Chùa Ná»™n SÆ¡n tuy là má»™t ni viện nhá» nhưng các Ni Sư Ä‘á»u có chức vụ rõ rệt. Ni Sư TÄ©nh Quang là giám viện cá»§a chùa và chức vụ cá»§a bà là tri sá»±, nghÄ©a là chịu trách nhiệm tổng quát vá» má»i việc trong chùa. Ni Sư Äà m Thái đảm nhiệm chức vụ tri diện, và tri khách, tức là vừa trông coi chánh Ä‘iện cho sạch sẽ và trang nghiêm vừa lo việc tiếp đón các vị khách ni và các thiện nam tÃn nữ đến viếng chùa lạy Pháºt. Những lúc công việc tri khách trở nên bá» bá»™n thì Ni Sư TÄ©nh Quang và các Ni Sư khác Ä‘á»u phải phụ sức và o để là m đỡ công việc nà y. Ni Sư Hương Nghiêm lo việc tri tạng, tức là chăm sóc vá» kinh Ä‘iển thư tịch và việc dạy há»c, còn công việc tri viên, tức là coi sóc vưá»n tược thì do Ni Sư Hương Trà ng đảm trách.
Chức vụ cá»§a tri viên, bao hà m việc săn sóc vưá»n cảnh, vưá»n rau và vưá»n ương cá»§a chùa. Äáng lý việc quản lý ruá»™ng chùa cÅ©ng nằm trách vụ tri viên, nhưng vì thấy công việc nà y nặng quá cho nên Ni Sư TÄ©nh Quang đã tá»± mình trá»±c tiếp đảm nháºn lấy vá»›i sá»± tiếp tay cá»§a gia đình bác Trá»±c dưới chân núi.
Ni Sư Hương Trà ng đã trồng được rất nhiá»u danh má»™c trong vưòn chùa. Ngá»c lan, hoa má»™c, hải đưá»ng và nhất là các loại tùng, bách, được trồng trên khắp nÆ¡i trên núi. Vưá»n rau nằm ngay phÃa sau háºu liêu. Ở đây gần suối cho nên việc tưới tắm rất dá»… dà ng. Tất cả bốn Ni Sư Ä‘á»u có tiếp tay và o việc chăm bón vưá»n rau. Vưá»n ương dưới chân núi thì không xa nhà bác Trá»±c. Ni Sư Hương Trà ng để tháºt nhiá»u thì giá» và o công việc chăm sóc khu vưá»n ương nà y. Ni Sư Hương Nghiêm cÅ©ng rất ưa Ä‘i xuống vưá»n ương. Cô là ngưá»i phụ tá đắc lá»±c nhất cho Ni Sư Hương Trà ng trong việc chăm sóc vưá»n ương. Bác Trá»±c, bé Tuất và thằng cu Lợi cÅ©ng giúp Ni Sư rất nhiá»u. Những ngà y Ni Sư báºn rá»™n công việc trên chùa, bác Trá»±c và bé Tuất thưá»ng quảy nước tưới vưá»n thay cho Ni Sư. Những khi cần ngưá»i khuân vác nặng thì đã có bác Trá»±c và thằng cu Lợi giúp đỡ.
Mùa kiết hạ bắt đầu từ ngà y rằm tháng tư và sẽ chấm dứt sau lá»… Vu Lan ngà y rằm tháng bảy. Các Ni Sư tuy kết hạ nhưng giá»›i hạn an cư rất rá»™ng. Há» có thể Ä‘i lại bất cứ nÆ¡i nà o trên núi và cÅ©ng có quyá»n xuống cả tá»›i vưá»n ương. Sáng nay trên đưá»ng xuống núi, Ni Sư Hương Nghiêm há»i Ni Sư Hương Trà ng:
- Em nháºn thấy nghi thức công phu buổi sáng gồm toà n những bà i đà la ni cả, tại sao váºy thưa chị?
Ni Sư Hương Trà ng cÅ©ng nháºn thấy Ä‘iá»u sư muá»™i bà nói là đúng. Từ ngà y nghe chú Pháp Äăng tụng kinh trên am Long Äá»™ng, bà đã để ý tá»›i Ä‘iểm nà y rồi. Buổi công phu bắt đầu bằng thần chú Thá»§ Lăng Nghiêm, Ä‘i qua thần chú Äại Bi, và đến chÃn bà i thần chú khác. Thiá»n há»c ở nước Äại Việt đã bị máºt giáo xứ Tây Tạng lấn áp rồi chăng? Từ ngà y quân Mông Cổ chiếm cứ Tây Tạng rồi qua diệt nhà Tống để thà nh láºp nước Nguyên, Máºt giáo lan trà n rất chóng. Tuy Äại Việt đánh bại được quân Nguyên nhưng văn hóa phương Bắc vẫn cứ ảnh hưởng tá»›i Äại Việt. Tại sao trong buổi công phu sáng lại không có những kinh văn vá» Thiá»n, như Kinh Lăng Già hoặc Kinh Kim Cương mà lại toà n là các bà i thần chú? Bà rất mừng mà nháºn thấy rằng tuy Hương Nghiêm còn trẻ tuổi, cô đã có nháºn xét rất sáng suốt, nhưng mà những ngưá»i như vị ni cô trẻ tuổi nà y còn Ãt quá. Khắp nÆ¡i ngưá»i ta há»c theo lá» thói ngưá»i phương Bắc má»™t cách thiếu ý thức. Cả ngay tại những sÆ¡n môn lá»›n như Báo Ân, Quỳnh Lâm và Yên Tá», các báºc trưởng thượng cÅ©ng vô tình áp dụng nghi thức má»›i. Hương Trà ng đã từng Ä‘á»c sách Thiá»n Uyển Táºp Anh Ngữ Lục. Bà biết rằng đạo Pháºt Ä‘á»i Lý rất thịnh nhưng vá» sau đã suy sụp vì ảnh hưởng máºt giáo. Äá»c các bá»™ lục như Khóa Hư Lục và Tuệ Trung Thượng SÄ© Ngữ Lục bà thấy các vị Pháºt tá» tiá»n bối Ä‘á»i Trần đã gạn lá»c Pháºt Giáo và là m cho Pháºt há»c Ä‘á»i Trần trở lại thuần túy thiá»n há»c. Bây giỠđây, thiá»n há»c lại bắt đầu biến chất. Bà rất lo lắng cho tương lai Pháºt há»c nước nhà . Trên hai trăm năm, thiá»n há»c đã là m trụ chống tinh thần cho cả nước, nhỠđó mà thiên hạ được thái bình và nước nhà giữ vững được ná»n độc láºp. Từ Ãt lâu nay, ảnh hưởng Nho há»c má»›i cá»§a nhà Tống đã bắt đầu gây nên sá»± kỳ thị giữa Nho gia và Pháºt gia, không những ở trong giá»›i há»c giả mà ngay cả ở chốn triá»u đình. Bây giá» lại thêm sá»± biến chất cá»§a thiá»n há»c vì Lạt Ma giáo. Hương Trà ng tá»± nhá»§ không biết rằng ngưá»i cầm đầu giáo há»™i Trúc Lâm là tôn giả Pháp Loa có để tâm đến vấn đỠnà y hay không.
Giáo há»™i Trúc Lâm hiện Ä‘ang tiến hà nh việc khắc bản Äại Tạng Kinh. Äại Tạng Kinh nà y được khắc theo bản do nhà Nguyên ấn hà nh và như váºy là có thêm nhiá»u kinh Ä‘iển Lạt Ma giáo. NghÄ© đến việc khắc bản kinh Äại Tạng, Hương Trà ng chợt nghÄ© tá»›i quốc sư Bảo Sát, đệ tỠđầu tay cá»§a Trúc Lâm đại sÄ©, ngưá»i mà bà đã được may mắn là m quen ở am Tá» Tiêu trên núi Yên Tá» và đã được thừa tiếp má»™t lần thứ hai tại chùa Tư Phúc trong ná»™i thà nh. Quốc sư Bảo Sát hiện Ä‘ang lãnh trách nhiệm khắc bản Äại Tạng kinh để ấn hà nh tại Äại Việt. Khắc bản Äại Tạng kinh là má»™t công trình vÄ© đại, bởi vì Äại Tạng kinh có tá»›i trên sáu ngà n quyển. Công việc nà y đã được khởi hà nh từ năm Ất Mùi nghÄ©a là mưá»i bảy năm vá» trước, nhưng bị gián Ä‘oạn từ ngà y Thượng hoà ng viên tịch. Năm ngoái vua Anh Tông ra chiếu chỉ tiếp tục công việc khắc bản. Pháp Loa tôn sư đã á»§y cho sư huynh mình là quốc sư Bảo Sát đứng ra giữ trá»ng trách nà y, vì công việc, quốc sư Bảo Sát đã phải rá»i am Tá» Tiêu vá» cư trú ở chùa Báo Ân để tiện việc cắt đặt công việc. Hằng ngà y có cả trăm ngưá»i thợ lo viết chữ và khắc chữ trên gá»—. Hồi đầu năm nay, Hương Trà ng đã á»§y sư muá»™i bà là Hương Nghiêm vá» kinh để thỉnh toà n bá»™ các tác phẩm cá»§a Trúc Lâm đại sÄ©. Hương Nghiêm đã được gặp quốc sư Bảo Sát. Quốc sư cho cô biết là Ãt ra cÅ©ng phải năm năm nữa Äại Tạng kinh má»›i được khắc xong. Tuy nhiên những tác phẩm do các thiá»n sư Äại Việt sáng tác Ä‘á»u đã được khắc và đã được ấn hà nh riêng, trong đó có Khóa Hư Lục, Thượng SÄ© Ngữ Lục Thiá»n Lâm Chiết Chá»§y Ngữ lục, Thạch Thất Mỵ Ngữ v.v...
Hương Trà ng biết rõ tÃnh khà cá»§a quốc sư Bảo Sát. Vị cao đệ nà y cá»§a Thượng hoà ng không ưa chốn phồ hoa đô há»™i, không ưa tổ chức và há»™i hè. Trúc Lâm đại sÄ© yêu mến ngưá»i đệ tá» nà y nhất và Bảo Sát cÅ©ng là ngưá»i thân cáºn đại sÄ© nhiá»u nhất. Sở dÄ© đại sÄ© không á»§y cho ngưá»i là m tổ thứ hai cá»§a giáo há»™i Trúc Lâm cÅ©ng chỉ vì ngưá»i không nháºn trách vụ nà y. Hồi Hương Trà ng lên thăm đại sÄ© trên núi Yên Tá», ngà i đã bảo công chúa gá»i Bảo Sát là sư huynh. Bây giá» tuy Hương Trà ng là đệ tá» cá»§a quốc sư Bảo Phác, bà vẫn có khuynh hướng muốn gá»i thiá»n sư Bảo Sát là sư huynh, dù trên nguyên tắc bà phải gá»i ngưá»i là sư bá.
Hương Trà ng nhá»› lại những ngà y được Thượng hoà ng cho phép lưu lại Yên Tá» và đi viếng khắp nÆ¡i trên núi. Äó là và o tháng tám năm Máºu Thân. Trước khi Huyá»n Trân lên tá»›i núi thì đại sÄ© đã cho tất cả các thị giả cá»§a ngà i xuống núi và chỉ để má»™t mình sư huynh Bảo Sát ở lại bên mình. Tuy thế, sau khi tiếp chuyện vá»›i Hương Trà ng, ngà i lại phái Bảo Sát vá» kinh để trình bà y vá»›i vua Anh Tông vá» việc lấy thuyá»n đưa ba trăm ngưá»i Chiêm vá» nước, và dặn Bảo Sát sau khi là m xong trách nhiệm thì trở ngay lên Yên Tá». Chỉ trong vòng hai hôm là Bảo Sát đã trở vá» am Tá» Tiêu. Lúc bấy giá» ba ngưá»i má»›i mở đầu cuá»™c viếng thăm các thắng cảnh trên núi. Có lẽ đại sÄ© biết đây là lần thăm viếng cuối cùng cá»§a ngà i cho nên ngà i lưu lại tháºt lâu ở má»—i nÆ¡i, nhìn từng gốc thông, sá» từng phiến đá. Ba ngưá»i leo trèo trong suốt bảy hôm, không nÆ¡i nà o là không đến, từ ngá»n Hồ SÆ¡n, đỉnh Vân Tiêu, đỉnh Cánh Diá»u, cho đến các đỉnh Ngá»a Vân, Tá» Tiêu, các am Thung, am Dược, am Trượng, suối Long, suối Hổ v.v... Ba ngưá»i Ä‘i thong thả. Mệt thì nghỉ, đói thì mở cÆ¡m nắm ra ăn, khát thì vốc nước suối uống. Trong những lúc ấy, Huyá»n Trân có ý thức rằng đây là những ngà y đẹp đẽ nhất trong Ä‘á»i mình. Sư huynh Bảo Sát rất Ãt nói. Không ai bảo ai, cả ba Ä‘á»u cảm thấy trà n đầy an lạc và hạnh phúc. Từ giã Thượng hoà ng vá» kinh đô, Huyá»n Trân không biết rằng đó là lần gặp gỡ cuối cùng giữa cha con nà ng. Huyá»n Trần Ä‘inh ninh sẽ có dịp trở lên núi để được là m lá»… xuất gia vá»›i đại sÄ© rồi vá» tìm má»™t chốn sÆ¡n thanh thá»§y tú nà o ở miá»n Hải Dương để láºp am tu hà nh. Äại sÄ© đã hứa cho nà ng thá» Bồ Tát giá»›i xuất gia. Ai ngá» chỉ chỉ hÆ¡n hai tháng sau, tại kinh sư nà ng nghe tin đại sÄ© viên tịch. Sư huynh Bảo Sát đã cho ngưá»i đã cho ngưá»i vá» chùa Báo Ân báo cáo đại tang, và từ chùa Báo Ân, tin Thượng hoà ng băng hà đã được đưa và o ná»™i cung. Äó là và o giữa giá» ngá» ngà y mồng ba tháng mưá»i má»™t năm Máºu Thân. Lúc đó Huyá»n Trân còn Ä‘ang ở bên chùa Tư Phúc vá»›i Thị Ngá»c. Vua Anh Tông truyá»n gá»i công chúa vá» và báo cho nà ng biết là Thượng hoà ng đã băng giữa khuya ngà y mồng má»™t. Huyá»n Trân và o đóng cá»a ở trong tẩm Ä‘iện suốt má»™t ngà y má»™t đêm, không gặp mặt ai cÅ©ng không ăn uống gì, và cÅ©ng không chịu lên núi Yên TỠđể dá»± lá»… trà tỳ Thượng hoà ng. Sáng ngà y mồng bốn, hai ngưá»i anh cá»§a nà ng là vua Anh Tông và Huệ Võ Vương Quốc Chẩn cùng cả triá»u thần khởi hà nh từ kinh sư bằng đưá»ng thá»§y vá» núi Yên Tá» trên sáu chiếc thuyá»n. Ngà y mồng bảy vua tôi vá» tá»›i kinh sư rước theo xá lợi cá»§a Trúc Lâm đại sÄ©. Sư huynh Bảo Sát cÅ©ng theo vá» trong chuyến nà y. Ông lưu lại chùa Tư Phúc má»™t đêm má»™t ngà y và cho vá»i Huyá»n Trân để chuyển lại lá»i di chúc cá»§a Thượng hoà ng cho công chúa. ChÃnh tại chùa Tư Phúc mà sư huynh Bảo Sát đã kể cho Huyá»n Trân nghe những giá» phút cuối cá»§a đại sÄ©.
Sư huynh Bảo Sát kể rằng hồi đầu tháng mưá»i đại sÄ© có vá» kinh sư thăm bà chị là công chúa Thiên Thụy má»™t lần mà không ai biết. Ngà i chỉ Ä‘em theo má»™t vị thị giả, đó là chú Pháp Äăng. Hai thầy trò Ä‘i bá»™ thong thả cho nên khởi hà nh từ ngà y mồng má»™t mà tá»›i ngà y mồng mưá»i má»›i đến kinh sư. Thăm chị xong, đến ngà y rằm ngà i lên đưá»ng vá» núi. Trên đưá»ng ngà i ghé nghỉ đêm tại chùa Siêu Loại, và hôm sau cÅ©ng có ghé chÆ¡i chùa Pháp Vân ở Cổ Châu. Theo chú Pháp Äăng thuáºt lại thì tại chùa Pháp Vân, ngà i có đỠmá»™t bà i thÆ¡ ngÅ© ngôn trên vách tăng đưá»ng. Bà i thÆ¡ như sau:
Số Ä‘á»i, má»™t hÆ¡i thở,
Tình Ä‘á»i, hai biển trăng.
Cung ma đâu sá kể?
Nước Pháºt má»™t trá»i xuân!
Ngà y mưá»i bảy, ngà i ghé nghỉ đêm tại chùa Sùng Nghiêm. Tuyên Tá» hoà ng thái háºu, dì cá»§a Huyá»n Trân, lúc bấy giỠđã xuất gia và đang tu ở am Bình Dương gần đó. Nghe ngà i ghé chùa, bà muốn được thỉnh ngà i vá» am thá» trai. Äại sÄ© nháºn lá»i, cưá»i mà nói: "Có lẽ đây là bữa cÆ¡m cúng dưá»ng cuối cùng". Ngá»§ tại Sùng Nghiêm đêm ấy, sáng ngà y mưá»i tám ngà i lại lên đưá»ng. Hai vị tỳ kheo chùa Sùng Nghiêm là Tá» ÄÃnh và Hoà n Trung Ä‘i theo hầu ngà i, bởi chú Pháp Äăng đã được lệnh vá» núi trước. Thầy trò leo trèo mãi má»›i tá»›i được am Tú Lâm ở ngá»n An Sinh. Nghỉ ở đó má»™t lát, ngà i bảo hai vị: "Tôi muốn vá» ngay am Ngá»a Vân nhưng sức chân yếu quá, là m thế nà o bây giá»?". Hai vị trả lá»i: "Hai chúng tôi xin phù ngà i Ä‘i". Há» lấy võng đưa ngà i lên tá»›i đỉnh Ngá»a Vân. Và o am xong, ngà i cám Æ¡n hai vị và nói: "Các vị xuống núi Ä‘i, và vá» chùa lo tu hà nh. Äừng cho chuyện sinh tá» là nhà n hạ". Tại am Ngá»a Vân lúc bấy giá» chỉ có hai vị thị giả là Pháp Không và Pháp Äăng. Ngà y mưá»i chÃn, ngà i bảo chú Pháp Không lên am Tá» Tiêu gá»i sư huynh Bảo Sát vá» gấp.
"Tại am Tá» Tiêu, được tin đại sÄ© gá»i thì trá»i đã tối, tôi phải đợi sáng ngà y mai má»›i lên đưá»ng. Ai ngá» Ä‘i được ná»a đưá»ng thì trá»i nổi cÆ¡n giông bão. Mây Ä‘en phá»§ đầy núi và mưa rÆ¡i như thác đổ. Nước suối dâng cao, không có cách gì vượt qua được. Tối đến, tôi phải và o tạm trú ở má»™t sÆ¡n Ä‘iếm gần đó. Lòng như lá»a đốt, đêm ấy tôi má»™ng thấy những Ä‘iá»m bất thưá»ng. Sáng dáºy thì trá»i đã ngá»›t mưa; mưa nước suối đã xuống thấp và tôi lá»™i qua được. Trưa ngà y hăm mốt, tôi đến được am Ngoạ Vân. Thấy mặt tôi, đại sÄ© nói: "Ta sắp Ä‘i rồi, sao ngưá»i đến cháºm thế? Có chá»— nà o trong Pháºt pháp mà ngươi chưa hiểu thì hãy há»i Ä‘i". Tôi há»i: "Ngà y xưa khi thấy thiá»n sư Mã Tổ trong ngưá»i bất an, thầy trú trì đến há»i thăm xem Ngà i cảm thấy thế nà o, thì thiá»n sư nói: "Ngà y đối diện Pháºt, đêm đối diện Pháºt. Như thế là ngà i muốn nói gì?". Äại sÄ© cao tiếng mắng tôi: "Ngưá»i cho NgÅ© Äế và Tam Hoà ng là váºt gì? Tôi má»›i há»i tiếp: "Hoa nở rá»±c rở phô mầu gấm, gá»— phương Nam, tre phương Bắc, là nghÄ©a là m sao?". Ngà i nói: "Mù mắt ngươi Ä‘i. Tôi biết ngà i rất sáng suốt và đã chuẩn bị sẵn sà ng nên rất mừng. Tôi vá»›i hai chú Pháp Không và Pháp Äăng ở lại hầu hạ ngà i, không dám rá»i bước khá»i am. Mấy hôm liên tiếp trá»i mưa gió âm u và trên núi không biết tại sao chim kêu vượn hú rất buồn. Äêm mồng má»™t tháng mưá»i má»™t tá»± nhiên trá»i hết mưa gió hết thổi. Tôi ra ngoà i nhìn lên trá»i không còn má»™t gợn mây, và sao sáng đầy trá»i. Lúc đó là đúng ná»a đêm. Thấy tôi trở và o, đại sÄ© há»i: "Giá» nà y là giá» gì?. Tôi đáp: "Bạch thầy, giá» Tý". Ngà i đưa tay đẩy cá»a để nhìn ra khung trá»i đầy sao rồi bảo nhẹ: "Äã đến giá» ta Ä‘i rồi". Tôi há»i: 'Tôn đức định đâu và o giá» nà y". Ngà i Ä‘á»c bà i kệ:
Má»i pháp Ä‘á»u không sinh
Má»i pháp Ä‘á»u không diệt
Nếu hiểu được Ä‘iá»u đó
Thì thấy Pháºt trước mặt
Không đến cũng không đi
Tôi há»i tiếp: "Còn khi đã bất sinh bất diệt rồi thì sao?", Ngà i xua tay: "Äừng nói mê nữa". Rồi ngà i ngồi trong tư thế sư tá» tá»a mà hóa. Hai chú Pháp Không và Pháp Äăng khóc nấc lên, tôi tá»›i ôm vai các chú bảo đừng khóc. Rồi chúng tôi quỳ bên giưá»ng đại sÄ©, niệm Pháºt cho tá»›i sáng.
"Trước đấy hai hôm, ngà i đã có cho di chúc vá» việc trà tỳ nhục thân. Ngà i bảo ngà i không muốn có má»™t lá»… quốc táng do triá»u đình lo liệu. Ngà i là ngưá»i xuất gia cá»§a sÆ¡n môn Yên Tá» và ngà i muốn chÃnh đệ tá» ngà i là m lá»… há»a táng ngà i trong má»™t nghi thức tháºt đơn sÆ¡, Ngà i dặn dá»±ng há»a dà n ngay tại trong am Ngá»a Vân và là m lá»… há»a thiêu ngà i trước khi báo vá» cho kinh sư biết. Äể triá»u đình sau nà y không là m khó dá»… sÆ¡n môn, ngà i đã tá»± tay thảo di chúc hẳn hoi. Suốt ngà y mồng hai, tôi và chú Pháp Không lo đốn gá»— thÆ¡m vỠđựng há»a dà n. Tối ngà y mồng hai, sau khi đưa nhục thân đại sÄ© lên há»a đà n, chúng tôi là m lá»… khai há»a. Am Ngá»a Vân bốc cháy cùng vá»›i há»a đà n. Mùi hương thÆ¡m bay lên sá»±c nức. Chúng tôi nghe như có thiên nhạc trá»—i lên vang dá»™i trên hư không, và phÃa trên há»a đà n có má»™t đám mây năm sắc bay đến bao phá»§. Lá»… trà tỳ cá» hà nh xong, rạng ngà y mồng ba tôi cho chú Pháp Không vá» kinh thông báo. Sư đệ tôi là Pháp Loa từ chùa báo Ân nghe tin láºp tức cùng chư tăng lên núi. Tất cả các thị giả và đệ tá» cá»§a đại sÄ© từ chùa Báo Ân Ä‘á»u tức tốc trở vá». Äến chiá»u ngà y mồng bốn, Pháp Loa và chư tăng lên tá»›i. Sư đệ Pháp Loa sai nấu nước thÆ¡m rưới lên há»a đà n và là m lá»… thu nháºp xá lợi. Ngá»c xá lợi có đủ năm mầu, đếm cả thảy lá»›n nhá» trên năm tram hạt. Tối hôm ấy, vua Anh Tông, Huệ Võ Vương và đình thần lục tục lên tá»›i. Má»i ngưá»i vừa lạy vừa khóc. Tiếng khóc cá»§a triá»u thần vang động cả núi rừng.
"Sáng hôm sau, vua và triá»u thần định xuống núi, bắt tôi phải vá» theo để tưá»ng trình cá»› sá»±. Xá lợi cá»§a đại sÄ© được rước vá» theo thuyá»n. Trên thuyá»n, các quan vẫn tiếp tục khóc thương, tiếng khóc rất ai oán. Có vị tá» vẻ bất bình vì tôi và các chú Pháp Không và Pháp Äăng đã dám là m lá»… trà tỳ mà không đợi lệnh triá»u đình. Há» còn nói là há» sẽ tâu vua là m tá»™i tôi. Tôi nà o có sợ gì, bởi vì tôi chỉ là m theo di giáo cá»§a đại sÄ©. Tôi lại Ä‘em theo di chúc cá»§a ngà i, và vá» tá»›i kinh đô tôi đã trình lên vua".
Sư huynh cho Huyá»n Trần biết là đại sÄ© có dặn dò ngưá»i vá» việc lo công chúa được xuất gia. Ngà i dặn sư huynh là m lá»… thế độ cho công chúa, cho công chúa thá» xuất gia bồ tát giá»›i và tìm nÆ¡i cho công chúa tu há»c. Sư huynh bảo là sẽ nhá» má»™t vị sư đệ cá»§a ông là thiá»n sư Bảo Phác lo lắng việc nà y. Công chuá sẽ xuất gia và thá» giá»›i vá»›i thiá»n sư Bảo Phác ở núi VÅ© Ninh và thiá»n sư sẽ cho công chúa nháºp chúng tu há»c ở đó cho đến khi kiến thức Pháºt pháp cá»§a công chúa đã khá vững và ng. Sau đó thiá»n sư sẽ tìm má»™t nÆ¡i thanh tịnh để công chúa an cư và tiếp tục tu há»c.
Huyá»n Trần đã vâng lá»i sư huynh Bảo Sát. Chỉ chưa đầy má»™t tháng sau, nà ng đã được xuất gia tại VÅ© Ninh và được há»c Pháºt dưới sá»± chỉ dẫn cá»§a thiá»n sư Bảo Phác cùng vÆ¡i má»™t số các vị tân ni khác. Nà ng được thiá»n sư Bảo Phác cho pháp danh là Hương Trà ng. Ni Sư Hương Trà ng nhá» bản tÃnh thông tuệ cho nên há»c Pháºt rất mau chóng. Bà rất được các bạn ni sinh quý mến. Tháng mưá»i năm sau, bà được thiá»n sư Bảo Phác cá» vá» chùa Hổ SÆ¡n. Bà đã xin vá»›i thiá»n sư để Ä‘em sư muá»™i cá»§a bà là Hương Nghiêm Ä‘i theo. Vá» tá»›i Hổ SÆ¡n được ba tháng, hai chị em thỉnh được Ni Sư TÄ©nh Quang và Ni Sư Äà m Thái vá» nháºp chúng. Tôn trá»ng Ni Sư TÄ©nh Quang là báºc tiá»n bối và tu há»c lâu hÆ¡n bà tá»›i mưá»i năm, Hương Trà ng má»i bà đứng lên là m giám viện cá»§a chùa nà y.
Sư huynh Bảo Sát từ hôm ấy đã trở lại am Tá» Tiêu trên núi. Chỉ má»›i năm ngoái đây thôi, ông đã phải rá»i am Tá» Tiêu để vá» chùa Báo Ân lo việc khắc kinh. Vua Anh Tông nhân dịp nà y ban hà nh danh hiệu quốc sư cho ông và cho cả sư đệ ông là thiá»n sư Bảo Phác. Hương Trà ng biết là thiá»n sư Bảo Sác không ưa gì cái danh hiệu quốc sư và sở dÄ© ông phải rá»i am Tá» Tiêu cÅ©ng bởi vì công việc san khắc Äại tạng kinh không thể trông cáºy và o má»™t ai khác. Theo nháºn thức cá»§a bà thì trinh độ há»c Pháºt và tu chứng cá»§a thiá»n sư Bảo Sát rất thâm sâu. ChÃnh tay sư huynh đã biên táºp sách Trúc Lâm Äại SÄ© Thá»±c Lục nhưng ông không ký tên tác giả. Sách nà y nói vá» cuá»™c Ä‘á»i và sá»± nghiệp hà nh đạo cá»§a Thượng hoà ng. Ông đã nhá» thiá»n sư Huyá»n Quang duyệt lại bản thảo trước khi cho khắc bản. Những Ä‘iá»u thiá»n sư Bảo Sát kể lại Ä‘á»u được ghi chép trở lại trong sách. Má»›i vừa hôm qua, Hương Trà ng được Ä‘á»c lại Ä‘oạn ấy và lần nà y bà đã trục nháºn được tình sư đệ thâm sâu giữa hai thầy trò Trúc Lâm và Bảo Sát. "Khi thiá»n sư Mã Tổ bệnh, viện chá»§ há»i ngà i cảm thấy trong ngưá»i thế nà o? Mã Tổ đáp Ngà y đối diện Pháºt, đêm đối diện Pháºt". Nà o phải là sư hynh không hiểu được Ä‘iá»u đó. Sư huynh Ä‘em há»i cốt là để dò xem trong giá» phút sắp nháºp diệt, đại sÄ© có vững chãi an trú trong chÃnh niệm không. Äại sÄ© biết ý má»›i mắng sư huynh: "Ngươi nghÄ© NgÅ© Äế Tam Hoà ng là váºt gì?". Có ý nói rằng nhà ngươi coi thưá»ng ta quá. Bảo Sát đã mừng, nhưng muốn cho chắc ý hÆ¡n nữa nên há»i thêm câu "tre Nam gá»— bắc ..." Äại sÄ© bảo: "Mù mắt ngươi Ä‘i" - Ngà i có ý nói rằng pháp thể chân như vẫn hiện tiá»n mầu nhiệm trước mắt ngà i, và ngưá»i đệ tá» thân yêu đừng có nên trêu ghẹo ...
Trong má»™t thá»i gian, Hương Trà ng đã cảm thấy rất cÆ¡ đơn, nhất là sau khi bà nghe tin vá» cuá»™c viá»…n chinh cá»§a quân Äại Việt trên đất Chiêm Thà nh. Ná»n hòa bình mà đại sÄ© đã xây dá»±ng lên bằng cả tâm não cá»§a ngà i và trong đó Hương Trà ng đã đóng góp bằng cả cuá»™c Ä‘á»i mình, ná»n hòa bình đó ngắn ngá»§i và mong manh quá. Chỉ ba năm sau ngà y Thượng hoà ng băng, ngưá»i ta đã gây lại cảnh binh Ä‘ao giữa hai nước, Ä‘i ngược vá»›i ý chà cá»§a vị lãnh đạo tinh thần cá»§a cả nước. Ba năm đủ để xong thá»i kỳ tang chế. Cả hai ngưá»i anh ruá»™t cá»§a bà , vua Anh Tông và Huệ Võ Vương, Ä‘á»u có mặt trong cuá»™c viá»…n chinh. Không biết há» có nghÄ© đến Thượng hoà ng mà không là m theo được ý nguyện cá»§a ngà i, trông cáºy gì đến kẻ khác. Theo những Ä‘iá»u bà đã được nghe thì chÃnh vua Anh Tông cầm má»™t đạo quân Ä‘i đưá»ng đồng bằng, còn anh Quốc Chẩn cầm má»™t đạo quân Ä‘i đưá»ng núi. Thá»§y quân thì do tướng Trần Khánh Dư Ä‘iá»u khiển. Cuá»™c xâm lăng nà y đã được chuẩn bị trước đó khá lâu, và viên trại chá»§ Câu Chiêm cá»§a nước Chiêm Thà nh đã hứa là m ná»™i ứng. Vua Chế Chà tin lá»i vua Äại Việt Ä‘i thuyá»n từ Vijaya đến trại Câu Chiêm để là m lá»… thần phục, mong mua lấy hòa bình. Ai ngỠđến nÆ¡i thì bị bắt. Quân Äại Việt đưa em cá»§a vua Chà m là Chế Năng lên coi việc nước và thiết láºp ná»n đô há»™ trên nước Chiêm Thà nh. Vua Chế Chà được áp giải vá» Thăng Long rồi đưa Ä‘i giam lá»ng ở hà nh cung Gia Lâm. Äể là m dịu bá»›t ná»—i háºn thù cá»§a ngưá»i Chà m, vua Anh Tông ban cho vị vua cÅ© cá»§a Chiêm Thà nh tước hiệu là Hiệu Trung Vương. Má»™t ông vua bị tù đà y như thế thì cần gì tước hiệu? Hương Trà ng biết rõ con ngưá»i cá»§a vua Chế ChÃ. Hồi còn ở Chiêm, bà nháºn thấy Chế Chà là má»™t ngưá»i con trai đôn háºu hiá»n là nh. Chế Chà không có tà i vÅ© dÅ©ng cá»§a cha nhưng lại có tình nghÄ©a. Trong con ngưá»i có lưu chảy dòng máu Qua Oa, bởi hoà ng háºu trước cá»§a vua Chế Mân là ngưá»i xứ nà y. Biết vua Chế Chà đang bị an trà ở hà nh cung Gia Lâm nhưng Hương Trà ng không dám Ä‘i thăm. Thăm há»i là m gì, bà có quyá»n lá»±c gì trong triá»u đình, má»™t triá»u đình mà bà cảm thất rất xa lạ? Thăm há»i chi để thêm chua xót cho cả hai bên. Những gì mà cha con bà xây dá»±ng đã đổ nát tan tà nh trong giây phút. Hương Trà ng nghe nói gần đây vì phẩn uất vá» việc Chế Chà bị tù đà y trên đất Việt, dân Chà m đã nổi lên đánh phá ở miá»n biên giá»›i. Má»™ng ước hòa bình giữa hai nước còn đâu?
Từ ngà y Ä‘i đánh Chiêm vá», anh Quốc Chẩn cá»§a bà không vá» núi thăm bà nữa. Có lẽ anh ấy sợ ngượng vá»›i bà chăng? Không. Huệ Võ Vương chỉ là thiên lôi, chỉ đâu đánh đó. Anh ấy không có đủ sức để có thể suy tư và hà nh động độc láºp, nhưng còn vua Anh Tông, anh Thuyên cá»§a bà đâu có phải là má»™t ngưá»i thiếu óc phán Ä‘oán? Bà nghÄ© đên những vị cáºn thần trong triá»u như Äoà n Nhữ Hà i và Trần Khắc Chung mà thở dà i. Nhưng ná»—i cô đơn cá»§a Hương Trà ng đột nhiên tan biến khi bà nghÄ© tá»›i những ngưá»i như su huynh Bảo Sát. Äại sÄ© tuy đã viên tịch nhưng công trình cá»§a ngưá»i không phải là đã dứt Ä‘oạn. Hình bóng sư huynh Bảo Sát ngồi trên am Tá» Tiêu vẫn là m ấm lòng bà ... Trong triá»u ngoà i há» còn biết bao nhiêu ngưá»i thấy được con đưá»ng mà đại sÄ© đã vạch ra. Hương Trà ng nghe nói rằng chÃnh ở chốn triá»u cung cÅ©ng có nhiá»u ngưá»i chống đối cuá»™c viá»…n chinh Chiêm Thà nh, trong đó có cả Minh Hiện Vương, con trai út cá»§a vua Thái Tông ngà y xưa. Tuệ giác và đức hiếu cá»§a đại sÄ©, nghÄ© cho kỹ, vẫn còn được tiếp nối ở má»i nẻo đưá»ng.
Hương Trà ng tá»± dưng chú ý đến hÆ¡i thở cá»§a mình. Bà cảm thấy bà thở cho bà mà cÅ©ng thở cho Trúc Lâm đại sÄ©. Thì ra trên núi Hổ SÆ¡n từ lâu nay không lúc nà o mà bà không thở những hÆ¡i thở cá»§a pháp thân đại sÄ©. Bà biết trên đất nước nà y còn có nhiá»u ngưá»i như bà , khắp nÆ¡i, Ä‘ang nối tiếp con đưá»ng giác ngá»™ cá»§a đại sÄ©. Chú Pháp Äăng hiện giỠở đâu không biết, nhưng chắc chú cÅ©ng Ä‘ang như bà , Ä‘ang thở má»™t nhịp vá»›i vị sÆ¡n tăng trên núi Yên Tá». Năm nay chú đã mưá»i bảy hay mưá»i tám tuổi gì đó rồi. Chưa đến tuổi thá» giá»›i tỳ kheo, nhưng chắc chú đã tiến bá»™ nhiá»u trên bước đưá»ng tu há»c. Hương Trà ng chợt thấy lại hai bà n tay cá»§a chú Ä‘ang vá»c nước trên giòng Hồ Khê. Äồng thá»i bà cÅ©ng thấy hiện ra trong trà hình ảnh bà n tay nhá» xÃu cá»§a đứa hà i nhiá»u em trai thằng cu Lợi. Hôm mồng mưá»i vừa qua, bà đã xuống núi thăm u thằng cu Lợi và đứa bé, và đã trông thấy hai bà n tay ấy. U thằng Lợi xin bà cho em bé sÆ¡ sinh má»™t cái tên. Bà hứa sẽ cho nó má»™t cái tên. Lợi đã cho bà biết là bà Tư có đỠnghị đặt cho em nó tên Äa, Lê Văn Äa, nhưng u nó chưa chịu, cứ nằng nặc đòi Ni Sư ban cho má»™t cái tên cho tháºt đà ng hoà ng. Cái tên Äa cÅ©ng hay đấy chứ. Trong óc cá»§a bà Tư, đó là hình ảnh cá»§a sá»± thịnh mầu, già u có và hạnh phúc. Äa tư, Ä‘a tôn, Ä‘a phú quý. Trong khi đó cái âm Äa gợi lên trong trà Hương Trà ng những hình ảnh khác. Trước hết là hình ảnh thằng bé sinh ra trong lúc chuông trống vang rá»n chà o đón giá» Äản sinh cá»§a má»™t ngưá»i ngà y xưa tên Tất Äạt Äa. Rồi đến má»™t hình ảnh khác, hiện thá»±c như núi sông và xa xôi như má»™t tiá»n kiếp: Äó là hình ảnh cá»§a Dayada, con cá»§a bà , hiện thá»i không biết luân lạc nÆ¡i nà o. Giá»t máu ấy, dầu còn hay mất vẫn là chứng tÃch cá»§a tình hữu nghị, lòng thương yêu và ý chà xây dá»±ng hòa bình. Cả hai cái tên Ä‘á»u mang âm váºn "Ä‘a" trong lòng chữ. Cái cảnh u thằng cu Lợi cho con bú, Hương Trà ng đã chứng kiến cách đây mươi hôm, nhưng sáng hôm nay Ä‘i trên con đưá»ng xuống núi nà y vá»›i ngưá»i sư muá»™i, bà má»›i thá»±c sá»± trông thấy. Hình ảnh bà n tay nhá» xÃu cá»§a đứa bé Ä‘ang bám chặt và o vú mẹ là m cho Hương Trà ng thấy rõ mặt mÅ©i cá»§a vạn hữu trong liên hệ duyên sinh. Äức Pháºt Äản sinh năm xưa ở thà nh Ca Tỳ La cÅ©ng là em bé giỠđây Ä‘ang áp đầu và o vú mẹ. Hình bóng Dayada xa xôi bá»—ng nhiên cÅ©ng trở vỠđồng nhất vá»›i đứa bé. Hương Trà ng có cảm giác chÃnh mình, ngay trong giá» phút nà y, Ä‘ang đưa ngá»±c mình cho em bé bú. Bà thấy bà và u thằng Lợi là má»™t. Bà thấy ngưá»i Ä‘ang Ä‘i trên núi và ngưá»i Ä‘ang cho con bú là má»™t. U thằng Lợi Ä‘ang cho em bé bú, nhưng ngưá»i Ni Sư cảm thấy như sữa Ä‘ang chảy từ ngá»±c mình. Bao nhiêu ý thức phân biệt giữa quyá»n quý và bần hà n, giữa quá khứ và hiện tại, giữa phương Bắc và phương Nam đột nhiên tan biến như sương sá»›m dưới anh mặt trá»i. Cảnh tượng u thằng cu Lợi vạch yếm cho con bú đã trở vá» và giúp cho ngưá»i sư nữ thoát nhiên siêu việt được cái hố thẳm sinh tá». Hương Trà ng nhu má»™t con chim vừa tung rách được chiếc lưới thá»i gian, bay thoát lên không gian tá»± do.
Hương Trà ng vẫn Ä‘i những bước cháºm rãi bên cạnh ngưá»i sư muá»™i trẻ tuổi. Chắc hẳn Hương Nghiêm không thấy được ánh hà o quang vừa lóe sáng trong tâm ngưá»i sư tá»·. Hương Nghiêm vừa há»i Hương Trà ng câu há»i vá» ná»™i dung buổi công phu khuya. Hương Trà ng chưa kịp trả lá»i. Thá»i gian hình như không còn hiện hữu đối vá»›i bà . Bà muốn chia xẻ niá»m vui và cái thấy mà mình vừa đạt được vá»›i ngưá»i em đồng đạo, nhưng bà bá»—ng nháºn thấy rằng Ni Sư Hương Nghiêm còn trẻ quá. Hương Nghiêm là má»™t cô gái thông minh và có căn cÆ¡ linh lợi, nhưng cô vẫn còn là má»™t đứa em gái ưa được nuông chiá»u. Từ hai năm nay, Hương Nghiêm nuôi má»™ng ước là được Ä‘i viếng núi Yên Tá» vá»›i Hương Trà ng. Cô đã nghe vị sư tá»· kể lại chuyện du hà nh cá»§a bà cùng vá»›i Trúc Lâm đại sÄ© và sư bá Bảo Sát trên những ngá»n núi danh tiếng kia, và ước ao được lên viếng núi trong má»™t hoà n cảnh tương tá»±. Äại sÄ© tịch rồi, chú Pháp Äăng không biết hiện giá» Ä‘ang tu há»c ở đâu, nhưng được Ä‘i núi vá»›i Hương Trà ng và được Hương Trà ng hướng dẫn trong khi thăm viếng từng am tranh, từng dòng suối và từng tảng đá trên ấy, đó tháºt là chuyến du hà nh mà cô mong ước. Cô đã có nhiá»u dịp để Ä‘i lên núi hà nh hương, nhưng cô đã không Ä‘i bởi vì cô chỉ muốn lên núi theo Ä‘iá»u kiện mà lòng cô đòi há»i, cô nghÄ© chỉ khi Ä‘i vá»›i Hương Trà ng cô má»›i có hy vá»ng tìm thấy khung cảnh ngà y xưa. Hương Trà ng thì lại không muốn đặt chân lên núi Yên Tá» nữa. Bà đã từng có cảm tưởng rằng không có Trúc Lâm đại sÄ© trên đó thì Yên Tá» không còn là Yên Tá» cá»§a bà . Nhất là khi bà nghe nói hiện giá» trên ấy chùa tháp đã được tạo láºp nhiá»u nÆ¡i và tiá»n cá»§a đã đổ ra để cho cung và ng Ä‘iện ngá»c được dá»±ng lên khắp chốn. Bà biết rằng am Ngá»a Vân ngà y nay không còn nữa và trên ná»n am ngưá»i ta đã xây tháp Huệ Quang để thá» xá lợi cá»§a đại sÄ©. Cạnh đấy, ngưá»i ta đã xây dá»±ng lên má»™t ngôi chùa lấy tên là chùa Vân Yên. Am Long Äá»™ng cÅ©ng đã được xây thà nh chùa và vì má»—i năm có tá»›i hà ng mấy trăm vị tăng sÄ© ghi tên nháºp hạ cho nên ngưá»i ta đã xây cất chùa chiá»n và tăng xá trên núi rất nhiá»u. Không muốn là m đổ vỡ núi Yên Tá» linh thiêng trong tâm mình, Hương Trà ng đã từ bao nhiêu năm nay không chịu đặt chân lên núi, và cÅ©ng vì váºy, bà vẫn chưa chìu theo được ý muốn cá»§a pháp muá»™i mình. Nếu Hương Trà ng chưa từ chối hẳn việc nà y, đó cÅ©ng là vì bà còn ái ngại và không muốn là m cho ngưá»i em đồng sư thất vá»ng.
Nhưng cái thấy hôm nay chợt đến trong tâm bà đã khiến cho bà mở rá»™ng tầm kiến thức. Tất cả những cá»™i cây và hạt sá»i trên núi Hổ SÆ¡n nà y đối vá»›i bà đã trở nên mầu nhiệm và mang hình ảnh thiêng liêng cá»§a Yên Tá» ngà y ấy. Äại sÄ© không những có mặt ở Yên Tá» ngà y xưa mà còn có mặt ở Hổ SÆ¡n hôm nay. Dayada còn đó, là vì thằng Lê Văn Äa còn đó, Tất Äạt Äa còn đó cÅ©ng vì thằng Lê Văn Äa còn đó. "Cái nà y có vì cái kia có, cái nà y sinh vì cái kia sinh". Bà chăm sóc cho thằng Äa tức là đồng thá»i chăm sóc cho Dayada mà cÅ©ng là săn sóc cho Äức Pháºt sÆ¡ sinh. HÆ¡i thở cá»§a Äa là hÆ¡i thở cá»§a chÃnh đại sÄ©, và bên cạnh bà , ngưá»i sư muá»™i tên Hương Nghiêm cÅ©ng Ä‘ang thở những hÆ¡i thở cá»§a đại sÄ©. Hương Trà ng bá»—ng nhiên thấy mình có khuynh hướng muốn cưng chiá»u ngưá»i sư muá»™i. Bà thấy thái độ ngà y xưa cá»§a mình là hẹp hòi. Hình ảnh thiêng liêng cá»§a núi Yên Tá» trong lòng bà không thể nà o sụp đổ. Hình ảnh đó bất diệt như pháp thân cá»§a đại sÄ©. Bà có đức tin rằng dù bây giá» chùa tháp đã dá»±ng lên khắp núi và dù ngưá»i viếng núi có đông đúc đến chừng nà o Ä‘i nữa, bà vẫn có thể tìm lại Yên Tá» SÆ¡n cá»§a ngà y xưa và vẫn có thể đưa ngưá»i sư muá»™i cá»§a bà và o thẳng thế giá»›i tâm linh cao khiết cá»§a ngưá»i đại sÄ© am Ngá»a Vân ngà y trước.
Hương Trà ng lên tiếng:
- Tháng tám nà y, khi mùa an cư đã mãn và núi Yên TỠđã bá»›t ngưá»i, chị sẽ đưa em vá» thăm núi.
Ni Sư Hương Nghiêm ngẩn ngÆ¡. Cô không hiểu vì sao mình vừa há»i má»™t câu há»i vá» buôi công phu sáng mà lại được Ni Sư Hương Trà ng trả lá»i má»™t câu vá» chuyến du hà nh núi Yên Tá». Nhưng vì không có thì giỠđể thắc mắc lâu. Cô chỉ thấy lòng cô trà n đầy niá»m hân hoan sung sướng. Chị Hương Trà ng đã thương cô, đã chiá»u cô. Äiá»u ấy là điá»u quan trá»ng nhất. Trong khi đó, Hương Trà ng nghÄ© đến những đám mây la cà trên đỉnh Ngá»a Vân. Xung quanh cái am tranh đó, má»—i chiá»u, có nhiá»u đám mây tụ há»p lại và bao phá»§ lấy am. Mây vá» am để ngá»§. Nhưng ngưá»i trong am không ngá»§. Ngưá»i trong am Ä‘ang ngồi thiá»n định. Tuy đất trá»i và non sông còn chìm trong bóng tối, ngưá»i ngồi trong am vẫn trông thấy những gì Ä‘ang xảy ra ở kinh đô, ở biên giá»›i miá»n Bắc, ở biên giá»›i miá»n Tây và ở biên giá»›i miá»n Nam. Ngưá»i ngồi trong am Ä‘ang lấy hà o quang định lá»±c cá»§a mình mà quán chiếu trong và ngoà i, trên và dưới. Ở Ngá»a Vân am, mây ngá»§ nhưng ngưá»i còn thức. Hương Trà ng cảm thấy tâm hồn rung động. Bà nghÄ© có thể đặt tên cho em thằng cu Lợi là Thức.
LỜI BẠT
Am Mây Ngá»§ tuy là má»™t truyện ngoại sá» nhưng nó không có tÃnh cách truyện giả sá» mà trái lại rất gần vá»›i chÃnh sá». Năm tháng và những dữ kiện lịch sá» trong truyện Ä‘á»u phù hợp vá»›i chÃnh sá». Sách Tam Tổ Thá»±c Lục mà tác giả sá» dụng đã bổ khuyết được nhiá»u cho các bá»™ quốc sá» và đÃnh chÃnh lại những Ä‘iểm ghi chép sai lầm trong các bá»™ nà y.
Sách Äại Việt Sá» Ký Toà n Thư nói rằng: "vua Chế Mân băng và o tháng năm năm Äinh Mùi, và mãi đến tháng mưá»i năm ấy quan Thượng Thư Tả Bá»™c Xa là Trần Khắc Chung và quan An Phá»§ Sứ Äặng Vân má»›i khởi hà nh qua Chiêm để đón công chúa và thế tá» Äa Gia vá», bởi vì theo tục nước Chiêm Thà nh, há»… vua chết thì hoà ng háºu phải lên há»a đà n chết theo". Thá»±c ra, há»a đà n cá»§a vua theo đúng tục lệ Chiêm Thà nh, được tổ chức bảy ngà y sau khi vua băng. Khởi hà nh từ Thăng Long và o tháng mưá»i má»™t, như váºy là đã hÆ¡n sáu tháng trôi qua ngà y vua lên đà n há»a. Ngưá»i Chiêm đã để cho Huyá»n Trân sống cho tá»›i ngà y sứ giả Äại Việt qua tá»›i, Ä‘iá»u đó chỉ có thể giải thÃch bằng thái độ e dè cá»§a ngưá»i Chiêm không muốn gây ná»—i bất bình vá»›i vua Äại Việt. Khi ngưá»i Äại Việt cướp công chúa vá», không phải là ngưá»i Chiêm không Ä‘uổi theo bắt lại được. Há» là những thá»§y thá»§ rất thiện nghệ. Nhưng hỠđã để cho công chúa Ä‘i thoát. Những dữ kiện trên đáng là m cho ta suy nghÄ©.
Thái tá» Chế Äa Gia nhất định là con cá»§a công chúa Huyá»n Trân, nếu không thì tại sao vua Äại Việt ra lệnh cho Trần Khắc Chung và Äạng Vân đón thái tá» vá» cùng vá»›i công chúa? Nhưng ngưá»i Chiêm đã cố tình giữ thái tá» Chế Äa Gia lại, vì thái tá» là thuá»™c vá» dòng há» cá»§a vương quốc Chiêm Thà nh. Vì lẽ đó mà các quan đã không bắt theo được thái tá» Chế Äa Gia.
Sách Äại Việt Sá» Ký Toà n Thư có thể nói đến vụ Trần Khắc Chung "tư thông vói công chúa rồi loay hoay ở đưá»ng biển lâu ngà y má»›i vỠđến kinh sư". Vụ nà y có thể là do miệng lưỡi xấu xa thêu dệt. Trần Khắc Chung đâu phải Ä‘i Chiêm má»™t mình. Bên cạnh ông còn có quan An Phá»§ Sứ Äặng Vân và cả má»™t thá»§y thá»§ Ä‘oà n mà ta biết chắc là đông đảo.
Sách Äại Việt Sá» Ký lại còn nói rằng sau khi Trúc Lâm đại sÄ© mất, trong triá»u đình có ngưá»i xin vua là m tá»™i thiá»n sư Pháp Loa, vì thiá»n sư đã dám là m lá»… há»a thiêu Thượng hoà ng mà không cho vua và triá»u thần hay biết. Thá»±c ra, ngưá»i đứng ra dá»±ng há»a đà n là thiá»n sư Bảo Sát. Lá»… khai há»a đà n cá» hà nh đêm mồng hai tháng mưá»i má»™t mà tá»›i ngà y mồng bốn thiá»n sư Pháp Loa má»›i lên tá»›i núi Yên Tá». Nếu bắt tá»™i thì bắt tá»™i Bảo Sát chứ sao lại bắt tá»™i Pháp Loa. Sách Tam Tổ Thá»±c Lục cho ta biết chÃnh Trúc Lâm di chúc cho Bảo Sát là m lá»… há»a táng ngà i ngay tại am Ngá»a Vân trước khi báo tin vá» triá»u đình biết.
Sách Tam Tổ Thá»±c Lục nói rằng khi vua Nhân Tông má»›i sinh, sắc mặt và ng như hoà ng kim, nên vua Thánh Tông yêu quý gá»i thái tá» là "Kim Pháºt". Tác giả sách Äại Việt Sá» Ký, má»™t nhà Nho không ưa Pháºt, nói rằng "Ở trong hai cung, má»i ngưá»i gá»i thái tá» là "kim tiá»n đồng tá»". Những chi tiết như váºy, tuy nhá» nhặt, cÅ©ng là m giảm Ä‘i Ãt nhiá»u giá trị cá»§a bá»™ sá».
Tác giả Truyện Am Mây Ngá»§ chưa được viếng núi Hổ SÆ¡n, chỉ nhá» Ä‘á»c sách Äại nam Nhất Thống Chà cho nên biết được rằng công chúa Huyá»n Trân sau khi vá» nước đã lên tu ở đây, và nhá» Ä‘á»c bà i L'Inscription Chame de Po Sah cá»§a E. Aymoneir (Bull Comm. Archeol, Indochine 1911) cho nên biết được rằng hồi má»›i vá» Chiêm, công chúa được vua Chế Mân ban hiệu là Paramesevari và việc nà y đã được khắc và o bia Po Sah.
Trúc Lâm đại sÄ© và công chúa Huyá»n Trân đã "lỡ" thương ngưá»i Chà m cho nên má»›i muốn sống hòa bình vá»›i dân tá»™c Chà m. Vì thương, hỠđã mở rá»™ng trái tim để đón nháºn má»™t dân tá»™c anh em. Cái ta nhá» hẹp trở thà nh cái ta rá»™ng lá»›n.
Ai mà không muốn cho các dân tá»™c Äông Dương sống vá»›i nhau như anh em má»™t nhà . Nhưng vÅ© lá»±c không chinh phục được tình huynh đệ. Chỉ có lòng thương má»›i chinh phục được tình huynh đệ.
NIÊN BIỂU
1291 Tuệ Trung Thượng Sĩ mất.
1292 Thái tá» Thuyên được láºp là m Hoà ng thái tá».
1293 Thái tá» lên ngôi, hiệu Anh Tông, mưá»i tám tuổi. Nhân Tông là m Thái thượng hoà ng. Em Anh Tông là Quốc Chẩn, mưá»i ba tuổi, được phong là m Huệ Võ Vương. Thái háºu Khâm Từ băng.
1295 Vua Nhân Tông thá»±c táºp xuất gia ở hà nh cung VÅ© Lâm.
1299 Vua Nhân Tông xuất gia ở núi Yên Tá», đạo hiệu Trúc Lâm đầu đà .
1300 Hoà ng tỠMạnh sinh.
1301 Trúc Lâm đầu đà du hà nh sang Chiêm Thà nh, hứa gã công chúa Huyá»n Trân cho Chế Mân. Trần Quang Triá»u được phong là m Văn Huệ Vương. Há»™i Vô Lượng được tổ chức ở chùa Phổ Minh gần cung Thiên Trưá»ng để thuyết pháp và chẩn cấp tiá»n, lụa cho ngưá»i nghèo trong nước.
1304 Trúc Lâm du hà nh trong nhân gian, thuyết pháp và khuyên dân thá»±c hà nh tháºp thiện. Trúc Lâm cho Pháp Loa xuất gia. Vua Anh Tông thá» Bồ Tát tâm giá»›i.
1305 Pháp Loa thá» giá»›i tỳ khưu tại Kỳ Lân Viện. Huyá»n Quang xuất gia vá»›i Bảo Phác. Sứ Chiêm sang là m lá»… cầu hôn công chúa Huyèn Trân.
1306 Pháp Loa được láºp là m giảng sư chùa Siêu Loại. Bảo Phác đưa Huyá»n Quang tá»›i là m thị giả cho Trúc Lâm. Công chúa Huyá»n Trân vá» Chiêm.
1307 Trúc Lâm kết hạ tại am Ngá»a Vân và dạy Äại Huệ Ngữ Lục cho Pháp Loa và bảy vị đệ tá» khác. Vua Chế Mân băng. Trần Khắc Chung và Äặng Vân qua Chiêm cứu công chúa Huyá»n Trân, sợ công chúa bị há»a thiêu.
1308 Trúc Lâm là m lá»… á»§y Pháp Loa kế thế trụ trì chùa Báo Ân trước mặt vua Anh Tông và triá»u thần. Tuyên Từ thái háºu xuất gia, thá» Bồ Tát giá»›i vá»›i Pháp Loa. Huyá»n Trân vá» nước. Trúc Lâm đại sÄ© tịch. Bảo Sát là m lá»… há»a thiêu Trúc Lâm tại Ngá»a Vân Phong. Pháp Loa là m niêm tụng cho sách Thạch Thất Mỵ Ngữ cá»§a Trúc Lâm.
1309 Rước xá lợi Trúc Lâm từ đại ná»™i vá» Lăng Quy Äức bằng thuyá»n. Trai đà n lá»›n được tổ chức cho Trúc Lâm.
1311 Bảo Sát được lệnh tục san Äại Tạng Kinh. Huyá»n Quang trình kiến giải lên pháp Loa. Äại Việt đánh Chiêm. Vua Chế Chà bị bắt, Ä‘em vá» Äại Việt.
1312 Anh Tông má»i Pháp Loa và o chùa Tư Phúc trong đại ná»™i giảng Äại Tuệ Ngữ Lục. Vua cá» Pháp Loa phát năm vạn quan tiá»n và lụa cho kẻ nghèo.
1311 Vua Chế Chà mất tại chùa hoà ng cung Gia Lâm. Anh Tông sai trùng tu chùa Báo Ân, xuống chiếu láºp tang tịch và quy định tăng chức trong thiên hạ. Hoà ng háºu Bảo Từ cúng ba trăm mẫu ruá»™ng và o chùa Báo Ân.
1314 Äại Tạng Kinh hoà n thà nh. Bản in đầu an trà tại chùa Báo Ân. Chùa Báo Ân, và Pháºt Ä‘iện, tạng kinh và tăng đưá»ng đếm được ba mươi sở. Hoà ng tá» Mạnh lên ngôi hiệu là Minh Tông, mưá»i lăm tuổi. Anh Tông là m Thái Thượng Hoà ng.
1316 Anh Tông thỠtại gia bồ tát giới.
1317 Huệ Võ Vương được gá»i Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Vua Chế Năng, em cá»§a vua Chế Chà chạy vá» quê mẹ ở Qua Oa (Java).
1318 Anh Tông má»i Pháp Loa vá» Thưá»ng Lạc am ở cung Thiên Trưá»ng để giảng Truyá»n Äăng Lục và Tuyết Äáºu Ngữ Lục. Anh Tông ban cho Pháp Loa hiệu Phổ Tuệ Tôn Giả. Vua Minh Tông xuống chiếu triệu má»™t vị tăng Ấn Äá»™ tên Ban Äể Äa Ô Sa Thất dịch kinh bách Tán Cái Thần Chu. Thái háºu Tuyên Từ băng.
1319 Äói. Vua Minh Tông nhá» Pháp Loa tổ chức cứu trợ. Huệ Võ Vương Quốc Chẩn má»i Pháp Loa vá» phá»§ An Hoa giảng Äại Huệ Ngữ Lục.
1320 Anh Tông băng.
1321 Hoà i Ninh Hầu đúc tượng Quan Âm Thiết Phá»§ Thiên Nhãn và viết bà i bạt cho Äại Tạng Kinh. Quốc Chẩn thá» tại gia bồ tát giá»›i ở chùa Sùng nghiêm.
1322 Pháp Loa viết sách Tham Thiá»n Yếu Chỉ, được ban hiệu Minh Giác, Giáo Há»™i Trúc Lâm đúc 1,000 tượng Pháºt. Văn Huệ Vương Quang Triá»u xuất gia vá»›i Pháp Loa.
1324 Chùa Quỳnh Lâm có hÆ¡n 1,000 mẫu ruá»™ng và 1,000 tịnh nhân là m ruá»™ng. Huệ Túc Vương Äại Niên Ä‘em quân đánh Chiêm Thà nh thất bại, phải rút quân vá». Chiêm Thà nh khôi phục ná»n độc láºp.
1330 Pháp Loa tịch.
1377 Vua Duệ Tông Ä‘em quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh bị phục kÃch chết trong thà nh Trà Bà n. Quân Äại Việt thua lá»›n. Cuối năm, chiến thuyá»n Chế Bồng Nga ra Thăng Long.