11-09-2008, 04:36 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Hồi thứ mÆ°á»i lăm
Dẹp yên cõi Bắc, Nguyễn Huệ được phong
Äánh phá Cao Bằng, Duy Chỉ bị hại.
Lại nói, khi Tôn SÄ© Nghị chạy trốn vá» nÆ°á»›c, trong lúc vá»™i và ng, không kịp thu nhặt đồ đạc. Äến khi tá»›i huyện Phượng Nhãn lại nghe nói tÆ°á»›ng Tây SÆ¡n là Äắc lá»™c hầu Ä‘em quân từ mặt đông kéo lên chặn Ä‘Æ°á»ng, đã gần tá»›i nÆ¡i, Nghị lại bị má»™t phen khủng khiếp, các váºt cần thiết mang theo, Ä‘á»u phải vứt bừa ra giữa Ä‘Æ°á»ng để mong chạy thoát lấy thân mình. Cho nên những váºt của vua Thanh ban cho nhÆ° sắc thÆ°, kỳ bà i, quân ấn Ä‘á»u bị quân Tây SÆ¡n bắt được Ä‘em vá».
Nguyên mùa đông năm ngoái, theo lá»i xin của Nghị, vua Thanh đã truyá»n lệnh cho Nghị Ä‘em quân ra ngoà i cá»a ải Nam Quan. Sau đó, vua Thanh lại có chỉ dụ bảo Nghị Ä‘i từ từ, chá»› có vá»™i; hãy là m tá» hịch Ä‘Æ°a sang trÆ°á»›c là m thanh viện cho nhà Lê, rồi thả bá»n bá» tôi nhà Lê vá» nÆ°á»›c, táºp hợp nghÄ©a binh, tìm tá»± tôn há» Lê, để cho ra mặt đối địch vá»›i Nguyá»…n Quang Trung, thá» xem sá»± thế ra sao? Nếu nhÆ° lòng ngÆ°á»i An Nam còn mến nhà Lê, lại được thiên binh kéo sang, thì ai chẳng hăng hái nổi lên, và nhÆ° váºy, Quang Trung ắt phải lui tránh. Bấy giá» sẽ bảo tá»± tôn há» Lê Ä‘i tiên phong Ä‘uổi đánh còn Nghị thì Ä‘em đại binh tiếp theo, chắc là không khó nhá»c gì mà sẽ thà nh công. Äó là chÆ°á»›c hay thứ nhất. Nếu nhÆ° ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, ná»a theo đằng ná», ná»a theo đằng kia, thì Quang Trung nhất định sẽ không chịu lui. Khi ấy, cần phải viết thÆ° nói rõ hoạ phúc, xem hắn đối phó ra sao? Rồi chá» cho thuá»· quân các tỉnh Mân, Quảng (Phúc Kiến và Quảng Äông, Quảng Tây) của ta vượt biển đánh trÆ°á»›c và o Thuáºn Quảng (Thuáºn Hoá và Quảng Nam), bấy giá» sẽ thúc quân tiến lên. Quang Trung mặt trÆ°á»›c mặt sau Ä‘á»u bị đánh, tất phải hà ng phục. Ta nhân đó mà bảo tồn cho cả hai. Thuáºn, Quảng vá» nam cho Quang Trung ở; Hoan, ái (Nghệ An, Thanh Hoá) vá» bắc, phong cho tá»± tôn há» Lê. Rồi đó, đóng đại binh ở nÆ°á»›c ấy, xa xa kiá»m chế há», sau nà y sẽ có cách xá» trà khác.
Äến khi đại quân của Nghị ra khá»i cá»a ải Nam Quan nghe tin quân Tây SÆ¡n đã lui chạy, tức thì Nghị sai chỉnh đốn Ä‘á»™i ngÅ©, kéo thẳng đến đóng ở thà nh Thăng Long, không còn lo lắng gì cả, vì thế má»›i thua má»™t tráºn tan tà nh.
Bấy giá» dân Thanh thái bình đã lâu, không biết gì đến việc binh, thấy Nghị tất tả chạy vá», nhân tình Ä‘á»u nhốn nháo sợ hãi. Tiếp đó lại nghe tin quân Tây SÆ¡n Ä‘uổi đến Lạng SÆ¡n, nói phao lên rằng: "Sẽ giết hết rợ Hung Nô". Do đó, ở đất Trung Quốc, dân chúng lại cà ng nhốn nháo. Từ cá»a ải Nam Quan trở vá» bắc, trai gái già trẻ, bồng bế dắt dÃu nhau chạy trốn, suốt và i trăm dặm, lặng ngắt không còn bóng ngÆ°á»i.
Vua Thanh được tin, giáºn lắm, láºp tức hạ chỉ, sai viên quan ở ná»™i các là Phúc Khang An là m tổng đốc lưỡng Quảng, Ä‘em binh mã chÃn tỉnh sang kinh lý việc An Nam và đòi SÄ© Nghị vá» kinh chịu tá»™i.
Lại nói, Nghị ở Thăng Long chạy Ä‘i, nhằm đêm mồng 5 tháng giêng. Äến trÆ°a hôm ấy, vua Quang Trung tiến quân và o thà nh.
Sau khi đã hoà n toà n quét sạch quân Thanh, vua Quang Trung bèn đóng quân tại thà nh Thăng Long, rồi hạ lệnh chiêu an. Phà m những ngÆ°á»i Thanh trốn ở các nÆ¡i, Ä‘á»u bảo phải tá»›i đầu thú, dân gian không được chứa chấp. Trong khoảng mÆ°Æ¡i ngà y, quân Thanh ra thú có đến hÆ¡n và i vạn, Ä‘á»u được cấp phát lÆ°Æ¡ng ăn áo mặc.
Nhân bắt được chiếu thÆ° và quân ấn do SÄ© Nghị bá» rÆ¡i, vua Quang Trung bèn Ä‘Æ°a cho Ngô Thì Nháºm xem và bảo:
- Ta xem tá» chiếu của vua Thanh, thì chẳng qua há» cÅ©ng chỉ cốt xem tình hình ta mạnh yếu ra sao để mà định bá» tiến lui, chá»› còn việc nghÄ©a cỠđể dá»±ng lại nhà Lê, không phải là bản tâm của há». Há» chỉ mượn tiếng để mÆ°u đồ lợi riêng mà thôi. Nay hỠđã bị ta đánh thua, nhịn Ä‘i thì thẹn, báo thù thì khó. Váºy những tà n quân ta bắt được, Ä‘á»u nên cấp lÆ°Æ¡ng và đưa hết lên cá»a ải. NgÆ°Æ¡i vốn giá»i vá» nghá» văn từ đối đáp, nên thảo ngay bức thÆ° Ä‘Æ°a sang cho há», đại khái nói:
"Ta là nÆ°á»›c nhá», má»™t lòng kÃnh thuáºn, sợ mệnh trá»i, thá» nÆ°á»›c lá»›n, sao dám có ý gì khác. TrÆ°á»›c đã có biển văn đệ sang, bị ngà i tổng đốc há» Tôn dìm Ä‘i, không thấu đến bá» trên được. Gần đây, ta từ miá»n Nam tá»›i, vốn là muốn biện bạch lòng tháºt thà vá»›i ngà i tổng đốc há» Tôn. Không ngá» Ä‘Æ°á»ng sá đồn nhảm, là m to thanh thế của ta, khiến cho má»i ngÆ°á»i nghi ngá» sợ hãi, bá» Ä‘á»™i ngÅ© mà chạy trÆ°á»›c, để đến ná»—i cầu phao bị đứt, quân lÃnh thiên triá»u phải chết Ä‘uối, những kẻ tranh Ä‘Æ°á»ng chạy trốn lại già y xéo lẫn nhau nhiá»u ngÆ°á»i bị thÆ°Æ¡ng bị chết. Äó tháºt là do ngà i tổng đốc há» Tôn gây nên, không phải là tá»™i của nÆ°á»›c nhá» dám giao chiến. Hiện nay đã thu góp được số tà n quân hÆ¡n má»™t vạn ngÆ°á»i, lại đã tra rõ há» tên, quê quán, cấp lÆ°Æ¡ng đầy đủ và đưa lên cá»a ải; váºy xin kê sổ dâng ná»™p...".
Thì Nháºm vâng lệnh, láºp tức theo ý đó thảo má»™t bức thÆ°, rồi sai ngÆ°á»i phi ngá»±a giao cho viên đầu mục ở Lạng SÆ¡n Ä‘Æ°a tá»›i ải Nam Quan, nhá» chuyển đệ sang Trung Quốc.
Lại nói, viên tổng đốc lưỡng Quảng má»›i là Phúc Khang An vốn là ngÆ°á»i Mãn, thuá»™c Ä‘á»™i Cá» viá»n và ng (há»™ khẩu của dân Mãn chia theo binh chế, gồm có tám Ä‘á»™i Cá» (bát kỳ): Cá» và ng, Cá» trắng, Cá» Ä‘á», Cá» xanh, Cá» viá»n và ng, Cá» viá»n trắng, Cá» viá»n Ä‘á», Cá» viá»n xanh. Các Ä‘á»™i Cá» nà y lúc thÆ°á»ng thì là m dân, lúc Ä‘á»™ng thì là m lÃnh. Vá» sau, khi ngÆ°á»i Mông, ngÆ°á»i Hán qui phục nhà Thanh, vua Thanh Thái tông cÅ©ng tổ chức ra bát kỳ ngÆ°á»i Mông và bát kỳ ngÆ°á»i Hán nhÆ° váºy, để là m lá»±c lượng nòng cốt trong việc thống nhất Trung Quốc) do chân ấm sinh là m đến chức quan trong Ná»™i các, vua Thanh vốn rất tin dùng, nên má»›i giao cho kinh lý việc nÆ°á»›c Nam.
Vừa má»›i thay Nghị là m chức tổng đốc, Khang An Ä‘i trạm đến mạc phủ Quảng Tây, đã chÃnh mắt thấy Nghị trÆ¡ trá»i má»™t thân chạy vá», rồi đó, tai lại được nghe thanh thế của vua Quang Trung, nên trong bụng không khá»i rụt rè lo sợ. Äến khi tiếp được bức thÆ° từ biên cÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a tá»›i, Khang An quyết liá»n tá»± mình gánh vác lấy việc phÆ°Æ¡ng Nam, bèn nói kÃn vá»›i viên phân phủ há» VÆ°Æ¡ng ở phủ Thái Bình rằng:
- Nam Bắc thôi việc binh Ä‘ao, đó là phúc của sinh dân, mà thá»±c là điá»u may lá»›n cho các quan ở ngoà i bá» cõi. Ta nghe nói có viên quan coi việc giấy tá» của nÆ°á»›c Nam tên là Ngô Thì Nháºm, bao nhiêu thÆ° từ từ trÆ°á»›c đến giá» Ä‘á»u do tay y mà ra. Váºy ông nên viết thÆ° trả lá»i, bảo y chuyên tâm chủ trÆ°Æ¡ng việc giảng hoà , gấp rút viết tá» biểu tạ tá»™i Ä‘Æ°a sang, ta sẽ ở trong giúp đỡ cho, việc ấy thế nà o cÅ©ng xong.
Phân phủ há» VÆ°Æ¡ng lui ra, tức thì viết thÆ° cho Ngô Thì Nháºm. Nháºm Ä‘em việc ấy tâu vá»›i vua Quang Trung.
Bấy giá», vua Quang Trung tuy đã dẹp yên Bắc Hà , nhÆ°ng ở miá»n Nam, vẫn có cái lo bên trong, nên muốn gấp rút vá» Nam, bèn há»p các tÆ°á»›ng sÄ© lại mà bảo:
- Việc binh ở Bắc Hà , ta giao cho Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân. Việc giao thiệp vá»›i Trung Quốc ta giao cho Ngô Thì Nháºm và Phan Huy Ãch. Má»i việc Ä‘á»u cho phép các ngÆ°Æ¡i tuỳ tiện xá» trÃ. Ta hãy vá» Nam, nếu việc gì không quan hệ lắm thì bất tất phải qua lại bẩm báo cho thêm phiá»n phức.
Rồi đó, vua Quang Trung dẫn quân vá» Nam, để Văn Sở ở lại, coi giữ hết thảy việc quân, việc nÆ°á»›c. Còn Ngô Thì Nháºm thì là m chủ vá» việc giao thiệp vá»›i Trung Quốc, cùng vá»›i viên quan giữ biên ải của nhà Thanh là phân phủ há» VÆ°Æ¡ng hai bên liên lạc vá»›i nhau; ngoà i thì có Phúc Khang An đỠđạt ý kiến, trong thì có Các thần Hoà Khôn chủ trÆ°Æ¡ng má»i việc.
Hoà Khôn ngÆ°á»i Mãn Châu, thuá»™c Ä‘á»™i Cá» và ng, cÅ©ng do chân ấm sinh và o là m ở Ná»™i các, cùng vá»›i Khang An quản lý việc há»™.
Khang An gá»i thÆ° cho Thì Nháºm, bảo Nháºm Ä‘Æ°a và ng bạc đút lót Khôn. Khôn kiá»n tâu vá»›i vua Thanh xin bãi việc binh, phong vÆ°Æ¡ng cho Quang Trung, và không nên gây hấn vá»›i nÆ°á»›c ngoà i, là m hao phà cho Trung Quốc. Khôn lại nói: "Từ xÆ°a đến nay, chÆ°a có Ä‘á»i nà o là m nên công trạng ở cõi Nam. Nhà Tống rồi nhà Nguyên, nhà Minh, rốt cuá»™c Ä‘á»u bị thua tráºn, gÆ°Æ¡ng ấy hãy còn rà nh rà nh".
Vua Thanh cho là phải, bèn quyết ý giảng hoà . Bá»n Hoà Khôn đón ý vua Thanh là m cho má»i việc Ä‘á»u ăn khá»›p, nên không việc gì là không vừa lòng nhà vua. Bởi váºy, vua Thanh rất thÃch, thÆ°á»ng viết thÆ° khen ngợi há».
Khi ấy, Khang An liá»n báo tin cho Thì Nháºm biết, giục Nháºm viết tá» biểu tạ Æ¡n. Nháºm thảo má»™t tá» biểu, trong đó nói kèm thêm rằng: "NÆ°á»›c chúng tôi đã đến kỳ tiến cống, theo lệ phải kÃnh sai bồi thần đệ dâng lá»… váºt. NhÆ°ng tiểu phiên (nÆ°á»›c phiên thuá»™c nhá» má»n, ở đây là má»™t cách nói nhún để chỉ vua Quang Trung) còn là tạm quyá»n việc nÆ°á»›c, không dám tá»± ý là m việc ấy, vì sợ chÆ°a hợp lệ. Mà nếu Ä‘iá»m nhiên bá» Ä‘i lòng cÅ©ng không yên. Nay các váºt phẩm tiến cống và các ngÆ°á»i bồi thần Ä‘á»u đã kÃnh cẩn đợi sẵn trên cá»a ải. Váºy xin cúi mong bá» trên quyết định, chúng tôi khôn xiết run sợ chá» lệnh... ".
Khang An tiếp được tá» biểu tạ Æ¡n ấy, láºp tức sai ngá»±a trạm đệ vá» Yên Kinh. Hoà Khôn liá»n Ä‘em biểu dâng lên. Vua Thanh xem xong, thÃch lắm, bèn truyá»n cho các bồi thần nÆ°á»›c Nam là bá»n Võ Huy Tấn, Ngô Vi Quý, Nguyá»…n Äình CỠđược phép qua cá»a ải, và o chỠở thà nh Quế Lâm; lại sai sứ thần sang phong cho vua Quang Trung là m An Nam quốc vÆ°Æ¡ng và ban thưởng cho rất háºu. Còn các phẩm váºt tiến cống Ä‘á»u chiếu lệ cÅ© mà thu nháºn. Liá»n đó, vua Thanh lại giáng chỉ vá»i vua An Nam sang chầu.
Ngô Thì Nháºm bèn kén viên quan võ ngÆ°á»i là ng Mạc Äiá»n, huyện Nam ÄÆ°á»ng ở trấn Nghệ An, tên là Nguyá»…n Quang Thá»±c (Äại nam chÃnh biên liệt truyện sÆ¡ táºp lại chép là Phạm Công Trị, cháu gá»i Nguyá»…n Huệ bằng cáºu), dung mạo Ä‘oan trang, giả là m quốc vÆ°Æ¡ng; lấy Văn Sở là m trá»ng thần hà ng võ, Huy Ãch là m trá»ng thần hà ng văn, đô đốc Nguyá»…n Duáºt là m há»™ vệ, Võ Huy Tấn là m bá» tôi coi giấy tá», cùng hầu "quốc vÆ°Æ¡ng" sang yết kiến vua Thanh. Ngoà i lá»… dâng thÆ°á»ng của địa phÆ°Æ¡ng lại dâng thêm hai thá»›t voi Ä‘á»±c. Dá»c Ä‘Æ°á»ng, ngÆ°á»i Thanh phải phục dịch chuyển váºn rất khó nhá»c. Trong ngoà i ai cÅ©ng biết là giả dối, mà không ai dám nói.
Khi "quốc vÆ°Æ¡ng" tá»›i Yên Kinh, vua Thanh mừng lắm, không há» biết đó là vua Quang Trung giả. Lúc "quốc vÆ°Æ¡ng" và o yết kiến, vua Thanh cho cùng ăn yến vá»›i các vị thân vÆ°Æ¡ng, lại ban Æ¡n đặc biệt cho là m lá»… ôm gối hệt nhÆ° tình cha con trong nhà . Lúc "quốc vÆ°Æ¡ng" lạy tạ vá» nÆ°á»›c, vua Thanh sai thợ vẽ truyá»n thần bức chân dung mà ban cho, ân lá»… rất trá»ng háºu, thá»±c là má»™t cách đối đãi khác thÆ°á»ng từ ngà n xÆ°a hiếm có.
Lại nói, vua Lê khi ở cá»a ải Nam Quan theo SÄ© Nghị và o đất Trung Quốc, trú ngụ ở thà nh Nam Ninh, thì vừa gặp lúc Phúc Khang An đến thay SÄ© Nghị, và mÆ°u đồ giảng hoà vá»›i Tây SÆ¡n. Khang An bèn đón vua Lê và o nghỉ ở thà nh phủ Quế Lâm. Hồi ấy những ngÆ°á»i nÆ°á»›c Nam lần lượt sang Trung Quốc theo vua Lê gồm có: Chú vua là Trung quáºn công Duy án, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Du Quan (ở hồi 9 đã chép Duy án Ä‘i cùng vá»›i phái bá»™ Trần Công Xán và o Tây SÆ¡n đòi đất Nghệ An, sau phái bá»™ bị dìm chết ở ngoà i biển. Äây lại thấy Duy án xuất hiện, không hiểu là chép lầm hay án còn sống sót mà ngÆ°á»i viết không ghi rõ chăng?); Äinh Nhạ Hà nh và Äinh Lệnh Dáºn quê ở Hà m Giang, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Long Môn; ná»™i hà n Trần Duy Lâm, quê ở Nam Chân; xuất nạp Lê Doãn, quản cÆ¡ Háºu KÃnh Lê DÄ©nh ngÆ°á»i ở Äồng Trạch và bá»n Phan Khải Äức ngÆ°á»i Nghệ An Ä‘á»u Ä‘i Ä‘Æ°á»ng ải Nam Quan; bá»n Bế Nguyá»…n Cung, Bế Nguyá»…n Doãn là phụ đạo ở Cao Bằng Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Cao Bằng. Lúc há» và o ra mắt, Khang An tuỳ tiện sắp đặt chá»— ở và cấp cho lÆ°Æ¡ng ăn áo mặc, rồi dùng Phan Khải Äức là m chức đô ty ở Liá»…u Châu, Äinh Nhạ Hà nh là m chức thủ bị ở Toà n Châu, Bế Nguyá»…n Doãn là m chức bả tổng. Còn Trung quáºn công cùng các ngÆ°á»i khác thì Ä‘á»u Ä‘Æ°a và o ở chá»— vua Lê trong phủ Quế Lâm.
Sau hÆ¡n má»™t tháng, Khang An cÅ©ng từ Nam Ninh vá» Quế Lâm, liá»n hạ lệnh bãi hết binh mã các tỉnh, rồi bà y ra yến tiệc và âm nhạc linh đình, rá»™n rã. Vua Lê lấy là m lạ há»i, thì Khang An nói:
- Mùa hè nắng ná»±c, không lợi cho việc sang đánh miá»n Nam, cần chỠđến mùa thu mát mẻ, sẽ Ä‘iá»u Ä‘á»™ng má»™t thể.
Tiếp đó, Khang An lại má»i vua Lê yến tiệc say sÆ°a, rồi ung dung nói:
- Ngà y xuất quân không còn xa, vÆ°Æ¡ng nên tá»± mình Ä‘em tả hữu liêu thuá»™c là m quân dẫn Ä‘Æ°á»ng Ä‘i trÆ°á»›c. NhÆ°ng bây giá» nên gá»t đầu gióc tóc (kiểu đầu của ngÆ°á»i Mãn Thanh: gá»t tròn xung quanh nhÆ° cái nồi đất, rồi tết Ä‘uôi xam ở đằng sau), thay đổi quần áo giống nhÆ° ngÆ°á»i Trung Quốc, để khi vá» Nam quân giặc không thể phân biệt được, thì công lá»›n má»›i có thể thà nh. Sau khi khôi phục nÆ°á»›c nhà , bấy giá» sẽ lại theo nhÆ° tục cÅ©. "Việc binh không ngại dùng cách xảo trá" VÆ°Æ¡ng nên nghÄ© tá»›i chá»— đó.
Vua Lê cho là phải và đáp:
- Chúng tôi không giữ được nÆ°á»›c nhà , may nhá» thiên triá»u cứu viện, dù cả nÆ°á»›c phải ăn mặc nhÆ° ngÆ°á»i Trung Quốc, cÅ©ng xin vâng lệnh. Việc ấy còn có tiếc gì?
Rồi vua Lê cùng các bá» tôi Ä‘á»u gióc tóc, thay đổi đồ mặc. Khang An thấy váºy, mừng lắm, liá»n cho má»™t số tiá»n bạc và tiếp đãi tá» tế. Vua tôi nhà Lê Ä‘á»u không biết sá»± lừa dối của Khang An. Nhân đó, Khang An bèn là m má»™t tá» biểu kÃn tâu vá»›i vua Thanh, trong đó đại ý nói: "Vua An Nam là Lê Duy Kỳ, không còn có ý xin cứu viện, vua tôi Ä‘á»u đã gióc tóc đổi đồ mặc, xin ở lại yên ổn trong đất Trung Quốc. Váºy xin bãi bá» các đạo quân định Ä‘Æ°a sang đánh dẹp phÆ°Æ¡ng Nam". Còn Hoà Khôn cÅ©ng luôn dịp tâu xin phong vÆ°Æ¡ng cho vua Quang Trung. Thế là các lá»i xin ấy Ä‘á»u được vua Thanh chuẩn y.
Má»™t hôm, Khang An lại má»i vua Lê và o dinh. Giáo mác trang hoà ng la liệt, quân hầu đứng khắp chung quanh, cung mã, nghi trượng rất là nghiêm chỉnh, chÃnh giữa dá»±ng cây cá» lá»›n, có thêu sáu chữ: "ÄỠđốc cá»u tỉnh binh mã" (đỠđốc binh mã chÃn tỉnh).
Sau khi uống trà và ăn hoa quả xong, An im lặng không nói câu gì, vua Lê cÅ©ng không hiểu ý của An ra sao. Lúc từ giã Ä‘i ra, thì thấy sứ giả Tây SÆ¡n đã ở ngoà i cá»a. Vua Lê tức tối hồi lâu, rồi Ä‘Ã nh phải vá» quán trá» yên nghỉ.
TrÆ°á»›c kia TrÆ°á»ng phái hầu là Lê Quýnh vâng mệnh ở lại trong nÆ°á»›c, chiêu dụ hà o kiệt các địa phÆ°Æ¡ng để lo việc khôi phục. Lúc nà y, Quýnh và bá»n Trịnh Hiến, Lý Tạo, Lê Hợp (có bản chép là Lý Nhu Äạo, Lê Doãn Thá»±c) tất cả gồm và i chục ngÆ°á»i Ä‘á»u kéo sang đất Trung Quốc. Khang An cho trát đòi bá»n Quýnh đến bà n việc nÆ°á»›c. Lúc há» tá»›i nÆ¡i, An chẳng há»i han gì, chỉ bà n vá» việc gá»t đầu gióc tóc và đổi đồ mặc mà thôi.
Quýnh biết An dối trá, giáºn lắm, nói:
- Äòi ta đến ngỡ là để giáp mặt mà bà n bạc, nay té ra lại chẳng bà n bạc gì, mà chỉ toà n bảo gá»t đầu gióc tóc và đổi đồ mặc. Chúng ta đây, đầu có thể chặt, tóc không thể cắt, da có thể lá»™t, đồ mặc không thể đổi!
Khang An biết là không thể ép buá»™c được, bèn sai Ä‘em bá»n há» an tri ở tỉnh Quảng Tây.
Hồi cuối mùa đông năm ấy là năm Ká»· Dáºu (1789), vua Thanh sau khi đã sai sứ phong cho vua Quang Trung là m An Nam quốc vÆ°Æ¡ng và nháºn các váºt phẩm tiến cống, liá»n giáng chỉ đòi vua cÅ© của nÆ°á»›c An Nam phải đến Yên Kinh.
Nguyên lúc kinh thà nh Thăng Long tan vỡ, vua Lê chạy sang bắc, em thứ ba của vua Lê là Lan quáºn công Duy Chi Ä‘Æ°a hoà ng phi chạy ra, đến bến sông NhÄ© Hà thì gặp lúc cầu phao đã gãy, liá»n theo bá» sông chạy vá» phÃa tây. Äến Tuyên Quang, Duy Chi bèn lén lút ở đấy, rồi nhân dịp chiêu dụ các tay hà o mục địa phÆ°Æ¡ng, để cùng nhau gắng sức lo việc khôi phục. Vá» sau, Duy Chi dấy quân ở đất Bảo Lạc (nay thuá»™c Cao Bằng), đắp đồn luỹ, trÆ°ng thu lÆ°Æ¡ng thá»±c, chống nhau vá»›i quân Tây SÆ¡n. Äược và i tháng, quân và lÆ°Æ¡ng không đủ, bị quân Tây SÆ¡n đánh thua, Duy Chi và các tÆ°á»›ng tá Ä‘á»u bị bắt, đóng cÅ©i Ä‘Æ°a vá» Nam, rồi Ä‘á»u bị hại (theo Äại nam chÃnh biên liệt truyện và Bang giao lục thì Duy Chi đánh phá cả các vùng Cao Bằng, Tuyên Quang, Thái Nguyên; sau lại liên kết vá»›i Là o để định đánh úp Nghệ An. Vì thế, quân Tây SÆ¡n phải đánh dẹp rất gay go, kéo dà i hà ng năm (1789-1790) má»›i bắt được Chi). Quân dân cả nÆ°á»›c, ai cÅ©ng thÆ°Æ¡ng xót. Có ngÆ°á»i viếng bà i thÆ¡, trong có câu rằng:
Phú Xuân có đất chôn há»n má»›i.
Bảo Lạc không trá»i báo oán xÆ°a.
Duy Chi đã chết, hoà ng phi bèn trốn vỠvùng Kinh Bắc, lẻn lút trong dân gian, quân Tây Sơn tìm bắt nhưng không được.
Lúc bấy giá», vua Lê ở Yên Kinh, tin tức không thông, các hoà ng thân Ä‘á»u bị quân Tây SÆ¡n giết hại. Các bá» tôi trung nghÄ©a ngà y xÆ°a nhÆ° bình chÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huy Túc, tham tri Phạm Äình Dữ, thượng thÆ° bá»™ Binh Nguyá»…n Äình Giản, thiêm thÆ° xu máºt viện sá»± Lê Ban, phó đô ngá»± sá» Trần Danh án, trấn thủ Kinh Bắc Trần Quang Châu Ä‘á»u phải trốn nấp ở các nÆ¡i thôn ổ, quân Tây SÆ¡n lùng bắt không được. Còn con cháu dòng dõi của các nhà quyá»n quý phần nhiá»u cÅ©ng vẫn có cảm tình vá»›i chủ cÅ©. Nên chi, trong chốn là ng quê, tiếng trống thÆ°á»ng nổi lên luôn luôn.
Nguyá»…n Äình Giản, từ khi vua Lê chạy sang Trung Quốc, không kịp chạy theo, bèn ẩn ở huyện Láºp Thạch thuá»™c trấn SÆ¡n Tây (nay thuá»™c VÄ©nh Phú).
Vua Quang Trung cho ngÆ°á»i đến trấn Thanh Hoa, bắt con gái yêu của Giản Ä‘Æ°a và o háºu cung muốn để vá»i Giản ra là m quan. NhÆ°ng Giản nói:
- Con bé ấy không chết, là m nhục nhà ta, ta không vì tình nhi nữ mà bỠnghĩa vua tôi.
Quân Tây SÆ¡n biết không thể Ä‘oạt nổi chà hÆ°á»›ng của Giản, bèn láºp mÆ°u bắt sống Giản vá». Giản không chịu khuất, rồi chết. Giản có là m bà i thÆ¡ tá»± thuáºt nhÆ° sau:
Vị thân hay vị nước nhà ,
Thân còn nước mất biết là là m sao?
Äá»™i non khôn hoá thân ngao
(sách Liệt sá» chép: ở biển Äông có năm hòn núi nổi lênh đênh trên mặt nÆ°á»›c, trá»i sai 15 con ngao đỡ cho núi đứng vững. Äây mượn ý để nói việc chống đỡ quốc gia),
Dễ đem mình cuốc khóc gà o núi sông
(xÆ°a vua Thục là Äá»— VÅ© mất nÆ°á»›c, sau khi chết hoá thà nh con cuốc, tiếng kêu ai oán).
Giáºn không VÆ°Æ¡ng Xúc gÆ°Æ¡m trung
(VÆ°Æ¡ng Xúc là m quan nÆ°á»›c Tá» Ä‘á»i Chiến Quốc, sau Tá» vị nÆ°á»›c Yên chiếm, VÆ°Æ¡ng Xúc dùng gÆ°Æ¡m tá»± tá»),
Äá»c ca chÃnh khà dãi lòng sắt Ä‘anh
(ChÃnh khà ca của Văn Thiên TÆ°á»ng, má»™t trung thần Ä‘á»i Tống, là m khi bị giam ở yên kinh).
Ngoảnh nhìn cung khuyết Long thà nh,
Thân nà y vá»›i nÆ°á»›c nhục vinh nỡ rá»i!
Lê Ban khôi ngô, hùng dÅ©ng, sức khoẻ hÆ¡n ngÆ°á»i; má»—i bữa ăn gấp mấy chục ngÆ°á»i. Sau khi vua Lê bị nạn, Ban thÆ°á»ng quanh quẩn bên cạnh, không từ hiểm nghèo. Äến khi vua Lê chạy sang Trung Quốc. Ban theo không kịp, bèn Ä‘i Ä‘Æ°á»ng tắt vá» quê ở Nghệ An, cùng các hà o mục địa phÆ°Æ¡ng há»p quân đánh nhau vá»›i Tây SÆ¡n, bị thua mấy tráºn rồi bị bắt. Ban giữ vững chà cÅ©, không chịu khuất phục. Quân Tây SÆ¡n bèn thả cho vá». Sau Ban chết ở Thăng Long.
Trần Danh án lÆ°u lạc ở miá»n rừng núi, thôn quê trong xứ Bắc Giang. Vua Quang Trung sai Ngô Thì Nháºm viết thÆ° vá»i án. án cố từ, thá» chết không chịu ra, lá»i lẽ phần nhiá»u gay gắt. Nhân dịp, án lại là m bà i thÆ¡ trả lá»i Nháºm nhÆ° sau:
Gặp bác Ä‘á»i nay dá»… mấy lần,
Dung nhan phảng phất mộng luôn gần.
VỠai nước ấy thôi đà nh kệ,
NÆ°Æ¡ng trá», Ä‘á»i nay chỉ biết thân.
Song bắc giấu mình còn nhớ Tấn
(Ä‘iển Song bắc trá» Äà o Tiá»m ngÆ°á»i Ä‘á»i Tấn, vì khi Äà o Tiá»m cáo quan vá» nhà , trong má»™t lá thÆ° gá»i cho bạn, ông có viết câu "Bắc song cao ngoạ..." (Nằm hóng mát dÆ°á»›i cá»a sổ phÃa bắc) để nói vá» cái thú ở ẩn. Äà o Tiá»m là tôi cÅ© của nhà Tấn, khi Tống cÆ°á»›p nÆ°á»›c Tấn, Äà o Tiá»m viết lách gì cÅ©ng vẫn Ä‘á» niên hiệu của nhà Tấn để tá» lòng trung nghÄ©a)
Biển Äông thà chết chẳng theo Tần
(Ä‘iển Biển Äông trá» Lá»— Trá»ng Liên ngÆ°á»i nÆ°á»›c Tá» Ä‘á»i Chiến-quốc. Khi Lá»— Trá»ng Liên sang chÆ¡i nÆ°á»›c Triệu, gặp lúc nÆ°á»›c Tần vây Triệu rất gấp; bấy giá» có sứ nÆ°á»›c Nguỵ sang Triệu bà n nên tôn Tần là m hoà ng đế thì sẽ khá»i bị vây; Trá»ng Liên nghe nói, không bằng lòng, gặp sứ Nguỵ bà n lẽ phải trái và nói; nếu Tần xÆ°ng đế thì Liên nà y thà nhảy xuống biển Äông mà chết chứ không chịu là m tôi tá»› cho Tần... Lá»i nói khảng khái ấy của Trá»ng Liên, quả nhiên đã là m cho quân Tần phải rút lui, không vây Triệu nữa).
NgÆ°á»i sau bên má»™ giÆ¡ tay trá»:
Tiến sÄ© Ä‘á»i Lê cÅ©, há» Trần.
Nháºm biết không thể khuất phục được án, bèn ngầm sai ngÆ°á»i Ä‘em quân đến hăm doạ. NhÆ°ng án vẫn ngồi là m thÆ¡, thần sắc nhÆ° thÆ°á»ng, trong có câu rằng:
Kiếp nà y dẫu béo mồm hùm sói,
Thà chết không là m bụng chó heo!
Quân Tây Sơn lại dỗ cho là m quan to, cuối cùng án vẫn không theo, hỠbèn thôi
Trần Quang Châu cùng bá»n bá»™ tÆ°á»›ng, nhóm quân đánh lại Tây SÆ¡n, ngang dá»c trong hai trấn Äông Bắc (Hải DÆ°Æ¡ng và Kinh Bắc). Khoảng trong bốn năm năm liá»n, luôn luôn phá vỡ đồn luỹ và giết được rất nhiá»u tÆ°á»›ng tá của Tây SÆ¡n, khiến cho quân Tây SÆ¡n cÅ©ng phải khiếp sợ Châu. Sau mắc mÆ°u gian, Châu bị quân Tây SÆ¡n bắt sống. Châu cÅ©ng không chịu khuất phục, rồi chết (theo các tà i liệu lịch sá», thì những cuá»™c chống đối của đám cá»±u thần nhà Lê bấy giá» còn có: DÆ°Æ¡ng Äình Tuấn (Bắc Giang). Nguyá»…n Phủ (Bắc Ninh), Phạm Äình Äạt (Bắc Ninh)... NhÆ°ng cuối cùng cÅ©ng Ä‘á»u bị Tây SÆ¡n dẹp tan).
Từ đó trở đi, các trấn yên lặng, không phải lo sợ vỠnạn binh hoả nữa.
Sau khi nháºn sắc phong của vua Thanh, vua Quang Trung bèn tá»± coi mình nhÆ° hoà ng đế, láºp con cả là Quang Toản là m thái tá», con thứ hai là Quang Thuỳ là Khang công, lÄ©nh chức tiết chế các quân thuá»· bá»™ miá»n Bắc, con thứ ba là Quang Bà n là m Tuyên công lÄ©nh chức đốc trấn Thanh Hoa, Tổng lý má»i việc quân, dân. Các trấn Ä‘á»u đặt má»™t viên trấn thủ, má»™t viên hiệp trấn. Má»—i huyện đặt má»™t viên phân tri và hai viên tả hữu quản lý để trÆ°ng thu binh lÆ°Æ¡ng và xá» lý việc kiện cáo. Lại láºp ra binh chế, chia ra các cấp quan võ; lấy đạo thống lÄ©nh là m cÆ¡, lấy cÆ¡ thống lÄ©nh các Ä‘á»™i, để quản thúc và luyện táºp cho quân lÃnh.
Các trấn từ sông Gianh ra Bắc Ä‘á»u phải kê khai sổ Ä‘inh, chiếu theo lệ cÅ© kén lÃnh và thu các thứ thuế dung (tức thuế thân, do Trịnh CÆ°Æ¡ng đặt ra), thuế cÆ°á»›c. Láºp sổ ruá»™ng, định lệ thóc thuế. Chia ruá»™ng công, ruá»™ng tÆ° ra là m ba báºc để thu thuế. Vua Quang Trung cho rằng Nghệ An ở và o chÃnh giữa nÆ°á»›c, Ä‘Æ°á»ng sá từ Nam ra từ Bắc và o Ä‘á»u vừa bằng nhau, quê tổ tiên mình cÅ©ng ở đấy, bèn sai trÆ°ng dụng rất nhiá»u thợ thuyá»n, chuyên chở gá»—, đá, gạch ngói, để xây dá»±ng cung phủ, lâu Ä‘Ã i. Äắp thà nh đất chung quanh và sai các quân lÃnh Ä‘Ã o đá ong ở địa phÆ°Æ¡ng để xây thà nh trong. Dá»±ng toà lầu Rồng ba tầng cùng Ä‘iện Thái-hoà hai dãy hà nh lang, để phòng dùng đến trong những khi có lá»… triá»u hạ (các quan và o chầu và chúc mừng nhà vua). Thà nh nà y được gá»i là Phượng Hoà ng trung đô hoặc Trung kinh Phượng Hoà ng thà nh (thà nh nà y Quang Trung định láºp là m nÆ¡i đóng đô nên má»›i gá»i là "trung đô" hoặc "trung kinh"; còn tên "Phượng Hoà ng" là gá»i theo tên ngá»n núi ở chá»— xây dá»±ng thà nh, "tức rú Quyết cạnh Ä‘Æ°á»ng Bến Thuá»· bây giá»". Khi xây dá»±ng "Phượng Hoà ng trung đô", Quang Trung có viết chiếu má»i Nguyá»…n Thiếp ra xem đất. Trong tá» chiếu, có Ä‘oạn viết nhÆ° sau: "Nay kinh Phú Xuân thì hình thế cách trở. ở xa trị Bắc Hà , sá»± thế rất khó khăn. Theo đình thần nghị rằng, chỉ đóng đô ở Nghệ An là độ Ä‘Æ°á»ng vừa cân, vừa có thể khống chế được trong Nam ngoà i Bắc, và sẽ là m cho ngÆ°á»i tứ phÆ°Æ¡ng đến kêu kiện, tiện việc Ä‘i vá»" - Xem thêm chi tiết trong La SÆ¡n phu tá» của Hoà ng Xuân Hãn).
Năm Canh tuất (1790), nÆ°á»›c Ai-lao chÆ°a chịu tiến cống. Vua Quang Trung bèn sai viên đốc trấn Nghệ An là Nguyá»…n Quang Diệu (có sách chép Trần Quang Diệu. Việc Quang Trung đánh Là o, thá»±c ra không phải nhằm mục Ä‘Ãch chiếm đất, mà chỉ cốt phá tan âm mÆ°u cấu kết giữa Duy Chi và vua Là o) là m chức đại tổng quản, viên đô đốc lÄ©nh tượng chÃnh là Lê Văn Trung là m chức đại tÆ° lệ xuất quân tiến đánh.
Quân Tây SÆ¡n tiến đến đô thà nh nÆ°á»›c Ai Lao, vua Ai Lao chống cá»± không nổi, Ä‘em quân chạy trốn. Bá»n Diệu và o thà nh, thu hết và ng bạc, châu báu, voi ngá»±a Ä‘em vá».
Sau khi được vua Thanh phong vÆ°Æ¡ng, vua Quang Trung cà ng thêm kiêu căng, có ý xem khinh Trung Quốc. Vừa lúc ấy, có giặc Tà u ô (tên gá»i chung bá»n giặc biển ngÆ°á»i Trung Hoa bấy giá», thÆ°á»ng Ä‘i tà u thuyá»n ở ven biển Việt Nam để ăn cÆ°á»›p) ở lưỡng Quảng cÆ°á»›p bóc miá»n ven biển, quân Thanh Ä‘uổi đánh, bá»n giặc liá»n chạy xuống vùng Nam Hải và xin quy phục nÆ°á»›c Nam. Vua Quang Trung bèn cho bá»n đầu mục của chúng Ä‘á»u là m chức thống binh, đồng thá»i lại sai chúng trở lại cÆ°á»›p bóc quấy nhiá»…u miá»n duyên hải của Trung Quốc. Từ đấy các thuyá»n buôn bán không thể qua lại giá cả hà ng hoá cao vòn vá»t. Vua Quang Trung lại dung nạp cả bá»n giặc Tà u ô ở Tứ Xuyên gá»i là "Thiên địa há»™i" ("Thiên địa há»™i" không phải là giặc Tà u ô, mà là má»™t tổ chức bà máºt của nhân dân Trung Quốc, nhằm láºt đổ triá»u đình Mãn Thanh, thà nh láºp năm 1674, lúc đầu trung tâm ở vùng Phúc Kiến, sau phát triển khắp nÆ¡i trong nÆ°á»›c, thâm nháºp cả và o các tầng lá»›p Hoa kiá»u ở ngoà i nÆ°á»›c). Tổng đốc nhà Thanh bấy giá» sợ sức mạnh của nÆ°á»›c Nam, nên cÅ©ng không dám há»i chi đến.
Qua những việc đó, vua Quang Trung cà ng cho ngÆ°á»i Thanh là dá»… đánh, bèn tÃnh việc kén chá»n quân lÃnh, dà nh dụm lÆ°Æ¡ng thá»±c, đóng tà u biển tháºt lá»›n, có thể chở nổi voi, rồi cùng các quan văn võ ngấm ngầm để ý dòm ngó Trung Quốc.
Tháºt là :
Cõi Bắc vừa xong trÆ°á»ng chiến đấu,
ải Nam lại nẩy dạ anh hùng.
Chưa biết việc ấy ra sao? ChỠxem hồi sau phân giải.
Tà i sản của phongvan
Chữ ký của phongvan [CENTER][B][SIZE=6][COLOR=blue]Má»™t lần lầm lỡ nghìn thu háºn.[/COLOR][/SIZE][/B][/CENTER]
[CENTER][B][SIZE=6][COLOR=#0000ff]Má»™t phút sa cÆ¡ trá»n kiếp sầu.[/COLOR][/SIZE][/B] [/CENTER]
[spoiler][CENTER][B][COLOR=red][SIZE=7]Chúa đảng Lưu Manh[/SIZE][/COLOR][/B][/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue][B][URL]http://www.4vn.eu/forum/forumdisplay.php?f=349[/URL][/B][/COLOR] [/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue]Là m trai thiết nghÄ© phải dê, không dê ngÆ°á»i nói "bê đê" khó xà i. TÃnh dê phát triển dà i dà i, Nhát dê phải chịu những ngà y cô Ä‘Æ¡n. Lỡ dê con gái giáºn há»n, "Anh nà y dê quá... vô duyên hổng thèm". Dê phải giữ vững tinh thần, Trở thà nh dê chúa cuối cùng có đôi. Con trai dê phải dê rồi, Dê không sà m sỡ cho Ä‘á»i thêm tÆ°Æ¡i. Hãy dê mặc kệ ai cÆ°á»i, Cứ dê cố gắng thì trá»i sẽ thÆ°Æ¡ng. Chẳng dê con gái sẽ buồn, Dê theo nghệ thuáºt thẳng Ä‘Æ°á»ng mà đi hey wa' hey wa'!![/COLOR][/CENTER]
[/spoiler]
11-09-2008, 04:37 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Hồi thứ mÆ°á»i sáu
Tế Linh Ä‘Æ°á»ng, sứ Thanh bị lừa
Chết Yên Kinh, vua Lê nuốt háºn.
Lại nói, vua Quang Trung toan láºp mÆ°u đánh Trung Quốc, đêm ngà y bà n bạc vá»›i các tÆ°á»›ng tá, há» Ä‘á»u nói:
- Nên kê sổ dân cho đúng để kén quân lÃnh, đó là việc cần kÃp ngà y nay.
Vua Quang Trung lấy là m phải, bèn hạ lệnh cho các trấn phải đốc thúc các xã sá»a lại sổ Ä‘inh, phát "tÃn bà i" (thẻ là m tin) để thống kê dân chúng và o sổ, rồi cá» ngÆ°á»i coi sóc xét há»i. Tổng trưởng các huyện có nhiá»u ngÆ°á»i vì cố tình giấu giếm mà bị chém. Việc Ä‘i lại trên Ä‘Æ°á»ng, nhân dân Ä‘á»u lấy là m khổ. Viên phân tri ở các huyện nhóm há»p số dân đã ghi trong sổ lại, chiếu sổ cấp cho má»—i ngÆ°á»i má»™t cái thẻ; giữa thẻ in bốn chữ triện "Thiên hạ đại tÃn" (niá»m tin lá»›n của thiên hạ), bốn mép chung quanh thì viết há» tên quê quán của những ngÆ°á»i có thẻ và in dấu ngón tay trá» bên trái để là m bằng cứ. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải Ä‘eo thẻ ấy, gặp khi xét há»i thì Ä‘Æ°a ra trình; đó gá»i là "tÃn bà i". Ai không có thẻ, tức là dân láºu, sẽ bị bắt Ä‘em sung quân (bị Ä‘Ã y Ä‘i các nÆ¡i biên giá»›i xa xôi để là m lÃnh thú) và bắt tá»™i các ngÆ°á»i tổng trưởng, xã trưởng của há».
Sổ Ä‘inh thà nh rồi, vẫn theo lệ ba Ä‘inh bắt má»™t ngÆ°á»i lÃnh. Lại sai các viên phân quản Ä‘em quân đến các xã vây bắt, tra xét. Vì thế, dân gian nhốn nháo, nhiá»u ngÆ°á»i lẩn trốn và o các khe núi.
Có ngÆ°á»i ở là ng Ngá»c Äiá»n, huyện Thạch Hà , trấn Nghệ An, tên là Trần PhÆ°Æ¡ng BÃnh (nhiá»u sách chép là Trần Danh BÃnh), nguyên là con viên tiến sÄ© Ä‘á»i Lê xÆ°a là Trần Danh Tố, không chịu Ä‘eo thẻ. Trấn thủ Nguyá»…n Diệu khen và tha cho không bắt tá»™i.
BÃnh là má»™t ngÆ°á»i bản tÃnh thông minh nhanh nhẹn, lại sẵn có khà tiết, thÆ°á»ng là m thÆ¡ để tá» chà của mình, có hai câu rằng:
Tim gan chất chứa há»n trá»i đất,
Mặt mũi đà nh trơ với tháng ngà y.
Vá» sau, các cống sÄ© và các hà o mục địa phÆ°Æ¡ng há»p quân ở là ng Nga Khê, huyện Thiên Lá»™c, định đánh úp thà nh Nghệ An. Há» bèn suy tôn BÃnh là m quân sÆ°. Bá»n BÃnh kéo quân đến xã Bình Lãng, ven núi Hồng LÄ©nh để đánh nhau cùng quân Tây SÆ¡n. Bị thua tráºn, BÃnh liá»n trèo lên đỉnh núi cao nhất của núi Hồng LÄ©nh, tá»± tay Ä‘á» má»™t bà i thÆ¡ và o vách chùa ở đó nhÆ° sau:
Äá»n nÆ°á»›c không còn chÆ°á»›c,
Bên mình có mũi dao.
Ngoái cổ nhìn Hồng Lĩnh.
ChÃn mÆ°Æ¡i chÃn đỉnh cao.
Lại nói, vua Quang Trung, sau khi quyết định việc đánh Trung Quốc, bèn sai bá» tôi là Chiêu viá»…n VÅ© Văn DÅ©ng sang nhà Thanh, dâng biểu cầu hôn và đòi lại đất hai tỉnh Quảng Äông, Quảng Tây. Äiá»u đó không phải là bản tâm của vua Quang Trung, chẳng qua chỉ muốn thá» xem ý nhà Thanh ra sao mà thôi. NhÆ°ng vừa lúc ấy thì vua Quang Trung bị bệnh rồi mất. Hôm đó nhằm ngà y mùa thu, tháng tám năm Nhâm Tý (vá» tháng vua Quang Trung mất, có má»™t và i tà i liệu chép là tháng 9. NhÆ°ng theo sá»± chứng minh rất xác đáng của ông Hoà ng Xuân Hãn (La SÆ¡n phu tá», tr. 158-160), dá»±a và o sách Äại Nam thá»±c lục và tà i liệu của các giáo sÄ© phÆ°Æ¡ng Tây đã chép lúc Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, thì vua Quang Trung đã mất và o ngà y 29 tháng 7 năm Nhâm Tý (1792). CÅ©ng theo ông Hoà ng Xuân Hãn, thì việc Hoà ng Lê nhất thống chà chép mất và o tháng 8 nhÆ° ở đây cÅ©ng không hẳn là sai; vì theo sách lịch Tây SÆ¡n Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, tháng 7 năm Nhâm tý là tháng thiếu, ngà y 29 lại là ngà y cuối tháng, mà vua Quang Trung lại mất và o khoảng ná»a đêm, nhÆ° thế thì chép tháng 7 hay tháng 8 cÅ©ng chỉ chênh nhau chừng ná»a giá» mà thôi), sau khi lên ngôi hoà ng đế được 5 năm. TrÆ°á»›c đó, khi sứ nhà Thanh sang phong, vua Thanh có ban cho vua Quang Trung chiếc áo mà u, trong thêu bảy chữ bằng kim tuyến: Xa tâm chiết trục Ä‘a Ä‘iá»n thá» (câu nà y nghÄ©a Ä‘en là : "Bụng xe gãy trục, nhiá»u chuá»™t đồng". Theo Hán văn, chữ xa vá»›i chữ tâm hợp lại thà nh chữ Huệ tên vua Quang Trung. Chuá»™t thuá»™c vá» tý. ý nói năm tý vua Quang Trung chết). Bấy giá» không ai hiểu ra sao, thì ra đến lúc nà y má»›i nghiệm.
Sau khi vua Quang Trung mất, việc cầu hôn và việc đòi đất không thấu đến triá»u đình Trung Quốc, nên vua Thanh cÅ©ng không biết (theo gia phả há» VÅ© (VÅ© Văn DÅ©ng) thì tá» biểu đã đệ lên vua Thanh, và đã được vua Thanh nháºn lá»i gả công chúa cùng trả lại đất Quảng Äông. Sau nghe tin vua Quang Trung chết nên việc đó má»›i đình chỉ).
Tháng ấy con trưởng vua Quang Trung là Quang Toản theo di mệnh của vua cha, lên nối ngôi, đổi năm sau tức là năm Quà Sá»u (1793) là m năm đầu niên hiệu Cảnh thịnh, và truy tôn vua Quang Trung là m Thái tổ VÅ© hoà ng đế. Rồi đó, Quang Toản sai sứ thần sang Trung Quốc báo tang, Ä‘em dâng các sản váºt địa phÆ°Æ¡ng và hai thá»›t voi Ä‘á»±c; lại sắp xếp lá»… cống hà ng năm và là m tá» biểu xin phong vÆ°Æ¡ng, để hai sứ bá»™ cùng Ä‘i má»™t lúc. Trong tá» biểu có nói: "Vâng lá»i dặn lại của vua cha, sau khi chết, không Ä‘Æ°a di hà i vá» quê hÆ°Æ¡ng, mà chôn cất ở là ng Linh ÄÆ°á»ng (thuá»™c huyện Thanh Trì (Hà Ná»™i)) phÃa ngoà i kinh thà nh để tá» lòng mến nhá»› cá»a khuyết...".
Vua Thanh khen ngợi, tức thì sai sứ thần sang là m lá»… tế. Quang Toản bèn là m ngôi má»™ giả ở là ng Linh ÄÆ°á»ng để nháºn lá»… thăm viếng của nhà Thanh. Trong bà i văn tế của nhà Thanh có câu: "Chúc ngôi Nam cá»±c, lòng trung Ä‘Ã tá» trÆ°á»›c sân triá»u; yên giấc Tây Hồ, trá»n Ä‘á»i vẫn không quên cá»a khuết".
Vua Thanh lại ban cho thuỵ hiệu là "Trung thuần" và ban tặng một bà i thơ, bảo khắc và o đá, dựng bên trái mồ vua Quang Trung để là m nổi rõ sự vinh hiển.
Rồi đó, vua Thanh phong cho Quang Toản là m An Nam quốc vương.
Sau khi được phong, Quang Toản bãi lệnh Ä‘eo "tÃn bà i", triệt hồi các đạo quân Ä‘i bắt dân láºu, nghiêm cấm việc quấy nhiá»…u nhân dân, dùng cáºu ruá»™t là Bùi Äắc Tuyên là m chức thái sÆ°, coi tất cả má»i việc chÃnh sá»± của triá»u đình.
Vì thấy Quang Toản còn nhá», Äắc Tuyên ra mặt chuyên quyá»n, tha hồ là m oai là m phúc, các quan văn võ Ä‘á»u nem nép kiêng sợ, mầm mống tai hoạ bắt đầu từ đấy.
Lại nói, vua Lê từ mùa xuân năm Ká»· Dáºu (1789) chạy sang đất Trung Hoa, trỠở thà nh Quế Lâm.
Mùa đông năm ấy, vua Thanh nghe lá»i bà n của bá»n Khang An, Hoà Khôn, phong vÆ°Æ¡ng cho Nguyá»…n Huệ, lại giáng chỉ đòi vua Lê và o Yên Kinh. Mùa xuân năm Canh Tuất (1790), vua Lê bắt đầu lên Ä‘Æ°á»ng, tháng năm mùa hè năm ấy thì đến Yên Kinh. Các quan văn võ của nÆ°á»›c ta trÆ°á»›c sau sang đất Trung Quốc Ä‘á»u được lần lượt Ä‘i theo.
Vừa khi ấy, vua Thanh Ä‘i tuần du, gặp bá»n Lê Quýnh ở tỉnh SÆ¡n Äông, bèn sai ngÆ°á»i gá»i và o ra mắt và dụ rằng:
- Chủ các ngÆ°Æ¡i đã xin yên ổn ở lại Trung Quốc, lÅ© các ngÆ°Æ¡i giốc lòng cùng theo, thì nên láºp tức gá»t đầu gióc tóc, đổi đồ mặc để chá» mệnh lệnh.
Bá»n Quýnh tâu rằng:
- Lũ tiểu thần từ xa xôi muôn dặm theo trốn sang đây, xin cho được dùng phong tục bản xứ để ra mắt quốc vương, rồi sau sẽ xin vâng chỉ.
Vua Thanh khen ngượi hồi lâu, rồi bảo hỠđi thong thả lên Yên Kinh.
Lúc bấy giá», vua Lê cùng thái háºu và con đầu của vua trỠở cá»a Tây Äịnh trong thà nh Yên Kinh, cạnh nhà Quốc tá» giám, trÆ°á»›c cá»a có biển Ä‘á»: "Tây An Nam doanh" (Dinh An Nam phÃa tây). Còn các bá» tôi thì ở trong cá»a Äông Trá»±c, cạnh nhà DÆ°Æ¡ng phố, ngoà i cá»a có biển Ä‘á»: "Äông An Nam doanh" (Dinh An Nam phÃa đông). Tất cả bá»n Ä‘á»u được nhà Thanh chiểu theo số ngÆ°á»i mà cấp phát cho lÆ°Æ¡ng ăn, và cho phép tá»± do qua lại.
Má»™t hôm, nghe tin vua Thanh sắp ra Nhiệt Hà tránh nắng, má» sáng ngà y mai thì lên Ä‘Æ°á»ng. Nhân dịp đó vua Lê liá»n cùng các bá» tôi thảo ra tá» biểu xin quân cứu viện, rồi nhá» và o viên đô thống Ä‘á»™i Cá» viá»n và ng tên là Kim Giản, để xin yết kiến vua Thanh.
Äến khi xe vua Thanh Ä‘i qua, vua Lê cùng các bá» tôi Ä‘á»u quỳ xuống yết kiến ở mép Ä‘Æ°á»ng bên trái. Xe vua Thanh dừng lại má»™t chút, có viên thông ngôn báo rằng: "Hoà ng đế có chỉ khen thưởng". Rồi viên đó giục há» lạy tạ và trở vá» doanh. Lát sau, đã thấy Kim Giản vâng chỉ vua Thanh phong cho vua Lê chức tá lãnh, Ä‘á»i Ä‘á»i nối chức và được lÄ©nh áo mÅ© tam phẩm.
Vua Lê bất đắc dÄ© phải nháºn váºy. Cách mấy hôm sau, lại thấy có viên quan ở ná»™i phủ vâng chỉ vua Thanh đòi vua Lê và o sân Ä‘iện, ban cho bốn trăm lạng bạc và sai ngÆ°á»i sắp sẵn cho các thứ đồ váºt. Còn những bá» tôi Ä‘i theo, Ä‘á»u được cấp má»—i ngÆ°á»i năm trăm đồng tiá»n. Các lá»… mừng, lá»… Ä‘iếu ở trong nÆ°á»›c, Ä‘á»u chiểu theo nhÆ° thể lệ đã định cho những ngÆ°á»i thuá»™c tám hiệu cá».
Năm ấy, vua Lê thấy ngÆ°á»i Thanh không thể tin cáºy được, bèn cùng bá»n Phạm NhÆ° Tùng, Hoà ng Ãch Hiểu, Lê Hân, Nguyá»…n Quốc Äống, Nguyá»…n Viết Triệu, Lê Văn Trưởng, Lê Quà ThÃch và Nguyá»…n Äình Cẩm, ngÆ°á»i là ng HÆ°Æ¡ng Ngạnh, huyện Từ Liêm, Lê Tùng ngÆ°á»i là ng Tây Äà m, Lê Thức ngÆ°á»i là ng Äáp Cầu, huyện Hoằng Hoá cùng nhau uống máu ăn thá», rồi cùng thảo tá» biểu, xin quân cứu viện. Lại bà n nếu xin quân không được, thì sẽ xin đất cÅ© là hai châu Tuyên Quang, HÆ°ng Hoá để thá» tổ tiên, hoặc lẻn và o Gia Äịnh để mÆ°u đồ việc khôi phục, nhỡ có gặp sá»± bất trắc thì sống chết cÅ©ng liá»u.
Thảo xong tá» biểu, bá»n hỠđến báo trÆ°á»›c cho Kim Giản biết, Kim Giản không tiếp. Vua tôi nhà Lê cùng nhau ráºp đầu xuống đất mà kêu tháºt to. Kim Giản bất đắc dÄ© phải má»i và o nhà , pha trà thết đãi, rồi bảo:
- VÆ°Æ¡ng hãy cứ vá» quán trá» mà chá», sẽ bà n bạc sau.
Äược hÆ¡n má»™t tháng, thấy có viên quan nhà Thanh tên là Khoa Lan tá»›i báo vá»›i vua Lê rằng: "Äã có chỉ truyá»n tạm cho vÆ°Æ¡ng vùng đất Khâm Châu (thuá»™c Quảng Äông). ChỠđến năm sau và o dịp mùa xuân hoa nở sẽ trở vá» nÆ°á»›c cÅ©ng không muá»™n gì".
Vua tôi nhà Lê Ä‘á»u không tin.
Tháng ba, mùa xuân năm Tân hợi (1791). Hoà Khôn láºp mÆ°u chia đám vua tôi nhà Lê ra má»—i ngÆ°á»i má»™t nÆ¡i để há» khá»i kêu ca, bèn sai Khoa Lan cưỡi ngá»±a tá»›i nói dối rằng:
- Äã có chỉ truyá»n cho vÆ°Æ¡ng vỠở đất Tuyên Quang, váºy các bá» tôi cần phải chỉnh đốn mÅ© áo để cho vÆ°Æ¡ng và o triá»u tạ Æ¡n.
Các bá» tôi nhà Lê ở doanh Äông Ä‘á»u tin là tháºt, bèn theo đến ấn phòng. Khôn sai ngÆ°á»i lấy khoá sắt khoá luôn lại, rồi dùng xe trâu Ä‘Æ°a há» Ä‘i ra ngoà i ba trăm dặm, an trà Hoà ng Ãch Hiểu ở Y Lê, Lê Hân ở Phụng Thiên, NhÆ° Tùng ở Hắc Long Giang, Quốc Äống ở Cát Lâm, Viết Triệu ở TrÆ°Æ¡ng Gia Khẩu thuá»™c Nhiệt Hà , chỉ để má»™t mình Trần Thiện ở lại hầu hạ quốc vÆ°Æ¡ng.
Vua Lê nghe tin ấy, lo giáºn bồn chồn, đến sáng sá»›m cưỡi ngá»±a và o nhà Kim Giản, định kêu cho các bá» tôi. Vừa lúc ấy, Kim Giản đã và o chầu vua Thanh ở vÆ°á»n Viên Minh. Vua Lê láºp tức ruổi ngá»±a Ä‘i thẳng tá»›i cá»a vÆ°á»n, nhÆ°ng đến nÆ¡i thì bị lÃnh canh cá»a ngăn lại. NgÆ°á»i dắt ngá»±a của vua Lê là Nguyá»…n Văn Quyên, quê ở Bố Vệ, phục xuống đất kêu ầm lên. Bá»n ngÆ°á»i Thanh sợ tiếng kêu gà o vang đến chá»— vua Thanh, bèn giáºt lấy con ngá»±a của vua Lê, rồi vá»±c luôn cả nhà vua lên xe bắt đến toà Tháºn Hình giữ lại.
Văn Quyên bèn cất tiếng mắng to:
- Bá»n chó Ngô vô lá»…, dám là m nhục vua ta!
Sau đó, Văn Quyên láºp tức lấy gạch ở sân ném bừa và o bá»n chúng. Äám quân lÃnh giữ vÆ°á»n nổi giáºn, xúm lại đánh Văn Quyên gần chết, Ä‘oạn cÅ©ng bắt đến giam ở toà Tháºn Hình đúng má»™t tháng má»›i tha cho vá». Văn Quyên nhân thế bị bệnh mà chết.
Lúc bấy giá», Nguyá»…n Huy Túc Ä‘ang lánh ở vùng núi Tản Viên (tức núi Ba Vì ở SÆ¡n Tây (Hà Ná»™i)), nghe thấy việc ấy, cho Văn Quyên là có nghÄ©a, bèn là m bà i "Tán" nhÆ° sau:
"Trung thay mã đồng! Giá»i thay mã đồng!
(ngÆ°á»i hầu ngá»±a)
Mến chúa lòng trung nghĩa, theo đuổi việc binh nhung.
Tấc dạ như voi, khỉ
(ÄÆ°á»ng Huyá»n-tông thÆ°á»ng táºp cho voi quỳ lạy, lúc An Lá»™c SÆ¡n cÆ°á»›p ngôi, cÅ©ng bắt voi quỳ nhÆ°ng voi không nghe. ÄÆ°á»ng Chiêu Tông có con khỉ biết quỳ lạy; lúc Chu Toà n Trung cÆ°á»›p ngôi, cÅ©ng bắt khỉ lạy, khỉ không chịu); má»™t đức nhÆ° kiến, ong.
Mạnh mẽ như loà i gấu; thẳng thắn như chim hồng
Cắt đâm chẳng lánh, hổ doạ cũng xông.
Ngá»±a trá»i vung cẳng; hùm sói tranh phong.
Phì nguyá»n da ngá»±a
(theo ý câu nói của Mã Viện nhà Hán: "Là m trai nên lấy da ngá»±a bá»c thây". Chỉ việc hăng hái hy sinh nÆ¡i chiến tráºn); để tiếng vô cùng.
Kìa ai đó?
Xiêm bà o ngoà i mặt; sâu má»t trong lòng.
Ruồi xanh xu nịnh, hươu ngựa gian hùng
(thÆ¡ "ThÆ°Æ¡ng dăng" Kinh Thi và bá»n tiểu nhân nhÆ° Ä‘Ã n ruồi xanh. Triệu Cao, gian thần nhà Tần, chỉ con hÆ°Æ¡u mà nói vá»›i vua là con ngá»±a).
Sao chẳng bảo chúng:
Sung là m hẩu ngựa; bắt muỗi giết trùng.
Váºy dám đặt tên cho anh là Trung tráng công!"
Trong lúc vua Lê ở toà Tháºn Hình, má»™t hôm Hoà Khôn sai ngÆ°á»i đến doanh Tây, ép thái háºu bảo phải thảo tá» biểu nói rằng: quốc vÆ°Æ¡ng tình nguyện ở lại đất Trung Quốc, việc xông và o cá»a khuyết và là m huyên náo là tại các ngÆ°á»i bá» tôi gây ra...
Biểu Ä‘ang thảo thì viên giám thần là Nguyá»…n Trá»ng Äắc trông thấy, liá»n giáºt lấy bản nháp xé Ä‘i và nói:
- Bị ngÆ°á»i ta lừa dối mà đưa các bá» tôi đến chá»— chết thì là m thế nà o?
NgÆ°á»i Thanh lại bắt ép Trá»ng Äắc vỠở doanh Tây, rồi cấm hai doanh không được tá»± tiện Ä‘i lại vá»›i nhau.
Má»™t hôm, con vua Thanh, tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng thứ sáu, nhân lúc lui triá»u thÆ° thả, tá»›i nhà Hoà Khôn nói chuyện, có bà n đến việc nÆ°á»›c An Nam. VÆ°Æ¡ng nói:
- Vua tôi há» Lê gặp nạn chạy sang nÆ°á»›c ta, mà cầu cứu không được, cÅ©ng nên thÆ°Æ¡ng xót, giúp đỡ há». Chắc các bá» tôi của há» cÅ©ng Ä‘á»u là ngÆ°á»i trung nghÄ©a. Nay há» không có tá»™i gì mà bắt giam ở đất xa, nÆ°á»›c ngoà i nghe thấy, há» sẽ bảo Trung Quốc ra sao?
Khôn nói:
- Hoà ng thượng đã có chỉ truyá»n nhÆ° váºy, việc ấy đức vÆ°Æ¡ng không cần phải biết đến!
Vương nói:
- Hoà ng thượng tuổi đã già , việc nÆ°á»›c Ä‘á»u Ä‘o quốc lão đây xá» trÃ; má»i việc đúng hay sai, quan hệ không phải nhá». Ta đây sao lại không cần biết!
Khôn vốn cáºy thế vua Thanh yêu mến, lại ăn nói vô lá»…, khiến cho vÆ°Æ¡ng giáºn lắm, láºp tức cầm chiếc bà n cỠđánh Khôn. Cả bá»n ngÆ°á»i ngồi đấy Ä‘á»u đứng dáºy khuyên giải, can ngăn, Khôn má»›i thoát nạn.
Hôm sau, Khôn háºm há»±c và o kêu vá»›i vua Thanh. Vua Thanh tức thì nổi giáºn lôi đình, sai ngÆ°á»i đòi vÆ°Æ¡ng và o, định tá»± tay đánh đòn. Viên quan ná»™i các là A Lâm ráºp đầu xuống đất cố sức can, vua Thanh má»›i chịu thôi, liá»n sai ngÆ°á»i đánh vÆ°Æ¡ng ở trÆ°á»›c sân Ä‘iện mÆ°á»i gáºy.
VÆ°Æ¡ng lui ra, tức quá thà nh bệnh. Cách và i ngà y, bệnh thêm nặng, vÆ°Æ¡ng bèn gá»i các vÆ°Æ¡ng thứ tám, thứ mÆ°á»i má»™t và thứ mÆ°á»i bảy tá»›i dặn rằng:
- Trong ba em, chÆ°a biết sau nà y hoà ng thượng láºp ai? Há»… ai nối ngôi thì phải trừ khá» tên gian tÆ°á»›ng ấy Ä‘i, đừng có để mối lo lại cho xã tắc!
Ba ngÆ°á»i nghe lá»i, Ä‘á»u lạy hai lạy xin vâng và lui ra. Sau đó, vÆ°Æ¡ng mất.
Từ đấy, vua Lê không còn dám nói đến việc xin quân cứu viện nữa, nhưng trong lòng uất ức không bao giỠnguôi.
Tá»›i mùa hè, năm Nhâm Tý (1792), con đầu của vua Lê lên Ä‘áºu rồi mất. Nhân thế, vua Lê lo buồn sinh bệnh, thoi thóp nằm liệt không dáºy được. Năm sau, bệnh nhà vua cà ng nguy kịch, các bá» tôi bị an trà ở những nÆ¡i khác Ä‘á»u dâng biểu vá» há»i thăm.
Lúc đó, có ngÆ°á»i gia đồng của Lê NhÆ° Tùng tên là Lê Huy Vượng, vì có công hầu hạ khó nhá»c, vua Lê cho là m con nuôi, đặt tên là Duy Khang, bảo giữ việc thá» tá»± hoà ng khảo và hầu hạ thái háºu.
Lúc hấp hối, vua Lê gá»i các thị thần tá»›i nháºn lá»i trăng trối, nhà vua nói:
- Trẫm gặp phải lúc váºn nhà suy kém, không thể giữ được xã tắc; phiêu bạt ở đất nÆ°á»›c ngÆ°á»i để hòng tÃnh việc khôi phục, lại bị đứa quyá»n gian lÆ°á»ng gạt; uất ức đến mãi bây giá», phải ôm háºn mà chết, tháºt do lòng trá»i gây nên. Sau nà y nếu các ngÆ°Æ¡i được vá» nÆ°á»›c, thì nên đèo nắm xÆ°Æ¡ng tà n của trẫm cùng vá», chôn ở cạnh lăng tẩm của các vị thánh hoà ng Ä‘á»i trÆ°á»›c, để tá» rõ chà hÆ°á»›ng của trẫm. Các ngÆ°á»i nên ghi nhá»› lấy và nói cho má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết.
Các bá» tôi Ä‘á»u khóc lạy, xin vâng lá»i.
Rồi đó vua Lê tắt thở, thá» 28 tuổi. Bấy giá» là ngà y 16 tháng mÆ°á»i, mùa đông năm thứ 58 niên hiệu Cà n-long nhà Thanh (1792).
Vua Thanh sai dùng lá»… quốc công an táng vua Lê ở khu Quảng Lăng, ngoà i cá»a Tây Trá»±c, đất rá»™ng chừng ba mẫu, xung quanh có giáºu ngăn; lại bảo các bá» tôi Ä‘i theo Ä‘á»u theo lá»… mà chế đồ tang trở. Sau đấy, vua Thanh bèn cho Duy Khang nối chức tá lãnh.
Nguyá»…n Viết Triệu ở Nhiệt Hà , tiếp được tin buồn, liá»n đặt linh vị là m lá»… thà nh phục, khóc lóc thảm thÆ°Æ¡ng, hôn mê luôn mấy ngà y, rồi phát bệnh mà chết.
Äến năm đầu niên hiệu Gia-khánh nhà Thanh, tức là năm BÃnh Thìn (1796), hết trở vua Lê, Thái háºu thấy các bá» tôi Ä‘i theo, ở nÆ¡i đất khách cô Ä‘Æ¡n khổ sở, mà chÆ°a biết đến ngà y nà o má»›i trở vá», bèn dâng tá» biểu xin cho các ngÆ°á»i theo trốn sang Trung Quốc Ä‘á»u được lấy vợ.
Vua Thanh cho phép và ban cho má»—i ngÆ°á»i tám lạng bạc, 35 đồng tiá»n lá»›n để là m lá»… cÆ°á»›i, bảo há» ai ở chá»— nà o, cứ tuỳ tiện yên pháºn mà sinh cÆ¡ láºp nghiệp ở chá»— ấy.
Lại nói, vua Tây SÆ¡n (từ đây, trong bản chữ Hán Ä‘á»u theo quan Ä‘iểm của triá»u Nguyá»…n dùng chữ "Tây nguỵ" để trá» nhà Tây SÆ¡n) là Quang Toản, tuổi trẻ nối ngôi, Äắc Tuyên chuyên chÃnh đã lâu, hình ngục phiá»n hà , trong ngoà i chia lìa, Bắc, Nam nhốn nháo, lòng ngÆ°á»i lung lay. Mặt khác, quân của triá»u Nguyá»…n (trong bản chữ Hán, từ đây vá» sau Ä‘á»u dùng hai chữ "hoà ng triá»u" để chỉ triá»u Nguyá»…n (Gia-long)) từ năm Máºu thân (1788) đã lấy lại thà nh Gia Äịnh; năm Canh tuất (1790) lấy lại được hai phủ Bình Thuáºn và Duyên Khánh. Từ đó trở Ä‘i, quân triá»u Nguyá»…n luôn luôn tiến đánh mặt bắc, thanh thế rất mạnh. MÆ°á»i ba thừa tuyên ở Bắc Hà cÅ©ng Ä‘á»u nghển cổ để chá» sá»± trung hÆ°ng của triá»u nhà Nguyá»…n. Sá»± bại vong của nhà Tây SÆ¡n, những kẻ am hiểu tình thế Ä‘á»u nhìn thấy rõ rà ng, nhÆ°ng riêng vua tôi nhà Tây SÆ¡n thì vẫn không biết.
Tháºt là :
Gặp nước thuồng luồng đà hoạt bát,
ở nhà én sẻ vẫn im lìm
Chưa biết sự thể ra sao? Hãy xem hồi sau phân giải.
---------------------------------------------------------------------- ----------
Theo Ä‘iển trong sách Khổng tùng tá», én sẻ ở trên mái hiên, không biết rằng ngÆ°á»i nhà đã có lá»a cháy... ở đây ý nói nhà Nguyá»…n đã gặp thá»i cÆ¡ nhÆ° thuồng luồng gặp nÆ°á»›c; Quang Toản sắp bị diệt mà vẫn không biết gì cả.
Tà i sản của phongvan
11-09-2008, 04:37 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Hồi thứ mÆ°á»i bảy
Mất thà nh Thăng Long, vua Cảnh Thịnh bị bắt
Táng lăng Bà n Thạch, Nguyễn Hoà ng Phi chết theo.
Lại nói, và o năm đầu khi vua Tây SÆ¡n Quang Toản má»›i lên nối ngôi tức là năm Quà sá»u (1793), đại quân của nhà Nguyá»…n (Nguyá»…n ánh) cả thuá»· lẫn bá»™, từ Gia Äịnh kéo ra đánh vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc ở thà nh Qui NhÆ¡n. TÆ°á»›ng sÄ© của Nhạc đánh mãi đã mệt nhá»c, thế lá»±c dần dần cùng quẫn, Nhạc bèn sai ngÆ°á»i đến chá»— Quang Toản xin quân cứu viện. Quang Toản hợp các tÆ°á»›ng mà bảo rằng:
- Ta nghe nói "môi hở răng lạnh, môi còn răng ấm", nay vua bác có nạn mà sức chống giữ kém cá»i, không thể không cứu.
Rồi Toản cho đô đốc Nguyá»…n Diệu là m chức đại tổng quản, dẫn quân và o Nam cứu Nhạc. Quân chúa Nguyá»…n lại rút vá».
Tháng 8 năm ấy, Nhạc mất, con cả là Quang Thiệu lên nối ngôi. Nhân thế, Diệu chia quân giữ lấy thà nh. Tiếng là cứu viện, nhÆ°ng thá»±c ra là thôn tÃnh ngấm ngầm.
Năm sau, tức là năm Giáp Dần (1794), Quang Toản lại sai Äắc Trụ (có sách chép Äắc Thân, là con Äắc Tuyên) là m chức tán nghị, Ä‘i và o Qui NhÆ¡n cùng vá»›i Quang Thiệu trấn giữ thà nh ấy và lấy Nguyá»…n Diệu là m thống suất, lÄ©nh đại quân tiến đánh thà nh Nha Trang. Từ Lê Văn Trung trở xuống, tất cả bảy tÆ°á»›ng Ä‘á»u được gia phong là m tÆ°á»›c quáºn công quản binh và nghe theo lệnh chỉ huy của Diệu. Diệu tiến sát thà nh Nha Trang, mà quân tuần tiá»…u thì đã đến táºn địa pháºn tỉnh Bình Thuáºn. Quân nhà Nguyá»…n hết sức chống giữ khiến Diệu không thể thắng nổi. Hồi đó, quân Tây SÆ¡n luôn luôn đến xâm lấn miá»n Nam, hai bên chống chá»i vá»›i nhau đến hà ng năm.
Thình lình Diệu nghe tin cha con Bùi Äắc Tuyên và Ngô Văn Sở Ä‘á»u bị bá»n tÆ° đồ DÅ©ng và thái bảo Hoá giết chết, bèn vá»™i và ng kéo quân vá», há»p bà n cùng bá»n tÆ°á»›ng tá, định dùng quân lá»±c bắt hiếp bá»n DÅ©ng.
Nguyên từ năm Quang Toản má»›i lên ngôi tá»›i khi ấy, Äắc Tuyên thì chuyên quyá»n, còn Văn Sở thì trấn giữ thà nh Thăng Long, coi hết việc quân, dân, rồi được thăng chức đại tổng lý, tÆ°á»›c quáºn công. Năm ấy Quang Toản lại sai đại tÆ° đồ DÅ©ng ra coi binh mã bốn trấn ở miá»n Bắc. DÅ©ng đến nhà trạm Hoà ng Giang, gặp trung thÆ° lệnh là Trần Văn Ká»· phạm tá»™i bị Ä‘Ã y ở đó. DÅ©ng cùng ngủ đêm vá»›i Ká»·, Ká»· bèn nói vá»›i DÅ©ng rằng:
- Quan thái sÆ° (chỉ Äắc Tuyên) chức vị đã cao tá»™t bá»±c, trong tay nắm quyá»n là m oai là m phúc, lại đẩy ông ra ngoà i, nếu có sá»± chẳng lợi cho nhà nÆ°á»›c, các ông phá»ng còn giữ được đầu chăng? Bây giá» chẳng sá»›m liệu Ä‘i, sau nà y ăn năn sao kịp?
DÅ©ng vốn tin và trá»ng Văn Ká»·, bèn cho lá»i Ká»· là phải. Hôm sau, DÅ©ng Ä‘em quân bản bá»™ gấp Ä‘Æ°á»ng quay vá», hợp mÆ°u vá»›i thái bảo Hoá, bắt phe đảng Äắc Tuyên bá» ngục; lại sai ngÆ°á»i và o Qui NhÆ¡n bắt Äắc Trụ và sai đô đốc Hà i ra thà nh Thăng Long láºp mẹo bắt Ngô Văn Sở Ä‘Æ°a vá», rồi thêu dệt thà nh tá»™i trạng là m phản mà đem dìm xuống nÆ°á»›c cho chết hết.
Quang Toản không thể ngăn chặn nổi, đà nh chỉ khóc lóc mà thôi. Sau đó, Dũng lại sai Hoá và o giữ thà nh Qui Nhơn.
Chẳng mấy chốc, Diệu ở Nha Trang nghe tin, đêm ngà y lo nghĩ, chỉ sợ vạ lây đến mình, bèn bảo các tướng rằng:
- Chúa thượng không cương quyết, đại thần giết lẫn nhau, tai biến không gì lớn hơn thế nữa. Nay hãy kéo vỠđể dẹp yên cuộc phiến loạn ở bên trong, rồi sau lại và o đánh giặc cũng được.
Các tÆ°á»›ng Ä‘á»u nói:
- Xin theo mệnh lệnh!
Ngay hôm ấy Diệu giải vây cho thà nh Nha Trang rồi kéo quân vá» thà nh Qui NhÆ¡n. Hoá nghe tin, đến tạ tá»™i trÆ°á»›c. Diệu lá» Ä‘i không há»i. Vá» tá»›i là ng Yên Cá»±u (ở phÃa nam thà nh phố Huế, trên bá» sông HÆ°Æ¡ng (Bình Trị Thiên)), Diệu đóng quân ở bá» nam sông. DÅ©ng cùng bá»n ná»™i hầu Tứ thì Ä‘em bản bá»™ đóng ở bá» bắc sông, mượn mệnh lệnh của nhà vua để chống lại vá»›i Diệu.
Quang Toản sợ lắm, phải sai bá»n trung sứ qua lại vá»— vá», hoà giải, Diệu má»›i chịu Ä‘em bá»n tả hữu và o yết kiến Quang Toản và giảng hoà vá»›i bá»n DÅ©ng; kế đó Diệu lại xin gá»i Hoá vá» và xin cho Lê Văn Trung thay chân Hoá, trấn giữ thà nh Qui NhÆ¡n.
Lúc đó, bá»n ngÆ°á»i ở bên cạnh Quang Toản ngà y đêm gièm pha rằng, oai quyá»n của Diệu lá»›n quá, Ä‘ang toan có mÆ°u khác. Toản tin là tháºt, liá»n rút hết binh quyá»n của Diệu, chỉ cho giữ má»™t chức quan và o hà ng thị thần mà thôi. Bình sinh Diệu vốn tÆ°Æ¡ng đắc vá»›i Lê Văn Trung, bèn gá»i thÆ° máºt và o Qui NhÆ¡n, hẹn Trung cất quân láºp Quang Thiệu là m vua mà bá» Quang Toản. Trung theo lá»i, bèn kéo quân vá», đồng thá»i xin Quang Thiệu thân Ä‘em quân tiếp ứng phÃa sau.
Quân Trung vỠđến Quảng Nam, trong ngoà i nhốn nháo sợ hãi. Quang Toản há»p các quan lại bà n bạc, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u nói:
- Bảo Văn Trung lui quân, phi Diệu không ai là m được!
Quang Toản liá»n sai Diệu Ä‘i. Văn Trung không báo trÆ°á»›c vá»›i Quang Thiệu mà má»™t mình má»™t ngá»±a theo Diệu vá» yết kiến Quang Toản. Quang Thiệu nghi ngá», sợ hãi, láºp tức rút quân và voi vá» thà nh Qui NhÆ¡n, đóng chặt cá»a thà nh để cố thủ.
Quang Toản sai tÆ°á»›ng đến đánh liên tiếp mấy tuần không hạ được, bèn tá»± mình là m tÆ°á»›ng Ä‘em quân Ä‘i. Äến Lê Giang, có viên thái phủ tên là Mân nói vá»›i Toản rằng:
- Cuộc biến loạn Quang Thiệu thực do Văn Trung gây nên, tội không thể tha, xin giết ngay để răn kẻ khác.
Quang Toản cÅ©ng cho là phải, bèn sai vá»i Trung và o dinh, bảo võ sÄ© trói lại Ä‘em chém. Sau đó, Toản vá»— vá» tÆ°á»›ng sÄ©, hạ lệnh tiến đánh Qui NhÆ¡n, mÆ°á»i ngà y hạ được thà nh, bắt sống được Quang Thiệu. Toản bèn để Mân ở lại giữ thà nh Qui NhÆ¡n, rồi cùm Quang Thiệu Ä‘Æ°a vá», dùng thuốc Ä‘á»™c giết chết.
Nhà Tây SÆ¡n kể từ khi Văn Nhạc, chiếm giữ Qui NhÆ¡n và o năm Máºu Tuất (1778), tức là năm thứ 39 niên hiệu Cảnh HÆ°ng, thì tá»± xÆ°ng là thiên vÆ°Æ¡ng, đặt niên hiệu là Thái Äức; năm Canh Tý (1780) lại xÆ°ng hoà ng đế, láºp Quang Thiệu là m thái tá». Năm Quý sá»u (1793), Nhạc mất, Thiệu lên nối ngôi, được năm năm, đến năm Máºu Ngá» (1798) thì mất nÆ°á»›c, tất cả là 21 năm.
Lại nói, sau khi Văn Trung bị Quang Toản giết, con rể Trung là Chất nghi ngá», sợ hãi, bèn phản Tây SÆ¡n, và o Nam đầu hà ng chúa Nguyá»…n ở Gia Äịnh. Chúa Nguyá»…n cho coi quân ngá»± lâm.
Nguyên lúc đầu, Chất thá» Quang Toản, giá»i vá» tà i đánh dẹp, là m đến chức đại đô đốc. Äến khi Văn Trung chết, Chất bá» quân lÃnh chạy trốn. Thái phủ Mân sợ Chất là m loạn, liá»n lùng bắt rất gấp. Chất có ngÆ°á»i Ä‘Ã y tá»› nghÄ©a hiệp hoá trang nhÆ° hình dáng của Chất, rồi tá»± tỠở khe núi, để cho Mân thôi, không lùng bắt Chất nữa. Chẳng bao lâu, Mân biết là giả dối, bèn treo giải thưởng truy lùng Chất hết sức ráo riết. Chất bất đắc dÄ© phải ra thú ở cá»a quan của Mân. Mân liá»n sai Chất coi toán quân tiá»n phong, để chá» sai phái, và định bụng dùng quân luáºt mà giết chết. Chất biết ý ấy, bèn dá»— bá»n tÆ°á»›ng tá của y, gồm sáu mÆ°Æ¡i ngÆ°á»i, Ä‘em quân và voi và o Nam, dâng biểu xin hà ng. Sau Chất vâng mệnh chúa Nguyá»…n Ä‘em quân đánh nhau vá»›i Mân. Quân Mân thua to, Mân phải chạy và o núi rừng mà trốn; quân, voi, khà giá»›i Ä‘á»u bị Chất thu sạch.
Quang Toản nghe tin, lại sai đại tÆ° đồ VÅ© Tuấn dẫn binh tá»›i trấn, chiêu táºp tà n quân để đóng giữ.
Äến năm Canh Thân (1800), quân chúa Nguyá»…n vượt biển ra đánh, sức Tuấn chống không nổi, dâng thà nh xin hà ng. Chúa Nguyá»…n bèn đổi thà nh Qui NhÆ¡n là m trấn Bình Äịnh, sai quan coi háºu quân là TÃnh quáºn công Võ Äình TÃnh (cÅ©ng thÆ°á»ng gá»i là Võ TÃnh) Ä‘em quân đóng giữ, còn thượng thÆ° bá»™ Lá»… là Ngô Tòng Chu thì là m chức hiệp trấn.
Äược và i tháng, Quang Toản sai thống suất Diệu và tÆ° đồ DÅ©ng đốc suất các đạo quân thuá»· bá»™ và o đánh Qui NhÆ¡n. Diệu coi quân bá»™, DÅ©ng coi quân thuá»·, hai đạo hợp sức mà đánh. Quân Nguyá»…n hết sức chống giữ bá»n Diệu không thể đánh thắng. DÅ©ng bèn dùng ba chiếc tà u chiến lá»›n, chặn ngang cá»a biển Qui NhÆ¡n, trên tà u láºp chòi gác, đặt súng lá»›n; phÃa trong lại dà n quanh và i trăm chiếc chiến thuyá»n, đốc thúc quân thuá»· canh giữ Ä‘á» phòng quân cứu viện ở ngoà i đến.
Năm sau, bị quân Nguyá»…n đánh tan, tà u lá»›n và chiến thuyá»n Ä‘á»u bị thiêu huá»·. DÅ©ng lên bá»™, dẫn tà n quân mà chạy, rồi hợp quân vá»›i Diệu.
Quân Tây SÆ¡n đã mất Ä‘Æ°á»ng thuá»·, bèn đắp luỹ đất, ụ đất ở xung quanh thà nh Qui NhÆ¡n, để đứng trên đó mà bắn và o thà nh; lại láºp nhiá»u đồn trại kiên cố, chứa chất quân lÆ°Æ¡ng, là m kế ở lâu. NhÆ°ng quân Nguyá»…n canh giữ rất cẩn máºt, bá»n Diệu không sao hạ được thà nh. Quang Toản rất lấy là m lo.
Lúc ấy lại có bá»n cha cố của đạo Gia-tô tây dÆ°Æ¡ng (tiếng dùng để gá»i các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây nói chung) ở trong nÆ°á»›c Nam, Ä‘i khắp nÆ¡i dụ các đạo đồ là m loạn. Các nÆ¡i nổi lên nhÆ° ong, Quang Toản liá»n sai bắt bá»n trùm trưởng của há» Ä‘em giết chết, rồi triệt hạ các nhà giảng, phá huá»· các ảnh tượng và đốt các sách tây của há». Há»… bắt được đồ đảng của há», lại bắt phải giẫm chân lên ảnh thì má»›i tha, ai không chịu thì bắt sung quân nuôi voi, cắt cá» cho voi ăn. Bởi thế, giáo dân tức giáºn, cà ng xui giục lẫn nhau, đâu đâu cÅ©ng Ä‘á»u náo Ä‘á»™ng.
Còn quân nhà Nguyá»…n thì hà ng năm ra đánh, thanh thế lừng lẫy. Má»—i khi gió nam nổi lên, thì nhân dân các trấn lại nói vá»›i nhau: "Chúa cÅ© ra đấy!" (bấy giá» hà ng năm cứ đến khoảng tháng 4, tháng 5 khi gió nam thổi mạnh thì Nguyá»…n ánh đốc quân thuá»· bá»™ ra đánh, đến lúc có gió mùa đông bắc thổi thì lại rút quân vá». NgÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i thÆ°á»ng gá»i những đợt tấn công nhÆ° váºy là những tráºn "giặc mùa". Bá»n sÄ© phu phản Ä‘á»™ng chống Tây SÆ¡n và ngả theo Nguyá»…n ánh má»›i nhân đó, đặt ra câu ca dao: Lạy trá»i cho chóng gió nồm, Cho thuyá»n chúa Nguyá»…n thuáºn buồm trẩy ra).
Lúc đó, nhà Nguyá»…n cho rằng tÆ°á»›ng mạnh và quân tinh nhuệ của Tây SÆ¡n Ä‘á»u tụ há»p cả ở Qui NhÆ¡n mà Quang Toản ở thà nh Phú Xuân thì quân lÃnh phòng giữ rất yếu á»›t, bèn đốc suất hết thuá»· quân và trên má»™t ngà n chiến thuyá»n, hẹn ngà y thuáºn theo gió nam vượt biển ra phÃa bắc. Cá» quạt chói nắng, chiêng trống vang trá»i, xông thẳng và o đánh cá»a Thuáºn An. TÆ°á»›ng Tây SÆ¡n là phò mã Trị Ä‘em hết quân lÃnh chống giữ, địch không nổi, phải tan vỡ. Quang Toản nghe tin, lại đốc hết tÆ°á»›ng sÄ©, tá»± mình cầm quân tá»›i đánh nhau vá»›i quân Nguyá»…n. Gần trÆ°a, quân Toản đại bại, vỡ chạy tan tác. Quân chúa Nguyá»…n bèn tiến lên, chiếm lại đô thà nh. Hôm đó nhằm và o ngà y mùng 3 tháng năm, mùa hè năm Tân dáºu (1801), tức là năm thứ 24, kể từ khi chúa Nguyá»…n ánh quyá»n giữ việc nÆ°á»›c.
Sau khi thua tráºn, Quang Toản rụng rá»i hoảng hốt, liá»n thay đổi đồ mặc, cùng và i ngÆ°á»i quan hầu, cưỡi ngá»±a chạy trạm, chạy ra miá»n Bắc. Äến Nghệ An ở lại và i ngà y, rồi lại ra Thăng Long há»™ há»p tÆ°á»›ng sÄ©, lo việc chống giữ. Tháng sáu mùa hè năm ấy, thình lình viên trấn thủ Nghệ An là Nguyá»…n Tháºn sai ngÆ°á»i báo tin lầu Rồng ba tầng ở đấy tá»± dÆ°ng đổ sụp. Những ngÆ°á»i nghe tin Ä‘á»u cho là điá»m chẳng là nh.
Sang đầu mùa thu, quan nhà Nguyá»…n là TÆ°á»ng quang hầu cùng Thuỵ ngá»c hầu vâng chỉ Ä‘em quân theo hai Ä‘Æ°á»ng HÆ°Æ¡ng SÆ¡n và Trấn Ninh ra đánh, để quấy rối trấn Nghệ An. Nguyá»…n Tháºn sai tÆ°á»›ng đón đánh, quân của Tháºn luôn bị thua. Sau và i ngà y, TÆ°á»ng quang hầu vì lÅ© lụt không thể ở lâu, bèn Ä‘em thuyá»n cÅ© cắm ở cá»a sông vùng HÆ°Æ¡ng SÆ¡n, đầu và đuôi thuyá»n bện cá» là m hình quân lÃnh, cho mặc áo giáp cầm kÃch, trong thuyá»n đắp và i Ä‘Ä©a đèn để cho quân Tây SÆ¡n nghi ngá», rồi nhân lúc đêm tối Ä‘em quân bản bá»™ cưỡi thuyá»n nhẹ xuôi dòng xuống phÃa đông, ra cá»a Nam Giá»›i, vượt biển mà vá» Nam. Äến khi quân Tây SÆ¡n biết thì quân của TÆ°á»ng quang hầu đã Ä‘i được hai ngà y rồi. Thuỵ ngá»c hầu cÅ©ng từ Trấn Ninh rút quân theo Ä‘Æ°á»ng mạn ngược mà vá» kinh sÆ°.
Ngà y tháng tám năm ấy (1801), Quang Toản ở Thăng Long, xuống tá» dụ vá»— vá» quân dân các trấn, và đổi niên hiệu Cảnh Thịnh là m năm đầu niên hiệu Bảo HÆ°ng. Tháng mÆ°á»i má»™t mùa đông năm ấy, Quang Toản thân hà nh Ä‘em quân và voi của bốn trấn Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Tây, SÆ¡n Nam, Kinh Bắc và hai trấn Thanh Hoa, Nghệ An và o đánh, nhÆ°ng bị quân nhà Nguyá»…n đánh thua, lại phải rút vá».
Mùa xuân năm Nhâm Tuất (1802), quân nhà Nguyá»…n qua sông Gianh tiến đánh hạ được đồn Tâm Hiệu thuá»™c châu Bố Chánh. Quân Tây SÆ¡n tan vỡ, chạy vá» doanh Hà Trung trong hạt Kỳ Anh. Tháng năm mùa hè năm ấy (1802), chúa Nguyá»…n hạ chiếu đổi niên hiệu là m năm đầu niên hiệu Gia Long, ban tá» dụ ra cho quân dân Nam Hà , Bắc Hà đá»u biết.
Nguyên từ năm 49 niên hiệu Cảnh hÆ°ng, tức là từ năm BÃnh ngá» (1786) trở vá» sau, nhà Nguyá»…n vẫn dùng niên hiệu cÅ© của nhà Lê.
Năm Nhâm Tuất (1802) nà y, lúc đầu cÅ©ng vẫn còn gá»i là năm Cảnh-hÆ°ng, đến bây giá» má»›i đổi ra niên hiệu má»›i.
Bấy giá», trong thà nh Qui NhÆ¡n hết ăn, quan quân Ä‘á»u đói mệt. Viên tham tán là Ngô Tòng Chu uống thuốc Ä‘á»™c chết trÆ°á»›c. TÃnh quáºn công cÅ©ng tá»± đốt mà chết. TÆ°á»›ng sÄ© hÆ¡n và i vạn ngÆ°á»i Ä‘á»u ra thà nh xin đầu hà ng. Diệu bằng lòng nháºn cho hà ng.
Sau khi và o thà nh, Diệu láºp tức bà n vá»›i bá»n tÆ°á»›ng tá Ä‘em quân vỠđánh kinh thà nh (Phú Xuân (Huế-Bình Trị Thiên)). Qua và i ngà y, Diệu Ä‘em quân ra khá»i địa giá»›i trấn Qui NhÆ¡n thì bị viên phó tÆ°á»›ng của nhà Nguyá»…n là Äắc lá»™c hầu chặn lại. Nguyên từ năm ngoái, sau khi nhà Nguyá»…n lấy lại kinh thà nh, liá»n sai Äắc lá»™c hầu tá»›i đó láºp đồn cắm trại để ngăn chặn sá»± tiến công của quân Tây SÆ¡n. Lúc ấy, Diệu Ä‘em quân vá» qua đó, đánh phá hà ng ná»a ngà y mà không thể hạ được. Quân Diệu bị quân nhà Nguyá»…n bắn sang, ngÆ°á»i chết và ngÆ°á»i bị thÆ°Æ¡ng gối nhau mà nằm. Diệu chẳng biết là m thế nà o, bèn Ä‘em quân và voi dá»n núi mở Ä‘Æ°á»ng Ä‘i và o địa giá»›i nÆ°á»›c Ai Lao, định ra Nghệ An. Chúa Nguyá»…n nghe tin, láºp tức cắt đặt các tÆ°á»›ng, thống lÄ©nh các đạo quân thuá»· bá»™, hẹn ngà y kéo ra Bắc.
Ngà y 28 tháng năm, quân thuá»· của nhà Nguyá»…n Ä‘i tá»›i cá»a biển Äan Nhai thuá»™c trấn Nghệ An, tiến đánh và phá được đồn Quần Má»™c. Quân bá»™ cÅ©ng tiến đến phÃa nam sông Thanh Long, nổ ba tiếng súng rồi vượt sang bá» phÃa Bắc. Hai mặt thuá»· bá»™ Ä‘á»u tiến công, quân Tây SÆ¡n kinh sợ, bá» chạy tán loạn. Quân nhà Nguyá»…n bèn xông lên cÆ°á»›p kho thóc Kỳ Lân, rồi kéo cá» phấp phá»›i. Viên trấn thủ của Tây SÆ¡n là Nguyá»…n Tháºn cùng vá»›i hiệp trấn Nguyá»…n Triêm, thống lÄ©nh Äại, thiếu uý Äằng bá» thà nh chạy ra miá»n Bắc. Äến đồn Tiên Lý, Triêm tá»± thắt cổ; còn Tháºn chạy ra trấn Thanh Hoa. Thế là quân nhà Nguyá»…n lấy được thà nh Nghệ An.
Diệu ở Qui Hợp xuống đến địa pháºn HÆ°Æ¡ng SÆ¡n thì nghe tin Nghệ An đã tan vỡ, bèn đến Thanh ChÆ°Æ¡ng, qua sông Thanh Long, do Ä‘Æ°á»ng phÃa trên huyện Nam Ä‘Æ°á»ng chạy ra trấn Thanh Hoa. TÆ°á»›ng sÄ© Ä‘i theo Diệu dần dần tản mát má»—i ngÆ°á»i má»™t nÆ¡i. Quân nhà Nguyá»…n Ä‘uổi theo, bắt sống được Diệu.
Ngà y tháng sáu, quân nhà Nguyá»…n tiến đánh thà nh Thanh Hoa. Em Quang Toản là đốc trấn Bà n cùng bá»n Tháºn, Äằng Ä‘á»u đầu hà ng.
Ngà y 18, vua Gia Long tiến ra Thăng Long, truyá»n lệnh cho các quân đánh thà nh, quân Tây SÆ¡n hoà n toà n tan vỡ. Quang Toản bá» thà nh cùng vá»›i em là Quang Thuỳ và bá»n đô đốc Tú qua sông NhÄ© Hà chạy vá» hÆ°á»›ng bắc. Sau, Thuỳ và vợ chồng Tú Ä‘á»u tá»± thắt cổ. Còn Quang Toản cùng các bá» tôi thì Ä‘á»u bị thổ hà o Kinh Bắc bắt được đóng cÅ©i Ä‘Æ°a đến trÆ°á»›c cá»a quân. Bá»n quan lại ở các trấn hoặc trốn, hoặc hà ng, không má»™t ai dám chống lại. Quân Tây SÆ¡n đến đấy là hoà n toà n bị dẹp tan.
Vua Gia Long ở lại thà nh Thăng Long, hạ chiếu kêu gá»i nhân dân yên ổn là m ăn, chia đặt quan văn, quan võ ở các trấn: lại vá»i các quan văn, võ nhà Lê và các báºc kỳ lão, há»i vá» công việc ở Bắc Hà ; tha bá»›t thuế khoá, phu phen, bãi bá» má»i sá»± phiá»n hà , chiếu theo sổ Ä‘inh cÅ© của nhà Tây SÆ¡n cứ bảy suất Ä‘inh kén má»™t ngÆ°á»i lÃnh, rồi láºp ra các quân năm doanh và mÆ°á»i cÆ¡.
Và i tháng sau, vua Gia Long vá» kinh đô Phú Xuân, sá»a lá»… cáo miếu dâng tù, Ä‘em bá»n vua tôi Quang Toản ra dùng cá»±c hình giết chết, rồi bố cáo cho khắp cả nÆ°á»›c Ä‘á»u biết (theo Äại nam thá»±c lục chÃnh biên, thì Quang Toản cùng những ngÆ°á»i con khác của anh em Nhạc, Huệ Ä‘á»u bị Gia Long sai dùng cá»±c hình 5 voi xé xác để giết chết. Còn Huệ, Nhạc cÅ©ng bị trả thù rất dã man: Mồ mả bị khai quáºt, hà i cốt bị giã nát vứt Ä‘i; đầu lâu của Nhạc, Huệ, Toản và má»™c chủ của vợ chồng Nguyá»…n Huệ Ä‘á»u bị giam ở nhà Äồ Ngoại, sau lại Ä‘Æ°a và o cấm vố vÄ©nh viá»…n trong ngục thất). Từ đấy Nam, Bắc yên vui, cõi bá» chung hiệp, cÆ¡ đồ sẽ thống nhất muôn Ä‘á»i váºy.
Lại nói, từ khi thái háºu nhà Lê chạy sang Yên Kinh, ở tại "Tây An Nam doanh" được bốn năm thì cháu đầu (tức con trai cả của Chiêu Thống) mất, năm năm thì vua Lê mất. Những ngÆ°á»i Ä‘i theo Ä‘á»u bị Hoà Khôn Ä‘Æ°a Ä‘i các nÆ¡i khác, chỉ còn thái háºu và Duy Khang ở lại Yên Kinh mà thôi. Tấc lòng cố quốc tha hÆ°Æ¡ng, tÆ¡ sầu muôn mối; mÆ°a xuân sÆ°Æ¡ng thu, mấy Ä‘á»™ thở than. Thái háºu vá»›i các thị thần thÆ°á»ng muốn dâng biểu xin vá» nÆ°á»›c, nhÆ°ng vì đất nÆ°á»›c Ä‘ang bị Tây SÆ¡n chiếm cứ, lại Ä‘Ã nh phải ngáºm sầu mà thôi.
Ngà y 11 tháng mÆ°á»i, mùa đông năm thứ tÆ°, niên hiệu Gia Khánh nhà Thanh, tức là năm Ká»· vị (1799), thái háºu lo buồn thà nh bệnh, mất ở "Tây An Nam doanh". Vua Thanh giáng chỉ sai quan bá»™ Lá»… trông coi việc tang, và đem di hà i quà n tạm ở cạnh lăng vua Chiêu Thống.
TrÆ°á»›c đó, từ năm ất Mão (1795), tức năm thứ 60 niên hiệu Cà n-long, vua Thanh đã truyá»n ngôi cho con thứ 11, tức là vua Gia Khánh. Sau khi lên ngôi, vua Gia Khánh bèn tôn vua Cà n Long là m thái thượng hoà ng. Bấy giá» vua Gia Khánh nghÄ© lại lá»i dặn của anh, tức là vÆ°Æ¡ng thứ sáu, định giết Hoà Khôn, nhÆ°ng vì Hoà Khôn là ngÆ°á»i được thượng hoà ng yêu mến, nên vẫn chÆ°a dám hạ lệnh giết.
Äến mùa xuân năm ấy, thượng hoà ng mất, vua Gia Khánh liá»n sai bắt Hoà Khôn, ép buá»™c hắn phải tá»± tá», đồng thá»i tịch thu hết thảy gia tà i của hắn.
Sau khi giết Hoà Khôn, nhân tiện bà n đến việc vua cÅ© của nÆ°á»›c Nam, vua Thanh cÅ©ng tá» vẻ thÆ°Æ¡ng hại, bèn vá»i các bá» tôi của nhà Lê bị an trà trÆ°á»›c kia, cho và o ở trong xưởng Lam thần, ban Æ¡n rất háºu, đầu tóc, quần áo Ä‘á»u cho được tuỳ tiện.
Năm Quý Hợi (1803), năm thứ tám niên hiệu Gia Khánh nhà Thanh, tức là năm thứ hai niên hiệu Gia Long ở nÆ°á»›c ta; lúc đó đã dẹp yên xong quân Tây SÆ¡n, nhà Nguyá»…n bèn sai sứ thần sang nhà Thanh, dâng biểu trần tình và xin phong vÆ°Æ¡ng. Các bá» tôi cÅ© của nhà Lê nghe tin, liá»n là m tá» bẩm trình vá»›i quan ná»™i các, xin Ä‘em linh cữu của vua cÅ© và thái mẫu vá» nÆ°á»›c an táng. Viên quan ná»™i các Ä‘em việc ấy tâu lên.
Năm Giáp Tý (1804), vua Thanh giáng chỉ cho Ä‘Æ°a di hà i của vua Chiêu Thống vá» táng ở quê nhà và cho các ngÆ°á»i bá» tôi trốn theo Ä‘á»u được vá» nÆ°á»›c; lại truyá»n xuất tiá»n công cấp cho viên tá lãnh mÆ°á»i lạng bạc, viên kiêu kỵ tám láng, còn từ lãnh viên trở xuống thì kể cả Ä‘Ã n ông Ä‘Ã n bà , má»—i ngÆ°á»i lá»›n được năm lạng, má»—i ngÆ°á»i nhỠđược ba lạng; đồng thá»i bảo các tỉnh dá»c Ä‘Æ°á»ng phải giúp đỡ và tiá»…n Ä‘Æ°a há» ra cá»a ải.
Tháng giêng năm ấy, các bá» tôi mở quan tà i vua Lê Chiêu Thống thì thấy da thịt đã nát hết, chỉ có trái tim không nát, mà sắc máu hầu nhÆ° vẫn còn Ä‘á» tÆ°Æ¡i. TÃnh từ khi quà n đến bây giỠđã mÆ°á»i hai năm. Ai trông thấy cÅ©ng Ä‘á»u lấy là m lạ và than thở. Rồi đó, há» lại lượm di hà i của thái háºu và con đầu của vua. Cả di hà i của Viết Triệu và Văn Quyên cÅ©ng được Ä‘Æ°a vá» theo.
Ngà y 13 tháng 8 mùa thu năm ấy, di hà i vua Lê Ä‘Æ°a vỠđến cá»a ải. Hoà ng phi là Nguyá»…n Thị Kim nghe tin, liá»n từ Kinh Bắc lên cá»a ải để đón linh cữu. Ngay từ hôm ấy, hoà ng phi tuyệt thá»±c, má»—i ngà y chỉ uống má»™t chén hồ, váºt vã bên linh cữu mà khóc lóc. Ngà y 23 tháng 8 di hà i Ä‘Æ°a vỠđến Thăng Long, các quan dá»±ng rạp tế ở nhà Diên tá»± công. Hằng ngà y hoà ng phi chỉ nhấm và i đốt mÃa mà thôi.
Ngà y 12 tháng 10, các quan thay hà i cốt vua Lê sang một chiếc tiểu khác, thấy trái tim vẫn còn y nguyên.
Tế xong, hoà ng phi đến trước hương án khóc lóc thảm thiết và nói với Diên tự công rằng:
- Ta nhẫn nhục vất vả đã mÆ°á»i lăm mÆ°á»i sáu năm trá»i nay, trong những ngà y ấy không phải là không dám chết, chỉ vì thái háºu, vua ta, con ta vẫn ở bên Trung Quốc, âm tÃn không thông, còn mất không rõ, nên ta còn chỠđợi má»™t chút. Nay thái háºu cùng vua ta Ä‘á»u mất, con ta cÅ©ng chết, linh cữu đã vỠđến nÆ°á»›c nhà thế là việc của ta xong rồi, ta phải chết theo để hầu bên lăng tẩm má»›i phải.
Rồi đó, hoà ng phi liá»n uống thuốc Ä‘á»™c tá»± tá». Ai nghe tin ấy cÅ©ng Ä‘á»u thÆ°Æ¡ng xót. Sứ thần Trung Hoa bấy giá» Ä‘ang ở đấy cÅ©ng than thở, ngợi khen mãi.
Ngà y 13, các quan lại sắm quan khách khâm liệm cho haòng phi, rồi ngà y 28 cùng rÆ°á»›c xuống thuyá»n Ä‘Æ°a vá» trấn Thanh Hoa.
Ngà y 24 tháng 11, các quan là m lá»… an táng vua Lê, thái háºu, hoà ng phi, con vua ở cạnh lăng vua Hiển-tông, trên núi Bà n Thạch (thuá»™c huyện Thá» Xuân, Thanh Hoá). Hai quan tà i của Nguyá»…n Viết Triệu, Nguyá»…n Văn Quyên cÅ©ng táng theo ở gần đó.
TrÆ°á»›c đây, khi di hà i vua Lê Ä‘Æ°a vỠđến ải Nam Quan, Duy Khang bái biệt trÆ°á»›c linh cữu rồi Ä‘i vá» nẻo Lạng SÆ¡n. Còn viên trấn thủ cÅ© của xứ Kinh Bắc là Lê Hân vỠđến Thanh Hoá thì bị bệnh chết. Vợ Hân là ngÆ°á»i Trung Quốc Ä‘Æ°a quan tà i chồng vá» tại quê chồng ở là ng Ná»™n Hồ (tục gá»i là là ng Non Hồ), huyện Nam ÄÆ°á»ng, trấn Nghệ An, tìm há» hà ng nhà chồng để là m lá»… an táng. Rồi nà ng ở lại, không vá» Trung Quốc; lấy ngÆ°á»i cháu trong há» chồng là m con kế tá»± giữ tiết trá»n Ä‘á»i, đến 80 tuổi má»›i mất.
Các bá» tôi theo vua Lê lúc đó Ä‘á»u vá» quê quán. Chỉ có Trịnh Hiến lại ra là m quan vá»›i nhà Nguyá»…n; rồi sau vá» là ng, vì việc tà i sắc bị kẻ thù giết chết.
Sau khi hoà ng phi đã chết theo vua Lê, ngÆ°á»i khắp cả nÆ°á»›c ta và ngÆ°á»i Trung Quốc Ä‘á»u khen là báºc tiết nghÄ©a.
Có ngÆ°á»i là m bà i "Tiêu cung tuẫn tiết hà nh" (bà i trÆ°á»ng ca vá» ngÆ°á»i cung phi chết theo vua) để lÆ°u truyá»n Ä‘á»i sau, lá»i rằng:
"Äất Thuáºn An cạnh sông Thiên Äức,
(tức sông Äuống)
NgÆ°á»i Ä‘á»i xÆ°a gá»i ấp Tỳ Bà .
Khúc tỳ mượn ý đặt ra,
Trá»i sinh ngÆ°á»i đẹp sánh hoa Äại-Ä‘á»
(tên má»™t khúc ca trong Cổ nhạc phủ, ca ngợi ngÆ°á»i con gái đẹp nhÆ° hoa. ở đây mượn tên đó để chỉ ngÆ°á»i con gái đẹp)
Khà tươi tốt nhóm vỠkhuê tú,
Năm Cảnh hÆ°ng ất-dáºu mừng sao,
Nhà sang sinh báºc nữ hà o,
Công, dung, ngôn, hạnh vẻ nà o kém đâu.
Tuổi mÆ°á»i bảy kén và o cung khuyết,
BÃnh ngá» liá»n sá»›m biết Ä‘iá»m hùng
(Ä‘iá»m con gấu; thÆ¡ "TÆ° can" Kinh Thi nói nằm má»™ng thấy con bi con hùng (gấu) là điá»m sinh con trai)
Æ n trên cao cả muôn trùng,
Äượm nhuần mÆ°a móc phúc hồng chứa chan,
Năm đinh vị Tây Sơn khởi biến.
Cảnh phong trần chợt đến khôn lÆ°á»ng.
Ngoà i thà nh giong ruổi xe hương,
Quân hầu tan tác, bà ng hoà ng bên sông.
Vó ngựa lạc Văn phong mấy độ,
Theo từ vi (trỠmẹ vua) đến Võ Nhai sơn.
Quần Hồng láºn Ä‘áºn núi ngà n
Liễu bồ phải chịu muôn và n long đong,
Xa trông đợi tin rồng vắng bặt,
Chốn nhà n đình nước mắt chứa chan.
Bỗng đâu tiếng trống nổi ran,
TÆ°á»›ng Cao Bằng rÆ°á»›c xe loan lên Ä‘Æ°á»ng.
Tới Mục Mã vội và ng nghỉ lại,
Thuyá»n vua giong lên ải Phất Mê.
Äịch nghe tin, kÃp Ä‘uổi ká»,
Tên bay đạn lạc bốn bỠrối ren.
Bè một mảng qua phen kinh hãi,
Bao hiểm nghèo rồi lại bình yên.
Vin cây giẫm đá trèo lên,
MÆ°a mù lam chÆ°á»›ng đầy trên má»™t trá»i.
Dân sở tại chà o má»i, Ä‘Æ°a dắt,
Gáºp ghá»nh theo lối tắt Ä‘Æ°á»ng ngang.
Hết Ä‘Æ°á»ng, tá»›i núi, và o hang,
Giếng thơm trong suốt, nước đang dạt dà o.
Biết động ấy thuở nà o đà o đục?
Mà hôm nay hưởng phúc thần tiên!
Nước ngà n rau núi cũng yên,
Chim kêu, hoa rụng, nỗi buồn tạm khuây
Trong nội địa (chỉ Trung Quốc) tin đâu bay đến,
Quan trên liá»n sai khiến ngÆ°á»i sang.
TrÆ°á»›c sau căn vặn tá» tÆ°á»ng,
Long Châu tạm đón dá»c Ä‘Æ°á»ng nghỉ chân.
Cấp phẩm váºt má»i phần tÆ°Æ¡m tất,
LÃnh Ä‘Æ°a Ä‘Æ°á»ng cẩn máºt, táºn tình.
Rồi cho đến ở Nam Ninh,
Cá»a nhà rá»™ng rãi quán đình nghiêm trang.
Dù Nam, Bắc, đôi Ä‘Æ°á»ng chua xót,
Lá»… nghi thÆ°á»ng chÆ°a chút Ä‘Æ¡n sai,
Má»™t niá»m từ huấn vâng lá»i,
Tiêu phòng
(phòng ở của cung phi có trát hồ tiêu và o vách cho ấm; đây chỉ vợ vua) giữ lễ trong ngoà i phân minh
NhỠthượng quốc đỠbinh cứu viện,
Muôn dặm xa đưa đến tin vui,
Vá» Nam cá» quạt rợp trá»i,
VÆ°á»n xÆ°a Ä‘iện cÅ© sáng ngá»i vẻ xuân.
Tiếng đà n, trống muôn phần rộn rã,
Cảnh cỠhoa thoả dạ lâu nay.
Nà o ngỠvạ gió tai bay,
Buồn vui chốc lát đổi thay khôn lÆ°á»ng
Trên ngự giá vội và ng ra ải,
Từ vi và cháu dại cùng đi.
Não lòng thay lúc biệt ly,
Bá»—ng dÆ°ng kẻ ở ngÆ°á»i Ä‘i rã rá»i.
Sang phÃa tây tìm nÆ¡i lẩn tránh,
Cảnh chơ vơ, cô quạnh, đau thương.
My, Ngu xÆ°a cÅ©ng má»™t phÆ°á»ng
(Mỵ Châu, vợ Trá»ng Thuá»·; Ngu CÆ¡, vợ Hạng Võ; cả hai ngÆ°á»i con gái Ä‘á»u chết trong cảnh loạn lạc, rồi Mỵ Châu hoá thà nh viên ngá»c, Ngu CÆ¡ hoá thà nh cá» thÆ¡m),
Ai là m nên ná»—i dặm Ä‘Æ°á»ng gian truân.
Xưa nhà Hạ có lần suy bại,
Một lữ, thà nh dấy lại cơ đồ.
Giáo gươm thượng quốc giùm cho,
Nằm gai nếm máºt vua lo đủ Ä‘iá»u.
Và xã tắc có nhiá»u ngÆ°á»i giá»i,
Pháºn thuyá»n quyên đâu phải gian nan.
Khoảng năm quà sá»u đồn sang,
"Chầu trá»i" tin ấy bà ng hoà ng má»™t phen
(chỉ và o tin Chiêu Thống chết).
NghÄ© vì lẽ dân Ä‘en mong má»i,
Nên Tây Sơn kia nói sai ngoa,
Äến khi váºn mở nÆ°á»›c nhà ,
Sứ thần sang, mới biết là không sai.
Và ngá»c nát, vá» nÆ¡i chÃn suối,
Hương hồn khôn bạn với tiên quân
(hai câu nà y ý nói, nếu hoà ng phi chết trước di thì hương hồn không được là m bạn với vua Lê, lúc đó thi hà i còn ở Trung Quốc).
MÆ°á»i sáu năm, biết mấy lần,
Rắp theo Tôn muội là m thân chết chìm
(Tôn muá»™i tức em gái Tôn Quyá»n và là vợ LÆ°u Bị Ä‘á»i Tam quốc. Tôn muá»™i bị anh bắt vỠở bên Giang Äông; lúc LÆ°u Bị đánh Giang Äông bị hại, có tin đồn LÆ°u Bị đã chết, Tôn muá»™i bèn nhảy xuống sông tá»± tá». - ở đây ý nói hoà n cảnh chÆ°a cho phép Lê Hoà ng phi chết được nhÆ° Tôn muá»™i).
Khiến gia thuộc dò tìm mấy độ,
Lên ải quan há»i rõ nguyên nhân.
ThỠsang tới mộ cố quân,
Quyết liá»u tÃnh mệnh vá»›i khăn lụa là .
Sống là khó, xưa đà có biết,
Nà o hay đâu muốn chết cũng gay.
CÆ¡ trá»i sao khéo vần xoay,
Quan trên đã lấy việc nà y tâu lên.
Cho vá» nÆ°á»›c, vua liá»n có chỉ,
Tiết Trung thu, Giáp Tý vừa qua.
Vội và ng lên đón linh xa,
Cháo cơm biếng nuốt, mặt hoa võ và ng.
Thuyá»n đủng đỉnh Lô Giang qua bến,
Kiệu toà n che, rÆ°á»›c đến từ Ä‘Æ°á»ng.
Thần liêu dâng chén quỳnh tương,
Trông lên, trăm hỠđôi hà ng lệ sa.
Tình khuê phụ tháºt là khó vẽ,
Rá»a nÆ°á»›c thÆ¡m là m lá»… gá»i là .
Mở quan, cúi mặt nhìn qua,
Chắp tay vái lạy lệ nhoà hai mi.
Cầm thuốc độc thầm thì từ tạ
Lui và o mà n uống cả một hơi,
Trẻ già ai nấy rụng rá»i,
Triá»u đình nghe tiếng bồi hồi tiếc thÆ°Æ¡ng.
Ban gấm vóc bạc và ng phúng viếng,
Bao vần thơ lên tiếng ngợi khen.
Khen thay! má»™t chết phỉ nguyá»n,
ThÆ¡m tho muôn thuở con thuyá»n thanh danh,
Kìa khuê các ngá»c là nh hiếm có,
Sá chi luống mộ vũ triêu vân
(má»™ vÅ© triêu vân: Chiá»u mÆ°a sá»›m mây. Nguyên ở tÃch Sở TÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng Ä‘i chÆ¡i Vân-má»™ng, nằm mÆ¡ thấy má»™t thần nữ chung chăn gối vá»›i mình, khi từ biệt có nói rằng: Nhà thiếp ở phÃa nam non Vu, sá»›m là m mây chiá»u là m mÆ°a... Sau ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng dùng chữ "mây mÆ°a" để chỉ việc trai gái giao hoan. - ở đây ý nói không thiết gì đến chuyện ái ân nữa).
Äai và ng nỠđứa nịnh thần,
Má»™t Ä‘á»i ton hót là m thân gian tà .
Kịp đến lúc sơn hà biến đổi,
Trước quân thù quỳ gối, chắp tay.
Lạnh lòng khi Ä‘á»c thÆ¡ nà y,
Khác nà o roi quất, mặt dà y mà y ê.
Thân khuê các giúp bỠTiết giáo,
Mặt phấn son phụ đạo Cao hình
(tiết giáo, cao hình là việc giáo dục của ông Tiết và việc hình án của ông Cao Dao; hai ông nà y Ä‘á»u là những danh thần mẫu má»±c Ä‘á»i vua Thuấn).
So thơ Cù, Cát đã đà nh
(thÆ¡ "Cù má»™c" và thÆ¡ "Cát Ä‘Ã m" trong Kinh Thi, ná»™i dung Ä‘á»u ca ngợi các bà háºu phi nhà Chu),
Trúc TÆ°Æ¡ng vằn đẹp lÆ°u danh muôn Ä‘á»i
(tÆ°Æ¡ng truyá»n vua Thuấn chết ở núi ThÆ°Æ¡ng Ngô, hai vợ là Nga Hoà ng và Nữ Anh đến viếng, khóc lóc thê thảm, nÆ°á»›c mắt thấm và o các khóm trúc ở xung quanh, thà nh ra các cây trúc có vằn rất đẹp. Tục gá»i là "trúc TÆ°Æ¡ng phi" hoặc "trúc TÆ°Æ¡ng". Sau hai bà nhảy xuống sông TÆ°Æ¡ng để chết theo chồng).
NgÆ°á»i xÆ°a là m việc dá»… rồi.
Nay là m việc khó không ngÆ°á»i đó sao?
(hai câu nà y ý nói, chết ngay theo chồng nhÆ° hai bà vợ vua Thuấn xÆ°a đã là m, là má»™t việc dá»…; còn chịu Ä‘á»±ng Ä‘au khổ trong má»™t thá»i gian dà i rồi má»›i chết theo chồng nhÆ° bà Lê hoà ng phi, là việc khó)
Bà i nà y do bỠtôi cũ nhà Lê là đồng bình chương sự Tô phái hầu Nguyễn Huy Túc là m.
Tổng trấn Bắc Thà nh là Thà nh quáºn công (tức Nguyá»…n Văn Thà nh) Ä‘em việc ấy đỠđạt lên. Vua Gia Long bèn hạ chỉ ban khen, sai láºp Ä‘á»n ở quê hoà ng phi, là xã Tỳ Bà thuá»™c huyện Lang Tà i để thá»; cấp ruá»™ng tế và tha thuế khoá cho dân là ng ấy để dùng và o việc đèn nhang thá» cúng: lại sai dá»±ng bia khắc chữ để nêu gÆ°Æ¡ng tiết hạnh.
Còn các bá» tôi Ä‘i trốn theo vua Lê thì đến mùa hè, năm Tá»± Äức thứ 14 (1860), các quan ở Bá»™ theo lá»i bà n kê rõ lý lịch, vâng chỉ dụ của nhà vua cho láºp Ä‘á»n thỠở phÃa tây thà nh Thăng Long, tại phÆ°á»ng Thuỵ ChÆ°Æ¡ng, thuá»™c huyện VÄ©nh Thuáºn. Thứ tá»± các bà i vị Ä‘á»u sắp đặt theo nhÆ° lá»i bà n của Bá»™. ChÃnh giữa là linh vị của TrÆ°á»ng phái hầu Lê Quýnh đặt thuỵ hiệu là "Trung Nghị". Bên tả bà y linh vị của mÆ°á»i má»™t ngÆ°á»i, gồm có Ä‘á» lÄ©nh Nguyá»…n Viết Triệu, thượng thÆ° Bút phong Äình Giản, Äinh võ hầu Trần Quang Châu, Trần Danh Kệ, hữu thị lang Nguyá»…n Huy Diệu, trấn thủ Lê Hân, chỉ huy Lê Doãn Trị, chưởng tứ bảo Lê Quà ThÃch, Nguyá»…n Hùng Trung, Lê Tùng, tả tham chÃnh Kinh Bắc, Bình vá»ng Lê Trá»ng TrÆ°á»ng. Bên hữu bà y linh vị của mÆ°á»i má»™t ngÆ°á»i, gồm có tÄ©nh nạn công thần Trần Danh án, thanh hình hiến phó sứ Tuyên Quang Nguyá»…n Äình Viện, ná»™i thị Nguyá»…n Quyên, Trần ÄÄ©nh, đốc đồng Nguyá»…n Quốc Äống, Äịch quáºn công Hoà ng Ãch Hiểu; Nguyá»…n Äình Miên, Äoà n Tháºn Xưởng võ uý Nguyá»…n Trá»ng Du, Lê Thức, Cáºn quang hầu Phạm NhÆ° Tùng. Tất cả hai mÆ°Æ¡i hai ngÆ°á»i ấy Ä‘á»u được đặt thuỵ hiệu là "Trung mẫn".
Ngoà i ra, ở phÃa đông thá» năm ngÆ°á»i là Nguyá»…n Ngá»c Liá»…n, VÆ°Æ¡ng Triệu, VÆ°Æ¡ng Chấn Thiá»u, Tôn Hạp, Lê Diên Äịnh. ở nhà phÃa tây thá» năm ngÆ°á»i là Trần LÆ°Æ¡ng, Trần Äăng, VÅ© Trá»ng Dáºt, Trần Dần, Trần Hạc.
Từ Lê Quýnh trở xuống cá»™ng ba mÆ°Æ¡i ba ngÆ°á»i, trên đầu Ä‘á»u Ä‘á» là "Cố Lê tiết nghÄ©a thần" (các bầy tôi tiết nghÄ©a Ä‘á»i Lê) và ngôi Ä‘á»n cÅ©ng Ä‘á» là "Cố Lê tiết nghÄ©a từ" (Ä‘á»n thá» các báºc tiết nghÄ©a Ä‘á»i Lê). Việc ấy nêu lên ý nghÄ©a giáo huấn của triá»u đình, là muốn gạn đục khÆ¡i trong và bồi đắp phong tục, khiến cho ngÆ°á»i sau xem đấy cÅ©ng biết rằng: Vì nÆ°á»›c, ngÆ°á»i ta dù có phải chịu khốn khổ trong má»™t lúc mà vinh quang sẽ lÆ°u truyá»n muôn thuở váºy.
(Hết)
Tà i sản của phongvan