tên tá»± tôn há» Lê, mà chÆ°a có tá» biểu báo tang và cầu phong, chÆ°a được cấp lại quốc ấn thì sao được khinh suất dâng tá» biểu lên, và vá»™i vã sai sứ thần đến? Xét ra, những việc ấy Ä‘á»u là việc chÆ°a hợp thể lệ. Cần phải có tá»± tôn há» Lê tá»± mình đến đây khai báo, để ta giáp mặt mà há»i rõ tình do. Nếu chỉ bằng và o lá»i nói của ngÆ°á»i khác thì không được. Ta là bá» tôi giữ đất, việc ở ngoà i bá» cõi là việc lá»›n, quyết không thể nhẹ dạ mà tin các ngÆ°Æ¡i. NhÆ°ng thôi được, các ngÆ°Æ¡i đã vì việc cáo cấp mà đến đây, nghÄ© tình ta cÅ©ng không nỡ Ä‘uổi Ä‘i. Hãy cho ở lại đây, để ta bẩm rõ vá»›i quan đốc bá»™, phái ngÆ°á»i ra ngoà i bá» cõi, dò xét má»™t phen cho Ä‘Ãch xác, rồi má»›i có thể là m tá» biểu tâu lên nhà vua mà chá» chỉ ý quyết định.
Äản và án nghe váºy, không biết nói sao, Ä‘Ã nh phủ phục dÆ°á»›i sân mà gà o khóc. Viên phân phủ há» VÆ°Æ¡ng xét thấy tháºt tình, bèn dá»— dà nh rằng:
- Xem ra lÅ© các ngÆ°Æ¡i trung thá»±c đáng khen, mà tình cảnh tháºt đáng thÆ°Æ¡ng! Thiên triá»u sẽ có cách phân xá», không nên kêu mãi cho nhà m, cứ ra nhà trỠđể chá» mệnh lệnh.
Hai ngÆ°á»i mừng rỡ, bái từ lui ra. Bấy giá» là năm 53 niên hiệu Cà n-long, tức là tháng chÃn mùa thu năm Máºu-thân (1788).
Äản và án ở đó được Ãt lâu, viên phân phủ há» VÆ°Æ¡ng gá»i và o mà bảo rằng:
- Việc bên ấy xin cứu viện, đã được thấu đến triá»u đình. Hoà ng đế thÆ°Æ¡ng đến các vua Ä‘á»i trÆ°á»›c của nhà Lê là m bá» tôi tiến cống nhiá»u Ä‘á»i, đã hạ chỉ cho quan tổng đốc lưỡng Quảng là Tôn đại nhân, hiệp đồng cùng quan tổng đốc Vân, Quý (Vân Nam, Quà Châu (Trung Quốc)) là Phú đại nhân, Ä‘iá»u Ä‘á»™ng năm chục vạn lÃnh dõng ở Äiá»n Châu ra ngoà i biên thuỳ tìm kiếm tá»± tôn há» Lê, há»™ tống vá» nÆ¡i kinh thà nh nÆ°á»›c An Nam. Những tình hình đó, từ cuối mùa đông năm Äinh-vị (1787), quốc mẫu bên ấy và viên trấn mục ở Cao Bằng là Nguyá»…n Huy Túc đã qua cá»a ải Äẩu áo sang bà y tá» rồi. NhÆ°ng chÆ°a rõ hai anh em tá»± tôn thất lạc ở đâu. Còn tá»± tôn thì sau khi chạy trốn, mẹ con cách trở, cÅ©ng không rõ tình trạng bên nà y nên lại sai các ngÆ°á»i trèo đèo vượt suối sang đây (theo CÆ°Æ¡ng mục, thì việc mẹ Chiêu thống sang cầu cứu nhà Thanh nhÆ° thế nà o, Chiêu Thống đã được Lê Quýnh vá» báo cáo rõ cả rồi, lúc nà y cá» Äản và án sang chỉ là để đón quân Thanh mà thôi). Các ngÆ°Æ¡i đã là ngÆ°á»i do tá»± tôn sai Ä‘i, mà tá»± tôn Ä‘ang ở đất Phượng Nhãn, thế thì tình hình ra sao, các ngÆ°Æ¡i hãy là m tá» cung khai, bẩm lên quan đốc bá»™, chá» khi đại quân xuất phát, ta sẽ dẫn các ngÆ°Æ¡i tá»›i lạy chà o và cung khai.
Bá»n Äản, án được tin ấy, mừng lắm, bèn xin để má»™t ngÆ°á»i ở lại chá» hầu, má»™t ngÆ°á»i vá» trÆ°á»›c phà báo cho tá»± tôn rõ, để nhóm há»p những kẻ đồng chÃ, kêu gá»i ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, khiến cho xa gần Ä‘á»u biết, và các nÆ¡i Ä‘á»u nổi dáºy, chá» thá»i cÆ¡ hưởng ứng vá»›i thiên binh. Lại dá»±a và o oai linh của thiên triá»u, các nÆ¡i sẽ nhắm những chá»— hiểm yếu mà đóng đồn trại để ngăn chặn quân địch. Äó tháºt là má»™t cÆ¡ há»™i rất tốt.
Viên phân phủ há» VÆ°Æ¡ng bằng lòng cho. Thế là án ở lại phủ Thái Bình, còn Äản thì theo Ä‘Æ°á»ng cÅ© vá» nÆ°á»›c.
Lại nói, từ khi kinh thà nh thất thủ, vua Lê chạy sang phÆ°Æ¡ng bắc. Còn hoà ng thái háºu cùng mấy ngÆ°á»i tôn thất chạy trÆ°á»›c lên Cao Bằng; viên đốc đồng Cao Bằng là Nguyá»…n Huy Túc Ä‘em phiên binh đón rÆ°á»›c má»i vỠở tạm tại má»™t nhà dân bên cá»a ải Äẩu áo, để mÆ°u đồ sang cầu cứu nhà Thanh.
Nguyên lúc Huy Túc má»›i đến Cao Bằng, có ngÆ°á»i khách trú tá»± hiệu là Ngô-sÆ¡n tiá»u ẩn, vốn quen vá»›i Nguyá»…n Äình Tố, thÆ°á»ng vẫn hay Ä‘i lại nÆ¡i dinh trấn. Túc lần đầu được gặp và nói chuyện vá»›i hắn ta, lấy là m lạ lắm. Äến lúc Tố mất, ngÆ°á»i khách đến viếng, Túc lấy lá»… thượng khách mà đối đãi, má»i ở lại hÆ¡n mÆ°á»i ngà y. Việc tang của Äình Tố đã xong xuôi, ngÆ°á»i khách má»›i cáo từ ra vá». Lúc sắp chia tay, ngÆ°á»i khách bảo riêng vá»›i Túc rằng:
- Quà quốc từ nay sẽ có nhiá»u việc, quan đốc thần trÆ°á»›c cÅ©ng đã biết, không hiểu lúc gần mất ngà i có nói lại vá»›i các vị đồng liêu không?
Túc nói:
- NÆ°á»›c tôi, bên ngoà i có giặc mạnh, sau nà y chắc là không thể yên ổn, đó là việc mà ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c ai cÅ©ng biết. NhÆ°ng kết cục ra sao, không phải là điá»u Túc nà y có thể biết trÆ°á»›c. Quan đốc thần trÆ°á»›c vá»›i Túc nà y Ä‘á»u lấy là m lo. Nay tôi là m quan ở ngoà i, đã không được dá»± và o nÆ¡i trá»ng yếu, thì dù có ý kiến nông cạn cÅ©ng không là m được gì?
NgÆ°á»i khách nói:
- ChÃnh vì là m quan ở ngoà i nên má»›i không thể không Ä‘Æ°Æ¡ng lấy việc nÆ°á»›c. Cứ nhÆ° tà i của ông, há chẳng có thể là m được má»™t phen kinh trá»i Ä‘á»™ng đất, khiến ngÆ°á»i cả nÆ°á»›c vá»™i và ng chạy vạy Æ°? NhÆ°ng chẳng qua chỉ là má»™t giấc chiêm bao mà thôi. Äó tháºt là khà số vá»›i nhân sá»± có quan hệ vá»›i nhau; đáng cÆ°á»i mà cÅ©ng đáng tiếc váºy!
Túc nằn nì há»i mãi, nhÆ°ng cuối cùng ngÆ°á»i khách vẫn không chịu nói rõ, cáo từ mà đi.
Äến lúc Túc Ä‘Æ°a thái háºu qua đất Trung Hoa, tá»›i Long Châu lại gặp ngÆ°á»i khách ấy giữa Ä‘Æ°á»ng. Túc Ä‘em tình hình trong nÆ°á»›c nói vá»›i hắn ta không há» giấu giếm, và nói thêm:
- Việc gấp lắm rồi! Ông có cách gì dạy cho tôi không?
NgÆ°á»i khách nói:
- Khi ông ở trấn Cao Bằng, bắt đầu nghe có tai biến nếu có thể cùng viên đốc đồng trấn Lạng SÆ¡n, đồng má»™t lòng hợp sức giữ lấy đất hai trấn ấy, tụ táºp phiên tÆ°á»›ng phiên binh, chống nhau vá»›i giặc, là m hùng bá ở má»™t phÆ°Æ¡ng; rồi Ä‘Æ°a thÆ° sang các phủ Long Châu, Bằng TÆ°á»ng (Ä‘á»u thuá»™c Quảng Tây, giáp liá»n vá»›i Cao Bằng, Lạng SÆ¡n), hẹn khi có việc nguy cấp thì há» cứu giúp, để nhá» cái tiếng viện trợ của há». Ngà y xÆ°a há» Mạc đã dùng kế ấy mà duy trì được 56 năm (theo Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà thì sau khi vÆ°Æ¡ng triá»u nhà Mạc đổ, dÆ° đảng há» Mạc chiếm giữ Cao Bằng còn kéo dà i được 96 năm nữa, kể từ Mạc KÃnh Cung (1592) đến Mạc KÃnh VÅ© (1688)). Nếu quả ông mà là m được nhÆ° thế, há chẳng giữ được trá»n Ä‘á»i của ông hay sao? Sao lại bá» chá»— ấy cho ngÆ°á»i ta? Äã bá» lỡ mất cÆ¡ há»™i đó không là m, thì nay chỉ có cách liên lạc vá»›i các xứ Long Châu, Bằng TÆ°á»ng, thiết tha xin vá»›i quan tổng đốc, Ä‘em việc tâu lên nhà vua, trông và o Ä‘iá»u may trá»i cho, để cầu xin cứu viện mà thôi. Sau khi lấy lại được nÆ°á»›c nhà , ông nên cố gắng "Ä‘Ã o giếng đắp núi", tá»± mình phải hết sức, đừng để là m cái trò cÆ°á»i cho Ä‘á»i sau.
Túc nói:
- Äó là cái ý quan trá»ng xa xôi, tôi xin kÃnh vâng lá»i dạy, không dám lãng quên. Nay Túc tôi Ä‘Æ°a quốc mẫu chạy sang đây, cÅ©ng chÃnh là ý nhÆ° thế, song chỉ sợ tình của kẻ dÆ°á»›i, không thể thấu lên đến bá» trên. Nếu được nhá» Æ¡n ngà i chỉ Ä‘Æ°á»ng vạch lối, Ä‘em việc nà y thÆ°a trÆ°á»›c lên trên cho chúng tôi, thì xin Ä‘á»™i Æ¡n vạn lần, vạn lần!
NgÆ°á»i khách nói:
- Äất lạ quen nhau, tôi dám đâu không hết sức?
NgÆ°á»i khách bèn cùng Ä‘i vá»›i Túc. Viên đô ty Long Bằng (Long Châu, Bằng TÆ°á»ng) tên gá»i Trần Hồng Thuáºn là bạn quen của ngÆ°á»i khách. Khách bèn dẫn Túc đến đấy, nói là mẹ, vợ và thân thuá»™c của tá»± tôn nÆ°á»›c An Nam bị quân giặc Quảng Nam (chỉ quân Tây SÆ¡n) Ä‘uổi giết, trốn đến cá»a ải, cúi đầu đợi mệnh...
Hồng Thuáºn láºp tức há»™i đồng vá»›i viên phó quan ở Long Châu là Trần Thốt Ä‘i tá»›i nÆ¡i tra xét. Tất cả Ä‘Ã n ông Ä‘Ã n bà gồm 64 ngÆ°á»i, Hồng Thuáºn tuỳ tiện cho ở bên cá»a ải, rồi Ä‘em việc ấy nói rõ vá»›i viên quản đạo Giang Tả thuá»™c tỉnh Quảng Tây là Thanh Hùng Nghiệp, để bẩm lên quan tổng đốc lưỡng Quảng là Tôn SÄ© Nghị. Tiếp đó, Hồng Thuáºn lại cho sao Ä‘Æ¡n khiếu nại của nÆ°á»›c Nam đại ý nói rằng: "Quốc thà nh bị giặc đánh phá, cÆ°á»›p bóc, không biết kêu xin vá»›i ai? Ai cÅ©ng căm thù giặc, thá» không cùng sống vá»›i chúng, nhiá»u ngÆ°á»i lẻn lút nấp ở trong núi, kết thà nh đồ đảng, chỉ vì chÆ°a có ngÆ°á»i đứng ra là m chủ, cho nên há» còn rá»i rạc khó bá» hợp nhất. Nếu được thiên binh sang cứu thì các nÆ¡i sẽ cùng hưởng ứng ngay, và có thể hẹn ngà y mà lấy lại quốc thà nh".
SÄ© Nghị thấy giấy báo tin ấy, liá»n bảo bá»n liêu thuá»™c rằng:
- NÆ°á»›c An Nam từ Ä‘á»i Hán, ÄÆ°á»ng, là đất phụ thuá»™c và o nÆ°á»›c ta; đến Ä‘á»i nhà Tống, há» Äinh quáºt cÆ°á»ng, má»›i trở thà nh nÆ°á»›c tiến cống. Trải mấy Ä‘á»i nối theo nhau cho đến ngà y nay, lại không thể giữ được nÆ°á»›c. Hoặc giả trá»i khiến nÆ°á»›c ấy lại là m quáºn huyện của Trung Quốc chăng?
Láºp tức, SÄ© Nghị ruổi ngá»±a tá»›i vùng Long Bằng, dò xét tình hình biên giá»›i, rồi há»p bà n vá»›i viên tuần phủ là VÄ©nh Thanh.
Vĩnh Thanh nói:
- Mở mang bá» cõi là má»™t việc lá»›n, lợi hại không phải nhá». Quả nhÆ° lá»i há» nói, thì nÆ°á»›c ấy kể cÅ©ng đáng thÆ°Æ¡ng. NhÆ°ng thế lá»±c của giặc, Ä‘oán chắc là không phải nhÆ° váºy. Chúng ở ven biển nổi lên, theo việc binh nhung từ khi đầu còn để chá»m, má»™t lần khởi quân mà lấy được cái nÆ°á»›c đã ba trăm năm, nhất định không phải là yếu, và cÅ©ng nhất định không Ä‘á»i nà o chịu để cho ngÆ°á»i ta doạ dẫm, má»›i nghe tiếng đã phải đêm hôm lẻn trốn Ä‘i. Trừ phi chúng có bị đánh cho giáºp gẫy má»™t và i phen thì chúng má»›i chịu rút lui và nghe theo. Trung Quốc ta thái bình đã hai trăm năm nay, dân chúng không biết đến việc binh. Nay bá»—ng dồn há» tá»›i chá»— nóng ná»±c lam chÆ°á»›ng, dù thắng được cÅ©ng không phải là mạnh. Huống chi chÆ°a chắc đã thắng, mà vạn nhất vấp ngã thì tổn thất tháºt không nhá». Cụ lá»›n là vị đại thần của nÆ°á»›c, nắm quyá»n ở chốn biên thuỳ, cần phải giữ vững bá» cõi; há nên vừa má»›i nghe kêu nà i má»™t tý đã vá»™i gây hấn ở nÆ¡i biên ải? Cái gÆ°Æ¡ng của bá»n Hoà ng Phúc, TrÆ°Æ¡ng Phụ ở Ä‘á»i VÄ©nh-lạc, Tuyên-đức (Hoà ng Phúc và TrÆ°Æ¡ng Phụ là tên các tÆ°á»›ng nhà Minh. VÄ©nh-lạc là niên hiệu Minh Thà nh tổ, Tuyên-đức là niên hiệu Minh Tuyên tông. Äây chỉ việc quân Minh sang xâm lược Việt Nam hồi đầu thế ká»· XV, sau bị Lê Lợi đánh bại), cÅ©ng chÆ°a phải xa xôi, xin nghÄ© kỹ cho!
Nghị nói:
- NÆ°á»›c An Nam được phong, Ä‘á»i Ä‘á»i lo giữ chức pháºn tiến cống. Tây SÆ¡n là bá»n giặc nhá», dám diệt nÆ°á»›c há». Nạn của cống thần không thể không cứu, tá»™i của cuồng tặc không thể không trị. Vì nghÄ©a mà hà nh quân ai dám không theo? Nếu lấy cá»› là má»i rợ mà bá» ra ngoà i, ngồi nhìn bá»n há» giết hại nhau mà không cứu thì tám xứ "man", chÃn xứ "di" là m bá» tôi Trung Quốc, còn trông cáºy gì nữa?
Rồi Nghị gá»i sáu ngÆ°á»i là bá»n Nguyá»…n Huy Túc, Lê Quýnh, Hoà ng Ãch HIểu, Nguyá»…n Äình Quán, Nguyá»…n Quốc Äống và Nguyá»…n Äình Mai đến cá»a quan, để há»i tình trạng.
TrÆ°á»›c hết, Nghị há»i tá»± tôn có mấy anh em, sau khi chạy trốn, hiện nay ở đâu?
Bá»n Túc khai là : Tá»± tôn có ba anh em, rất yêu mến nhau. Anh trưởng là Lê Duy Kỳ, tức là ngÆ°á»i đáng được nối ngôi, thứ hai là Tụ quáºn công Duy Tụ, thứ ba là Lan quáºn công Duy Chỉ. Hiện nay, Duy Kỳ chạy xuống lá»™ SÆ¡n Nam hạ (năm Lê Cảnh hÆ°ng thứ Qui NhÆ¡n (1741), chia xứ SÆ¡n Nam là m 2 lá»™: lá»™ SÆ¡n Nam thượng (Vùng Hà Nam, HÆ°ng Yên, Hà Äông sau nà y) và lá»™ SÆ¡n Nam hạ (vùng Nam Äịnh, Thái Bình sau nà y)), để chiêu táºp nghÄ©a binh. Duy Tụ ở vùng Tuyên Quang, HÆ°ng Hoá cÅ©ng Ä‘ang nhóm há»p các ngÆ°á»i đồng chÃ, xa xa là m thanh viện cho nhau. Nghe nói há» nÆ°Æ¡ng tá»±a lẫn nhau, thần dân thuáºn theo, quyết không đến ná»—i tan tác. NhÆ°ng không biết từ đấy vá» sau có thể hăng hái là m nên việc hay không? Tá»›i đây đã hÆ¡n bảy tám tháng, sá»± thế đổi thay, há» có còn giữ được chá»— ấy nữa không, Ä‘iá»u đó chúng tôi không được biết.
Nghị lại há»i tin tức của mẹ con tá»± tôn nay ra sao?
Túc nói:
- Chúng tôi trÆ°á»›c ở Cao Bằng, rồi rÆ°á»›c quốc mẫu sang ná»™i địa (chỉ đất Trung Hoa). Tá»± tôn thì vẫn ở trong nÆ°á»›c. Quan san cách trở, tin tức không thông. Nay nếu được phép thì xin lẻn vá» báo cho tá»± tôn biết tin của mẹ và gia quyến. Xin cho ba ngÆ°á»i chia Ä‘i hai ngả. Äình Mai xin Ä‘i Ä‘Æ°á»ng cá»a ải núi Mông Tá»±. Quýnh và Äống xin theo Ä‘Æ°á»ng Long Môn mà vượt biển. Ngá»a trông cụ lá»›n cho ngÆ°á»i dẫn đến biên giá»›i, để chúng tôi gấp Ä‘Æ°á»ng chạy vá»; chừng trong má»™t tháng, dò xem tin tức ra sao, sẽ xin bẩm rõ.
Nghị lại há»i lâu nay ở bên ấy mùa mà ng ra sao?
Túc thưa:
- NÆ°á»›c chúng tôi luôn mấy năm bị mất mùa, giá gạo rất đắt, má»™t thÆ°ng gạo giá đến sáu trăm đồng tiá»n. Lá»™ SÆ¡n Nam hạ vốn được gá»i là nÆ¡i già u có, bây giá» dân gian cÅ©ng không có thóc lúa để dà nh, các nhà đá»u trống rá»—ng nhÆ° chiếc chuông treo. Tá»± tôn trÆ°á»›c kia đóng ở xứ ấy, vì lÆ°Æ¡ng thá»±c không đủ, cho nên há»… là m việc gì cÅ©ng bị thất bại. Chúng tôi khi ở nÆ°á»›c nhà , chỉ nghe nhÆ° thế, đó là việc thá»±c.
Nghị quay sang há»i Lê Quýnh, Quýnh liá»n đáp:
- Há» Lê giữ nÆ°á»›c hÆ¡n ba trăm năm, dùng ân huệ buá»™c chặt lòng ngÆ°á»i, dùng lá»… nghÄ©a vun trồng sÄ© khÃ. Cho nên, dù bá»n phản nghịch tiếm quyá»n mà lòng ngÆ°á»i mến chúa cÅ© vẫn nhÆ° xÆ°a. Chỉ vì há» Trịnh hiếp chế, lòng dân căm giáºn. Tây SÆ¡n nhân lúc sÆ¡ hở ấy, mượn tiếng phò Lê diệt Trịnh, nên ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không ai chống cá»±. Chúng nhân thế đắc chÃ, lại cà ng hung hăng, tá»± đặt niên hiệu, chiếm giữ kinh thà nh, đến ná»—i tá»± tôn há» Lê phải phiêu bạt ra ngoà i. Do đó, dân cà y và những kẻ lục lâm nổi lên khắp nÆ¡i, không ai hẹn ai mà ngÆ°á»i nà o cÅ©ng xÆ°ng là quân há» Lê. Nếu nhÆ° thượng quốc rủ lòng bao dung kẻ nhá» má»n, giúp đỡ kẻ khốn cùng, sai má»™t đạo quân tá»›i sát bá» cõi để là m thanh viện, thì ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c nghe tin, ai không trá»—i dáºy, thá» cùng phục thù? Mà nhÆ° váºy, chắc cÅ©ng không hao tổn đến binh lá»±c của thiên triá»u nhiá»u lắm.
Nghị nghe được lá»i khai rõ rà ng, bèn Ä‘em má»™t bức địa đồ nÆ°á»›c Nam, bảo bá»n Quýnh duyệt lại, và há»i:
- Có đúng không? Không sai chứ?
Quýnh bẩm:
- Vị trà và phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng nhiá»u chá»— sai lầm, Æ°á»›c chừng mÆ°á»i phần sai đến bốn năm.
Nghị nói:
- Cho phép các ngÆ°Æ¡i cứ tháºt mà sá»a lại.
Rồi Nghị sai gá»i má»™t ngÆ°á»i thợ vẽ đến, theo chá»— Quýnh sá»a đổi mà vẽ lại. Lại bảo Quýnh lÆ°u ý xem những vùng nà o đã theo giặc, vùng nà o chÆ°a theo giặc, anh em vua Lê hiện đóng ở đâu, nhất nhất Ä‘á»u ghi chú tháºt rõ rà ng và o địa đồ.
Rồi nhân đó, Nghị gá»i bá»n Túc và bảo:
- Chá» ta tâu lên triá»u đình, khi nà o được chỉ của nhà vua, tức khắc sẽ chiểu theo những Ä‘iá»u kêu xin của bá»n ngÆ°Æ¡i mà là m cho tháºt tốt tất cả má»i việc. Chuyến nà y các ngÆ°Æ¡i vá» nÆ°á»›c, phải tìm cho được Ä‘Ãch xác chá»— ở của tá»± tôn. Lại phải dò xem quân giặc Ä‘á»™ng tÄ©nh ra sao? NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c có thể trá»—i dáºy được không? Há»… có dịp thuáºn tiện láºp tức phải phi báo cho ta biết, ta sẽ phúc tấu vá» triá»u, xin cho kéo quân ra ải, thì công việc má»›i có thể mau xong.
Bá»n Túc mừng lắm, cùng nhau ngoảnh mặt vá» hÆ°á»›ng bắc, trông vá»i cá»a khuyết mà lạy và hô "vạn tuế" luôn mấy lần.
Sau đó, Nghị sai viên quản đạo Tả Giang, tỉnh Quảng Tây là Thanh Hùng Nghiệp há»™ vệ quốc mẫu An Nam và các quyến thuá»™c đến đất Nam Äôn, tuỳ nghi cấp cho các thứ lÆ°Æ¡ng thá»±c, chăn áo, để ai nấy Ä‘á»u được yên ổn.
Luôn thể, Nghị thảo tá» biểu tâu rằng: "Cứ lá»i ngÆ°á»i trấn mục của nÆ°á»›c An Nam là Nguyá»…n Huy Túc, chạy sang ná»™i địa cung khai: tháng sáu mùa hè năm thứ năm mÆ°Æ¡i mốt, niên hiệu Cà n long, em giặc Tây SÆ¡n Nguyá»…n Văn Nhạc là Nguyá»…n Văn Huệ Ä‘em quân xâm phạm kinh thà nh nÆ°á»›c ấy. Tiếp đến tháng tám, Văn Nhạc theo ra. Vừa gặp lúc các trấn Ä‘á»u chỉnh đốn binh lÃnh, voi ngá»±a đến cứu. Anh em Văn Nhạc sợ không dám ở, ngay trong tháng ấy, Ä‘ang đêm phải Ä‘em quân lẻn trốn. Quốc vÆ°Æ¡ng là Lê Duy Äoan (tức Lê Hiển Tông) là m mất quốc ấn, liá»n đó bị bệnh mà mất. Vì con trưởng chết sá»›m cháu Ä‘Ãch tôn là Duy Kỳ, theo lệ được nối ngôi, có thảo văn thÆ° đệ sang, xin cấp cho quả ấn khác. Kế đó, tiếp được hịch của quan đốc bá»™ Ä‘Æ°a sang, nói rằng nhÆ° thế không hợp thể lệ, mà phải sai bồi thần dâng biểu báo tang rồi xin phong má»›i đúng. Không ngá» mùa đông năm sau, Văn Huệ lại sai bá»™ tÆ°á»›ng là Võ Văn Nháºm nhân khi nguy biến, đánh ngÆ°á»i giữa lúc có tang, đến ná»—i tá»± quân phải chạy trốn, chÆ°a kịp sai sứ thần qua xin. Bá»n Túc Ä‘Æ°a quốc mẫu của nÆ°á»›c Nam chạy ra vùng Bắc SÆ¡n thuá»™c huyện Võ Nhai, vua Lê thì chạy trốn sang phủ Thiên TrÆ°á»ng. TÆ°á»›ng giặc chiếm cứ quốc thà nh, sai ngÆ°á»i Ä‘i khắp nÆ¡i lùng bắt. Lại có tên thổ dán trấn Lạng SÆ¡n là Quyển Trâm, tên phiên mục Cao Bằng là Bế Nguyá»…n Trù đầu hà ng giặc, Ä‘em quân định cÆ°á»›p quốc mẫu để là m con tin. Bá»n Túc liá»n Ä‘Æ°a quốc mẫu lên Cao Bằng. Tháng năm năm nay, Ä‘i tá»›i đầu xứ Bác Náºm (thuá»™c huyện Quảng Yên và Phú Hoà , tỉnh Cao Bằng), bị quân giặc theo kịp, không còn kế gì để thoát thân, bá»n Túc phải đứng cách sông kêu xin thiên triá»u cứu giúp. Rồi há» liá»u mạng Ä‘Æ°a được quốc mẫu và bá»n quyến thuá»™c lá»™i nÆ°á»›c sang bá» bên nà y, ngÆ°á»i nà o không kịp sang sông Ä‘á»u bị giặc giết chết. Nay bá»n Túc ráºp đầu kêu van, xin được ở lại chịu tá»™i vá»›i thiên triá»u, không chịu mắc và o tay nhÆ¡ nhá»›p của giặc... Lại cứ lá»i bá»n Túc nói thì hiện nay quốc thà nh bị giặc chiếm đóng các nÆ¡i khác cÅ©ng Ä‘á»u nghe tiếng mà tan rã tÆ¡i bá»i. Các địa phÆ°Æ¡ng tiếp liá»n vá»›i ná»™i địa nhÆ° Mục Mã (thuá»™c Cao Bằng), Lạng SÆ¡n, Ä‘á»u đã theo giặc. Riêng có vùng Diá»…n Châu ở Nghệ An, các hạt Kinh Môn, Nam Sách ở Hải DÆ°Æ¡ng... là còn có bá»n thổ hà o ứng nghÄ©a, ra và o các nÆ¡i hang núi, lừa dịp đánh giết quân giặc, nên giặc cÅ©ng chÆ°a thể đánh chiếm được hết cả. Vả chăng tuy quân giặc từ khi chiếm được đất Tây SÆ¡n, má»™t má»±c hung tợn, chỉ biết có việc tà n sát, nhÆ°ng cÅ©ng vẫn có những nÆ¡i không chịu hà ng giặc. Tá»± tôn lẩn trốn, chắc cÅ©ng ở những nÆ¡i ấy. Mẹ và vợ của tá»± tôn đã chạy sang đất thiên triá»u, muôn lần trông được sá»± bao dung. Còn trong bá»n bá» tôi chạy trốn cÅ©ng có được má»™t và i kẻ có chút tà i cán, há» tá»± xin vá» nÆ°á»›c, tìm kiếm tá»± tôn, để lại gắng sức lo toan má»™t phen nữa. Nếu nhÆ° sức chẳng chiá»u lòng, thì há» xin là m cái chÆ°á»›c bảo tồn lấy ngÆ°á»i con côi, tha thiết xin được thiên triá»u thÆ°Æ¡ng xót... Các khoản tình do trên nà y, Ä‘á»u do tay tri phủ Nguyá»…n Hữu Nhân (có bản chép Äà o Hữu Nhân) viết thà nh câu há»i, đầu mục nÆ°á»›c ấy lần lượt trả lá»i. Xét ra, há» cÅ©ng tháºt tình, lại có phần hăng hái, biết được nghÄ©a lá»›n. Thần trá»™m nghÄ©, cống thần há» Lê, theo lệ thì tá»± tôn của hỠđược nối ngôi, chẳng may nÆ°á»›c ấy bị diệt, mẹ và vợ đã tá»›i cá»a ải kêu van, thá»±c cÅ©ng nên thể tình mà chu cấp, để hỠđược yên chá»—, rồi chỠđể xét rõ tin tức của nÆ°á»›c há», sẽ quyết định việc cho Ä‘i hay cho ở lại. Chỉ nghÄ© bá»n há» khi chạy đến ven sông, tức là đã thuá»™c vỠđịa đầu bá» cõi của thiên triá»u; váºy mà tụi giặc trông thấy quân lÃnh thiên triá»u đóng đồn ở đấy, lại vẫn còn dám hung hãn giết ngÆ°á»i, lòng giặc hiểm Ä‘á»™c, không phải là không có ý dòm dá». Thần đã máºt thÆ° cho viên đỠđốc là Tam Äức sắp đủ chiến binh, chi Ä‘i đóng giữ ở các cá»a ải trong sáu xứ chung quanh Long Châu. Nếu chúng qua sông, tức thì bốn mặt chặn đánh, không để cho chúng chạy thoát; luôn dịp cÅ©ng tá» cho chúng được biết binh uy của thiên triá»u, cho chúng hoảng sợ. Thần lại xin viết thÆ° máºt cho các viên quan coi giữ miá»n Triá»u Châu và Long Châu, bảo phải gấp rút Ä‘i tuần tra và dò xét kỹ cà ng ở các miá»n biên giá»›i..., Nếu có tình hình gì khác, thần xin tiếp tục viết biểu tâu lên, chá» vâng chỉ cho thi hà nh".
Vua Thanh xem tá» tâu ấy, liá»n bảo viên đại há»c sÄ© là Bá Hoà rằng:
- Lê Duy Kỳ ở An Nam, tuy chÆ°a được phong, nhÆ°ng y là ngÆ°á»i đáng được nối ngôi, cÅ©ng không khác gì quốc vÆ°Æ¡ng. Nay mẹ và vợ cùng các quyến thuá»™c của y Ä‘á»u chạy sang đây, thế là toà n cõi nÆ°á»›c ấy Ä‘á»u đã mất cả. Việc dá»±ng lại nÆ°á»›c đã bị diệt, nối lại dòng đã bị tuyệt, cần phải trù liệu sắp đặt mà rốt cuá»™c cÅ©ng phải hao phà rất nhiá»u binh lá»±c. Nay xét ra, Duy Kỳ còn ở lại trong nÆ°á»›c để tá»± lo lấy việc khôi phục, dân nÆ°á»›c ấy theo giặc chẳng qua má»›i chỉ mấy xứ Mục Mã, Lạng SÆ¡n, còn ở các vùng đông bắc, tây nam thì lòng ngÆ°á»i mến chủ cÅ© vẫn có thể tin cáºy. Nếu dá»±a và o đó để lo nối lại ngôi vua ắt là có thể xong việc. Váºy truyá»n dụ cho Tôn SÄ© Nghị biết rằng: "Há» Lê thá» phụng thiên triá»u rất là kÃnh thuáºn. Duy Kỳ theo lệ đáng được nối ngôi. Việc mất quốc ấn, ngà y trÆ°á»›c đã có dâng thÆ° xin cấp ấn khác, song vì chÆ°a cho sứ sang báo tang, không hợp thể chế, cho nên việc cấp ấn phải hoãn, đã có hịch dụ. Nay há» lại sai sứ thần tha thiết sang kêu xin, váºy chuẩn y việc sắc phong và cấp ấn cho há». Xét cho kỹ. Duy Kỳ sở dÄ© bị giặc đánh Ä‘uổi cÅ©ng chỉ là vì y không lo gắng sức trá»—i dáºy mà ra. Hiện giỠđất nÆ°á»›c của y còn nhiá»u chá»— chÆ°a bị giặc chiếm, thần dân cÅ©ng còn biết kÃnh mến; Duy Kỳ nên nhân dịp ấy nhóm há»p nghÄ©a quân, thu phục quốc thà nh, để cho nghiệp cÅ© không đến ná»—i bị sụp đổ. Mẹ và vợ y chạy sang ná»™i địa, đã được sắp đặt chá»— ở yên ổn, ăn mặc không thiếu, đất nÆ°á»›c đã quen, y cÅ©ng không cần phải lo nghÄ©, có thể chuyên ý lo việc trong nÆ°á»›c, chá» khi khôi phục được kinh thà nh thì sẽ cho quân Ä‘Æ°a mẹ và vợ y trở vá». Lúc y sai sứ thần, thì lại nên sai ngÆ°á»i đã thông tin lần nà y sang, để là m chứng cứ, ngõ hầu má»›i khá»i bị kẻ gian lừa dối mÆ°u hại. Äến nhÆ° Nguyá»…n Huệ cáºy mạnh cÆ°á»›p nÆ°á»›c, phép không thể tha, đã giáng chỉ Ä‘iá»u Ä‘á»™ng đại quân ở Quảng Tây, để chá» khi gá»i đến. Nếu giặc cứ hung hăng nhÆ° trÆ°á»›c, mà tá»± tôn há» Lê không thể phấn chấn để là m nên việc, thần dân nÆ°á»›c há» lại cam lòng theo giặc thì sẽ cho Ä‘em đại quân bốn mặt há»p lại mà đánh, cho sáng tá» tá»™i trạng của chúng. NhÆ° thế, trÆ°á»›c tiên phải Ä‘Æ°a hịch phi báo cho thần dân nÆ°á»›c ấy, khiến há» Ä‘á»u biết, để là m mạnh thêm thế của há» Lê và là m cho bá»n Tây SÆ¡n mất vÃa kinh hồn, mà đối vá»›i việc giúp đỡ cho sá»± thanh viện cÅ©ng là có Ãch. Những ngÆ°á»i Ä‘i theo nhÆ° bá»n Nguyá»…n Huy Túc, tình nguyện vá» nÆ°á»›c, tìm kiếm chá»— ở của tá»± tôn, để cùng giúp việc khôi phục, chà ấy rất đáng khen, lẽ nên cho há» vá» sá»›m; sá»›m má»™t ngà y là tá»± tôn của hỠđỡ lo má»™t ngà y, và sau nà y trẫm cÅ©ng được nghe tin nÆ°á»›c ấy mau hÆ¡n má»™t ngà y. Tôn SÄ© Nghị vốn có tiếng nhanh nhẹn, sáng suốt, sao không liệu trÆ°á»›c Ä‘iá»u đó, mà còn lo trẫm không Æ°ng cho là m, để phải tâu Ä‘i tâu lại, không khá»i phạm sai lầm vá» sá»± câu nệ. Nay Nghị cần phải sá»›m tá»›i Long Châu, giáp mặt mà hiểu dụ bá»n sứ thần, giục há» láºp tức lên Ä‘Æ°á»ng; Ä‘em ý của trẫm truyá»n bảo cho há» biết, để há» vá» nÆ°á»›c báo tin vá»›i anh em Duy Kỳ; đồng thá»i phải sao các tá» hịch thà nh nhiá»u bản, bảo há» Ä‘em vá» trong nÆ°á»›c, ngõ hầu có thể truyá»n bá rá»™ng rãi. Ngoà i ra, bá»n há» lặn lá»™i khó nhá»c, hà nh lý sÆ¡ sà i, váºy ở Ä‘Æ°á»ng thuá»· và đưá»ng bá»™ Ä‘á»u phải cấp phu trạm, há»™ tống cho há» gấp Ä‘Æ°á»ng mà đi; lại cấp cho má»—i ngÆ°á»i mÆ°á»i lạng bạc để tiêu pha vá» việc ăn uống. Nói tóm lại, việc nà y, nếu nhÆ° cả nÆ°á»›c An Nam bị mất, Duy Kỳ lại bị giết hại, thì nghÄ© tình cống thần, không thể bá» qua mà không há»i tá»›i. Vả chăng bá» cõi nÆ°á»›c Nam chÆ°a đến ná»—i hoà n toà n mất hết, tá»± tôn tuy phải chạy trốn, nhÆ°ng thần dân vẫn còn mến phục. NhÆ° váºy, ta chỉ cần là m thanh viện cho há», để há» tá»± lo lấy công việc, bất tất phải dấy quân là m to chuyện Ä‘em binh lá»±c trong nÆ°á»›c hao phà ở ngoà i cõi nóng ná»±c, xa xôi. Äó má»›i là kế tuyệt hay. Tôn SÄ© Nghị phải theo chỉ dụ trÆ°á»›c, tá»›i nÆ¡i biên thuỳ, trù tÃnh cho kỹ, đốc thần (chỉ Tôn SÄ© Nghị) là ngÆ°á»i thạo việc, chắc có thể hiểu được ý của trẫm. Việc kinh lý biên thuỳ ở đấy, cho phép đốc thần được cùng viên phủ thần là Tôn VÄ©nh Thanh há»p bà n thoả đáng, tuỳ tiện thi hà nh. Hãy kÃnh theo chỉ dụ nà y!".
Lại nói, quan lại hai hạt Triá»u Châu, Long Châu từ khi tiếp được thÆ° máºt của Nghị, láºp tức Ä‘i tuần tra dò xét miá»n biên giá»›i và cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a hịch sang bá cáo ở trấn Thái Nguyên.
Bấy giá» có hai há» TrÆ°Æ¡ng và Cát quê ở hạt Triá»u Châu, chuyên sống vá» nghá» khai má» lấy bạc, sang cÆ° trú tại là ng Tống Tinh trong trấn Thái Nguyên. Há» vá»— vá» má»i ngÆ°á»i, là m kẻ tù trưởng địa phÆ°Æ¡ng, đồ đảng có đến hÆ¡n vạn ngÆ°á»i, Ä‘á»u là các gia đình ngÆ°á»i Trung Hoa. Hai hỠấy nghe được tá» hịch, liá»n tìm đến chá»— trá» của ngÆ°á»i Ä‘Æ°a hịch mà trình rằng:
- Chúng tôi chuyên sống vá» nghá» mở xưởng khai má», Ä‘á»i Ä‘á»i ở nÆ°á»›c Nam. TrÆ°á»›c đây nghe tin kinh thà nh của nÆ°á»›c An Nam bị mất, trong nÆ°á»›c loạn to, sợ rằng cháy thà nh vạ lây, nên đã cùng ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng luyện táºp súng, ná», là m chÆ°á»›c giữ mình. Có lần, mấy trăm quân giặc đến cÆ°á»›p, chúng tôi má»›i thỠđánh má»™t tráºn mà đã giết hết được tất cả. NghÄ© rằng chúng tức giáºn, ắt lại đến nữa, chúng tôi bèn chia ra là m mÆ°á»i Ä‘oà n, má»—i Ä‘oà n má»™t nghìn ngÆ°á»i thá» cùng liá»u chết chống giặc. Nay tiếp được hịch văn, ai cÅ©ng nô nức nhảy nhót, xin là m tiên phong. Vả lại chúng tôi vốn là nhân dân Triá»u Châu, nay cÅ©ng muốn xin được cùng ra sức má»™t phen vá»›i quân nghÄ©a dÅ©ng ở Äiá»n Châu.
NgÆ°á»i Ä‘Æ°a hịch nghe há» nói nhÆ° váºy, liá»n lấy tá» khai và đem tình hình duyên do vá» bẩm.
Lại nói, vua Lê trÆ°á»›c kia đã sai bá»n bồi thần sang trần tình và cầu cứu vá»›i nhà Thanh. Äến bây giá», Lê Duy Äản ở Thái Bình vá», báo tin viên đốc bá»™ tỉnh Quảng Tây Ä‘em việc tâu lên, đã được vua Thanh chuẩn y, chẳng bao lâu đại binh sẽ sang.
Rồi tiếp đó. Lê Quýnh lại từ Long Châu vá» báo, nói là thái háºu và quyá»n thuá»™c hiện ở thà nh Nam Ninh, ăn ở yên ổn. Vua mừng lắm bèn chắp tay lên trán mà rằng:
"Kẻ tiểu tá» nà y, gặp lúc váºn nhà lắm nạn, nhỠđược chÃn miếu thiêng liêng, đức đại hoà ng đế rủ lòng thÆ°Æ¡ng, bao bá»c cho kẻ nhá» má»n, trong nÆ°á»›c lại được thấy bóng mặt trá»i, cÆ¡ há»™i trung hÆ°ng phải chăng là ở lúc nà y?".
Rồi nhà vua sai thảo tá» biểu tạ Æ¡n và các thÆ° từ trình bẩm, để cùng Ä‘Æ°a sang má»™t thể. Trong đó nói rõ: "Giặc Tây SÆ¡n tà n ngược, dân không chịu nổi. Hiện nay thần tuy chạy trốn ở ngoà i, nhÆ°ng may nhá» lòng ngÆ°á»i vẫn còn nhá»› đến chủ cÅ©. Nhân đó thần cÅ©ng đã cá» sá»± được má»™t và i phen, song Ä‘á»u bị thất bại. Gần đây tiếp được văn thÆ°, thần đã ngấm ngầm khuyến dụ hà o kiệt trong nÆ°á»›c, ai cÅ©ng hăng hái, thá» giết quân giặc, hằng ngà y trông mong ở sá»± viện trợ của thượng quốc. Nhá» cáºy oai trá»i, việc chắc phải thà nh. Khi tiếp được hịch văn do viên sai quan mang vá», thần đã Ä‘em tuyên cáo vá»›i má»i ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, ai nấy Ä‘á»u mừng rỡ, há»›n hở hÆ¡n là chết Ä‘i được sống lại; quân giặc cÅ©ng vì thế mà mất hết nhuệ khÃ. Hiện nay, các nÆ¡i Ä‘á»u đã nhóm há»p quân nghÄ©a dÅ©ng, chá» thiên binh qua cá»a ải, thì sẽ đến cá»a quân lạy chà o, và xin chịu ká»· luáºt là m quân Ä‘i tiên phong. Äảng giặc chắc sẽ bị bắt và quốc đô chắc sẽ được khôi phục. Æ n tái tạo của đức đại hoà ng đế, cùng vá»›i đức gây dá»±ng của cụ lá»›n, tháºt đáng ghi tạc dà i lâu mãi mãi nhÆ° sông Lô non Tản váºy!".
Tôn SÄ© Nghị vừa tiếp được tá» bẩm của Triá»u Châu lại được luôn tin ấy, liá»n há»™i đồng vá»›i viên tuần phủ, tâu xin xuất quân. Trong tá» biểu đại khái nói rằng: "Vâng lá»i thượng dụ: Chỉ nên là m thanh viện cho há», để há» tá»± lo lấy không cần phải dấy quân là m to chuyện. KÃnh tuân theo thánh chỉ ấy, thần đã tra xét kỹ cà ng các nÆ¡i Ä‘Æ°á»ng sá qua lại. Từ Ä‘Ã i Chiêu-đức đến đô thà nh nÆ°á»›c há», quân Ä‘i chẳng qua chỉ mất sáu ngà y. ở Lạng SÆ¡n hÆ¡i có lam chÆ°á»›ng. Qua khá»i đó, thuá»· thổ Ä‘á»u tốt là nh. Äại quân tiến lên đóng ở La Thà nh (ngÆ°á»i Trung Quốc bấy giá» cÅ©ng thÆ°á»ng gá»i Thăng Long là La Thà nh (má»™t thà nh do Cao Biá»n đắp ở vùng Hà Ná»™i từ thá»i thuá»™c ÄÆ°á»ng)) vừa không nóng ná»±c lại không có lam chÆ°á»›ng. Vả lại cÅ©ng cần diá»…u võ giÆ°Æ¡ng oai, phô trÆ°Æ¡ng thanh thế quân ta ở đấy, để cho giặc biết là không thể địch nổi. Rồi sau má»›i sai phái các quân ứng nghÄ©a của nÆ°á»›c há» tá»± Ä‘i đánh dẹp lấy. Quân ta sẽ không đến ná»—i phải vấy máu mÅ©i gÆ°Æ¡m, mà quân giặc Ä‘á»u bị bắt giết. NhÆ° váºy, công trạng hẳn chóng thà nh. Trá»™m nghÄ© lần Ä‘i nà y thá»±c đúng nhÆ° lá»i thánh thượng đã dạy. Lần trÆ°á»›c cứ tâu Ä‘i tâu lại thần tá»± biết là đã phạm cái sai lầm câu nệ, cháºm trá»…. Việc binh cần mau chóng, nếu gặp được cÆ¡ há»™i, thần dám đâu không hết sức tÃnh việc biên thuỳ để xứng đáng vá»›i sá»± giao phó của bá» trên? Äến nhÆ° sau khi dẹp yên, các công việc cần phải xá» trà ra sao, thần sẽ xin kÃnh cẩn viết tá» biểu tiếp tục tâu lên".
Rồi đó, Nghị hoả tốc tÆ° cho bá»n đốc thần ở các tỉnh Vân Nam, Quà Châu, tuân theo nhÆ° chỉ vua đã gá»i trÆ°á»›c từ hai tỉnh ấy kéo quân theo Ä‘Æ°á»ng Tuyên Quang mà đi, còn đại binh thì qua ải Nam Quan, do Ä‘Æ°á»ng Lạng SÆ¡n tiến sang.
Tháºt là :
Vâng lệnh, nguyên nhung* coi hống hách,
Ra quân, đại tướng vẻ vênh vang.
Chưa rõ lần ấy thua được ra sao? Hãy xem hồi sau phân giải.
---------------------------------------------------------------------- ----------
* cũng như nguyên soái.
Tà i sản của phongvan
11-09-2008, 04:35 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Lại nói, lúc sắp xuất quân, Tôn SÄ© Nghị lại dâng tiếp má»™t tá» sá»›, đại ý nói: "Thần nghe há» Lê ở nÆ°á»›c An Nam hèn yếu, sau nà y không chắc đã giữ được nÆ°á»›c. Nay há» sang cầu cứu, bản triá»u theo nghÄ©a phải cứu giúp. Vả chăng, An Nam vốn là đất cÅ© của Trung Quốc (chỉ nÆ°á»›c ta ở thá»i kỳ Bắc thuá»™c), nếu sau khi khôi phục há» Lê rồi, nhân đó lại cho quân đóng giữ, thì nhÆ° thế là bảo tồn há» Lê mà đồng thá»i lại chiếm giữ được nÆ°á»›c An Nam, má»™t công mà hai việc váºy".
Tuần phủ là Tôn VÄ©nh Thanh dâng sá»› chống lại lá»i bà n ấy của Nghị, đại để nói: "Triá»u đình mượn tiếng khôi phục há» Lê, khi thấy há» Lê không thể giữ được nÆ°á»›c, lại định sai quan chiếm nÆ°á»›c há»; ban đầu thì là m việc nghÄ©a, cuối cùng lại theo việc lợi, thần trá»™m cho là không nên. Hiện nay há» Lê há» Nguyá»…n (há» Nguyá»…n đây là chỉ Tây SÆ¡n) Ä‘ang đánh nhau, há» Lê thế nà o cÅ©ng bị há» Nguyá»…n thôn tÃnh. Chi bằng cứ đóng quân yên lặng, rồi sau đó, nhân lúc cả hai bên Ä‘á»u kiệt quệ, bấy giá» ta sẽ đánh lấy cÅ©ng chÆ°a muá»™n gì".
Rốt cuá»™c, vua Thanh nghe theo lá»i Nghị. Vì không hợp ý vá»›i Nghị, VÄ©nh Thanh bèn cáo ốm không Ä‘i.
Nghị má»™t mình vâng chiếu Ä‘em quân bốn lá»™ Quảng Äông, Quảng Tây, Vân Nam, Quà Châu, ra khá»i cá»a ải, rồi chia là m hai đạo: má»™t đạo Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Lạng SÆ¡n, do Nghị đốc suất; má»™t đạo Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Tuyên Quang, do viên tổng binh đốc suất. Cả hai đạo Ä‘á»u chịu dÆ°á»›i quyá»n tiết chế của Nghị (theo CÆ°Æ¡ng mục thì quân Thanh kéo sang gồm ba đạo: má»™t do tổng đốc lưỡng Quảng Tôn SÄ© Nghị và đỠđốc Hứa Thế Hanh chỉ huy, theo Ä‘Æ°á»ng ải Nam Quan qua Lạng SÆ¡n kéo xuống; má»™t do Ä‘á» tổng Vân Quà là Ô Äại Kinh chỉ huy, do Ä‘Æ°á»ng Mông Tá»± qua Tuyên Quang trà n sang; má»™t do tri phủ Äiá»n Châu Sầm Nghi Äống Ä‘iá»u khiển, từ Khâm Châu qua Cao Bằng đổ xuống).
Nghị há»p các tÆ°á»›ng sÄ©, ban bố quân luáºt gồm 8 Ä‘iá»u nhÆ° sau:
Äiá»u thứ 1. - Äại binh ra ải, vốn để dẹp giặc an dân. Há»… qua các nÆ¡i Ä‘á»u phải nghiêm chỉnh Ä‘á»™i ngÅ© mà đi, không được quấy nhiá»…u nhân dân, cÆ°á»›p bóc chợ búa.
Äiá»u thứ 2. - Ngoà i ải, non cao rừng hiểm, miá»n ấy rất dá»… mai phục, trÆ°á»›c hết phải san bằng đá tảng, phát hết bụi ráºm, để cho trÆ°á»›c mắt quang đãng, có thể vững lòng mà tiến lên. Nếu gặp chá»— nà o đất má»›i xốp bở, cà ng nên để ý xem xét, để Ä‘á» phòng mÆ°u gian của giặc.
Äiá»u thứ 3. - Há»… nÆ¡i nà o đại binh địch đóng thì trÆ°á»›c hết phải xem xét địa phÆ°Æ¡ng, chá»n lấy hình thế, tìm nÆ¡i dá»… lấy nÆ°á»›c, lấy cá», chá»› có đóng gần rừng ráºm, bốn mặt phải Ä‘Ã o hà o đắp luỹ và đốc suất binh lÃnh đêm ngà y tuần phòng, ngà y đêm phải chia quân Ä‘i dò xét ở ngoà i mÆ°á»i dặm, không được ồn à o, dá»… gây ra kinh sợ rối loạn.
Äiá»u thứ 4. - NgÆ°á»i Nam đánh tráºn, hay dùng sức voi. Voi không phải là váºt ná»™i địa từng táºp quen, nên há»… gặp phải, trÆ°á»›c tiên quân ta thế nà o cÅ©ng tránh chạy. Không biết rằng, sức voi tuy khoẻ, chung quy cÅ©ng là thân máu thịt, không thể Ä‘Æ°Æ¡ng được vá»›i súng ống của ta. Nếu thấy voi ra tráºn, xa thì bắn súng, gần thì dùng cung và lao, là m cho nó bị Ä‘au mà chạy trở lại, già y xéo lẫn nhau, quân ta nhân cÆ¡ há»™i ấy mà tiến lên chém giết, thế nà o cÅ©ng thắng tráºn, không còn nghi ngá» gì nữa. Cần phải chỉ bảo cho nhau cùng được biết.
Äiá»u thứ 5. - Quân Nam không có sở trÆ°á»ng gì khác, toà n dùng thứ ống phun lá»a là m lợi khÃ, gá»i là "hoả hổ". Khi hai quân giáp nhau, trÆ°á»›c hết há» dùng thứ đó đốt cháy quần áo ngÆ°á»i ta, buá»™c ngÆ°á»i ta phải lui. NhÆ°ng tà i nghệ của há» cÅ©ng chỉ có thế mà thôi, so vá»›i súng ống của ta thì còn kém rất xa. Hiện nay ta đã chế sẵn và i trăm lá chắn bằng da trâu sống. Nếu gặp "hoả hổ" của ngÆ°á»i Nam phun lá»a, thì quân ta má»™t tay cầm lá chắn đỡ lá»a, má»™t tay cầm dao chém bừa, chắc rằng chúng sẽ phải bá» chạy tan tác.
Äiá»u thứ 6. - Äại binh Ä‘i Ä‘Æ°á»ng, nếu gặp khe suối dòng sông, chá»— nà o nÆ°á»›c sâu thì phải chặt lấy tre gá»— bắc là m cầu phao, để binh mã vượt qua cho tiện, chá»— nà o sông hẹp nÆ°á»›c nông, thì viên quan coi quân phải dò thá» Ä‘Ãch xác, rồi cho quân lÃnh nối tiếp nhau nhÆ° xâu cá mà kéo Ä‘i. Lúc xuống nÆ°á»›c, không được Ä‘em bùi nhùi, thuốc súng bạ đâu vứt đấy để bị ẩm Æ°á»›t.
Äiá»u thứ 7. - Rau củi của đại binh dùng hà ng ngà y, đã có tiá»n công cấp phát; chỉ được đổi chác vá»›i ngÆ°á»i Nam bằng cách thuáºn tình, không được tá»± tiện chặt cây cối ở các là ng xóm, để sinh ra tranh già nh. Nếu ở chá»— nà o cách rừng núi Ä‘á»™ má»™t hai dặm, cần sai quân lÃnh bảo vệ cho kẻ Ä‘i kiếm củi, không được tá»± ý Ä‘i xa, để xảy ra biến cố khác. Äến nhÆ° việc lấy nÆ°á»›c nấu cÆ¡m, cÅ©ng phải do viên quan coi quân xét nghiệm rõ rà ng, quả tháºt trong sạch không có Ä‘á»™c má»›i cho múc uống.
Äiá»u thứ 8. - Những quân lÃnh bị thÆ°Æ¡ng hoặc bị ốm, viên quan coi quân phải tra xét tÆ°á»ng táºn, là m giấy bẩm rõ, rồi cho Ä‘Æ°a vá» doanh Ä‘iá»u trị, để tá» sá»± giúp đỡ, thÆ°Æ¡ng xót. Nếu có bá»n quân lÃnh không tốt, giả là m bị thÆ°Æ¡ng hay Ä‘au ốm, hòng được vá» nhà , má»™t khi tra ra sẽ trị tá»™i ngay tức khắc. Vả lại, lần nà y hà nh quân xa xôi qua miá»n biên ải, triá»u đình thÆ°Æ¡ng đến binh lÃnh, đã chu cấp rá»™ng ra ngoà i thể lệ, má»—i ngÆ°á»i lÃnh được cấp má»™t tên phu. Các viên coi quân cần hiểu dụ trÆ°á»›c cho má»i ngÆ°á»i biết. LÃnh và phu cÅ©ng cần phải thÆ°Æ¡ng yêu giúp đỡ lẫn nhau, không được tuỳ tiện sai khiến má»™t cách tà n ngược. Äến nhÆ° lúc hà nh quân, lÃnh Ä‘á»u phải lấy khà giá»›i, không được tá»± mình buông tay Ä‘i không, váºt gì cÅ©ng giao cho phu dịch mang Ä‘á»™i, để đến ná»—i há» không thể chịu nổi, phải giữa Ä‘Æ°á»ng bá» trốn. Ngoà i ra, số phu quá nhiá»u, tra cứu rất khó, tháºm chà có ngÆ°á»i ở doanh trÆ°á»›c lẫn và o doanh sau, ngÆ°á»i nà y ngÆ°á»i kia không quen biết nhau, dá»… sinh ra lá»™n xá»™n. Do đó, phải cấp cho má»—i tên phu má»™t mảnh thẻ bà i Ä‘eo ở lÆ°ng, kê rõ tên há», doanh hiệu, để tiện nháºn xét phân biệt.
Các Ä‘iá»u quân luáºt trên đây, quân lÃnh Ä‘á»u phải tuân theo má»™t cách nghiêm túc. Kẻ nà o là m trái, nhất thiết xá» theo quân pháp, không tha.
Rồi đó, trÆ°á»›c tiên Nghị sai truyá»n hịch sang dụ nÆ°á»›c Nam, đại lược nói:
"Dấy nÆ°á»›c đã diệt, nối dòng đã tuyệt, việc đáng là m nà o kể nÆ¡i man rợ, xa xôi; vá»›t ngÆ°á»i bị chìm, cứu kẻ bị thiêu, đừng chẳng được phải dùng đến cung tên, binh lÃnh. NghÄ© lại há» Lê ở An Nam vốn là cống thần của thiên triá»u. Ba trăm năm váºt sản tiến dâng, kÃnh theo chức pháºn; mÆ°á»i lăm lá»™ đất phong chia cắt, gồm có nÆ°á»›c nhà . Thế mà khoảng năm Cà n-long, tù trưởng trong nÆ°á»›c là bá»n Nguyá»…n Nhạc, Nguyá»…n Huệ, dấy quân là m loạn, đánh phá La Thà nh: vua Lê trÆ°á»›c vì lo sợ mà phải qua Ä‘á»i, tá»± tôn là Duy Kỳ phiêu bạt ra ngoà i. Bá» tôi cÅ© là Nguyá»…n Huy Túc Ä‘em mẹ và vợ tá»± tôn chạy sang ná»™i địa, tha thiết xin quân cứu viện. Sau khi há»i rõ bá»n Túc, thì tá»± tôn hiện nÆ°Æ¡ng náu ở vùng Kinh Bắc, Lạng SÆ¡n, thần dân còn nhá»› chủ cÅ©. Nguyá»…n Nhạc là quân má»i rợ nhÆ° giống trâu dê, quen thói hung tợn của loà i lang sói, đến đâu cÆ°á»›p bóc đó, trăm há» oán đến xÆ°Æ¡ng tuá»·. Từ má»™t tên dân ở nÆ¡i biên thuỳ nổi dáºy, can phạm luân thÆ°á»ng, là m trái nghÄ©a lý, đạo trá»i không thể dung tha; lại dám hoà nh hà nh ở nÆ¡i ná»™i địa, bạo ngược quần chúng, tà n hại nhân dân, phép vua cÅ©ng cần phải đánh. Hiện đã Ä‘em việc nà y tâu lên, vâng được đức đại hoà ng đế thÆ°Æ¡ng xót đến há» Lê tan nát, không nỡ để Giao Châu lầm than; đặc cách sai quan đốc phủ Ä‘eo ấn chinh Man (xÆ°a bá»n thống trị Trung Quốc gá»i các dân tá»™c ở phÆ°Æ¡ng nam là Man (man rợ chÆ°a khai hoá); "chinh Man" đây nghÄ©a là : Ä‘i đánh Việt Nam) đại tÆ°á»›ng quân, Ä‘iá»u Ä‘á»™ng năm mÆ°Æ¡i vạn quân, thẳng tá»›i La Thà nh, trị tá»™i bá»n Nguyá»…n Văn Nhạc, không để chúng trốn thoát hình phạt của trá»i. Dân nÆ°á»›c Nam Ä‘á»i Ä‘á»i tôn Ä‘á»™i vua Lê, nhá» Æ¡n nuôi dưỡng đã lâu, tri năng chÆ°a mất, tình cảm Ä‘ang còn, không thể để mất lÆ°Æ¡ng tâm trá»i cho, bá» vua theo giặc. Kẻ nà o có thể xÆ°á»›ng trÆ°á»›c tiếng nghÄ©a, dá»±a và o thiên triá»u là m nÆ¡i cứu viện, nhóm há»p các ngÆ°á»i đồng chÃ, ra sức trừ diệt quân thù, cá»a ải hát khúc khải ca, mạc phủ (chá»— là m việc ở nÆ¡i đóng quân của các tÆ°á»›ng soái Ä‘á»i xÆ°a) dâng lên công trạng, sẽ được cắt đất chia phong, hưởng chung phúc lá»™c vá»›i há» Lê, nhÆ° ông tổ há» Trịnh ngà y trÆ°á»›c. Hịch văn Ä‘Æ°a tá»›i, quân lÃnh Ä‘á»u nên hăng hái, mà i giÅ©a giáo mác của các ngÆ°á»i mà chống lại quân thù của nhà vua. Äồng lòng chung sức, ắt có công lao. Rồi sẽ ngá»a trông ban thưởng ở cá»a công, giữ mãi phúc chung ở trong nÆ°á»›c. Hãy cố gắng lên!".
Lúc đó, tÆ°á»›ng Tây SÆ¡n là Nguyá»…n Văn Diá»…m và Phan Khải Äức Ä‘ang đóng giữ Lạng SÆ¡n, thấy tá» hịch đến Ä‘á»u run sợ. Trong khoảng má»™t ngà y, thổ binh do há» chiêu táºp được, bá» trốn mất quá ná»a. Khải Äức trÆ°á»›c hết bà máºt sai lÃnh Ä‘em thÆ° sáp đến cá»a ải xin hà ng. Văn Diá»…m tá»± liệu quân mình lẻ loi, thế không chống nổi; vả mình lại là ngÆ°á»i Quảng Nam, nếu có hà ng, chÆ°a chắc đã được bao dung, bèn Ä‘ang đêm rút quân bá» trốn vá» Kinh Bắc, cùng vá»›i viên lÆ°u thủ ở đó là Nguyá»…n Văn Hoà hợp sức giữ lấy trấn thà nh, rồi sai lÃnh cưỡi ngá»±a Ä‘Æ°a thÆ° vá» Thăng Long cáo cấp.
Lại nói, Bắc bình vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ từ mùa hè năm ngoái ra Thăng Long giết viên chủ tÆ°á»›ng tiết chế là Võ Văn Nháºm, rồi thay đổi quan quân, chỉnh đốn công việc, chuyển giao cho các viên đại tÆ° mã Ngô Văn Sở, ná»™i hầu Phan Văn Lân, chưởng phủ Nguyá»…n Văn Dụng, đô đốc Nguyá»…n Văn Tuyết, thị lang bá»™ Há»™ Trần Thuáºn Ngôn, thị lang bá»™ Lại Ngô Thì Nháºm cùng giữ thà nh Thăng Long. Lúc sắp lên Ä‘Æ°á»ng vá» Nam, Huệ mở tiệc há»p đông đủ má»i ngÆ°á»i, rồi nói:
Sở và Lân là nanh vuốt của ta; Dụng và Ngôn là tâm phúc của ta; Tuyết là cháu của ta; còn Nháºm thì vừa là bá» tôi vừa là khách của ta, lại là dòng văn há»c Bắc Hà , thông thạo việc Ä‘á»i. Nay ta giao cho các ngÆ°Æ¡i cả mÆ°á»i má»™t trấn trong toà n hạt (thá»i Lê, Bắc Hà gồm 11 trấn. Vá» sau, Quang Trung có chia lại). Những việc quan trá»ng trong nÆ°á»›c, Ä‘á»u cho tuỳ tiện mà là m. Má»i việc cùng nhau há»p bà n ổn thoả, chá»› vì kẻ cÅ© ngÆ°á»i má»›i xa cách nhau. Ai nấy phải đồng lòng hiệp sức, lo chung công việc để xứng đáng vá»›i sá»± trông mong của ta. Các ngÆ°Æ¡i hãy cố gắng nữa lên!
Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u đứng dáºy lạy tạ và xin vâng mệnh.
Sau đó, Bắc bình vÆ°Æ¡ng chá»n ngà y lên Ä‘Æ°á»ng vá» Nam.
Từ khi ấy, trên rừng dÆ°á»›i biển há»… có ai dám ngang ngạnh, Sở chỉ cần sai má»™t viên tỳ tÆ°á»›ng Ä‘i đánh là dẹp tan được ngay. Các phủ huyện có đệ án kiện, giấy tá» lên thì Sở cứ theo việc mà xá», không để ứ Ä‘á»ng. Trong những ngà y rá»—i, Sở thÆ°á»ng cưỡi ngá»±a qua các Ä‘Æ°á»ng phố để mua vui, tá»± cho rằng ở Bắc Hà không còn việc gì khó.
Má»™t hôm, má»i ngÆ°á»i cùng há»p nhau ăn uống ở nhà hiệp nghị, Sở bảo Lân và Tuyết rằng:
- Chúa công Ä‘em cả thà nh lá»›n giao phó cho ta, cÅ©ng và nhÆ° sai ngÆ°á»i cắt áo gấm mà chÆ°a thể tin là có biết cách cầm kéo hay không. Các ông thấy việc đó ra sao? Giả sá» có Tá» thiên đại thánh từ trên trá»i rÆ¡i xuống hay Diêm vÆ°Æ¡ng từ dÆ°á»›i đất lên, ta cÅ©ng chỉ quét má»™t lÆ°á»›i là hết. Huống chi cái lÅ© tẹp nhẹp, chẳng qua chỉ để ngÆ°á»i ta thá» xem gÆ°Æ¡m có sắc hay không, chứ là m được trò trống gì?
Rồi Sở ngoảnh lại bảo Ngô Thì Nháºm rằng:
- Quan thị lang tháºt giá»i vá» nghá» văn há»c, còn việc cung kiếm có thông thạo gì không?
Nháºm nói:
- Có văn tất phải có võ, văn võ không phải chia là m hai Ä‘Æ°á»ng. NhÆ°ng ngÆ°á»i xÆ°a dùng binh, gặp việc thì lo sao ngà i lại lấy việc binh là m trò chÆ¡i mà coi thÆ°á»ng nhÆ° thế? Tôi trá»™m nghe bá»n ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta chạy sang bên Trung Hoa, trong đó có nhiá»u ngÆ°á»i định xúi há», mở mang bá» cõi, gây ra binh biến. Ngà i chịu sá»± ký thác ở cõi ngoà i, e rằng không khá»i má»™t phen bạc đầu vì lo lắng, đến lúc ấy ngà i nên nhá»› đến lá»i nói của tôi.
Sở cÆ°á»i và nói:
- Lúc ấy sẽ phiá»n ông là m má»™t bà i thÆ¡ để lui quân giặc. Nếu không là m được nhÆ° thế, thì túi dao bao kiếm chÃnh là pháºn sá»± của kẻ võ thần, can gì phải quá lo?
Chẳng bao lâu, nghe tin báo ở ngoà i biên ải Ä‘Æ°a vá». Sở rất kinh sợ, tức thì há»™i há»p các quan văn võ cÅ© của nhà Lê, mượn tiếng Sùng nhượng công Duy Cáºn coi việc nÆ°á»›c, là m má»™t bức thÆ° đứng tên Duy Cáºn; lại giả danh các hà o mục láºp má»™t tá» trạng suy tôn Duy Cáºn là m giám quốc; rồi sai bá»n quan văn là Nguyá»…n Quà Nha, Trần Bá Lãm, Võ Huy Tấn, bá»n quan võ là Nguyá»…n Äình Khoan, Lê Duy Chá», Nguyá»…n Äăng Äà n Ä‘em bức thÆ° và tá» bẩm tá»›i cá»a ải để xin hoãn binh. Má»™t mặt, Sở há»p vá»›i bá»n Văn Lân bà n việc đánh giữ. Chưởng phủ là Nguyá»…n Văn Dụng nói:
- Trá»™m nghe hồi cuối Ä‘á»i Trần, ngÆ°á»i Minh sang lấn nÆ°á»›c ta, có bá»n Hoà ng Phúc, TrÆ°Æ¡ng Phụ, Má»™c Thạnh, Liá»…u Thăng Ä‘á»u là những tÆ°á»›ng Kiệt hiệt của Trung Quốc. Bấy giá» vua Lê Thái Tổ khởi nghÄ©a ở vùng Lam SÆ¡n, thế lá»±c không địch nổi há». NhÆ°ng hà nh binh theo cách quá»· quyệt, lại hay dùng mÆ°u mẹo khôn ngoan; rồi nhá» khéo dùng cách mai phục, nhân lúc quân giặc không phòng bị mà đánh úp; cho nên có thể lấy Ãt quân mà đánh được kẻ nhiá»u quân, vây VÆ°Æ¡ng Thông ở bến Äông Bá»™, giết Liá»…u Thăng ở núi Mã Yên (Bến Äông Bá»™ tức bến Äông Tân ở khúc sông NhÄ© Hà , Hà Ná»™i. Núi Mã Yên ở xã Mai sao thuá»™c huyện Ôn Châu, Lạng SÆ¡n) võ công tuyệt lạ, ngà n thủa ngợi khen. Nay ngÆ°á»i Thanh ở xa đến đây, phải trèo đèo vượt suối, ta lấy quân nghỉ ngÆ¡i mà đón đánh quân nhá»c mệt, nhắm trÆ°á»›c các nÆ¡i xung yếu, cho quân nấp sẵn để chá»; cứ là m theo kế ấy, lo gì mà không thắng?
Thì Nháºm nói:
- Không phải thế! Ông chỉ biết má»™t mà chÆ°a biết hai. Việc thiên hạ, tình tuy giống nhau mà thế có khác nhau, sá»± đắc thất do đó cÅ©ng khác hẳn. XÆ°a kia, nÆ°á»›c ta bị phụ thuá»™c và o Trung Quốc, quân Minh buông tuồng là m Ä‘iá»u tà n bạo. NgÆ°á»i cả nÆ°á»›c ai cÅ©ng muốn Ä‘uổi chúng Ä‘i. Cho nên vua Lê Thái Tổ chỉ gá»i má»™t tiếng là xa gần hưởng ứng, hà o kiệt trong nÆ°á»›c kéo đến nhÆ° mây tụ. Má»—i lúc đánh nhau vá»›i giặc, ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c chỉ lo quân mình bất lợi. Má»—i khi có tin thắng tráºn, ai nấy Ä‘á»u hết sức vui mừng. Lòng ngÆ°á»i nhÆ° thế, nên há»… chá»— nà o có quân mình mai phục, thì ngÆ°á»i ta Ä‘á»u giấu kÃn cho, khiến giặc không há» biết. Sở dÄ© thắng được giặc, Ä‘á»u bởi cá»› ấy. Ngà y nay, những ngÆ°á»i bá» tôi trốn tránh của nhà Lê, đâu đâu cÅ©ng có nghe tin quân Thanh sang cứu, há» Ä‘á»u nghển cổ mà trông. SÄ© dân cả nÆ°á»›c, già nh nhau mà đón chúng. Quân ta mai phục ở đâu, địa thế hiểm hay không, số quân nhiá»u hay Ãt, quân giặc chÆ°a biết thì hỠđã báo trÆ°á»›c vá»›i chúng. Chúng sẽ nhân kế của ta mà láºp kế của chúng, rồi bốn mặt kéo đến vây bắt. Quân cÆ¡ đã bị tiết lá»™, tá»± nhiên mất hết Ä‘iá»u tiện lợi. ấy là mình tá»± hãm mình và o chá»— chết. Còn hòng đánh úp được ai?
Binh pháp có nói: "Khéo che Ä‘áºy không khi nà o không thắng, vụng che Ä‘áºy không khi nà o không thua". Äược thua khác nhau là do ở chá»— xÆ°a vá»›i nay khác nhau váºy!
Sở há»i:
- Váºy thì nên là m thế nà o?
Nháºm trả lá»i:
- Phép dụng binh chỉ có má»™t đánh má»™t giữ mà thôi. Nay quân Thanh sang đây, tiếng tăm rất lá»›n. Những kẻ trong nÆ°á»›c là m ná»™i ứng cho chúng, phần nhiá»u là phao tin đồn nhảm, là m cho thanh thế của chúng to thêm, để cho lòng ngÆ°á»i sợ hãi lay Ä‘á»™ng. Quân ta có ai được sai phái Ä‘i đâu, vừa ra khá»i thà nh là đã bị bắt giết. Số ngÆ°á»i Bắc Hà thuá»™c và o sổ quân của ta, há»… gặp dịp sÆ¡ hở là bá» trốn liá»n. Äem Ä‘á»™i quân ấy mà đánh, không khác gì xua bầy dê Ä‘i chá»i cá»p dữ, không thua sao được? Äến nhÆ° việc đóng cá»a thà nh mà cố thủ, thì lòng ngÆ°á»i đã không vững, ắt thế nà o cÅ©ng sinh ra mối lo ở bên trong. Dầu cho Tôn, Ngô (tức Tôn Võ, ngÆ°á»i nÆ°á»›c Tá» Ä‘á»i Xuân Thu, và Ngô Khởi ngÆ°á»i nÆ°á»›c Vệ Ä‘á»i Chiến quốc; hai nhà quân sá»± nổi tiếng của Trung Quốc thá»i xÆ°a) sống lại, cÅ©ng phải bó tay, không thể là m được gì. Tháºt chẳng khác gì Ä‘em má»™t con chạch bá» giá» cua. Xin nghÄ© kỹ mà xem! Äánh đã chẳng được, giữ cÅ©ng không vững. Váºy thì cả hai chÆ°á»›c đánh và giữ Ä‘á»u không phải là kế hay. NghÄ© cho cùng thì chỉ còn má»™t cách nà y: sÆ¡m sá»›m truyá»n cho thuá»· quân chở đầy các thuyá»n lÆ°Æ¡ng, thuáºn gió giÆ°Æ¡ng buồm, ra thẳng cá»a biển, đến vùng Biên SÆ¡n mà đóng. Quân bá»™ thì sá»a soạn khà giá»›i, gióng trống lên Ä‘Æ°á»ng, lui vá» giữ núi Tam Äiệp. Hai mặt thuá»· bá»™ liên lạc vá»›i nhau, giữ lấy chá»— hiểm yếu, rồi cho ngÆ°á»i chạy giấy vá» bẩm vá»›i chúa công. Thá» xem quân Thanh đến thà nh, khu xá» việc nhà Lê ra sao? Vua Chiêu thống sau khi phục quốc, xếp đặt việc quân việc nÆ°á»›c thế nà o? Chá» chúa công ra, bấy giá» sẽ quyết chiến má»™t phen cÅ©ng chÆ°a muá»™n gì.
Sở nói:
- Chúa công vá» Nam, Ä‘em thà nh nà y giao phó cho ta. Giặc đến thì phải sống chết vá»›i giặc, còn mất vá»›i thà nh, trên không thẹn là kẻ bá» tôi giữ đất, dÆ°á»›i không phụ chức trách cầm quân. Nếu má»›i thấy bóng giặc đã trốn, bá» thà nh cho giặc, chẳng những mang tá»™i vá»›i chúa công mà ngÆ°á»i Bắc còn coi ta ra cái gì?
Nháºm nói:
- TÆ°á»›ng giá»i thá»i xÆ°a, lÆ°á»ng thế giặc rồi má»›i đánh, nắm phần thắng rồi má»›i hà nh Ä‘á»™ng, tuỳ theo tình thế thay đổi mà bà y ra chÆ°á»›c lạ. Giống nhÆ° đánh cá», trÆ°á»›c thì chịu thua ngÆ°á»i má»™t nÆ°á»›c, sau má»›i được ngÆ°á»i ta má»™t nÆ°á»›c; đừng có Ä‘em nÆ°á»›c sau là m nÆ°á»›c trÆ°á»›c, đó má»›i là tay cao cá». Nay ta hãy bảo toà n lấy quân lá»±c mà rút lui, không bá» mất má»™t mÅ©i tên. Cho chúng ngủ trá» má»™t đêm, rồi lại Ä‘uổi Ä‘i, cÅ©ng nhÆ° ngá»c bÃch của nÆ°á»›c Tấn Ä‘á»i xÆ°a, vẫn nguyên là nh chứ có mất gì. Nếu có vì thế mà mắc lá»—i, tôi sẽ xin bá»™c bạch vá»›i chúa công, thế nà o cÅ©ng được chúa công lượng xét, xin ông chá»› nghi ngại.
Sở bèn nghe theo, rồi máºt truyá»n cho các viên trấn thủ ở Kinh Bắc, Thái Nguyên, Lạng SÆ¡n má»™t mặt nói phao là đem quân đắp luỹ ở sông NhÆ° Nguyệt, má»™t mặt cất lẻn rút quân vá». Lại tÆ° cho các viên trấn thủ ở Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Tây, hẹn ngà y há»p quân ở thà nh Thăng Long. Còn trấn SÆ¡n Nam thì sắp sá»a thuyá»n bè, chá» thuá»· quân đến sẽ cùng xuất phát.
Qua năm ngà y, các đạo quân Ä‘á»u kéo đến đầy đủ, cùng dá»± cuá»™c duyệt lá»›n ở bãi sông. Rồi đó, Sở hạ lệnh cho quân bá»™ sắp sẵn lÆ°Æ¡ng khô để chá» sai phái. TrÆ°á»›c hết, Sở cho thuá»™c tÆ°á»›ng là Äặng Văn Chân đốc suất lÃnh thuá»· Ä‘i xuống phÃa đông. Cắt đặt vừa xong, thì trá»i sáºp tối, chợt thấy bá»n Nguyá»…n Quà Nha, Nguyá»…n Äình Khoan từ trên ải Nam Quan chạy vá» nói rằng: khi hỠđến Nam Quan, bị bá»n lÃnh canh cá»a ải của nhà Thanh ngăn chặn không cho sang; hiện nay quân Thanh đã qua Nam Quan, quân bá»™ và quân kỵ của Ä‘á»™i tiá»n phong đã tiến đến địa pháºn huyện Phượng Nhãn và đóng tại đó.
Sở liá»n há»p các tÆ°á»›ng, định rút lui. Phan Văn Lân nói:
- Quân không cứ nhiá»u, nÆ°á»›c không cứ lá»›n. Nay ta là m tÆ°á»›ng cầm quân ở ngoà i, giặc đến chÆ°a từng đón đánh, chỉ má»›i nghe tiếng doạ hão đã vá»™i rút lui, thì còn là m tÆ°á»›ng là m gì nữa? Tôi xin Ä‘em má»™t ngà n quân tinh nhuệ, đến thẳng sông NhÆ° Nguyệt, đánh nhau vá»›i chúng má»™t tráºn, xem khà thế của chúng ra sao và ngÆ°á»i Nam vá»›i ngÆ°á»i Thanh ai khoẻ hÆ¡n ai, để cho chúng biết rằng bá»n ta cÅ©ng không phải là hèn nhát. Äó cÅ©ng là sá»± tÃnh toán tất thắng trÆ°á»›c dùng thanh thế của mình để đè bẹp bên địch váºy!
Sở cũng cho là phải.
Lân bèn Ä‘em quân qua sông Ä‘i sang phÃa bắc. Canh ba tá»›i bá» phÃa nam sông NhÆ° Nguyệt, nghe tin quân của Tôn SÄ© Nghị đã đóng ở núi Tam Tằng. Lúc ấy tiết trá»i giá rét, lân kéo quân qua sông thách đánh. TÆ°á»›ng sÄ© vốn sợ oai của Lân, phải liá»u vá»›i khà lạnh mà lá»™i bừa xuống nÆ°á»›c. Ra đến giữa sông, những kẻ cóng quá không thể qua được, Ä‘á»u bị chết Ä‘uối. Còn những kẻ và o tá»›i được bá» cÅ©ng Ä‘á»u bị quân Thanh giết chết. Lân liệu chừng không thể giao chiến được nữa, liá»n vẫy quân chạy lui. Äám quân tan vỡ trốn và o các là ng, Ä‘á»u bị dân chúng bắt ná»™p cho quân Thanh. Lân chỉ trÆ¡ má»™t mình má»™t ngá»±a mà chạy vá».
Sở sợ quá, giấu kÃn việc bại tráºn không cho ai biết, rồi truyá»n lệnh cho các đạo quân nghiêm chỉnh Ä‘á»™i ngÅ© mà đi. Äúng giữa trÆ°a, Ä‘i qua Phú Xuyên (thuá»™c Hà Äông (Hà SÆ¡n Bình)), ngÆ°á»i ta má»›i biết là Sở rút quân. Hôm sau tá»›i huyện Yên Mô (thuá»™c Ninh Bình (Hà Nam Ninh)), Sở sai chia quân đóng đồn dá»c theo ven núi Tam Äiệp, thẳng đến bá» biển, hai mặt thuá»· bá»™ liên lạc vá»›i nhau để cố thủ.
TrÆ°á»›c đó, vua Lê Ä‘ang lẩn lút ở vùng Kinh Bắc, Lạng SÆ¡n, nghe tin Tôn SÄ© Nghị Ä‘Æ°a hịch sang nÆ°á»›c Nam và hẹn ngà y đến cá»a ải, nhà vua bèn bà máºt sai ngÆ°á»i Ä‘i gá»i nghÄ©a sÄ© bốn phÆ°Æ¡ng. Các quan văn võ nghe tin, cÅ©ng Ä‘á»u khuyên bảo hà o mục các địa phÆ°Æ¡ng, nhóm há»p hÆ°Æ¡ng binh để chỠđợi.
Rồi đó, vua sai Lê Duy Äản Ä‘em thÆ° lên cá»a ải để yết kiến Tôn SÄ© Nghị, bẩm rõ tình hình trong nÆ°á»›c vá»›i Nghị và nói rằng: Tá»± quân vừa bị cảm hà n, không thể Ä‘i Ä‘Æ°á»ng, xin chỠđón ở trấn thà nh Lạng SÆ¡n.
Äến khi nghe tin quân Tây SÆ¡n rút lui, vua má»›i truyá»n cho các đạo quân cần vÆ°Æ¡ng Ä‘á»u tá»›i nÆ¡i hà nh tại; rồi kén lấy hạng khoẻ mạnh má»™t ngà n ngÆ°á»i sung là m quân túc vệ ở doanh vua; còn bao nhiêu thì giao cho các tÆ°á»›ng láºp thà nh Ä‘á»™i ngÅ©, ai Ä‘em bá»™ thuá»™c của ngÆ°á»i nấy chia giữ các trấn. Trần Quang Châu lÄ©nh trấn Kinh Bắc. Nguyá»…n Äạo lÄ©nh trấn Hải DÆ°Æ¡ng. Hoà ng Tố NghÄ©a lÄ©nh trấn SÆ¡n Nam. Hoà ng Phùng Tứ lÄ©nh trấn SÆ¡n Tây. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u vâng mệnh Ä‘i tá»›i lỵ sở. Riêng Trần Quang Châu thì ở lại hà nh doanh bảo vệ xa giá.
Châu xin dá»i xe vua vá» trấn Kinh Bắc, sá»a sang thà nh luỹ, xây dá»±ng nhà cá»a để chá» quân Thanh. Vua nghe lá»i.
Äoạn nhà vua lại sai bá»n binh chÆ°Æ¡ng Phạm Äình Dữ, tham tri VÅ© Trinh Ä‘em thiếp thỉnh an lên đất Hoà Lạc gặp SÄ© Nghị, nói rõ: Hiện nay đã phái quân chia Ä‘i kinh lược bốn trấn ở ngoà i đô thà nh, lùng bắt bá»n giặc lẻn trốn ở các nÆ¡i. Xin Ä‘Æ°a má»™t số thổ sản nhá» má»n là mÆ°á»i con trâu, má»™t trăm vò rượu, là m lá»… khao quân, ngÆ°á»›c trông thu nháºn cho.
Vua lại truyá»n phải sức cho các kỳ lão và các xã dân mấy huyện ven Ä‘Æ°á»ng, sá»a soạn đón rÆ°á»›c quân Thanh.
Äại quân của SÄ© Nghị Ä‘i sang phÆ°Æ¡ng Nam, dá»c Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»u thuáºn lợi thông suốt. Kịp khi tá»›i núi Tam Tằng đóng quân lại, đến đêm, tuy Phan Văn Lân định quấy rối, nhÆ°ng bị giá rét là m cho thÆ°Æ¡ng tổn, nên Nghị chÆ°a đánh mà quân Lân đã tan. Ngô Văn Sở nghe tin cÅ©ng thu quân bá» chạy cả đêm từ lâu rồi. Thế là trên Ä‘Æ°á»ng tiến quân không còn ai dám ngăn trở Nghị. Do đó, Nghị không há» lo sợ mà lại có vẻ kiêu căng. Má»›i thấy VÅ© Trinh, y liá»n há»i:
- Lúc đại binh ra cá»a ải, trÆ°á»›c hết đã có Ä‘Æ°a hịch sang bá cáo, quân giặc sợ hãi đã ôm đầu chạy trốn. NghÄ© rằng thần dân bên ấy, ai lại không phấn chấn nổi dáºy? Dá»±a và o oai trá»i mà lo giết giặc nÆ°á»›c, chẳng mấy chốc sẽ có thể thà nh công, sao cứ má»™t má»±c nhu nhược, để chúng được chạy trốn má»™t cách rảnh rang? Bây giỠđại binh đã đến địa giá»›i nÆ°á»›c mình mà các ngÆ°á»i vẫn tuyệt nhiên không là m nên công trạng gì. NhÆ° thế, còn gá»i là nÆ°á»›c có ngÆ°á»i được chăng?
Trinh nói:
- NÆ°á»›c nhá» nà y tá»± mình không thể là m được việc, má»›i đến ná»—i phải gõ cá»a ải cầu cứu. Nếu sức của chúng tôi có thể chế ngá»± được chúng thì đâu dám phiá»n đến đại binh? Nay cụ lá»›n lấy Ä‘iá»u đó quở trách, tôi còn biết nói là m sao? Xin thÆ°a vá» tình hình của giặc. Nguyá»…n Nhạc sinh trưởng ở vùng Tây SÆ¡n, có sà o huyệt hiểm yếu để nÆ°Æ¡ng tá»±a. Nguyá»…n Huệ là tay lão luyện vá» tráºn mạc, lại nắm giữ Ä‘á»™i quân hùng mạnh. Từ khi kéo quân vá» Nam, anh em chúng đánh lẫn nhau. Nhạc ở Tây SÆ¡n, Huệ chiếm Thuáºn Hoá, ai nấy tá»± xÆ°ng hùng, kẻ đế, ngÆ°á»i vÆ°Æ¡ng. Còn ở quốc thà nh của nÆ°á»›c tôi, chỉ có đồ đảng của chúng là bá»n Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân mà thôi. Äược tin thiên binh đến, bá»n chúng chÆ°a biết hÆ° thá»±c thế nà o, nên hãy thu quân tạm lánh. NhÆ°ng nghe đâu bá»n chúng đóng quân chặn ở núi Tam Äiệp, ngăn hẳn từ đất TrÆ°á»ng Yên (tên phủ, thuá»™c Ninh Bình, giáp liá»n vá»›i Thanh Hoá) vá» Nam, mÆ°u đồ lại tiến ra đất Bắc lần nữa. Má»™t tên tỳ tÆ°á»›ng, còn kiệt hiệt nhÆ° thế, huống chi tên đại tù trưởng của chúng? Nếu không dùng đạo binh tháºt lá»›n mà đánh, là m sao có thể bắt sống được chúng? NÆ°á»›c tôi sau khi loạn lạc tan tác, tÆ°á»›ng Ãt quân hèn, sợ rằng khó lòng là m xong việc. Nhá» oai linh lừng lẫy của cụ lá»›n, tên tù trưởng má»i rợ sợ oai phải đến hà ng, đó là điá»u mong má»i của nÆ°á»›c nhá» nà y.
Nghị cÆ°á»i mà rằng:
- NÆ°á»›c ngÆ°Æ¡i vì bị tà n ngược đã lâu, mất cả tinh thần khà khái, nên Ä‘á»™ng má»™t tý là đem hùm sói doạ nhau. Theo ta xem xét thì chúng chỉ nhÆ° hạng trâu dê, sai má»™t ngÆ°á»i Ä‘em thừng buá»™c lấy cổ mà lôi vá», hẳn cÅ©ng không khó gì. Äợi khi quân ta đến La Thà nh, nhổ bãi nÆ°á»›c bá»t xoa tay là là m xong việc. NgÆ°Æ¡i hãy chá» mà xem!
Lúc Nghị tới trấn Kinh Bắc, vua Lê tự đem các quan đến chà o, Nghị yên uỷ rằng:
- Quý tá»± ("Quý tá»±" là ngÆ°á»i nối nghiệp tôn quý, đây trá» Chiêu Thống) mắc phải nạn lá»›n đã nhiá»u năm, nhỠđức đại hoà ng đế thÆ°Æ¡ng xót, sai bản chức Ä‘em quân há»™ tống mẹ và vợ ngà i vá» nÆ°á»›c. Chuyến nà y sang đây, giúp việc kinh lý, trÆ°á»›c hết cần bắt cho hết đảng giặc, rồi sau chỉnh đốn quy mô, là m kế lâu dà i. Bao giá» má»i việc Ä‘á»u muôn ngà n lần ổn thoả rồi, bấy giá» má»›i rút quân, xin chá»› lo gì vá» việc nÆ°á»›c nữa.
Vua Lê nói:
- Äá»™i Æ¡n đại hoà ng đế, đức cả nhÆ° trá»i, không sao hình dung được cho hết. Lại nhá» cụ lá»›n hạ mình tá»›i đây, khiến cho nÆ°á»›c chúng tôi được thấy ánh sáng của áo cừu, Ä‘ai ngá»c, được thoả lòng ngá»a trông sao Bắc Äẩu, núi Thái SÆ¡n. Mối tình vui mừng, kÃnh mến, không sao kể xiết!
Rồi nhà vua má»i Nghị và o dinh nghỉ tạm. Nghị nói:
- Äây cách quốc thà nh không xa, cần Ä‘i ngay, không nên dùng dằng.
Nghị liá»n sai bắn chÃn phát súng và nghiêm chỉnh Ä‘á»™i ngÅ© mà đi.
Cháºp tối, đến bá» bắc sông NhÄ© Hà , vua Lê xin qua sông và o kinh thà nh trÆ°á»›c, rồi sai sắm sá»a giÆ°á»ng mà n ở Ä‘iện KÃnh Thiên, má»i Nghị và o ở, Nghị không Æ°ng, nói:
- Chá»— ấy không phải là hà nh doanh của đại tÆ°á»›ng, đối vá»›i việc quân có nhiá»u Ä‘iá»u bất tiện.
Äoạn Nghị truyá»n lệnh chia quân đóng ở nÆ¡i quang đãng trong hai bãi cát phÃa bá» nam và bá» bắc sông NhÄ© Hà ; lại sai bắc cầu phao trên mặt sông để tiện Ä‘i lại. Hôm ấy nhằm ngà y 11 tháng 11 năm Máºu thân (1788).
Hôm sau, vua thân hà nh đến chỠđón ở doanh của Nghị.
Nghị sai ngÆ°á»i bà y biện nghi trượng rất long trá»ng ở Ä‘iện KÃnh Thiên, rồi truyá»n cho trăm quan tá»›i hầu. Vua Lê Ä‘á»™i mÅ© miện, mặc áo cổn quỳ ở giữa sân. Nghị dẫn bá»n liêu thuá»™c đến, rồi tuyên Ä‘á»c tá» sắc của hoà ng đế nhà Thanh phong cho vua Lê là m An Nam quốc vÆ°Æ¡ng. Trong tá» chế phong vÆ°Æ¡ng, đại lược nói rằng:
"Chia ra cõi bá» mÆ°á»i ba đạo, không phải tham gì đất Ä‘ai nà y; đã lo chức cống ba trăm năm, há chẳng nghÄ© đến tổ tông trÆ°á»›c?...".
Xong lá»… thụ phong, vua bèn theo lệ thảo tá» biểu tạ Æ¡n, xa trông cá»a khuyết mà lạy tạ, rồi nhá» Nghị cho đệ tá» biểu Ä‘i.
Nghị nháºn lá»i.
Tuy vua Lê đã được phong VÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng giấy tá» Ä‘Æ°a Ä‘i các nÆ¡i, Ä‘á»u dùng niên hiệu Cà n-long. Vì có Nghị ở đấy nên không dám dùng niên hiệu Chiêu thống. Ngà y ngà y sau buổi chầu, vua lại tá»›i chỠở doanh của Nghị để nghe truyá»n việc quân, việc nÆ°á»›c. Vua cưỡi ngá»±a Ä‘i trÆ°á»›c, Lê Quýnh cưỡi ngá»±a Ä‘i sau, quân lÃnh há»™ vệ chỉ và i chục ngÆ°á»i. NgÆ°á»i trong kinh có kẻ không biết là vua. Hoặc có ngÆ°á»i biết, thì há» nói riêng vá»›i nhau rằng:
"Nước Nam ta từ khi có đế, có vương tới nay, chưa thấy bao giỠcó ông vua luồn cúi đê hèn như thế. Tiếng là là m vua, nhưng niên hiệu thì viết là Cà n-long, việc gì cũng do viên tổng đốc, có khác gì phụ thuộc và o Trung Quốc?".
Nghị cÅ©ng ngông nghênh tá»± cho mình là tôn quý; có lúc vua tá»›i yết kiến, y không buồn tiếp, chỉ cho ngÆ°á»i đứng ở dÆ°á»›i linh các truyá»n bảo: "Hôm nay không có việc quân, việc nÆ°á»›c gì. Hãy vá» cung yên nghỉ!".
Lá»… ý và sá»± thù tiếp của y đối vá»›i nhà vua hết sức sÆ¡ sà i nhÆ° váºy. Còn đối vá»›i quân lÃnh, thì y lại hay dung túng cho chúng mặc sức là m Ä‘iá»u phi pháp.
TrÆ°á»›c kia, ngÆ°á»i Trung Hoa ngụ cÆ° ở các nÆ¡i nhÆ° phÆ°á»ng Hà Khẩu (khu vá»±c phố Hà ng Buồm, Hà Ná»™i bây giá») ở đô thà nh, phố CÆ¡ Xá ở trấn Kinh Bắc và phố Hiến Doanh (nay là HÆ°ng Yên (Hải HÆ°ng)) ở trấn SÆ¡n Nam có tá»›i hÆ¡n vạn ngÆ°á»i. Äến lúc ấy, bá»n há» Ä‘á»u đến bám theo các đồn quân của Nghị, hoặc láºp riêng ra Ä‘iếm Liá»…u để. Bá»n há» thông thạo tiếng nÆ°á»›c Nam, am hiểu phong tục táºp quán nÆ°á»›c Nam; do đó, há» liá»n nhân cÆ¡ há»™i kiếm má»i cách vu hãm những ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện, áp bức cÆ°á»›p bóc những nhà già u có, tháºm chà giữa chợ, giữa Ä‘Æ°á»ng cÅ©ng cÆ°á»›p giáºt của cải, hãm hiếp Ä‘Ã n bà , không còn kiêng sợ gì cả. Nhân dân ở quanh kinh kỳ luôn luôn bị khổ sở vá»›i bá»n há».
Vua Lê tuy biết sá»± tệ hại ấy, nhÆ°ng đã trót má»i quân Thanh sang, chỉ sợ vì việc đó mà là m mếch lòng chúng, nên cÅ©ng khó ăn khó nói.
Nghị cÅ©ng không phải không biết tình trạng nhÆ° váºy, song cÅ©ng mặc cho bá»n ấy tha hồ là m báºy, không há» ngăn cấm gì hết.
Lại nói, từ khi vua Lê trở vá» kinh thà nh, các quan văn võ trÆ°á»›c kia phiêu bạt Ä‘á»u lục tục kéo đến lạy mừng. Vua bèn ban thưởng cho những ngÆ°á»i đã từng theo Ä‘i trốn, hoặc những ngÆ°á»i có công giúp đỡ. Phong cho Phạm Äình Dữ là m thượng thÆ° bá»™ Lại, kiêm bình chÆ°Æ¡ng sá»±, Nguyá»…n Huy Túc là m đồng bình chÆ°Æ¡ng sá»±, Lê Duy Äản, VÅ© Trinh Ä‘á»u là m tham trà chÃnh sá»±, Nguyá»…n Äình Giản là m thượng thÆ° bá»™ binh, kiêm tri xu máºt viện sá»±, Nguyá»…n Duy Hiệp, Chu Doãn Lệ là m đồng tri xu máºt viện sá»±, Trần Danh án là m phó đô ngá»± sá», Lê Huy Tấn, Phạm Quà ThÃch là m Ä‘á»™ chi bá»™ Há»™, Lê Xuân Hạp, Ngô Vi Quà là m đồng tri binh chÃnh, Lê Quýnh là m quân trung uý đốc, tÆ°á»›c quáºn công, lÄ©nh quân cần vÆ°Æ¡ng theo Tôn SÄ© Nghị lo liệu và xá» trà việc quân.
Ngoà i ra, các quan liêu trong ngoà i Ä‘á»u vá» các dinh thá»± là m việc nhÆ° cÅ©.
Viên phó hiến ở trấn Kinh Bắc là Ngô Tưởng Äà o lấy cá»› già ốm, từ chối không nháºn chức, và dâng sá»› nói rằng:
"Váºn trá»i Ä‘ang lúc gian truân, không ngá» lại được thấy bóng mặt trá»i, tháºt là cái phúc vô cùng của xã tắc. Thần trá»™m nghÄ© rằng: Việc binh cốt phải mau chóng. Nếu cÆ¡ há»™i có thể là m được, hà tất việc gì cÅ©ng cứ giao phó cho quân nÆ°á»›c ngoà i để đến ná»—i dá»nh dà ng ngà y tháng. Hiện nay quân cần vÆ°Æ¡ng các lá»™, ai không muốn hết lòng hết sức láºp công Ãt nhiá»u? Nhân khi quân giặc vừa rút lui, ta nên láºp tức Ä‘em đại binh Ä‘uổi sát gót, nhÆ° tiếng sét chá»›p nhoáng không kịp bịt tai, bá»n ngông cuồng giảo quyệt kia ắt chẳng còn thì giỠđể mÆ°u tÃnh. Hai xứ Thanh, Nghệ nghe tin, chắc cÅ©ng sẽ hưởng ứng. Nguyá»…n Huệ bị ngăn cách ở phÃa nam Hoà nh SÆ¡n. Sở và Lân chÆ¡ vÆ¡ ở đấy, hình thế cách trở, không liên lạc được vá»›i nhau; không ngoà i mÆ°á»i ngà y ta có thể bắt được bá»n chúng. Vây cánh của chúng đã bị cắt đứt thì sà o huyệt của chúng cÅ©ng có thể lần lượt bị san bằng. Thần ngu dại cho rằng cái cÆ¡ trung hÆ°ng chÃnh là ở lúc nà y, không thể bá» qua".
Tá» sá»› ấy Ä‘Æ°a tá»›i, vua trao cho bá»n Nguyá»…n Äình Giản xem, ai cÅ©ng cho là phải. Riêng Lê Quýnh chống lại mà rằng:
- Sức mình không địch nổi, má»›i phải cầu cứu. Hà nh doanh quan đốc bá»™ còn ở đây, việc quân mình không bẩm trÆ°á»›c, lại tá»± tiện mà là m, việc xong thì thôi, vạn nhất bị vấp ngã, há» sẽ đổ cho ta là m lỡ quân cÆ¡, rồi rút quân vá» cá»a ải, ngồi xem mình là m; nhÆ° váºy việc lá»›n sẽ há»ng mất. Chi bằng để thần đến trình bà y trÆ°á»›c, xin há» chỉ bảo phÆ°Æ¡ng lược và hợp sức vá»›i mình, nhÆ° thế là được cả hai việc.
Vua cho là phải. Quýnh bèn đến dinh Nghị, nói vỠviệc đó.
Nghị trả lá»i:
- Việc gì mà phải vá»™i vã nhÆ° váºy? Và nhÆ° thò tay lấy đồ váºt ở trong túi, đến sá»›m lấy sá»›m, đến muá»™n lấy muá»™n đó mà thôi. Bây giỠđã sắp hết năm, đại quân xa xôi tá»›i đây, cần phải nghỉ ngÆ¡i, không nên đánh vá»™i. Giặc gầy mà ta Ä‘ang béo, hãy để chúng tá»± đến ná»™p thịt. NhÆ°ng, nếu nÆ°á»›c ngÆ°Æ¡i đã có lá»i xin nhÆ° thế, thì hãy nên tÃnh tá»± đô thà nh vá» nam chứng sáu chục dặm, chia là m ba nÆ¡i mà đóng quân; đó chÃnh cÅ©ng là cách canh gác từ xa để Ä‘á» phòng bất trắc váºy. Còn đối vá»›i bá»n giặc, thì các ngÆ°Æ¡i cứ chỠđến đầu năm má»›i ta sẽ cho trẩy quân tiến đánh cÅ©ng chÆ°a muá»™n!
Sau đó, Nghị sai đắp luỹ đất, má»™t ở bá» bắc sông Nguyệt Quyết, huyện Thanh Liêm, má»™t ở là ng Nháºt Tảo huyện Duy Tiên, má»™t ở là ng Ngá»c Hồi, huyện Thanh Trì rồi chia quân ra mà đóng giữ.
Từ bấy giỠtrở đi, vua Lê chỉ lấy Nghị là m chỗ dựa vững chắc nhất. Còn các quan thì cũng không ai nói năng gì đến chuyện xuất quân phục thù nữa.
Lê Quýnh suốt ngà y say mê tá»u sắc; ân oán riêng dù bằng cái tÆ¡, sợi tóc cÅ©ng Ä‘á»u Ä‘á»n báo không há» sót. Quýnh lại còn xui vua rằng:
- TrÆ°á»›c đây lúc nhà vua gặp nạn, hoà ng thân và bá»n quan trong triá»u, nhiá»u kẻ lấy tai hoạ là m Ä‘iá»u may mắn, vui mừng, khai hết tình hình vá»›i giặc, cam tâm là m chó săn, chim mồi cho chúng để mÆ°u đồ già u sang, ngược đạo lý, trái nhân nghÄ©a, không gì hÆ¡n thế. Thần xin được trị tá»™i bá»n đó, để thiên hạ biết rằng danh pháºn cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng không thể rối loạn. Äó cÅ©ng là việc cần kÃp, không nên dung túng bá» qua, khiến cho kẻ ác, ngÆ°á»i thiện không có gì phân biệt.
Vua cho là phải, bèn giao cho các quan đình thần há»p bà n.
Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u tâu, năm ngoái thượng thÆ° bá»™ Hình kiêm bình chÆ°Æ¡ng Trần Côn Xán Ä‘i xứ Tây SÆ¡n, vì không chịu khuất phục, bị địch giết hại, tháºt là đáng thÆ°Æ¡ng; xin cho quan vá» tế tại nhà và thăm viếng các ngÆ°á»i con. Vua nghe lá»i, bèn tá»± tay thảo bà i văn tế, trong có câu: "Tiết lá»›n nghiêng non láºt biển, cùng sÆ°Æ¡ng thu nắng lá»a tranh hÆ¡n; lòng son yêu nÆ°á»›c trung vua, gặp đốt rắn rá»… chùm cà ng tá»". Lại bà n sang đến tá»™i của bá»n phản nÆ°á»›c theo Tây SÆ¡n: Lúc vua Ä‘i trốn, trấn thủ Tuyên Quang là Phạm NhÆ° toại bắt em vua là Duy Tụ Ä‘em ná»™p cho địch; phò mã uý Nguyá»…n Bà nh dẫn quân địch Ä‘uổi tìm chá»— vua ở; theo luáºt phải tá»™i chém ngang lÆ°ng; Ngô Thì Nháºm, Phan Huy Ãch Ä‘em thân theo địch, lại nháºn chức tÆ°á»›c của chúng, Ä‘á»u truất là m dân, vá» là ng gánh vác sai dịch; Nguyá»…n Hoà n, Phan Lê Phiên quì gối ở sân địch; TrÆ°Æ¡ng Äăng QuÄ© Ä‘i theo xe vua, giữa Ä‘Æ°á»ng bá» dở, Ä‘á»u bị giáng là m chức tÆ° huấn; Nguyá»…n Quà Nha, Trần Bá Lãm, VÅ© Huy Tấn, viết thÆ° mạo xÆ°ng là giám quốc Sùng nhượng công, để mong xin hoãn binh cho địch, Ä‘á»u bị hạ ngục; Nguyá»…n Bá Khoan vì là kẻ võ biá»n, lại già nua, dốt nát không biết gì, nên được miá»…n tá»™i.
Bấy giá» Quýnh nghe nói Nha má»›i ở Cao Bằng vá», và ng bạc đầy xe, bèn sai ngÆ°á»i đòi lấy hai chục lạng và ng, rồi nói rõ cho vua biết. Vua cÆ°á»i mà bảo rằng:
- Bá»›t chá»— nhiá»u để bù chá»— Ãt, mặc ngÆ°Æ¡i là m chi thì là m, không há» gì!
Ngoà i ra, có ba ngÆ°á»i chú vua liên lạc vá»›i Tây SÆ¡n, lại gả con gái cho há», Ä‘á»u bị vua ngầm sai ngÆ°á»i bắt Ä‘em chặt chân, rồi vất xuống cái giếng ở trong cung (theo CÆ°Æ¡ng mục thì Chiêu Thống còn sai mổ bụng cả má»™t tôn nữ Ä‘ang có mang, vì ngÆ°á»i con gái nà y đã lấy viên tÆ°á»›ng Tây SÆ¡n. Do đó, lòng ngÆ°á»i dần dần ngá» vá»±c, không nhất trÃ).
Kịp khi ấy, thái háºu ở Cao Bằng vá», vừa tá»›i kinh, thấy vua chỉ thÃch là m những việc báo ân báo oán trái vá»›i phép thÆ°á»ng nhÆ° váºy, bèn nổi giáºn nói:
- Ta phải trèo đèo lá»™i suối khó nhá»c vất vả, má»›i xin được quân sang đây... Phá»ng chừng nhà nÆ°á»›c chịu được mấy phen Æ¡n, thù phá hoại nhÆ° thế? Nếu cứ cách ấy mà là m thì trị sao được thiên hạ? Gái già nà y lại đến là m đứa lÆ°u vong mất thôi!
Rồi thái háºu gà o khóc, không chịu và o cung.
Vua bèn ngầm sai Nguyá»…n Huy Túc khuyên giải thái háºu. Túc và o thÆ°a vá»›i thái háºu rằng:
- NgÆ°á»›c trông đức hiếu sinh của thái háºu nhÆ° là trá»i đất, cố nhiên phải lấy thế là m lạ. NhÆ°ng hình phạt là phép lá»›n của nÆ°á»›c, cho nên Chu công phải giết Quản, Thái; nÆ°á»›c Lá»— phải đánh thuốc Ä‘á»™c giết chết Thúc Nha (Quản Thúc, Thái Thúc là em Chu công, định giúp Võ Canh là con vua Trụ nổi loạn. Chu công liá»n Ä‘em giết Quản Thúc và đà y Thái Thúc. Thúc Nha là bà con của vua nÆ°á»›c Lá»—, có tá»™i phải chạy ra nÆ°á»›c ngoà i, sau định xin tha tá»™i để trở vá» nÆ°á»›c, nhÆ°ng ngÆ°á»i nÆ°á»›c Lá»— không nghe, bắt uống thuốc Ä‘á»™c chết). NgÆ°á»i xÆ°a cÅ©ng không vì chá»— há» hà ng hay quen biết mà bá» pháp luáºt. Mong rằng lượng trên khoan hồng, để cho hoà ng thượng được là m việc nÆ°á»›c thì tháºt là vạn phúc!
Thái háºu nể Túc có công lá»›n theo hầu khi mình Ä‘i trốn, không nỡ trái lá»i Túc, Ä‘Ã nh gắng gượng nghe theo, song tháºt ra trong bụng vẫn không cho là phải. Thái háºu bèn và o cung.
Lúc bấy giá» là tháng mÆ°á»i hai, sắp đến ngà y tết Nguyên đán. Quan coi lá»… tâu xin đến ngà y 25 thì phong ấn cất Ä‘i (cuối năm là m lá»… cất ấn (hạp ấn) để nghỉ việc ăn tết). Các lá»… trong miếu xã, triá»u đình Ä‘á»u chiếu theo lệ thÆ°á»ng mà là m. Riêng quan đại soái của thiên triá»u ở xa xôi tá»›i, thì vá» phần váºt phẩm cung đốn, xin theo nhÆ° lệ thết đãi sứ thần sang phong vÆ°Æ¡ng mà thêm gấp lên má»™t lần nữa. Các quan và quân lÃnh cÅ©ng Ä‘á»u cho phép nghỉ mÆ°á»i ngà y, để cùng vui đón tiết xuân.
Tháºt là :
Én sẻ trên nhà còn hớn hở
Äà đồng trong bụi chẳng lo âu
Chưa biết việc tới ra sao? ChỠxem hồi sau phân giải.
---------------------------------------------------------------------- ----------
Sách Khổng tùng tá» chép: Chim én chim sẻ ở trên nóc nhà , mẹ má»›m cho con ăn mà không biết rằng nhà sắp cháy. Äá»i Tấn, có Sách TÄ©nh thấy con lạc Ä‘Ã bằng đồng để ở cá»a cung Ä‘iện, liá»n Ä‘e rằng: "Mà y sắp phải vứt và o bụi gai". ý nói Ä‘á»i sắp loạn lạc. Äây ám chỉ bá»n SÄ© Nghị, Chiêu Thống nhÆ° Ä‘ang ngồi trên đống lá»a, tai hoạ sắp đến mà vẫn nhởn nhÆ¡ không biết gì cả.
Tà i sản của phongvan
11-09-2008, 04:35 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Hồi thứ mÆ°á»i bốn
Äánh Ngá»c Hồi, quân Thanh bị thua tráºn
BỠThăng Long, Chiêu Thống trốn ra ngoà i.
Lại nói, Tôn SÄ© Nghị sau khi Ä‘em quân ra cá»a ải, xuyên rừng vượt núi, nhÆ° giẫm đất bằng; ngà y Ä‘i đêm nghỉ, không phải lo lắng gì, kéo thẳng má»™t mạch đến thà nh Thăng Long, không mất má»™t mÅ©i tên, nhÆ° và o chá»— không ngÆ°á»i. Từ xÆ°a, các nhà cầm quân chÆ°a có khi nà o được dá»… dà ng nhÆ° thế. Cho nên y xem thÆ°á»ng, cho là vô sá»±, không cần phải Ä‘á» phòng. Rồi đó, y lại cà ng thêm kiêu căng, buông tuồng, mặc cho quân lÃnh các đồn tá»± tiện bá» cả Ä‘á»™i ngÅ©, Ä‘i lại lang thang, không còn có ká»· luáºt gì cả. Có kẻ Ä‘i ra khá»i thà nh đến hÆ¡n mÆ°á»i dặm, để kiếm củi Ä‘un, có kẻ Ä‘i tá»›i các chợ búa dân gian để buôn bán, hà ng ngà y sá»›m Ä‘i tối vá» xem nhÆ° việc bình thÆ°á»ng. Bá»n tÆ°á»›ng tá cÅ©ng ngà y ngà y chÆ¡i bá»i tiệc tùng, không hỠđể ý gì đến việc quân. Há»… ai nhắc đến tình hình giặc giã thì bá»n hỠđáp rằng: "Chúng nó nhÆ° cá cháºu chim lồng, còn chút hÆ¡i thừa thoi thóp, không đáng nói đến. Vâng lệnh của quan lá»›n đốc bá»™, định đến ngà y mùng 6 tháng giêng, nhân dịp đầu xuân sẽ xuất quân kéo thẳng đến sà o huyệt của quân Tây SÆ¡n. Bá»n giặc ấy nhất định sẽ lần lượt bị bắt sống không má»™t tên nà o lá»t lÆ°á»›i. NgÆ°á»i Nam Hà sẽ đến mà xem!".
Thế là ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, kể cả các viên quan đã từng trốn tránh hồi xÆ°a mà bấy giỠđã được thấy lại bóng mặt trá»i, ai nấy má»›i Ä‘á»u yên tâm vui mừng vá» cuá»™c sum há»p trÆ°á»›c mắt. Rồi há» dá»±a và o tổng đốc há» Tôn là m bức trÆ°á»ng thà nh, không còn nghÄ© gì đến việc cung khuyết bị tà n hoang, không còn lo gì đến việc kẻ địch Ä‘ang ở nÆ¡i cá»a ngõ; võ lặng, văn im, thảy Ä‘á»u bệ trá»….
Vừa lúc ấy, có ngÆ°á»i cung nhân cÅ© từ phủ TrÆ°á»ng Yên tá»›i, nói vá»›i thái háºu rằng:
- Xe vua trở vá» kinh thà nh, đã gần má»™t tháng. Hiệu lệnh ban ra, chẳng qua má»›i đến các vùng ứng Hoà , ThÆ°á»ng TÃn, Từ SÆ¡n, Thuáºn Thà nh, Quảng Oai, năm lá»™ mà thôi. Còn nhÆ° từ TrÆ°á»ng Yên vá» nam, Thanh Hoa là đất căn bản, lăng tẩm tiá»n triá»u ở đó, Nghệ An cÅ©ng là quáºn chân tay, quân cấm và quân túc trá»±c Ä‘á»u lấy ngÆ°á»i ở đấy, thì nay vẫn bị mất vá» tay giặc, tin tức không thông, đó tháºt là điá»u đáng lo rất lá»›n. Hiện nay, việc nÆ°á»›c hÆ° thá»±c thế nà o, thế giặc mạnh yếu ra sao, những ngÆ°á»i đứng ngoà i mà xem, không ai không biết. TrÆ°á»›c đây, hoà ng thượng gặp nạn phải chạy, các quan trèo đèo vượt suối, khó nhá»c vất vả đã hÆ¡n má»™t năm, bao nhiêu nhân tình chắc đã từng trải hết rồi, sao vẫn Ä‘iá»m nhiên không lo nghÄ© gì cả? Tổng đốc há» Tôn từ thượng quốc tá»›i đây, thế nÆ°á»›c và tình hình của giặc chỉ biết đại khái. Äến nhÆ° các miá»n, cÅ©ng có nÆ¡i xung yếu, noi bình thÆ°á»ng, chia đồn và mai phục, cần phải trù tÃnh kỹ cà ng. Việc binh có lúc nên đánh, lúc nên giữ, phải tuỳ cÆ¡ ứng biến trong chốc lát. Tất cả những Ä‘iá»u ấy, há» là m sao mà hiểu được rõ rà ng, Ä‘Ãch xác? Vả chăng, khi trÆ°á»›c Lê Quýnh khai báo ở bên ấy, nói rằng: "Nhiá»u nÆ¡i trong nÆ°á»›c ta không chịu theo giặc, ngÆ°á»i chuá»™ng nghÄ©a còn nhiá»u, lòng ngÆ°á»i cÅ©ng có thể trông cáºy, nếu được đại binh sang là m thanh viện thì công việc khôi phục có thể thà nh...". Äó chỉ là má»™t cách nói, để tổng đốc há» Tôn không cho việc ấy là khó. Quýnh vì muốn chóng được quân sang cứu, cho nên má»›i bịa ra lá»i nói hão để lừa dối há». Há» cÅ©ng tưởng là tháºt, hăng hái tiến lên, không còn lo nghÄ© gì vá» sau. Cứ xem lá»i lẽ trong bà i hịch, thì những Ä‘iá»u há» bắt buá»™c mình phải Ä‘Æ°Æ¡ng lấy, rất là nặng ná»; còn há» thì chỉ lảng vảng ở bên bá» sông, lấy thanh thế suông để doạ dẫm mà thôi. Không biết rằng, Nguyá»…n Huệ là má»™t tay anh hùng lão luyện, dÅ©ng mãnh và có tà i cầm quân. Xem hắn ra Bắc và o Nam, ẩn hiện nhÆ° quỉ thần, không ai có thể lÆ°á»ng biết. Hắn bắt Hữu Chỉnh nhÆ° bắt trẻ con, giết Văn Nháºm nhÆ° giết con lợn, không má»™t ngÆ°á»i nà o dám nhìn thẳng và o mặt hắn. Thấy hắn trá» tay, Ä‘Æ°a mắt, là ai nấy đã phách lạc hồn xiêu, sợ hÆ¡n sợ sấm sét. E rằng chẳng mấy lâu nữa, hắn lại trở ra, tổng đốc há» Tôn Ä‘em thứ quân nhá»› nhà kia mà chống chá»i, thì địch sao cho nổi? Há» chẳng qua chỉ là ngÆ°á»i khách, chuyến nà y sang cÅ©ng cốt xem sá»± thế khó hay dá»… để liệu bá» tiến lui mà thôi. NhÆ°ng còn nhà nÆ°á»›c của ta thì sao? Thái háºu có thể chạy sang đất Trung Hoa má»™t chuyến nữa chăng?
Thái háºu giáºt mình nói:
- Äó chÃnh là tâm sá»± của gái già nà y, vẫn ngà y đêm lo lắng mà chÆ°a biết là m thế nà o?
Rồi nhân tiện, thái háºu Ä‘em việc đó nói lại vá»›i vua. Bấy giá» nhà vua má»›i hoảng sợ, liá»n cùng bá»n Quýnh đến doanh quân của Nghị tha thiết xin xuất quân. Nghị gá»i Quýnh đến mà căn vặn rằng:
- NgÆ°á»i nÆ°á»›c mà y nay quả tháºt không thể trông cáºy được, thế thì lá»i cung khai của mà y trÆ°á»›c đây ra sao? Dám lừa dối ta chăng?
Rồi Nghị ngoảnh sang bảo vua:
- Tá»± vÆ°Æ¡ng trẻ tuổi, chÆ°a từng trải công việc, trÆ°á»›c đây tá»›i đón chà o ta ở Lạng SÆ¡n, sao không nói cho rõ? Bấy giá», nhân khi ta thắng, đè bẹp ngay lúc chúng Ä‘ang khốn đốn, há chẳng dá»… dà ng hÆ¡n hay sao? Nay đã bá» lỡ cÆ¡ há»™i ấy, để chúng có thì giá» thong thả mà bà y mÆ°u đặt chÆ°á»›c, cách trị chúng cần phải tÃnh toán cho chu đáo, không thể hấp tấp. Vả lại, đã định đến sang xuân, và o ngà y mùng sáu thì sẽ xuất quân, nhÆ° váºy cÅ©ng không còn xa gì nữa. Nếu muốn Ä‘i gấp thì cho phép vua tôi nhà ngÆ°Æ¡i Ä‘em má»™t đạo quân Ä‘i trÆ°á»›c cÅ©ng được.
Vua lui ra bảo với Quýnh rằng:
- NgÆ°Æ¡i từng dốc lòng vá»›i ta, việc nÆ°á»›c cÅ©ng đã được quá ná»a rồi. Váºy nay hãy cố gắng là m cho tròn công trạng trÆ°á»›c, đừng để ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c có thể bà n tán vá» ta, và thiên triá»u có chá»— quở trách được ta.
Lại nói, Lê Quýnh là ngÆ°á»i là ng Äại Mão, huyện Siêu Loại (nay là huyện Thuáºn Thà nh, Hà Bắc) vốn là má»™t tay phong lÆ°u công tá», con trai của tiến sÄ© triá»u Lê là Lê Doãn Giản. Khi tuổi trẻ, Quýnh chỉ biết uống rượu, đánh bạc, việc văn việc võ Ä‘á»u chÆ°a há» luyện táºp qua. TrÆ°á»›c kia vì là con nhà quà tá»™c thân cáºn, nên được và o là m gia thần nhà vua. Äến khi quân Tây SÆ¡n tá»›i xâm lấn, kinh thà nh thất thủ. Quýnh vâng mệnh vua theo hầu thái háºu lên Cao Bằng, rồi bị quân giặc Ä‘uổi bắt, phải chạy sang Trung Quốc. Vì Quýnh hÆ¡i biết chữ nghÄ©a, cho nên khi chuyện trò vá»›i ngÆ°á»i Thanh, thÆ°á»ng bịa ra nhiá»u câu khoác lác. Tôn SÄ© Nghị cÅ©ng không xét đến chá»— đó, Ä‘em lá»i tâu lên, vua Thanh Æ°ng thuáºn. Thế rồi may được khôi phục lại nÆ°á»›c nhà . Quýnh tá»± cho là công lao của mình. Sau khi vá» thà nh Thăng Long, Quýnh chỉ lo Ä‘á»n Æ¡n trả oán và công nhiên ăn của đút lót. Những tay hà o kiệt trong nÆ°á»›c Ä‘á»u không Æ°a Quýnh. Vua cho là Quýnh có công, giao cho cầm quân. NhÆ°ng Quýnh, mắt còn choáng lá»™n bóng tinh kỳ, tai chÆ°a nghe quen tiếng chiêng trống, nói gì đến chuyện sắp đặt việc binh bị? Quýnh bèn mượn cá»› không muốn xa rá»i cạnh vua, xin vua truyá»n cho viên trấn thủ SÆ¡n Tây Ä‘em quân bản bá»™ đóng trÆ°á»›c ở Giản Khẩu, để chặn Ä‘Æ°á»ng ra của quân Tây SÆ¡n. Äó là Quýnh cốt cho mình khá»i phải ra tráºn; còn việc chinh chiến được hay thua, nÆ°á»›c nhà còn hay mất, Quýnh chẳng cần biết đến là m gì.
Nhắc lại, Ngô Văn Sở sau khi Ä‘em các đạo quân rút lui, tức tốc sai Nguyá»…n Văn Tuyết chạy trạm và o Nam cáo cấp. Má»™t mặt chặn ngang đất TrÆ°á»ng Yên là m giá»›i hạn, đóng thuá»· quân ở hải pháºn Biện SÆ¡n, quân bá»™ thì chia giữ vùng núi Tam Äiệp, hai mặt thuá»· bá»™ liên lạc vá»›i nhau, ngăn hẳn miá»n Nam vá»›i miá»n Bắc. Vì thế, việc ở bốn trấn Ä‘Æ°á»ng ngoà i không há» thấu đến hai xứ Thanh, Nghệ. Vì váºy việc quân Thanh đến Thăng Long và việc vua Lê thụ phong ngà y 22 tháng 11, từ Thanh Hoa trở và o, không má»™t ngÆ°á»i nà o được biết. Ngà y 20 tháng ấy, Sở lui vá» Tam Äiệp, thì ngà y 24 Tuyết đã và o đến thà nh Phú Xuân. Bắc bình vÆ°Æ¡ng tiếp được tin báo, giáºn lắm, liá»n há»p các tÆ°á»›ng sÄ©, định thân chinh cầm quân Ä‘i ngay. NhÆ°ng các ngÆ°á»i đến há»p Ä‘á»u nói:
- Chúa công vá»›i vua Tây SÆ¡n có sá»± hiá»m khÃch, đối vá»›i ngôi chà tôn, lòng tôn phò của má»i ngÆ°á»i chÆ°a tháºt vững bá»n, nay nghe quân Thanh sang đánh, cà ng dá»… sinh ra ngá» vá»±c hai lòng. Váºy xin trÆ°á»›c hết hãy chÃnh vị hiệu, ban lệnh ân xá khắp trong ngoà i, để yên kẻ phản trắc và giữ lấy lòng ngÆ°á»i rồi sau sẽ cất quân ra đánh dẹp cõi Bắc cÅ©ng chÆ°a là muá»™n.
Bắc bình vÆ°Æ¡ng lấy là m phải, bèn cho đắp Ä‘Ã n ở trên núi Bân (ở địa pháºn xã An Cá»±u, huyện HÆ°Æ¡ng Trà , Thừa Thiên (Bình Trị Thiên)), tế cáo trá»i đất cùng các thần sông, thần núi; chế ra áo cổn mÅ© miện, lên ngôi hoà ng đế, đổi năm thứ 11 niên hiệu Thái Äức của vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc là m năm đầu niên hiệu Quang Trung. Lá»… xong, hạ lệnh xuất quân, hôm ấy nhằm và o ngà y 25 tháng chạp năm Máºu thân (1788).
Vua Quang Trung tá»± mình đốc suất đại binh, cả thuá»· lẫn bá»™ cùng ra Ä‘i. Ngà y 29 đến Nghệ An, vua Quang Trung cho vá»i ngÆ°á»i cống sÄ© ở huyện La SÆ¡n là Nguyá»…n Thiếp và o dinh và há»i:
- Quân Thanh sang đánh, tôi sắp đem binh ra chống cự. Mưu đánh và giữ, cơ được hay thua, tiên sinh nghĩ như thế nà o?
Thiếp nói:
- Bây giá» trong nÆ°á»›c trống không, lòng ngÆ°á»i tan rã. Quân Thanh ở xa tá»›i đây, không biết tình hình quân ta yếu hay mạnh, không hiểu rõ thế nên đánh nên giữ ra sao. Chúa công Ä‘i ra chuyến nà y, không quá mÆ°á»i ngà y, giặc Thanh sẽ bị dẹp tan.
Vua Quang Trung mừng lắm, liá»n sai đại tÆ°á»›ng là Hám hổ hầu kén lÃnh ở Nghệ An, cứ ba suất Ä‘inh thì lấy má»™t ngÆ°á»i, chÆ°a mấy lúc, đã được hÆ¡n má»™t vạn quân tinh nhuệ. Rồi nhà vua cho mở cuá»™c duyệt binh lá»›n ở doanh trấn, Ä‘em số thân quân ở Thuáºn Hoá, Quảng Nam chia là m bốn doanh tiá»n, háºu, tả, hữu, còn số lÃnh má»›i tuyển ở Nghệ An thì là m trung quân.
Vua Quang Trung cưỡi voi ra doanh yên uá»· quân lÃnh, truyá»n cho tất cả Ä‘á»u ngồi mà nghe lệnh, rồi dụ há» rằng:
- Quân Thanh sang xâm lấn nÆ°á»›c ta, hiện ở Thăng Long, các ngÆ°Æ¡i đã biết chÆ°a? Trong khoảng vÅ© trụ, đất nà o sao ấy Ä‘á»u đã phân biệt rõ rà ng, phÆ°Æ¡ng Nam phÆ°Æ¡ng Bắc (chỉ đất Trung Quốc) chia nhau mà cai trị. NgÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Bắc không phải nòi giống nÆ°á»›c ta, bụng dạ ắt khác. Từ Ä‘á»i nhà Hán đến nay, chúng đã mấy phen cÆ°á»›p bóc nÆ°á»›c ta, giết hại nhân dân, vÆ¡ vét của cải, ngÆ°á»i mình không thể chịu nổi, ai cÅ©ng muốn Ä‘uổi chúng Ä‘i. Äá»i Hán có TrÆ°ng nữ vÆ°Æ¡ng, Ä‘á»i Tống có Äinh Tiên Hoà ng, Lê Äại Hà nh, Ä‘á»i Nguyên có Trần HÆ°ng Äạo, Ä‘á»i Minh có Lê Thái Tổ; các ngà i không nỡ ngồi nhìn chúng là m Ä‘iá»u tà n bạo, nên đã thuáºn lòng ngÆ°á»i, dấy nghÄ©a quân Ä‘á»u chỉ đánh má»™t tráºn là thắng và đuổi được chúng vá» phÆ°Æ¡ng Bắc. ở các thá»i ấy, Bắc, Nam riêng pháºn, bá» cõi lặng yên, các vua truyá»n ngôi lâu dà i. Từ Ä‘á»i nhà Äinh tá»›i đây, dân ta không đến ná»—i khổ nhÆ° hồi ná»™i thuá»™c xÆ°a kia. Má»i việc lợi, hại, được, mất ấy, Ä‘á»u là chuyện cÅ© rà nh rà nh của các triá»u đại trÆ°á»›c. Nay ngÆ°á»i ngÆ°á»i Thanh lại sang, mÆ°u đồ lấy nÆ°á»›c Nam ta đặt là m quáºn huyện, không biết trông gÆ°Æ¡ng mấy Ä‘á»i Tống, Nguyên, Minh ngà y xÆ°a. Vì váºy ta phải kéo quân ra đánh Ä‘uổi chúng. Các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u là những kẻ có lÆ°Æ¡ng tri lÆ°Æ¡ng năng, hãy nên cùng ta đồng tâm hiệp lá»±c, để dá»±ng nên công lá»›n. Chá»› có quen theo thói cÅ©, ăn ở hai lòng, nếu nhÆ° việc phát giác ra, sẽ bị giết chết ngay tức khắc, không tha má»™t ai, chá»› bảo là ta không nói trÆ°á»›c!
Các quân lÃnh Ä‘á»u nói: "Xin vâng lệnh, không dám hai lòng!".
Hôm sau, vua Quang Trung hạ lệnh tiến quân. Các quân Ä‘á»u nghiêm chỉnh Ä‘á»™i ngÅ© mà đi. Khi đến núi Tam Äiệp, Sở và Lân ra đón, Ä‘á»u mang gÆ°Æ¡m trên lÆ°ng mà xin chịu tá»™i.
Vua Quang Trung nói:
- Các ngÆ°Æ¡i Ä‘em thân thá» ta, đã là m đến chức tÆ°á»›ng soái. Ta giao cho toà n hạt cả 11 thừa tuyên (từ thá»i Lê Hồng Äức, các trấn ở Bắc Hà đá»u gá»i là "thừa tuyên"), lại cho tuỳ tiện là m việc. Váºy mà giặc đến không đánh nổi má»™t tráºn, má»›i nghe tiếng đã chạy trÆ°á»›c. Binh pháp dạy rằng: "Quân thua chém tÆ°á»›ng". Tá»™i của các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u đáng chết má»™t vạn lần. Song ta nghÄ© các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u là hạng võ dÅ©ng, chỉ biết gặp giặc là đánh, đến nhÆ° việc tuỳ cÆ¡ ứng biến thì không có tà i. Cho nên, ta để Ngô Thì Nháºm ở lại đấy là m việc vá»›i các ngÆ°Æ¡i, chÃnh là lo vá» Ä‘iá»u đó. Bắc Hà má»›i yên, lòng ngÆ°á»i chÆ°a phục, Thăng Long lại là nÆ¡i bị đánh cả bốn mặt, không có sông núi để nÆ°Æ¡ng tá»±a. Năm trÆ°á»›c ta ra đánh đất ấy, chúa Trịnh quả nhiên không thể chống nổi, đó là chứng cá»› rõ rà ng. Các ngÆ°Æ¡i đóng quân trÆ¡ trá»i ở đấy, quân Thanh kéo sang, ngÆ°á»i trong kinh kỳ là m ná»™i ứng cho chúng, thì các ngÆ°á»i là m sao mà cá» Ä‘á»™ng được? Các ngÆ°Æ¡i đã biết nÃn nhịn để tránh mÅ©i nhá»n của chúng, chia ra chặn giữ các nÆ¡i hiểm yếu, bên trong thì kÃch thÃch lòng quân, bên ngoà i thì là m cho giặc kiêu căng, kế ấy là rất đúng. Khi má»›i nghe nói, ta đã Ä‘oán là do Ngô Thì Nháºm chủ mÆ°u, sau há»i Văn Tuyết thì quả đúng nhÆ° váºy...
Thì Nháºm bèn lạy hai lạy để tạ Æ¡n. Vua Quang Trung lại nói:
Lần nà y ta ra, thân hà nh cầm quân, phÆ°Æ¡ng lược tiến đánh đã có tÃnh sẵn. Chẳng qua mÆ°Æ¡i ngà y, có thể Ä‘uổi được ngÆ°á»i Thanh. NhÆ°ng nghÄ© chúng là nÆ°á»›c lá»›n gấp mÆ°á»i nÆ°á»›c mình, sau khi bị thua má»™t tráºn, ắt lấy là m thẹn mà lo mÆ°u báo thù. NhÆ° thế thì việc binh Ä‘ao không bao giá» dứt, không phải là phúc cho dân, nỡ nà o mà là m nhÆ° váºy. Äến lúc ấy, chỉ có ngÆ°á»i khéo lá»i lẽ má»›i dẹp nổi việc binh Ä‘ao, không phải Ngô Thì Nháºm thì không ai là m được. Chá» mÆ°á»i năm nữa, cho ta được yên ổn mà nuôi dưỡng lá»±c lượng, bấy giá» nÆ°á»›c già u quân mạnh, thì ta có sợ gì chúng?
Bá»n Sở, Lân Ä‘á»u lạy tạ và nói:
- Chúa thượng tháºt là lo xa, chúng tôi ngu dại không thể nghÄ© tá»›i chá»— đó. Hiện nay phÆ°Æ¡ng lược tiến đánh ra sao, xin chúa thượng nhất nhất chỉ rõ để chúng tôi tuân theo mà là m.
Vua Quang Trung bèn sai mở tiệc khao quân, chia quân sÄ© ra là m năm đạo, hôm đó là ngà y 30 tháng chạp. Rồi nhà vua bảo kÃn vá»›i các tÆ°á»›ng rằng:
- Ta vá»›i các ngÆ°Æ¡i hãy tạm sá»a lá»… cúng Tết trÆ°á»›c đã. Äến tối 30 Tết láºp tức lên Ä‘Æ°á»ng, hẹn đến ngà y mồng 7 năm má»›i thì và o thà nh Thăng Long mở tiệc ăn mừng. Các ngÆ°Æ¡i nhá»› lấy, đừng cho là ta nói khoác!
Sau đó nhà vua truyá»n lệnh: Các viên tÆ°á»›ng ở trung quân thuá»™c vá» doanh vua sai phái là đại tÆ° mã Sở; ná»™i hầu Lân đốc suất tiá»n quân là m tiên phong; Hám hổ hầu đốc suất háºu quân là m đốc chiến; đại đô đốc Lá»™c, đô đốc Tuyết đốc suất tả quân, trong đó gồm có thuá»· quân vượt biển và o sông Lục Äầu; rồi Tuyết vẫn kinh lý vùng Hải DÆ°Æ¡ng để tiếp ứng vá»›i mặt đông; còn Lá»™c thì Ä‘i gấp lên các hạt Lạng SÆ¡n, Phượng Nhãn, Yên Thế để chặn Ä‘Æ°á»ng vá» của quân Thanh; đại đô đốc Bảo, đô đốc Long đốc suất hữu quân, trong đó gồm quân voi và quân kỵ mã; Long xuyên qua huyện ChÆ°Æ¡ng Äức, theo Ä‘Æ°á»ng đến thẳng là ng Nhân Mục, huyện Thanh Trì để đánh ngang và o đồn quân Äiá»n Châu; Bảo thì thống đốc quân voi ngá»±a do Ä‘Æ°á»ng SÆ¡n Minh ra là ng Äại áng huyện Thanh Trì để tiếp ứng cho cánh hữu.
Cả năm đạo quân Ä‘á»u lạy vâng mệnh lệnh, đúng ngà y, gióng trống lên Ä‘Æ°á»ng ra Bắc (theo CÆ°Æ¡ng mục thì trÆ°á»›c khi tiến quân ra Bắc, vua Quang Trung có viết thÆ° cho SÄ© Nghị vá» xin đầu hà ng để khiêu gợi lòng kiêu căng, khinh địch của Nghị. Theo Lê triá»u dã sá», khi tiến quân ra Thăng Long vua Quang Trung bà y cho quân lÃnh cứ ba ngÆ°á»i má»™t tốp thay phiên võng nhau Ä‘i, thà nh ra quân trẩy Ä‘i liên miên không phải dừng mà ai nấy Ä‘á»u lần lượt được nghỉ. Do đó, quân Tây SÆ¡n đã hà nh binh cá»±c kỳ thần tốc).
Khi quân ra đến sông Gián, nghÄ©a binh trấn thủ ở đó tan vỡ chạy trÆ°á»›c. Lúc đến sông Thanh Quyết, toán quân Thanh Ä‘i do thám từ đằng xa trông thấy bóng cÅ©ng chạy nốt. Vua Quang Trung liá»n thúc quân Ä‘uổi theo, tá»›i huyện Phú Xuyên thì bắt sống được hết, không để tên nà o trốn thoát. Bởi váºy, không há» có ai chạy vá» báo tin, nên những đạo quân Thanh đóng ở Hà Hồi và Ngá»c Hồi (thuá»™c ThÆ°á»ng TÃn (nay thuá»™c tỉnh Hà SÆ¡n Bình) và Thanh Trì (nay thuá»™c thà nh phố Hà Ná»™i)) Ä‘á»u không biết gì cả.
Ná»a đêm ngà y mồng 3 tháng giêng, năm Ká»· Dáºu (1789), vua Quang Trung tá»›i là ng Hà Hồi, huyện Thượng Phúc, lặng lẽ vây kÃn là ng ấy, rồi bắc loa truyá»n gá»i, tiếng quân lÃnh luân phiên nhau dạ ran để hưởng ứng, nghe nhÆ° có hÆ¡n và i vạn ngÆ°á»i. Trong đồn lúc ấy má»›i biết, ai nấy rụng rá»i sợ hãi, liá»n xin ra hà ng, lÆ°Æ¡ng thá»±c khà giá»›i Ä‘á»u bị quân Nam lấy hết.
Vua Quang Trung lại truyá»n lấy sáu chục tấm ván, cứ ghép liá»n ba tấm là m má»™t bức, bên ngoà i lấy rÆ¡m dấp nÆ°á»›c phủ kÃn, tất cả là hai mÆ°Æ¡i bức. Äoạn kén hạng lÃnh khoẻ mạnh, cứ mÆ°á»i ngÆ°á»i khênh má»™t bức, lÆ°ng giắt dao ngắn; hai mÆ°Æ¡i ngÆ°á»i khác Ä‘á»u cầm binh khà theo sau, dà n thà nh tráºn chữ "nhất"; vua Quang Trung cưỡi voi Ä‘i đốc thúc, má» sáng ngà y mồng 5 tiến sát đồn Ngá»c Hồi (theo Dã sá», thì lúc nà y vua Quang Trung sai đốt hết lÆ°Æ¡ng thá»±c và tá»± mình quấn khăn và ng và o cổ để tỠý quyết chiến quyết thắng, không chịu lùi). Quân Thanh nổ súng bắn ra, chẳng trúng ngÆ°á»i nà o cả. Nhân có gió bắc, quân Thanh bèn dùng ống phun khói lá»a ra, khói toả mù trá»i, cách gang tấc không thấy gì, hòng là m cho quân Nam rối loạn. Không ngá» trong chốc lát trá»i bá»—ng trở gió nam, thà nh ra quân Thanh lại tá»± là m hại mình.
Vua Quang Trung liá»n gấp rút sai Ä‘á»™i khiêng ván vừa che vừa xông thẳng lên trÆ°á»›c. Khi gÆ°Æ¡m giáo của hai bên đã chạm nhau thì quăng ván xuống đất, ai nấy cầm dao ngắn chém bừa; những ngÆ°á»i cầm binh khà theo sau cÅ©ng nhất tá» xông tá»›i mà đánh.
Quân Thanh chống không nổi, bá» chạy tán loạn, già y xéo lên nhau mà chết. Tên Thái thú Äiá»n Châu là Sầm Nghi Äống tá»± thắt cổ chết (CÆ°Æ¡ng mục ghi Sầm Nghi Äống thắt cổ chết ở Loa SÆ¡n (tục gá»i gò Äống Äa). Theo Bang giao lục, trong chiến dịch mùa xuân Ká»· Dáºu, số quân Thanh bị chết là 27 vạn). Quân Tây SÆ¡n thừa thế chém giết lung tung, thây nằm đầy đồng, máu chảy thà nh suối, quân Thanh đại bại.
TrÆ°á»›c đó, vua Quang Trung đã sai má»™t toán quân theo bỠđê Yên Duyên kéo lên, mở cá» gióng trống để là m nghi binh ở phÃa đông. Äến lúc ấy, quân Thanh chạy vá» trông thấy, cà ng thêm hoảng sợ, bèn tìm lối tắt theo Ä‘Æ°á»ng Vịnh Kiá»u mà trốn. Chợt lại thấy quân voi từ Äại áng tá»›i, quân Thanh Ä‘á»u hết hồn hết vÃa, vá»™i trốn xuống đầm má»±c, là ng Quỳnh Äô (thuá»™c Thanh Trì, Hà Ná»™i), quân Tây SÆ¡n lùa voi già y đạp, chết đến hà ng vạn ngÆ°á»i.
Giữa trưa hôm ấy vua Quang Trung tiến binh đến Thăng Long, rồi kéo và o thà nh (có sách chép khi Quang Trung và o Thăng Long, chiếc chiến bà o mà u đỠđã bị nhuộm đen vì khói thuốc súng).
Nguyên trÆ°á»›c đó, đô đốc Long đốc suất hữu quân đã Ä‘em binh đến đóng ở là ng Nhân Mục huyện Thanh Trì. Lúc vua Quang Trung Ä‘ang đánh vá»›i quân Thanh ở Ngá»c Hồi, thì sáng hôm ấy Long đã đánh tên thái thú Äiá»n Châu ở trại KhÆ°Æ¡ng Thượng thuá»™c huyện Quảng Äức (trại KhÆ°Æ¡ng Thượng tức là ng KhÆ°Æ¡ng Thượng nay thuá»™c thà nh phố Hà Ná»™i). Quân Thanh tan vỡ bá» chạy, Long liá»n tiến trÆ°á»›c và o thà nh.
Lại nói, Tôn SÄ© Nghị và vua Lê ở thà nh Thăng Long, tuyệt nhiên không nghe tin cấp báo gì cả cho nên trong ngà y Tết má»i ngÆ°á»i chỉ chăm chú và o việc yến tiệc vui mừng, không há» lo chi đến việc bất trắc. Nà o hay cuá»™c vui chÆ°a tà n, cÆ¡ trá»i đã đổi. Ngà y mồng 4 bá»—ng thấy quân ở đồn Ngá»c Hồi chạy vá» cáo cấp. Tháºt là : "TÆ°á»›ng ở trên trá»i xuống, quân chui dÆ°á»›i đất lên". Bá»n ấy lại nói:
- Quan quân ở đồn Hà Hồi Ä‘á»u bị quân Tây SÆ¡n đánh úp bắt hết cả. ở đây cách đồn Ngá»c Hồi không xa, sá»›m chiá»u thế nà o cÅ©ng bị đánh tá»›i.
Tôn SÄ© Nghị hoảng hốt sợ hãi, láºp tức sai lãnh binh Quảng Tây là Thang Hùng Nghiệp dẫn viên hà ng tÆ°á»›ng Tây SÆ¡n là Phan Khải Äức Ä‘em nghÄ©a binh tá»›i cứu; lại sai hai mÆ°Æ¡i lÃnh kỵ mã ở dÆ°á»›i trÆ°á»›ng của mình cùng Ä‘i vá»›i Nghiệp, và dặn há» rằng:
- Trong khoảng chốc lát, phải tiếp tục báo tin vỠngay.
ý của Nghị chỉ lo có má»™t mặt đó, không ngá» lại có mặt khác áºp tá»›i. Canh tÆ° đêm ấy, chợt nghe ở phÃa tây bắc thà nh tiếng súng nổ đùng đùng không ngá»›t. Nghị vá»™i sai ngÆ°á»i cưỡi ngá»±a ra xem, thì nghe báo tin đồn quân Äiá»n Châu tan vỡ, quân Tây SÆ¡n đã và o cá»a ô, đốt giết lung tung, khói lá»a bốc lên đầy trá»i rồi.
Tôn SÄ© Nghị sợ mất máºt, ngá»±a không kịp đóng yên, ngÆ°á»i không kịp mặc giáp, dẫn bá»n lÃnh kỵ mã của mình chuồn trÆ°á»›c qua cầu phao, rồi nhằm hÆ°á»›ng bắc mà chạy. Quân sÄ© các doanh nghe tin, Ä‘á»u hoảng hồn, tan tác bá» chạy, tranh nhau qua cầu sang sông, xô đẩy nhau rÆ¡i xuống mà chết rất nhiá»u. Lát sau cầu lại bị đứt, quân lÃnh Ä‘á»u rÆ¡i xuống nÆ°á»›c, đến ná»—i nÆ°á»›c sông NhÄ© Hà vì thế mà tắc nghẽn không chảy được nữa (có sách chép, đạo quân Vân-Qui lúc nà y má»›i kéo sang đến SÆ¡n Tây, nghe tin Nghị thua chạy, nên cÅ©ng vá»™i và ng tìm Ä‘Æ°á»ng tháo lui vá»).
Vua Lê ở trong Ä‘iện, nghe tin có việc biến ấy, vá»™i vã cùng bá»n Lê Quýnh, Trịnh Hiến Ä‘Æ°a thái háºu ra ngoà i. Cả bá»n chạy đến bến sông thì thấy cầu phao đã đứt, thuyá»n bè cÅ©ng không, bèn gấp rút chạy đến Nghi Tà m thình lình gặp được chiếc thuyá»n đánh cá, vá»™i cÆ°á»›p lấy rồi chèo sang bá» bắc. TrÆ°a ngà y mồng 6 vua Lê và những ngÆ°á»i tuỳ tòng chạy đến núi Tam Tằng, nghe nói Tôn SÄ© Nghị đã Ä‘i khá»i đó. Bấy giá» quân Thanh chạy vá» nÆ°á»›c, trên Ä‘Æ°á»ng đông nghịt nhÆ° chợ, đêm ngà y Ä‘i gấp, không dám nghỉ ngÆ¡i. Vua Ä‘Æ°a thái háºu cùng Ä‘i vá»›i hỠđến đồn Hoà Lạc thì gặp má»™t ngÆ°á»i thổ hà o. Hồi trÆ°á»›c vua Lê chạy ra ngoà i, ngÆ°á»i ấy đã được biết mặt; lúc đó thấy vua, ngÆ°á»i ấy bất giác lệ rÆ¡i, nhân tiện má»i vua và o trại trong núi tạm nghỉ. Bấy giá», vua Lê và những ngÆ°á»i tuỳ tòng luôn mấy ngà y không ăn, ai nấy Ä‘á»u đã mệt lá». NgÆ°á»i thổ hà o kia liá»n giết gà là m cÆ¡m thết đãi. Vua sai bÆ°ng má»™t mâm lên má»i thái háºu; còn mình thì cùng ăn vá»›i bá»n Quýnh, Hiến ở mâm dÆ°á»›i.
Ä‚n vừa xong, chợt nghe tin quân Tây SÆ¡n đã Ä‘uổi theo đến nÆ¡i. Vua cuống quÃt bảo ngÆ°á»i thổ hà o rằng:
- Muôn Ä‘á»™i háºu tình, không có gì để báo đáp, chỉ có trá»i cao đất dà y chứng dám tấc lòng thà nh của ông mà ban phúc cho thôi. Bây giá» quân giặc gần tá»›i, trÆ°á»›c mắt đây có con Ä‘Æ°á»ng sống nà o có thể chạy gấp lên cá»a ải, xin tÃnh kế ngay cho.
NgÆ°á»i thổ hà o vá»™i vã sai con Ä‘Æ°a Ä‘Æ°á»ng, theo lối tắt trong núi mà đi. Trá»i nhá nhem tối thì nhà vua đến cá»a ải, theo kịp chá»— nghỉ của Tôn SÄ© Nghị. Má»™t lát các viên quan khác cÅ©ng lục tục theo đến, cùng nhìn nhau than thở, oán giáºn chảy nÆ°á»›c mắt. Tôn SÄ© Nghị cÅ©ng lấy là m xấu hổ.
Nhân tiện, vua từ giã Sĩ Nghị và nói:
- Cô (lối xÆ°ng nhún mình của các vua chúa Ä‘á»i xÆ°a) không có tà i, chẳng giữ nổi xã tắc. Äá»™i Æ¡n tÆ°á»›ng quân vâng chỉ của hoà ng đế sang cứu viện; nà o ngá» lòng trá»i không giúp nÆ°á»›c nhá», nay ngà i lại bá» mà đi. KÃnh chúc tÆ°á»›ng quân vá» triá»u được hai chữ "vạn phúc", Cô xin ở lại đất nÆ°á»›c, thu nhặt dân binh, để tÃnh việc nổi lên chuyến khác. Xa nhá» oai linh, may được nên việc, Ä‘á»u là ơn của tÆ°á»›ng quân ban cho. Nếu nhÆ° sá»± thế không xong, lại xin sang hầu tÆ°á»›ng quân, nhÆ° thế cho tiện.
Nghị nói:
- Nguyễn Quang Trung chưa diệt, việc nà y còn chưa thôi. Nay hãy dâng biểu tâu lên xin quân, không đầy một tháng, đại binh sẽ lại tới. Chỗ nà y gần kỠđảng giặc, ở lại không tiện, hãy tạm và o Nam Ninh nghỉ ngơi để chỠthánh chỉ cũng được.
Vua Lê nghe lá»i. Nghị bèn cùng bá»n tÆ°á»›ng tá thu nhặt tà n quân kéo vá».
Vua lại sai bá»n Quýnh, Hiến ở lại để ngầm chiêu dụ những ngÆ°á»i trung nghÄ©a ở trong nÆ°á»›c. Còn vua thì cùng viên phụ đạo (tên gá»i chức tù trưởng ở ngoại phiên) Cao Bằng là Äịch quáºn công Hoà ng Ãch Hiểu, viên trấn thủ Kinh Bắc ngÆ°á»i là ng Ná»™n Liá»…u huyện Nam ÄÆ°á»ng là Lê Hân, viên Ä‘á» lÄ©nh bốn thà nh ngÆ°á»i huyện ThÆ° Trì, trấn SÆ¡n Nam là Phạm NhÆ° Tùng viên phó Ä‘á» lÄ©nh ngÆ°á»i là ng Thanh Tuyá»n, huyện Nam ÄÆ°á»ng là Nguyá»…n Viết Triệu, viên thÆ° tri công lượng chÃnh ngÆ°á»i là ng NghÄ©a Äá»™ng, huyện Nam ÄÆ°á»ng là Lê Văn TrÆ°Æ¡ng, viên hiệp lý quân vụ, ngÆ°á»i là ng Quỳnh Côi, huyện Nam ÄÆ°á»ng là Phạm Trần Thiệu, ngÆ°á»i bà con bên vợ ở là ng Tỳ Bà , huyện Lang Tà i là Nguyá»…n Quốc Äống, viên chưởng tứ bảo ngÆ°á»i là ng Äồng Bảng trấn Thanh Hoa là Lê Quý ThÃch, cùng Ä‘Æ°a thái háºu theo Nghị sang Trung Quốc.
Thực là :
Bá» cõi chÆ°a xong bá» tÃnh liệu,
Nước non buồn nỗi lúc chia ly.
Chưa biết việc ấy ra sao! Hãy chỠhồi sau phân giải.
Tà i sản của phongvan