|
|
10-09-2008, 03:18 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 9
Nhà Trần
Thá»i Kỳ Thứ Hai ( 1293 - 1341 )
I. Trần Anh Tông
1. Äức Äá»™ Vua Anh Tông
2. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng mất
3. Việc Äánh Ai Lao
4. Sự Giao Thiệp Với Chiêm Thà nh
II. Trần Minh Tông
III. Trần Hiến Tông
1. Giặc Ngưu Hống
2. Giặc Ai Lao
I. Trần Anh Tông (1293-1314) Niên-hiệu: Hưng Long
1. Äức Äá»™ Vua Anh Tông.
Thái tỠTrần Thuyên lên ngôi, tức là vua Anh Tông.
Anh Tông lúc đầu hay uống rượu và đêm thÆ°á»ng hay lén ra ngoà i Ä‘i chÆ¡i, có khi bị đồ vô lại phạm đến. Má»™t hôm uống rượu say đến ná»—i Nhân Tông Thượng Hoà ng ở Thiên TrÆ°á»ng vá» kinh, các quan Ä‘á»u ra đón rÆ°á»›c cả, mà vua vẫn nằm ngủ. Thượng Hoà ng giáºn lắm, truyá»n xa giá láºp tức vá» Thiên TrÆ°á»ng và hạ chiếu cho bách quan phải vỠđấy há»™i nghị. Khi Anh Tông tỉnh rượu, biết thượng hoà ng vá» kinh, sợ hãi quá, vá»™i và ng chạy ra ngoà i cung gặp má»™t ngÆ°á»i há»c trò tên là Äoà n Nhữ Hà i, mượn thảo bà i biểu để dâng lên tạ tá»™i, rồi cùng vá»›i Nhữ Hà i xuống thuyá»n Ä‘i suốt đêm đến phủ Thiên TrÆ°á»ng. Thượng Hoà ng xem biểu rồi quở mắng má»™t lúc, và tha lá»—i cho Anh Tông. VỠđến kinh sÆ°, Anh Tông cho Äoà n Nhữ Hà i là m ngá»± sá» trung tán, và từ đấy không uống rượu nữa. Từ xÆ°a đến nay vua An Nam vẫn có tục lấy chà m vẽ rồng và o đùi, nhÆ°ng Anh Tông không muốn theo tục nà y. Má»™t hôm Thượng Hoà ng bảo Anh Tông rằng: " Dòng dõi nhà mình vẫn vẽ mình để nhá»› gốc ngà y xÆ°a, nay nhà vua phải theo tục ấy má»›i được". Anh Tông tuy vâng mệnh nhÆ°ng lừa khi Thượng Hoà ng báºn việc khác, lẩn Ä‘i không cho vẽ. Từ đấy, vua An Nam má»›i không vẽ mình nữa.
TÃnh vua Anh Tông hay vẽ: thÆ°á»ng có là m má»™t táºp Thủy Vân Tùy Bút, nhÆ°ng đến lúc sắp mất Ä‘em đốt Ä‘i không cho để lại. Sá» có chép rằng khi Anh Tông Ä‘au nặng, hoà ng háºu cho Ä‘i gá»i thầy tăng vỠđể là m lá»… xem sá»± sinh tá», Anh Tông gạt Ä‘i mà bảo rằng: " Thầy tăng đã chết đâu mà biết được sá»± chết". Xem thế thì biết Anh Tông là má»™t ông vua hiếu thảo và lại thông minh, cho nên việc triá»u chÃnh thá»i bấy giá» có cÆ°Æ¡ng ká»· lắm.
Trong triá»u lại có những ngÆ°á»i tà i giá»i hết lòng giúp việc nÆ°á»›c. Văn nhÆ° bá»n ông TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, võ nhÆ° ông Phạm NgÅ© Lão Ä‘á»u là ngÆ°á»i có tà i trà cả.
Phạm NgÅ© Lão là ngÆ°á»i là ng Phù Ủng, huyện Mỹ Hà o, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng 59 , trÆ°á»›c theo Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng đánh giặc Nguyên, láºp được công to. Triá»u đình trá»ng dụng cho là m đại tÆ°á»›ng. NgÅ© Lão trị quân có ká»· luáºt, đãi tÆ°á»›ng hiệu nhÆ° ngÆ°á»i nhà , ở vá»›i sÄ© tốt cùng chịu cam khổ, cho nên vẫn gá»i quân của ông ấy là phụ tá» chi binh, đánh đâu được đấy, thà nh má»™t ngÆ°á»i danh tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Nam ta.
Ông Phạm NgÅ© Lão đã giá»i nghá» võ, lại hay nghá» văn, thÆ°á»ng ngâm bà i thÆ¡ thuáºt hoà i sau nà y:
Hoà nh sáo giang sơn cáp kỷ thu 60
Tam quân tỳ hổ khà thôn ngưu
Nam nhi vị liễu công danh trái
Tu thÃnh nhân gian thuyết VÅ© hầu.
Thá»i bấy giá» vua hiá»n, tôi trung, phép tắc nghiêm trang, thưởng phạt phân minh, chÃnh trị không có Ä‘iá»u gì hồ đồ. Việc há»c hà nh mở mang rá»™ng rãi, cho nên những ngÆ°á»i có tà i văn há»c nhÆ° bá»n ông Mạc ÄÄ©nh Chi, ông Nguyá»…n Trung Ngạn Ä‘á»u được thi Ä‘á»—, ra là m quan giúp việc triá»u đình. Tháºt là má»™t thá»i rất thịnh vá» Ä‘á»i nhà Trần váºy.
2. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng mất.
Trong Ä‘á»i vua Anh Tông có mấy ngÆ°á»i danh tÆ°á»›ng nhÆ° là : Thượng TÆ°á»›ng Trần Quang Khải, thắng tráºn ChÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng ngà y trÆ°á»›c, mất năm giáp ngá» (1294), và HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Tuấn, mất ngà y 20 tháng tám năm canh tà (1300).
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng là má»™t danh tÆ°á»›ng đệ nhất nÆ°á»›c Nam, đánh giặc Nguyên có công to vá»›i nÆ°á»›c, được phong là m Thái SÆ°, Thượng Phụ, Thượng Quốc Công, Bình Bắc Äại Nguyên Súy, HÆ°ng Äạo Äại VÆ°Æ¡ng. Vua lại sai ngÆ°á»i vá» Vạn Kiếp là m sinh từ để thá» ngà i ở chá»— dinh cÅ© của ngà y đóng ngà y trÆ°á»›c.
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng là m quan đến Ä‘á»i vua Anh Tông thì xin vá» trà sÄ© ở Vạn Kiếp. Khi ngà i sắp mất, vua Anh Tông có ngá»± giá đến thăm, nháºn thấy ngà i bệnh nặng, má»›i há»i rằng: " Thượng phụ má»™t mai khuất núi, phá»ng có quân bắc lại sang thì là m thế nà o? "
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng tâu rằng: " NÆ°á»›c ta thuở xÆ°a, Triệu Võ VÆ°Æ¡ng dá»±ng nghiệp, Hán Äế Ä‘em binh đến đánh, Võ VÆ°Æ¡ng sai dân đốt sạch đồng áng, không để lÆ°Æ¡ng thảo cho giặc chiếm được, rồi Ä‘em đại quân sang châu Khâm, châu Liêm đánh quáºn Trà ng Sa 61 dùng Ä‘oản binh mà đánh được, đó là má»™t thá»i. Äến Ä‘á»i Äinh, Lê, nhiá»u ngÆ°á»i hiá»n lÆ°Æ¡ng giúp đỡ, bấy giá» nÆ°á»›c Nam Ä‘ang cÆ°á»ng, vua tôi đồng lòng, bụng dân phấn chấn; mà bên Tà u Ä‘ang lúc suy nhược, cho nên ta đắp thà nh Bình Lá»— (thuá»™c Thái Nguyên) phá được quân nhà Tống, đó là má»™t thá»i. Äến Ä‘á»i nhà Lý, quân Tống sang xâm, Lý Äế sai Lý ThÆ°á»ng Kiệt đánh mặt Khâm, Liêm, dồn đến Mai LÄ©nh, quân hùng, tÆ°á»›ng dÅ©ng, đó là có thế đánh được. Kế đến bản triá»u, giặc Nguyên kéo đến vây bá»c bốn mặt, may được vua tôi đồng lòng, anh em hòa mục, cả nÆ°á»›c đấu sức lại mà đánh, má»›i bắt được tÆ°á»›ng kia, cÅ©ng là lòng trá»i giúp ta má»›i được thế.
Äại để, kẻ kia cáºy có trà ng tráºn, mà ta thì cáºy có Ä‘oản binh; lấy Ä‘oản chống nhau vá»›i trà ng, phép dùng binh thÆ°á»ng vẫn phải nhÆ° thế. Còn nhÆ° khi nà o quân giặc kéo đến ầm ầm, nhÆ° gió, nhÆ° lá»a, thế ấy lại dá»… chống. Nếu nó dùng cách dần dà , nhÆ° tằm ăn lá, thong thả mà không ham của dân, không cần lấy mau việc, thế ấy má»›i khó trị; thì ta nên kén dùng tÆ°á»›ng giá»i, liệu xem quyá»n biến, và nhÆ° đánh cá», phải tùy cÆ¡ mà ứng biến, dùng binh phải dồn lòng nhÆ° cha con má»™t nhà , thì má»›i có thể đánh được. Cách ấy cốt phải tá»± lúc bình thì khoan sức cho dân, để là m kế sâu rá»… bá»n gốc, đó là cái thuáºt giữ nÆ°á»›c hay hÆ¡n cả."
Anh Tông chịu lá»i ấy rất là phải.
Äược mấy hôm thì ngà i mất, vua cùng các quan ai nấy Ä‘á»u cảm thÆ°Æ¡ng lắm.
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng thá»±c là hết lòng vá»›i vua, vá»›i nÆ°á»›c, tuy rằng uy quyá»n lừng lẫy, mà vẫn giữ chức pháºn là m tôi, không dám Ä‘iá»u gì kiêu ngạo. Äang khi quân Nguyên quấy nhiá»…u, ngà i cầm binh quyá»n, Thánh Tông, Nhân Tông cho ngà i được chuyên quyá»n phong tÆ°á»›c: trừ ra tá»± tÆ°á»›c hầu trở xuống, cho ngà i được phong trÆ°á»›c rồi má»›i tâu sau. Thế mà ngà i không dám tá»± tiện phong thưởng cho ai cả; phà m những nhà già u mà ngà i có quyên tiá»n gạo để cấp cho quân ăn, ngà i chỉ phong cho là m giả lan tÆ°á»›ng mà thôi, nghÄ©a là tÆ°á»›ng cho vay lÆ°Æ¡ng. Ngà i cẩn tháºn nhÆ° thế và ở vá»›i ai cÅ©ng tháºt là công chÃnh cho nên đến khi ngà i mất, tá»± vua cho chà bách tÃnh ai cÅ©ng thÆ°Æ¡ng tiếc. Nhân dân nhiá»u nÆ¡i láºp Ä‘á»n thá» phụng để ghi nhá»› cái công đức của ngà i.
3. Việc Äánh Ai Lao.
Từ khi quân nhà Nguyên thua chạy vá» Tà u rồi, phÃa bắc được yên, nhÆ°ng ở phÃa tây nam có quân Ai Lao thÆ°á»ng hay sang quấy nhiá»…u ở mạn Thanh Hóa, Nghệ An. TrÆ°á»›c vua Nhân Tông đã thân chinh Ä‘i đánh giặc lại sang cÆ°á»›p phá. Sau Anh Tông sai tÆ°á»›ng quân là Phạm NgÅ© Lão Ä‘i đánh ba bốn phen nữa. Äánh tráºn nà o quân Là o cÅ©ng bị giết hại rất nhiá»u, cho nên từ đó phÃa Thanh, Nghệ, má»›i được yên.
4. Sự Giao Thiệp Với Chiêm Thà nh.
NÆ°á»›c Chiêm Thà nh đối vá»›i An Nam từ ngà y nhà Trần lên là m vua, hai nÆ°á»›c không có Ä‘iá»u gì lôi thôi. Äến khi Nhân Tông Ä‘i đánh Là o trở vá», thì bá» Ä‘i tu, trÆ°á»›c ở chùa Võ Lâm ( là ng Võ Lâm, phủ Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình), sau vỠở An Tá» SÆ¡n (huyện Yên HÆ°ng, tỉnh Quảng Yên). Năm tân sá»u (1301) Thượng Hoà ng Ä‘i sang Chiêm Thà nh sang phong cảnh, có Æ°á»›c gả Huyá»n Trân Công Chúa cho vua Chiêm là Chế Mân. Äược Ãt lâu Chế Mân cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a và ng bạc và các sản váºt sang cống và xin cÆ°á»›i. Triá»u thần có nhiá»u ngÆ°á»i không thuáºn. Chế Mân lại xin dâng Châu Ô và Châu Rà để là m lá»… cÆ°á»›i, bấy giá» Anh Tông má»›i quyết ý thuáºn gả. Äến tháng sáu năm bÃnh ngá» (1306) cho công chúa vá» Chiêm Thà nh.
Sang năm sau (1307) vua Anh Tông thu nháºn hai Châu Ô và Châu RÃ, đổi tên là Thuáºn Châu và Hóa Châu, rồi sai quan là Äoà n Nhữ Hà i và o kinh lý và đặt quan cai trị.
Huyá»n Trân Công Chúa lấy Chế Mân chÆ°a được má»™t năm thì Chế Mân mất, mà theo tục Chiêm Thà nh, há»… khi vua đã chết, thì các háºu phải há»a thiêu chết theo.
Anh Tông được tin ấy, sai Trần Khắc Chung, giả mượn tiếng và o thăm để tìm kế Ä‘Æ°a công chúa vá».
Từ khi Chế Mân mất rồi, Chế Chà lên là m vua Chiêm Thà nh. NhÆ°ng Chế Chà hay phản trắc, không giữ những Ä‘iá»u giao Æ°á»›c trÆ°á»›c, cho nên năm tân hợi (1311), Anh Tông cùng vá»›i Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân, Nhân Huệ VÆ°Æ¡ng Trần Khánh DÆ° phân binh là m ba đạo sang đánh Chiêm Thà nh, bắt được Chế Chà đem vá» An Nam và phong cho ngÆ°á»i em là Chế Äà A Bà là m vua Chiêm Thà nh.
Chế Chà vá» An Nam được phong là Hiệu Thuáºn VÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng chẳng được bao lâu thì mất ở huyện Gia Lâm. Vua sai Ä‘Æ°a há»a táng. Từ đó vá» sau nÆ°á»›c Chiêm và nÆ°á»›c Nam thà nh ra có Ä‘iá»u thù oán mãi.
Năm máºu thân (1308) Nhân Tông Thượng Hoà ng mất ở chùa Yên Tá» SÆ¡n. Năm giáp dần (1314) Anh Tông nhÆ°á»ng ngôi cho thái tá» Mạnh, rồi vá» là m Thái Thượng Hoà ng ở phủ Thiên TrÆ°á»ng đến năm canh thân (1320) thì mất.
Anh Tông trị vì được 21 năm, nhÆ°á»ng ngôi được 6 năm, thá» 54 tuổi.
II. Trần Minh Tông (1314-1329) Niên-hiệu: Äại Khánh (1314 - 1323) Khai Thái (1324 - 1329)
Năm giáp dần (1314) Thái TỠMạnh lên ngôi là m vua, tức là vua Minh Tông.
Thá»i bấy giá» là m quan tại triá»u có Äoà n Nhữ Hà i, Phạm NgÅ© Lão, TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, Mạc ÄÄ©nh Chi, Nguyá»…n Trung Ngạn, Chu Văn An, v.v... Ä‘á»u là những ngÆ°á»i có tà i cán trà lá»± cả.
Trong nÆ°á»›c được yên trị; giao hiếu vá»›i nÆ°á»›c Tà u thì tuy rằng có lôi thôi vá» Ä‘Æ°á»ng phân địa giá»›i, nhÆ°ng đại khái vẫn được hòa hảo. Duy chỉ có nÆ°á»›c Chiêm Thà nh tá»± khi Chế Chà chết rồi, thì ngÆ°á»i Chiêm cứ hay sang quấy nhiá»…u ở phÃa nam, cho nên phải dùng đến can qua. Năm máºu ngá» (1318), Minh Tông sai Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân và tÆ°á»›ng quân Phạm NgÅ© Lão Ä‘em binh Ä‘i đánh, vua Chiêm là Chế Năng phải bá» thà nh mà chạy.
Còn những việc chÃnh trị trong nÆ°á»›c, thì năm ất mão (1315), láºp lệ cấm ngÆ°á»i trong há» không được Ä‘i thÆ°a kiện nhau; năm bÃnh thìn (1316) duyệt định văn võ quan cấp; năm quý hợi (1323) mở khoa thi Thái Há»c Sinh; năm ấy lại cấm quân sÄ© không được vẽ mình nhÆ° trÆ°á»›c. NÆ°á»›c ta bá» thói vẽ mình từ đấy.
Minh Tông vốn là ông vua có lòng nhân háºu, hay thÆ°Æ¡ng yêu nhân dân, nhÆ°ng chỉ vì nghe nịnh thần cho nên giết oan Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân, là ngÆ°á»i là m quan có công vá»›i nÆ°á»›c.
Trần Quốc Chân là thân sinh ra hoà ng háºu và lại có công Ä‘i đánh Chiêm Thà nh thắng tráºn mấy lần. NhÆ°ng vì Hoà ng Háºu chÆ°a có hoà ng tá», triá»u thần phân ra là m 2 đảng, má»™t đảng thì có Văn Hiến Hầu và Trần Khắc Chung, xin láºp hoà ng tá» Vượng là con bà thứ, là m thái tá». Má»™t đảng thì có Trần Quốc Chân xin chá» cho hoà ng háºu có con trai rồi sẽ láºp thái tá».
Sau Văn Hiến Hầu cho tên Trần Nhạc là đầy tớ của Trần Quốc Chân một trăm lạng và ng xúi nó vu cáo cho Quốc Chân là m mưu phản. Minh Tông bắt Quốc Chân đem giam ở chùa Tư Phúc.
Trần Khắc Chung xin vua trừ Quốc Chân Ä‘i, lấy lẽ rằng bắt hổ thì dá»…, thả hổ thì khó. Minh Tông nghe lá»i ấy, cấm không cho Quốc Chân ăn uống gì cả, đến đổi khát nÆ°á»›c quá, Hoà ng Háºu phải lấy áo nhúng xuống nÆ°á»›c rồi mặc và o vắt ra cho uống. Uống xong thì chết. Sau có ngÆ°á»i vợ lẽ tên Trần Nhạc ghen nhau vá»›i vợ cả, Ä‘i tố cáo ra sá»± Trần Nhạc lấy và ng và sá»± vu cáo cho Trần Quốc Chân. Bấy giá» má»›i rõ cái tình oan của má»™t ngÆ°á»i trung thần.
Minh Tông là m vua đến năm ất tị (1329), thì nhÆ°á»ng ngôi cho thái tá» Vượng, rồi vá» là m Thái Thượng Hoà ng.
III. Trần Hiến Tông (1329-1341) Niên-hiệu: Khai Hữu
Thái TỠVượng mới có 10 tuổi, lên là m vua tức là vua Hiến Tông.
Hiến Tông chỉ là m vua lấy vì mà thôi, quyá»n chÃnh ở cả tay Minh Tông Thượng Hoà ng, cho nên tuy ngà i có là m vua được non 13 năm, nhÆ°ng không được tá»± chủ việc gì.
1. Giặc Ngưu Hống.
Minh Tông Thượng Hoà ng vừa nhÆ°á»ng ngôi xong, thì ở mạn Äà Giang có MÆ°á»ng NgÆ°u Hống là m loạn. Thượng Hoà ng phải thân chinh Ä‘i đánh. NgÆ°á»i NgÆ°u Hống ở trại Chiêm Chiêu Ä‘Æ°a thÆ° đến giả xin hà ng. NhÆ°ng khi đạo quân ở Thanh Hóa Ä‘i đến nÆ¡i, thì bị ngÆ°á»i ở trại ấy đổ ra đánh, phải thua chạy. Thượng hoà ng Ä‘em đại binh tiến lên, thanh thế lừng lẫy, quân NgÆ°u Hống bá» chạy cả và o rừng. Quân giặc tuy thua nhÆ°ng không trừ hết được, mãi đến năm Ä‘inh sữu (1377) tÆ°á»›ng nhà Trần là HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng chém được thủ đảng NgÆ°u Hống ở trại Trịnh Kỳ, thì giặc ấy má»›i yên.
2. Giặc Ai Lao.
Trong khi giặc NgÆ°u Hống còn Ä‘ang quấy nhiá»…u, giặc Ai Lao lại sang đánh phá. Năm giáp tuất (1384) Minh Tông Thượng Hoà ng lại phải thân chinh Ä‘i đánh. Sai ông Nguyá»…n Trung Ngạn và o Thanh Hóa sung chức Phát Váºn Sứ để váºn lÆ°Æ¡ng Ä‘i trÆ°á»›c, Thượng Hoà ng Ä‘em đại quân và o sau. Khi đại quân và o đến Kiá»m Châu (thuá»™c huyện TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, Nghệ An), quân Ai Lao nghe tiếng Ä‘á»u bá» chạy cả.
Thượng Hoà ng bèn sai ông Nguyễn Trung Ngạn là m bà i bia khắc trên núi để ghi công. Bà i bia ấy chữ to bằng bà n tay, khắc và o đá sâu một tấc, đến nay vẫn còn.
Văn bà i bia ấy dịch ra chữ nôm như sau nà y:
"ChÆ°Æ¡ng nghiêu Văn triết Thái thượng hoà ng là vua thứ sáu Ä‘á»i nhà Trần, nÆ°á»›c Hoà ng Việt chịu mệnh trá»i nhất thống cõi trung hạ, trong đất ngoà i bể đâu cÅ©ng thần phục. NÆ°á»›c Ai Lao nhá» má»n kia dám ngạnh vÆ°Æ¡ng hóa; cuối mùa thu năm ất hợi vua thân Ä‘em sáu quân Ä‘i tuần cõi tây, Thế tá» nÆ°á»›c Chiêm Thà nh, nÆ°á»›c Chân Lạp, nÆ°á»›c Tiêm La và tù trưởng các dạo mán là Quì, Cầm, Xa, Lạc, tù trưởng rợ Bồ Man má»›i phụ và các bá»™ Mán Thanh xa Ä‘á»u mang phÆ°Æ¡ng váºt tranh nhau đến đón rÆ°á»›c. Chỉ có tên nghịch Bổng cứ giữ mê tối, sợ phải tá»™i chÆ°a lại chầu ngay. Cuối mùa đông vua đóng quân ở cánh đồng Cá»±, thuá»™c châu Máºt, sai các tÆ°á»›ng và quân rợ má»i và o táºn nÆ°á»›c, nghịch Bổng theo gió chạy trốn. Vua má»›i xuống chiếu Ä‘em quân vá». Lúc bấy giá» là ngà y tháng chạp nhuáºn năm ất hợi, niên hiệu Khai Hữu thứ 7, khắc và o đá".
Xem văn từ thì hình nhÆ° việc Minh Tông Thượng Hoà ng Ä‘i đánh Ai Lao tháºt là hống hách lắm, nhÆ°ng cứ sá»± thá»±c thì quân ta bấy giá» chÆ°a ra khá»i cõi, mà giặc Ai Lao thì chÆ°a trừ được. Còn nhÆ° việc thế tá» nÆ°á»›c Chân Lạp và nÆ°á»›c Tiêm La, v.v.... sang chầu, thì thiết tưởng đấy là má»™t lối là m văn của nhà là m bia nói cho trân trá»ng đó mà thôi, chứ chÆ°a chắc đã hợp vá»›i sá»± thá»±c.
Năm sau quân Ai Lao lại sang cÆ°á»›p ở ấp Nam Nhung (thuá»™c huyện TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, tỉnh Nghệ An). Minh Tông thượng hoà ng lại ngá»± giá Ä‘i đánh lần nữa. Ngà i sai quan Kinh Lược Äại Sứ tỉnh Nghệ An là Äoà n Nhữ Hà i là m Äô Äốc chÆ° quân. Äoà n Nhữ Hà i khi quân là o hèn yếu, chắc đánh là tất được. Äến khi Ä‘em quân đến ấp Nam Nhung qua sông Tiết La, chẳng may phải hôm có sÆ°Æ¡ng mù, bị phục binh của Là o đổ ra đánh, quan quân thua chạy cả xuống sông, chết Ä‘uối nhiá»u lắm. Äoà n Nhữ Hà i cÅ©ng chết Ä‘uối.
Xét ra nÆ°á»›c Ai Lao đã sang quấy nhiá»…u đất An Nam từ Ä‘á»i vua Nhân Tông và vua Anh Tông. Quan quân đã phải Ä‘i đánh nhiá»u lần, nhÆ°ng lần nà o đánh xong thì cÅ©ng chỉ yên được Ä‘á»™ và i ba năm, rồi giặc lại sang đánh phá. Mà quan quân có Ä‘i đánh thì cÅ©ng đánh cho nó đừng sang ăn cÆ°á»›p ở đất mình nữa mà thôi, chứ không có lúc nà o định chiếm giữ đất Là o cả. Có lẽ là tại đất Là o nhiá»u rừng lắm núi, phải sÆ¡n lam thủy chÆ°á»›ng, Ä‘Æ°á»ng sá xa sôi, váºn tải khó nhá»c, cho nên quân ta không ở được lâu. Còn ngÆ°á»i Là o thì há» thuá»™c Ä‘Æ°á»ng sá, quen phong thổ, tiến thoái tùy tiện; thắng tráºn thì há» tiến lên đánh, bại tráºn thì há» rút quân Ä‘i, mình không biết đâu mà đuổi. Bởi thế cho nên quân ta vẫn đánh được giặc mà giặc vẫn còn, thà nh ra cứ phải Ä‘i đánh mãi.
Hiến Tông là m vua đến năm tân tị (1341) thì mất, trị vì được 13 năm, thỠ23 tuổi.
------------
59 Bây giỠthuộc tỉnh Hưng Yên
60 Bà i nà y có ngÆ°á»i dịch ra nôm nhÆ° sau: Ngá»n giáo non sông trải mấy thâu Ba quân hùng hổ khà thôn ngÆ°u Công danh nếu để còn vÆ°Æ¡ng nợ Luống thẹn tai nghe chuyện VÅ© hầu
61 Chá»— nà y HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng nói lầm: Triệu Võ VÆ°Æ¡ng đóng đô ở Phiên Ngung tức là ở gần thà nh Quảng Châu bây giá», mà châu Khâm, châu Liêm thì ở giáp giá»›i nÆ°á»›c ta. Lẽ nà o Ä‘i đánh TrÆ°á»ng Sa ở tỉnh Hồ Nam mà lại quay trở lại châu Khiêm, châu Liêm. Chắc hẳn ngÆ°á»i mình ngà y trÆ°á»›c không thuá»™c địa đồ và có lẽ rằng HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng lúc nói chuyện đó cÅ©ng tưởng là kinh đô của Triệu Võ VÆ°Æ¡ng ở đâu bên nÆ°á»›c ta bây giá», cho nên má»›i nói nhÆ° thế chăng?
|
10-09-2008, 03:21 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 10
Nhà Trần
Thá»i Kỳ Thứ Ba ( 1341 - 1400 )
I. Trần Dụ Tông
1. Việc chÃnh trị
2. Việc giao thiệp với nước Tà u 3
. Việc giao thiệp với Chiêm Thà nh
4. DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»…
II. Trần Nghệ Tông
III. Trần Duệ Tông
1. Việc chÃnh trị
2. Sá»± thi cá»
3. Việc đánh Chiêm Thà nh
IV. Trần Phế Äế
1. Chiêm Thà nh sang phá Thăng Long
2. Tình thế nước Nam
3. Nhà Minh sách nhiễu
4. Nghệ Tông thất chÃnh
5. Lê Quý Ly giết Äế Hiá»…n
V. Trần Thuáºn Tông
1. Phạm Sư Ôn khởi loạn
2. Chế Bồng Nga tá» tráºn
3. Lê Quý Ly chuyên quyá»n
4. Nghệ Tông mất
VI. Lê Quý Ly mưu sự thoán đoạt
1. Việc tà i chánh
2. Việc há»c hà nh
3. Việc cai trị
4. Láºp Tây Äô
5. Sá»± phế láºp: Trần Thiếu Äế
I. Trần Dụ Tông (1341-1369)
Niên-hiệu: Thiệu Phong (1341 - 1357) Äại Trị ( 1358-1369)
1. Việc ChÃnh Trị.
Hiến Tông không có con, Minh Tông thượng hoà ng láºp ngÆ°á»i em tên là Hạo lên là m vua, tức là vua Dụ Tông.
Trong những năm Thiệu Phong, là mÆ°á»i mấy năm đầu, tuy Dụ Tông là m vua, nhÆ°ng quyá»n chÃnh trị ở Minh Tông thượng hoà ng quyết Ä‘oán cả, cho nên dẫu có phải mấy năm tai biến mất mùa đói khổ, nhÆ°ng việc chÃnh trị còn có thứ tá»±. Từ năm Äại Trị nguyên niên (1358) trở Ä‘i, Thượng Hoà ng mất rồi, bá»n cá»±u thần nhÆ° ông TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, ông Nguyá»…n Trung Ngạn cÅ©ng mất cả, từ đó việc chÃnh trị bá» trá»… nãi. Kẻ gian thần má»—i ngà y má»™t đắc chÃ. Ông Chu Văn An là má»™t nhà danh nho thá»i bấy giá» và đang là m quan tại triá»u, thấy chÃnh trị bại hoại, là m sá»› dâng lên xin chém bảy ngÆ°á»i quyá»n thần. Vua không nghe, ông ấy bá» quan vỠở núi Chà Linh.
Vua Dụ Tông vá» sau cứ rượu chè chÆ¡i bá»i, xây cung Ä‘iện, Ä‘Ã o hồ đắp núi, rồi lại cho gá»i những ngÆ°á»i nhà già u và o trong Ä‘iện để đánh bạc. Bắt vÆ°Æ¡ng hầu công chúa phải đặt chuyện hát tuồng 62 và bắt các quan thi nhau uống rượu, ai uống rượu được má»™t trăm thăng thì thưởng cho hai tráºt.
ChÃnh sá»± nhÆ° thế, cho nên giặc cÆ°á»›p nổi lên nhÆ° ong dấy: ở mạn Hải DÆ°Æ¡ng thì có giặc Ngô Bệ là m loạn ở núi Yên Phụ; ở các nÆ¡i thì chá»— nà o cÅ©ng có giặc nổi lên cÆ°á»›p phá. Dân tình khổ sở, năm nà o cÅ©ng phải đói kém. CÆ¡ nghiệp nhà Trần bắt đầu suy từ đấy.
2. Việc Giao Thiệp Với Nước Tà u.
Bấy giỠở bên Tà u, nhà Nguyên đã suy, trong nÆ°á»›c rối loạn, có bá»n Trần Hữu Lượng, TrÆ°Æ¡ng SÄ© Thà nh, Chu Nguyên ChÆ°Æ¡ng khởi binh đánh phá.
Chu Nguyên Chương dấy binh ở đất Từ Châu (tỉnh An Huy), chiếm giữ thà nh Kim Lăng, rồi trong 15 năm dứt được nhà Nguyên dẹp yên thiên hạ, dựng nên cơ nghiệp nhà Minh.
Năm máºu thân (1368) Minh Thái Tổ sai sứ Ä‘Æ°a thÆ° sang dụ nÆ°á»›c ta, Dụ Tông sai quan Lá»… Bá»™ Thị Lang là Äà o Văn ÄÃch sang cống.
NÆ°á»›c Nam ta bấy giá» tuy đã suy nhược, nhÆ°ng mà nhà Minh má»›i định xong thiên hạ, còn phải sá»a sang việc nÆ°á»›c, chÆ°a dòm đến nÆ°á»›c mình, cho nên cÅ©ng chÆ°a có việc gì quan trá»ng lắm.
3. Việc Giao Thiệp Với Chiêm Thà nh.
Từ khi vua nÆ°á»›c Chiêm Thà nh là Chế A Nan mất rồi, con là Chế Má»™ và rể là Bồ Äá» tranh nhau là m vua. NgÆ°á»i Chiêm Thà nh bá» Chế Má»™ mà theo Bồ Äá»; qua năm nhâm thìn (1352) Chế Má»™ chạy sang An Nam cầu cứu.
Äến năm quý tị (1353) Dụ Tông cho quân Ä‘Æ°a Chế Má»™ vá» nÆ°á»›c, nhÆ°ng quan quân Ä‘i đến đất Cổ Lụy (thuá»™c Quảng NghÄ©a) thì bị quân Chiêm đánh thua, phải chạy trở vá». Chế Má»™ cÅ©ng buồn rầu chẳng bao lâu thì chết.
NgÆ°á»i Chiêm Thà nh từ đấy được thể cứ sang cÆ°á»›p phá ở đất An Nam.
Năm Ä‘inh mùi (1367), Dụ Tông sai Trần Thế HÆ°ng và Äá»— Tá» Bình Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Quan quân Ä‘i đến Chiêm Äá»™ng (thuá»™c phủ Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam) bị phục quân của Chiêm Thà nh đánh bắt mất Trần Thế HÆ°ng, Äổ Tá» Bình Ä‘em quân chạy trở vá».
NgÆ°á»i Chiêm thấy binh thế nÆ°á»›c Nam suy nhược, có ý khinh dá»…, cho nên qua năm máºu thân (1368) vua nÆ°á»›c Chiêm cho sứ sang đòi đất Hóa Châu. Việc đòi Hóa Châu nà y thì sá» chỉ chép qua Ä‘i mà thôi. Vả bấy giỠở nÆ°á»›c Nam ta, vua Dụ Tông chỉ lo việc hoang chÆ¡i, không tưởng gì đến việc Võ bị; mà ở bên Chiêm Thà nh thì có Chế Bồng Nga, là má»™t ông vua anh hùng, có ý đánh An Nam để rá»a những thù trÆ°á»›c. Váºy cho nên hết sức táºp tráºn, luyện binh; bắt quân lÃnh phải chịu khó nhá»c cho quen, dà n tráºn voi cho tiện Ä‘Æ°á»ng lui tá»›i: thắng thì cho voi Ä‘i trÆ°á»›c để xông Ä‘á»™t, bại thì cho voi Ä‘i sau để ngăn giữ quân nghịch. Nhá» cách xếp đặt có thứ tá»±, dụng binh có ká»· luáºt nhÆ° thế, cho nên quân Chiêm Thà nh từ đó mạnh lắm, sau dánh phá thà nh Thăng Long mấy lần, là m cho vua tôi nhà Trần phải kÃnh sợ mấy phen.
4. DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»… (1369 - 1370).
Năm ká»· dáºu (1369), vua Dụ Tông mất, không có con. Triá»u đình định láºp Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng là anh Dụ Tông lên là m vua, nhÆ°ng mà bà Hoà ng Thái Háºu nhất định láºp ngÆ°á»i con nuôi của Cung Túc VÆ°Æ¡ng là DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»….
Nguyên mẹ Nháºt Lá»… là ngÆ°á»i con hát, lấy ngÆ°á»i hát bá»™i tên là DÆ°Æ¡ng KhÆ°Æ¡ng, có thai rồi má»›i bá» DÆ°Æ¡ng KhÆ°Æ¡ng mà lấy Cung Túc VÆ°Æ¡ng, sinh ra Nháºt Lá»…. Nay lên là m vua, Nháºt Lá»… muốn cải há» là DÆ°Æ¡ng để dứt ngôi nhà Trần, rồi giết bà Hoà ng Thái Háºu và Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng.
Bấy giá» Cung TÄ©nh VÆ°Æ¡ng ở chá»— Kinh SÆ° cÅ©ng sợ bị hại, vả lại tÃnh khà cÅ©ng nhu nhược, không có ý tranh cạnh, má»›i bá» trốn lên mạn Äà Giang. Các quan Tôn thất nhà Trần má»›i há»™i nhau Ä‘em binh vá» bắt Nháºt Lá»… giết Ä‘i, rồi rÆ°á»›c Cung TÄ©nh VÆ°Æ¡ng vá» là m vua. Tức là vua Nghệ Tông.
II. Trần Nghệ Tông (1370-1372) Niên-hiệu: Thiệu Khánh
Khi Nghệ Tông giết Nháºt Lá»… rồi, mẹ Nháºt Lá»… chạy sang Chiêm Thà nh, xin vua nÆ°á»›c ấy là Chế Bồng Nga Ä‘em quân sang đánh An Nam. Quân Chiêm vược bể và o cá»a Äại An, kéo lên đánh Thăng Long. Quan quân đánh không nổi. Nghệ Tông phải lánh mình chạy sang Äông Ngạn (ở Cổ Pháp là ng Äình Bảng). Quân Chiêm và o thà nh, đốt sạch cung Ä‘iện, bắt Ä‘Ã n bà con gái, lấy hết các đồ báu ngá»c, rồi rút quân vá».
Nghệ Tông là má»™t ông vua nhu nhược, việc gì cÅ©ng để cho ngÆ°á»i ngoại thÃch là Lê Quý Ly quyết Ä‘oán cả.
Quý Ly là dòng dõi ngÆ°á»i ở Chiết Giang bên Tà u, tổ là Hồ HÆ°ng Dáºt, từ Ä‘á»i NgÅ© Quý sang ở nÆ°á»›c ta, là ng Bà o Äá»™t, huyện Quỳnh LÆ°u. Sao ông tổ tứ đại là Hồ Liêm dá»i ra ở Thanh Hóa, là m con nuôi nhà Lê Huấn, cho nên má»›i đổi há» là Lê. Lê Quý Ly có hai ngÆ°á»i cô lấy vua Minh Tông. Má»™t ngÆ°á»i sinh ra vua Nghệ Tông, má»™t ngÆ°á»i sinh ra vua Duệ Tông. Vì thế cho nên Nghệ Tông cà ng tin dùng lắm, phong cho là m Khu Máºt Äại Sứ, lại gia tÆ°á»›c Trung Tuyên Hầu.
Năm nhâm tà (1372) Nghệ Tông truyá»n ngôi cho em là KÃnh, rồi vỠở phủ Thiên TrÆ°á»ng là m Thái Thượng Hoà ng.
III. Trần Duệ Tông (1372-1377) Niên-hiệu: Long Khánh
1. Việc ChÃnh Trị.
Thái Tá» KÃnh lên ngôi, tức là vua Duệ Tông, láºp Lê Thị là m hoà ng háºu (Lê Thị là em há» Quý Ly).
Duệ Tông có tÃnh quyết Ä‘oán hÆ¡n Nghệ Tông, nhÆ°ng mà quyá»n bÃnh vẫn ở tay Nghệ Tông thượng hoà ng cả.
Bấy giá» quân Chiêm Thà nh cứ sang quấy nhiá»…u mãi, vua Duệ Tông quyết ý Ä‘i đánh báo thù, bèn hạ chiếu luyện táºp quân lÃnh, là m chiến thuyá»n, và tÃch lÆ°Æ¡ng thảo để phòng việc chinh chiến, rồi đặt thêm quân hiệu, cho Quý Ly là m Tham mÆ°u quân sá»±; dổi đất Hoan Châu là m Nghệ An, Diá»…n Châu là m Diá»…n Châu Lá»™, Lâm Bình Phủ là m Tân Bình Phủ, rồi sai quan bắt dân sá»a sang Ä‘Æ°á»ng sá tá»± Cá»u Chân (Thanh Hóa) cho đến huyện Hà Hoa (tức là huyện Kỳ Anh bây giá»).
2. Sá»± Thi Cá».
Tuy bấy giá» lo việc võ bị nhiá»u, nhÆ°ng cÅ©ng không quên việc văn há»c; năm giáp dần (1374) mở khoa thi tiến sÄ©, lấy hÆ¡n 50 ngÆ°á»i cho áo mão vinh quy. TrÆ°á»›c vẫn có thi thái há»c sinh, đến bấy giá» má»›i đổi ra là thi tiến sÄ©.
3. Việc Äánh Chiêm Thà nh.
Năm bÃnh thìn (1376) quân Chiêm lại sang phá ở Hóa Châu. Duệ Tông định thân chinh Ä‘i đánh. Äình thần can không được. Sai quân dân Thanh Hóa, Nghệ An, váºn tải 5 vạn thạch lÆ°Æ¡ng và o Hoá châu, rồi rÆ°á»›c Thượng Hoà ng lên duyệt binh ở Bạch Hạc. Nhân năm ấy vua Chiêm Thà nh là Chế Bồng Nga Ä‘em sang cống 15 mâm và ng, quân trấn thủ Hóa châu tên là Äá»— Tá» Bình lấy Ä‘i, rồi dâng sá»› vá» nói rằng Chế Bồng Nga ngạo mạn vô lá»…, xin vua cá» binh sang đánh. Äược tin ấy, Duệ Tông quyết ý Ä‘i đánh; sai Quý Ly đốc váºn lÆ°Æ¡ng thá»±c đến cá»a bể Di Luân (thuá»™c huyện Bình ChÃnh, Quảng Bình) và tá»± lÄ©nh 12 vạn quân, cả thủy bá»™ cùng tiến; Ä‘i đến cá»a bể Nháºt Lệ (ở là ng Äồng Há»›i, huyện Phong Lá»™c, Quảng Bình) đóng lại má»™t tháng để luyện táºp sÄ© tốt.
Quan tháng giêng năm Ä‘inh tị (1377) má»›i tiến quân và o cá»a Thị Nại (tức là cá»a Quy NhÆ¡n) đánh lấy đồn Thạch Kiá»u và động Kỳ Mang, rồi kéo quân đến đánh thà nh Äồ Bà n là Kinh đô Chiêm Thà nh 63 .
Chế Bồng Nga láºp đồn giữ ở ngoà i thà nh, rồi cho ngÆ°á»i sang giả hà ng nói Chế Bồng Nga đã bá» thà nh chạy trốn rồi, chỉ còn có thà nh không mà thôi, xin tiến binh sang ngay. Duệ Tông lấy Ä‘iá»u ấy là m tháºt, hạ lệnh truyá»n tiến binh và o thà nh. Äại tÆ°á»›ng là Äá»— Lá»… can mãi vua không nghe. Khi quân gần đến thà nh Äồ Bà n, quả nhiên bị quân Chiêm đổ ra vây đánh. Quan quân thua to; Duệ Tông chết ở tráºn, tÆ°á»›ng sÄ© quân lÃnh chết mÆ°á»i phần đến bảy tám.
Bấy giá» Äá»— Tá» Bình lÄ©nh háºu quân không Ä‘em binh lên cứu, Lê Quý Ly cÅ©ng bá» chạy vá». Thế mà hai ngÆ°á»i vá» kinh, Nghệ Tông thượng hoà ng chỉ giáng Äổ Tá» Bình xuống là m lÃnh mà thôi.
IV. Trần Phế Äế (1377-1388) Niên-hiệu: XÆ°Æ¡ng Phù
Thượng Hoà ng được tin Duệ Tông chết tráºn rồi, bèn láºp con Duệ Tông là Hiá»…n lên nối ngôi, tức là vua Phế Äế.
1. Chiêm Thà nh Sang Phá Thăng Long.
Quân Chiêm Thà nh đã phá được quân An Nam và giết được Duệ Tông rồi, qua tháng sau Ä‘em quân sang đánh Thăng Long. Thượng hoà ng nghe tin giặc đến, sai tÆ°á»›ng ra giữ Äại An hải khẩu. Giặc biết chá»— ấy có phòng bị, Ä‘i và o cá»a Thần Phù (sông ChÃnh Äại, thuá»™c huyện Yên Mô, Ninh Bình) rồi lên cÆ°á»›p phá thà nh Thăng Long, không ai chống giữ được.
Tháng năm năm máºu ngá» (1378) quân Chiêm Thà nh lại sang đánh đất Nghệ An, rồi lại và o sông Äại Hoà ng lên đánh Thăng Long lần nữa.
Quân Chiêm Thà nh biết nÆ°á»›c Nam suy nhược, cứ sang cÆ°á»›p phá. Năm canh thân (1380) lại sang phá ở đất Thanh Hóa, Nghệ An. Vua sai Lê Quý Ly lÄ©nh thủy binh, Äá»— Tá» Bình lÄ©nh bá»™ binh và o giữ ở Ngu Giang, huyện Hoằng Hóa (Thanh Hóa). Lê Quý Ly đánh Ä‘uổi được quân Chiêm vá». Äến năm nhâm tuất (1382) quân Chiêm lại sang đánh ở đất Thanh Hóa. Lê Quý Ly cùng vá»›i tÆ°á»›ng quân Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng giữ ở bến Thần Äầu (Ninh Bình). Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng phá được quân Chiêm, Ä‘uổi đánh đến đất Nghệ An má»›i thôi.
Từ khi đánh được tráºn Ngu Giang và tráºn Thần Äầu, quân thế An Nam đã hÆ¡i nổi, cho nên sang tháng giêng năm quý hợi (1383). Thượng hoà ng sai Quý Ly và o đến Lại Bá»™ NÆ°Æ¡ng Loan (tức là cá»a NÆ°Æ¡ng Loan bây giỠở huyện Kỳ Anh, Hà TÄ©nh) phải bão đánh nát mất nhiá»u thuyá»n, lại phải rút quân vá».
Qua tháng sáu năm ấy, Chế Bồng Nga cùng vá»›i tÆ°á»›ng là La Khải Ä‘em quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng sÆ¡n lá»™ ra đóng ở Khổng Mục, đất Quảng Oai. Ở kinh sÆ° nghe tin giặc Chiêm lại sang, Thượng hoà ng sai tÆ°á»›ng là Máºt Ôn ra giữ ở châu Tam Kỳ ở địa hạt Quốc Oai, nhÆ°ng Máºt Ôn bị quân Chiêm đánh bắt mất. Thượng Hoà ng sợ hãi, sai Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng ở lại kinh sÆ° là m đồn giữ thà nh, rồi cùng vá»›i vua chạy sang Äông Ngạn. Bấy giá» có ngÆ°á»i nÃu thuyá»n lại xin Thượng hoà ng cứ ở lại kinh sÆ° mà chống giữ vá»›i giặc. Thượng hoà ng không nghe.
Quân Chiêm Thà nh bấy giá» ra và o nÆ°á»›c Nam ta nhÆ° Ä‘i và o chá»— không ngÆ°á»i, cho nên trong mấy năm mà và o phá kinh thà nh 3 lần; ba lần thượng hoà ng cùng Äế Hiá»…n phải bá» thà nh mà chạy. Thế mà đến khi giặc vá» rồi, cÅ©ng không sá»a sang gì để phòng bị vá» sau, tháºt là là m nhục cái tiếng con cháu Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng.
2. Tình Thế Nước Nam.
Trong nÆ°á»›c bấy giá» dân tình đói khổ, nhà vua thì sợ giặc phải Ä‘Æ°a của Ä‘i chôn ở trên núi Thiên Kiện, tức là núi Kiện Khê, huyện Thanh Liêm. Ở ngoà i bá» cõi thì ngÆ°á»i Chiêm hay và o đánh chá»— nà y, mai và o phá chá»— khác, nhà nÆ°á»›c má»—i ngà y má»™t hèn yếu, đến ná»—i phải nhỠđến lÅ© tăng nhân là bá»n Äại Nạn Thiá»n SÆ° Ä‘i đánh giặc Chiêm.
Thuế má thì cà ng ngà y cà ng nặng. TrÆ°á»›c dân An Nam cứ phải định nghạch chịu thuế, sống không kể, chết không trừ, ai đã là m lÃnh, thì cả Ä‘á»i chỉ phải là m lÃnh, chứ không bao giỠđược là m quan. Còn những ngÆ°á»i có Ä‘iá»n thổ thì phải đóng tiá»n, ai không có gì thì thôi. Khi nà o có binh sá»±, thì những ngÆ°á»i có ruá»™ng, có đồng dâu, hay là có đầm cá phải chịu thóc, tiá»n và vải, để cho quân dùng. Äến nay giặc giã luôn, kho tà ng trống thốc, Äá»— Tá» Bình 64 xin vá»›i vua bắt má»—i suất Ä‘inh má»—i năm phải đóng 3 quan tiá»n thuế. Thuế thân sinh ra từ đấy.
3. Nhà Minh Sách Nhiễu.
Ở bên Tà u thì bấy giá» nhà Minh đã dứt được nhà Nguyên, lại có ý dòm đất An Nam. ThÆ°á»ng thÆ°á»ng cho sứ Ä‘i lại sách cái ná», đòi cái kia; năm giáp tà (1384) Minh Thái Tổ cho sứ sang bắt An Nam phải cấp 5000 thạch lÆ°Æ¡ng cho quân nhà Minh đóng ở Vân Nam. Năm sau (1385) lại cho sứ sang Ä‘em 20 tăng nhân An Nam vá» Kim Lăng, rồi lại đòi phải cống cây quý, phải ná»™p lÆ°Æ¡ng, chủ ý là xem tình thế nÆ°á»›c Nam ra thế nà o.
4. Nghệ Tông Thất ChÃnh.
Vua Nghệ Tông tuy giữ quyá»n chÃnh trị, nhÆ°ng việc gì cÅ©ng do ở Lê Quý Ly. Triá»u đình thì chỉ có mặt xu nịnh, ngÆ°á»i nà o cÅ©ng chỉ lo lấy thân mà thôi, việc nÆ°á»›c an nguy thế nà o không ai lo nghÄ© đến. Những ngÆ°á»i tôn thất nhÆ° Trần Nguyên Äán 65
thấy quốc chÃnh rã rá»i, xin vá» trà sÄ©. Má»™t hôm Thượng hoà ng đến thăm bà n đến háºu sá»±, Nguyên Äán tâu rằng: " Xin bệ hạ thá» nhà Minh nhÆ° cha, yêu nÆ°á»›c Chiêm Thà nh nhÆ° con, thì quốc gia sẽ không việc gì, mà lão thần chết cÅ©ng không hẩm !" Ấy là chỉ bà n những chuyện là m tôi tá»› mà thôi, chứ không có chà muốn cho nÆ°á»›c mình cÆ°á»ng thịnh. Nguyên Äán biết rằng Quý Ly sau nà y tất cÆ°á»›p ngôi nhà Trần, bèn kết là m thông gia, vì thế cho nên sau dòng dõi nhà Trần chết cả, duy chỉ có con cái nhà Nguyên Äán được phú quý mà thôi.
Nghệ Tông Thượng Hoà ng thì cứ má» mịt, không biết ai trung ai nịnh, vẫn tưởng là Lê Quý Ly hết lòng vá»›i nhà vua, bèn cho Lê Quý Ly gÆ°Æ¡m và cá» có chữ Ä‘á» rằng: "Văn Võ Toà n Tà i, Quân Thần Äồng Äức". Lê Quý Ly là m thÆ¡ nôm dâng tạ.
5. Lê Quý Ly MÆ°u Giết Äế Hiá»…n.
Bấy giá» Äế Hiá»…n thấy Thượng hoà ng yêu dùng Quý Ly, má»›i bà n vá»›i các quan thấy rằng nếu không trừ Ä‘i rồi sau tất thà nh ra vạ to. Quý Ly biết mÆ°u ấy, đến kêu van vá»›i Thượng hoà ng rằng: " Cổ lai chỉ bá» cháu nuôi con, chứ chÆ°a thấy ai bá» con nuôi cháu bao giá»". Thượng hoà ng nghe lá»i, xuống chiếu trách Äế Hiá»…n còn tÃnh trẻ con và lại có ý hại kẻ công thần, là m nguy xã tắc; váºy phải giáng xuống là m Minh Äức Äại VÆ°Æ¡ng, và láºp Chiêu Äịnh VÆ°Æ¡ng là con Nghệ Tông lên nối ngôi.
Khi tá» chiếu ấy bố cáo ra ngoà i, có mấy ngÆ°á»i tÆ°á»›ng quân đã toan Ä‘Æ°a quân và o Ä‘iện cứu Äế Hiá»…n ra, nhÆ°ng vua viết hai chữ "giải giáp" và không cho được trái mệnh của Thượng hoà ng. Sau Äế Hiá»…n bị thắt cổ chết, còn những tÆ°á»›ng sÄ© đồng mÆ°u giết Quý Ly Ä‘á»u bị hại cả.
V. Trần Thuáºn Tông (1388-1398) Niên-hiệu: Quang Thái
1. Phạm Sư Ôn khởi loạn.
Nghệ Tông Thượng Hoà ng đã nghe Quý Ly mà giết Äế Hiá»…n rồi láºp ngÆ°á»i con út của mình là Chiêu Äịnh VÆ°Æ¡ng lên là m vua, tức là vua Thuáºn Tông.
Bấy giá» trong triá»u thì Lê Quý Ly chuyên quyá»n, chá»n những chân tay cai quản các Ä‘á»™i quân để là m vây cánh, ngoà i các trấn thì giặc giã nổi lên nhiá»u lắm. Ở Thanh Hóa có tên Nguyá»…n Thanh tá»± xÆ°ng là Linh Äức VÆ°Æ¡ng là m loạn ở LÆ°Æ¡ng Giang; tên Nguyá»…n Kị tá»± xÆ°ng là Lá»— VÆ°Æ¡ng là m loạn ở Nông Cống. Ở Quốc Oai thì có ngÆ°á»i sÆ° tên là Phạm SÆ° Ôn nổi lên Ä‘em quân vỠđánh Kinh SÆ°. Thượng Hoà ng, Thuáºn Tông và Triá»u đình phải bá» chạy lên Bắc giang. Phạm SÆ° Ôn lấy được Kinh sÆ°, ở ba ngà y rồi rút vá» Quốc Oai. Bấy giá» có tÆ°á»›ng quân là Hoà ng Phụng Thế đóng ở Hoà ng Giang 66 để phòng giữ quân Chiêm Thà nh, nghe tin SÆ° Ôn phạm đất Kinh sÆ° má»›i Ä‘em quân vỠđánh lẻn bắt được SÆ° Ôn và phá tan giặc ấy.
2. Chế Bồng Nga Tá» Tráºn.
Năm ká»· tị (1389) Chế Bồng Nga lại Ä‘em quân ra đánh Thanh Hóa. Vua sai Lê Quý Ly Ä‘em binh và o chống giữ ở là ng Cổ Vô. Quan quân đóng cá»c ngăn sông ra giữ nhau vá»›i giặc hÆ¡n 20 ngà y. Giặc bèn phục binh, rồi giả tảng rút quân vá». Lê Quý Ly Ä‘em quân thủy bá»™ Ä‘uổi đánh, bị phục binh của giặc đổ ra đánh, giết hại mất nhiá»u. Quý Ly trốn chạy vá» kinh để ngÆ°á»i tỳ tÆ°á»›ng là Phạm Khả VÄ©nh, và tÆ°á»›ng quân là Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng chống nhau vá»›i giặc ở Ngu Giang. Bá»n Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng thấy quân mình yếu thế, giả tảng bà y cá» già n thuyá»n ra rồi đến đêm rút quân vá».
Qua tháng mÆ°á»i má»™t, quân Chiêm lại và o sông Hoà ng gian, Thượng hoà ng sai quan Äô tÆ°á»›ng là Trần Khát Chân 67 Ä‘em binh Ä‘i chống giữ vá»›i giặc. Trần Khát Chân khóc và lạy rồi ra Ä‘i, Thượng hoà ng cÅ©ng khóc. Xem thế thì biết vua tôi nhà Trần, bấy giá» lấy quân Chiêm thà nh là m khiếp sợ lắm.
Trần Khát Chân Ä‘em quân đến Hoà ng Giang xem không có chá»— nà o đóng quân được tiện lợi, bèn rút vỠđóng ở sông Hải Triá»u (ở và o địa pháºn Huyện HÆ°ng Nhân, tỉnh Thái Bình và huyện Tiên Lữ, tỉnh HÆ°ng Yên, tức là ở sông Luá»™c).
Äến tháng giêng năm canh ngá» (1390) Chế Bồng Nga Ä‘i thuyá»n đến xem hình thế quân của Trần Khát Chân. Bấy giá» có thằng đầy tá»› của Chế Bồng Nga có tá»™i, sợ phải giết, chạy sang hà ng vá»›i Trần Khát Chân. Nhân khi Chế Bồng Nga Ä‘em hÆ¡n 100 chiếc thuyá»n đến gần trại của quân nhà Trần đóng, tên đầy tá»› ấy chỉ cái thuyá»n của Chế Bồng Nga cho Khát Chân. Khát Chân má»›i truyá»n lấy súng bắn và o thuyá»n ấy. Chế Bồng Nga trúng phải đạn chết.
Quan quân đổ ra đánh, quân Chiêm thấy quốc vÆ°Æ¡ng chết Ä‘á»u bá» chạy cả. Quan quân đánh Ä‘uổi rồi cắt lấy đầu Chế Bồng Nga Ä‘em vá» dâng triá»u đình. Thượng Hoà ng thấy đầu Chế Bồng Nga, tá»± và mình nhÆ° Hán Cao Tổ thấy đầu Hạng VÅ©, rất là vui vẽ. Äoạn rồi định công thưởng tÆ°á»›c các tÆ°á»›ng sÄ©.
TÆ°á»›ng Chiêm Thà nh là La Khải Ä‘em xác Chế Bồng Nga há»a táng xong rồi, dem quân trở vá» nÆ°á»›c, chiếm lấy ngôi vua Chiêm Thà nh. Hai ngÆ°á»i con Chế Bồng Nga phải chạy sang hà ng An Nam, Ä‘á»u được phong tức hầu cả.
3. Lê Quý Ly Chuyên Quyá»n.
Từ khi giặc Chiêm đã yên, Lê Quý Ly cà ng ngà y cà ng kiêu hãnh. Bao nhiêu những ngÆ°á»i mà không tòng phục mình thì xui Thượng hoà ng giết Ä‘i; hoà ng tá», thân vÆ°Æ¡ng Ä‘á»u bị giết hại. Mà Thượng hoà ng thì cứ tin Quý Ly má»™t cách lạ lùng. SÄ© phu có ngÆ°á»i dâng sá»› tâu vá»›i Thượng hoà ng rằng Quý Ly có ý muốn dòm cÆ¡ nghiệp nhà Trần, thì Thượng hoà ng lại Ä‘Æ°a sá»› cho Quý Ly xem, cho nên những ngÆ°á»i trung thần không ai nói năng gì nữa.
Uy quyá»n của Quý Ly má»™t ngà y má»™t to, vây cánh má»™t ngà y má»™t nhiá»u, Thượng hoà ng sau tỉnh dần dần lại biết lấy là m sợ, nhÆ°ng đã cháºm lắm rồi, thế không sao được nữa; má»›i bắt ngÆ°á»i vẽ cái tranh tứ phụ cho Quý Ly. Trong tranh ấy vẽ ông Chu công giúp vua Thà nh VÆ°Æ¡ng, ông Hoắc Quang giúp vua Chiêu Äế, ông Gia Cát Lượng giúp vua Háºu Chủ, ông Tô Hiến Thà nh giúp vua Lý Cao Tông, rồi bảo Quý Ly rằng nhà ngÆ°Æ¡i giúp con trẫm cÅ©ng nên nhÆ° thế. Má»™t hôm Thượng hoà ng gá»i Quý Ly và o trong Ä‘iện mà bảo rằng: "Nhà ngÆ°Æ¡i là thân tá»™c, cho nên bao nhiêu việc nÆ°á»›c, trẫm Ä‘á»u ủy thác cho cả; nay quốc thế suy nhược, trẫm thì già rồi; ngà y sau con trẫm có nên giúp thì giúp, không thì nhà ngÆ°Æ¡i tá»± là m lấy". Thượng hoà ng bắt chÆ°á»›c câu ấy của ông LÆ°u Bị nói vá»›o ông Khổng Minh ngà y trÆ°á»›c, tưởng để mua chuá»™c được lòng Quý Ly.
Quý Ly cởi mÅ©, khấu đầu khóc lóc mà thá» rằng: "Nếu hạ thần không hết lòng, hết sức giúp nhà vua, thì trá»i tru đất diệt. Vả ngà y trÆ°á»›c Linh Äức VÆ°Æ¡ng (tức là Phế Äế) có lòng là m hại, nếu không có uy linh của bệ hạ, thì nay đã ngáºm cÆ°á»i dÆ°á»›i đất, còn đâu ngà y nay nữa mà mà i thân nghiá»n cốt để báo Ä‘á»n vạn nhất! Váºy hạ thần đâu có ý gì khác, xin bệ hạ tá» lòng ấy cho và đừng lo gì ! "
VI. Lê Quý Ly MÆ°u Sá»± Thoán Äoạt
Nghệ Tông mất rồi, Quý Ly lên là m Phụ ChÃnh Thái SÆ° và o ở trong Ä‘iện, dịch thiên Vô Dáºu ra chữ Nôm để dạy vua và bắt ngÆ°á»i ta gá»i là Phụ ChÃnh Cai Giáo Hoà ng Äế.
Từ đấy Quý Ly cứ chuyên là m má»i việc để chá»±c Ä‘Æ°á»ng thoán Ä‘oạt. Việc trong nÆ°á»›c, Quý Ly xếp đặt lại cả, hoặc để mua chuá»™c lấy những ngÆ°á»i vây cánh.
1. Việc Tà i ChÃnh.
Quý Ly đặt ra má»™t cách là m tiá»n giấy để thu tiá»n của dân: Tá» giấy ăn 10 đồng, thì vẽ cây rêu bể; ăn 30 đồng thì vẽ cái sóng; ăn má»™t tiá»n, thì vẽ đám mây; hai tiá»n thì vẽ con rùa; ba tiá»n thì vẽ con lân; năm tiá»n thì vẽ con phượng; má»™t quan thì vẽ con rồng. Há»… ai là m giấy giả thì phải tá»™i chém. Khi đã có dấu đóng rồi thì phát ra bắt dân phải tiêu, còn bao nhiêu tiá»n đồng thì thu ná»™p nhà vua; ai mà dấu giếm thì phải tá»™i nhÆ° là tá»™i là m giấy giả váºy.
Việc ruá»™ng đất thì khi trÆ°á»›c những nhà tôn thất cứ sai đầy tá»› ra chá»— đất bồi ở ngoà i bể, đắp đê để má»™t và i năm cho hết nÆ°á»›c mặn, rồi khai khẩn thà nh ruá»™ng, để tÆ° trang. Nay Quý Ly láºp lệ rằng trừ những báºc đại vÆ°Æ¡ng, công chúa ra, thì những ngÆ°á»i thứ dân không được có hÆ¡n 10 mẫu, ai có thừa ra thì phải Ä‘Æ°a ná»™p quan, và ai có tá»™i thì được phép lấy ruá»™ng mà chuá»™c tá»™i.
2. Việc Há»c Hà nh.
TÆ° trÆ°á»›c thì phép thi không có định văn thể; bây giỠđịnh lại là m tứ trÆ°á»ng văn thể và bá» thi ám tả; nhất trÆ°á»ng là m bà i kinh nghÄ©a; nhị trÆ°á»ng là m bà i thi phú; tam trÆ°á»ng là m chiếu, chế, biểu; tứ trÆ°á»ng là m bà i văn sách. Còn nhÆ° kỳ thi, thì năm trÆ°á»›c thi HÆ°Æ¡ng, năm sau thi Há»™i, ai đã trúng Há»™i thì và o thi má»™t bà i văn sách nữa để định cao thấp.
Những quan là m giáo chức ở các lá»™, phủ, châu thì được cấp ruá»™ng; nhÆ° ở các lá»™ thì có quan đốc há»; ở phủ và châu lá»›n thì các quan giáo thụ được ruá»™ng 15 mẫu, ở phủ và châu vừa thì được 12 mẫu, ở phủ và châu nhá» thì được 10 mẫu.
3. Việc Cai Trị.
Ở trong triá»u thì Quý Ly định lại phẩm phục của các quan; nhất phẩm mặc áo sắc tÃa; nhị phẩm sắc Ä‘á»; tam phẩm sắc hồng; tứ phẩm sắc lục; ngÅ© lục, thất phẩm sắc biếc; bát, cá»u phẩm sắc sanh; vô phẩm và hoằng nô 68 sắc trắng.
Ở ngoà i thì cải các lá»™ là m trấn, và đặt thêm quan chức ở lá»™, phủ, v.v.... Thanh Hóa đổi ra Thanh Äô Trấn; Quốc Oai là Quảng Oai Trấn; Äà Giang Lá»™ là Thiên HÆ°ng Trấn; Nghệ An Lá»™ là Lâm An Trấn; Trà ng An Lá»™ là Thiên Quan Trấn; Diá»…n Châu Lá»™ là Vá»ng Giang Trấn; Lạng SÆ¡n Phủ là Lạng SÆ¡n Trấn; Tân Bình Phủ là Tây Bình Trấn. Và bá» các ti xã, chỉ để quản giáp nhÆ° cÅ© mà thôi.
Ở các lá»™, phủ, châu, huyện thì đặt lại quan chức. Lá»™ thì đặt chánh phó An phủ sứ; phủ thì đặt chánh phó Trấn Phủ Sứ; châu thì đặt Thông phán, Thiêm phán; huyện thì đặt LÄ©nh Úy, Chủ Bạ. Lá»™ coi phủ coi châu, châu coi huyện. Lá»™ nà o cÅ©Ng phải có má»™t táºp sổ sách vá» những việc Ä‘inh, Ä‘iá»n, kiện tụng, đến cuối năm thì đệ vá» Kinh để kê cứu.
4. Láºp Tây Äô.
Quý Ly định dá»i Kinh Äô và o Thanh Hóa cho dá»… Ä‘Æ°á»ng thoán Ä‘oạt, bèn sai quan và o xây thà nh Tây Äô ở Ä‘á»™ng Yên Tôn (nay còn di tÃch ở xã Yên Tôn, huyện VÄ©nh Lá»™c, tục gá»i là Tây Giai). Äến năm bÃnh tà (1396) Quý Ly bắt Thuáºn Tông phải dá»i kinh vá» Tây Äá»™ Qua tháng ba năm sau, Quý Ly láºp mÆ°u cho ngÆ°á»i đạo sÄ© và o trong cung xui Thuáºn Tông nhÆ°á»ng ngôi mà đi tu tiên. Thuáºn Tông phải nhÆ°á»ng ngôi cho con, rồi Ä‘i tu tiên ở cung Bảo Thanh tại núi Äại Lại (thuá»™c huyện VÄ©nh Lá»™c, Thanh Hóa).
5. Sá»± Phế Láºp: Trần Thiếu Äế (1398 - 1400).
Quý Ly bắt Thuáºn Tông nhÆ°á»ng ngôi rồi, láºp Thái Tá» là Ãn lên là m vua. Thái tá» bấy giá» má»›i có 3 tuổi, tức là Thiếu Äế, niên hiệu là Kiến Tân.
Lê Quý Ly là m phụ chÃnh tá»± xÆ°ng là m Khâm Äức HÆ°ng Liệt Äại VÆ°Æ¡ng, rồi sai ngÆ°á»i giết Thuáºn Tông Ä‘i.
Bấy giá» triá»u đình có những ngÆ°á»i nhÆ° là Thái Bảo Trần Nguyên Hảng, Thượng tÆ°á»›ng quân là Trần Khát Chân láºp há»™i để mÆ°u trừ Quý Ly, chẳng may sá»± lá»™ ra, bị giết đến hÆ¡n 370 ngÆ°á»i 69 .
Lê Quý Ly lại xÆ°ng là Quốc Tổ ChÆ°Æ¡ng Hoà ng, ở cung Nhân Thá», ra và o dùng nghi vệ của Thiên Tá». Äến tháng hai năm canh thìn (1400) Quý Ly bá» Thiếu Äế rồi tá»± xÆ°ng là m vua thay ngôi nhà Trần.
Nhà Trần là m vua nÆ°á»›c Nam ta kể từ Trần Thái Tông đến Trần Thiếu Äế, vá»›i 12 ông vua, được 175 năm, công việc trong nÆ°á»›c sá»a sang được nhiá»u, chÃnh trị luáºt lệ Ä‘á»u chỉnh đốn lại, há»c hà nh thi cá» thì mở mang rá»™ng thêm ra. Lại chống vá»›i nhà Nguyên giữ được giang sÆ¡n, lấy đất Chiêm Thà nh mở thêm bá» cõi, tháºt là có công vá»›i nÆ°á»›c Nam. NhÆ°ng chỉ có Ä‘iá»u luân thÆ°á»ng trong nhà thì báºy: cô cháu, anh em, trong há» cứ lấy lẫn nhau, tháºt là trái vá»›i thế tục.
Còn nhÆ° cÆ¡ nghiệp nhà Trần xiêu đổ là tại vua Duệ Tông và vua Nghệ Tông. Dụ Tông thì hoang chÆ¡i, không chịu lo gì đến việc nÆ°á»›c và lại là m loạn cả cÆ°Æ¡ng ká»· để đến nổi dân nghèo nÆ°á»›c yếu. Nghệ Tông thì không biết phân biệt hiá»n gian để kẻ quyá»n thần được thế là m loạn, thà nh ra tá»± mình nối giáo cho giặc, tá»± mình là m hại nhà mình váºy.
--------------
62 Khi quân nhà Trần đánh được quân nhà Nguyên, có bắt được má»™t tên hát bá»™i là Lý Nguyên Cát, sau nó ở lại nÆ°á»›c ta lấy cổ truyện mà đặt thà nh bà i tuồng, rồi dạy ngÆ°á»i mình hát. Khi con hát ra là m trò thì mặc áo gấm, áo vóc, theo nhịp Ä‘Ã n nhịp trống mà hát. Sá»± hát tuồng của Việt Nam bắt đầu từ đấy.
63 Thà nh Äồ Bà n bây giá» hãy còn di tÃch ở huyện Tuy Viá»…n, tỉnh Khánh Hòa.
64 Äá»— Tá» Bình trÆ°á»›c Ä‘i đánh Chiêm Thà nh có tá»™i phải Ä‘Ã y Ä‘i là m lÃnh. Nay không biết là m thế nà o đã được phục chức.
65 Trần Nguyên Äán là cháu tằng tôn Trần Quang Khải.
66 Hoà ng Giang là khúc sông Hồng Hà ở vỠhuyện Nam Xang, Hà Nam.
67 Trần Khát Chân là dòng dõi Trần Bình Trá»ng
68 Hoằng Nô là đầy tớ nhà quan.
69 Nay ở Thanh Hóa có nhiá»u nÆ¡i là m Ä‘á»n thá» Trần Khát Chân.
|
10-09-2008, 03:23 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 11
Nhà Hồ
( 1400 - 1407 )
I. Hồ Quý Ly
II. Hồ Hán Thương
1. Việc võ bị
2. Sự sưu thuế
3. Việc há»c hà nh
4. Việc giao thiệp với Chiêm Thà nh
5. Việc giao thiệp với nhà Minh
6. Nhà Minh đánh hỠHồ
7. Thà nh Äa Bang thất thủ
8. Tráºn Má»™c Phà m Giang
9. Tráºn Hà m Tá» Quan
10. HỠHồ phải bắt
I. Hồ Quý Ly(1400)
Niên-hiệu: Thánh Nguyên
Quý Ly bá» Thiếu Äế, nhÆ°ng vị tình cháu ngoại cho nên không giết, chỉ giáng xuống là m Bảo Ninh Äại VÆ°Æ¡ng, rồi tá»± xÆ°ng là m đế, đổi há» là Hồ. Nguyên há» Hồ là dòng dõi nhà Ngu bên Tà u, cho nên Quý Ly đặt quốc hiệu là Äại Ngu.
Bấy giá» vua Chiêm Thà nh là La Khải má»›i mất, con là Ba ÄÃch Lại má»›i nối nghiệp, Quý Ly nhân dịp ấy sai tÆ°Æ¡ng là Äá»— Mãn là m thủy quân đô tÆ°á»›ng, Trần Tùng là m bá»™ quân đô tÆ°á»›ng lÄ©nh 15 vạn quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. NhÆ°ng Trần Tùng Ä‘em quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng núi sang gần đất Chiêm Thà nh, cách thủy quân xa, hai bên không tiếp ứng được nhau, thà nh ra bá»™ quân thiếu lÆ°Æ¡ng phải rút vá». Trần Tùng vá» phải tá»™i, Ä‘Ã y ra là m lÃnh.
Quý Ly là m vua chÆ°a được má»™t năm, muốn bắt chÆ°á»›c tục nhà Trần, nhÆ°á»ng ngôi cho con là Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng rồi là m Thái Thượng Hoà ng để cùng coi việc nÆ°á»›c.
II. Hồ Hán Thương(1401 - 1407)
Niên-hiệu: Thiệu Thà nh (1401 - 1402)
Khai Äại (1403 - 1407)
1. Việc Võ Bị.
Hồ Quý Ly đã nhÆ°á»ng ngôi rồi, nhÆ°ng việc gì cÅ©ng quyết Ä‘oán ở mình cả. Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng chỉ là m vua lấy vì mà thôi.
Nhà Hồ không là m vua được bao lâu, nhÆ°ng mà công việc sá»a sang cÅ©ng nhiá»u. TrÆ°á»›c hết Hồ Quý Ly chỉnh đốn việc võ bị: bá» ngoà i tuy lấy lá»… mà đối đãi vá»›i nhà Minh, nhÆ°ng vẫn biết nhà Minh có ý muốn dòm đất An Nam, cho nên thÆ°á»ng cứ há»i các quan rằng: " Ta là m thế nà o cho có 100 vạn quân để đánh giặc Bắc ?" Bèn láºp ra há»™ tịch bắt ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c cứ hai tuổi trở lên thì phải biên và o sổ, ai mà ẩn láºu thì phải phạt. Äến lúc há»™ tịch là m xong rồi, số ngÆ°á»i từ 15 tuổi đến 60 tuổi hÆ¡n gấp mấy phần lúc trÆ°á»›c. Từ đó số quân lại thêm ra được nhiá»u.
Còn nhÆ° thủy binh để giữ mặt sông, mặt bể thì Quý Ly bắt là m những thuyá»n lá»›n ở trên có sà n Ä‘i, ở dÆ°á»›i thì để cho ngÆ°á»i chèo chống, tháºt tiện cho sá»± chiến đấu.
Quý Ly lại đặt ra bốn kho để chứa đồ quân khà và bắt những ngÆ°á»i xảo nghệ và o là m những đồ khà giá»›i.
Ở các cá»a bể và những chá»— hiểm yếu ở trong sông lá»›n Ä‘á»u bắt lấy gá»— đóng cá»c để ngá»± bị quân giặc.
Việc quân chế thì nam bắc phân ra là m 12 vệ, đông tây phân ra 8 vệ. Má»—i vệ có 18 Ä‘á»™i, má»—i Ä‘á»™i có 18 ngÆ°á»i. Äại quân thì có 30 Ä‘á»™i, trung quân thì có 20 Ä‘á»™i. Má»—i doanh có 15 Ä‘á»™i, má»—i Ä‘oà n có 10 Ä‘á»™i. Còn những cấm vệ, thì chỉ có 5 Ä‘á»™i, có má»™t ngÆ°á»i đại tÆ°á»›ng thống lÄ©nh cả.
2. Việc Sưu Thuế.
Những thuyá»n Ä‘i buôn bán Ä‘á»u phải chịu thuế cả. Những thuyá»n hạng nhất má»—i chiếc phải 5 quan, hạng nhì 4 quan, hạng ba 3 quan.
Thuế Ä‘iá»n thì ngà y trÆ°á»›c nhà Trần đánh thuế ruá»™ng tÆ° má»—i mẫu ba thăng thóc, ruá»™ng dâu má»—i mẫu hoặc 9 quan, hoặc 7 quan. Thuế Ä‘inh thì má»—i ngÆ°á»i phải đóng 3 quan. Nay nhà Hồ định lại: ruá»™ng tÆ° Ä‘iá»n thì phải đóng 5 thăng; còn ruá»™ng dâu thì chia ra là m 3 hạng: hạng nhất 5 quan, hạng nhì 4 quan, hạng ba 3 quan. Thuế Ä‘inh thì lấy ruá»™ng là m ngạch: ai có 2 mẫu 6 sà o trở lên thì phải đóng 3 quan, ai có kém số ấy được giảm bá»›t, ai không có ruá»™ng, và những ngÆ°á»i cô nhi quả phụ thì được tha thuế.
3. Việc Há»c Hà nh.
Việc há»c hà nh, thi cá» Ä‘á»u sá»a sang lại, lấy toán há»c đặt thêm ra má»™t trÆ°á»ng nữa, nghÄ©a là trong những khoa thi, có đặt thêm ra má»™t kỳ thi toán pháp. Còn những cách thi, thì những ngÆ°á»i đã Ä‘á»— hÆ°Æ¡ng thi, sang năm sau phảI và o bá»™ Lá»… thi lại, ai Ä‘á»— thì má»›i được tuyển bổ, rồi qua năm sau nữa thì lại thi há»™i, bấy giá» có Ä‘á»—, thì má»›i được là Thái Há»c Sinh.
Nhà Hồ lại sá»a hình luáºt, và đặt ra y tỳ để coi việc thuốc thang.
4. Việc Giao Thiệp Với Chiêm Thà nh.
Năm nhâm ngá» (1402) tÆ°á»›ng nhà Hồ là Äá»— Mãn Ä‘em quân sang đánh Chiêm Thà nh. Vua nÆ°á»›c ấy là Ba ÄÃch Lại sai cáºu là Bồ Äiá»n sang dâng đất Chiêm Äá»™ng (phủ Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam) để xin bãi binh. Quý Ly lại bắt phải dân đất Cổ Lụy (Quảng NghÄ©a) rồi phân đất ra là m châu Thăng, Châu Hoa, châu TÆ°, châu NghÄ©a, và đặt quan An Phủ Sứ để cai trị bốn châu ấy. Lại bắt những dân có của mà không có ruá»™ng ở các bá»™ khác Ä‘em vợ con và o ở để khai khẩn đất những châu ấy, bởi vì khi vua Chiêm nhÆ°á»ng đất Chiêm Äá»™ng và Cổ Lụy, ngÆ°á»i Chiêm Ä‘á»u bỠđất mà đi cả.
Năm quý mùi (1403) nhà Hồ lại muốn lấy những đất Bạt Äạt Gia, Hắc Bạch, và Sa Ly Nha vá» phÃa nam những đất đã nhÆ°á»ng năm trÆ°á»›c, bèn sai Phạm Nguyên Khôi và Äá»— Mãn Ä‘em thủy bá»™ cả thảy 20 vạn quân sang đánh Chiêm Thà nh. Quân nhà Hồ và o vây thà nh Äồ Bà n hÆ¡n má»™t tháng trá»i mà đánh không đổ, lÆ°Æ¡ng thá»±c hết cả, phải rút quân vá». Lần nà y hao binh tổn tÆ°á»›ng mà không có công trạng gì.
5. Việc Giao Thiệp Với Nhà Minh.
Khi Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng má»›i lên ngôi, thì cho sứ sang nhà Minh nói dối rằng: vì chÆ°ng dòng dõi nhà Trần không còn ngÆ°á»i nà o nữa, cho nên cháu ngoại lên thay để quyá»n lý việc nÆ°á»›c.
Äến khi vua Thái Tổ nhà Minh mất, Hoà ng Thái Tôn lên ngôi tức là vua Huệ Äế. Bấy giá» hoà ng thúc là Yên VÆ°Æ¡ng Lệ, đóng ở Yên Kinh, quyá»n to thế mạnh, có ý tranh ngôi của cháu, bèn khởi binh đánh lấy Kim Lăng, rồi lên là m vua, tức là vua Thà nh Tổ, đóng đô ở Yên Kinh (Bắc Kinh).
Khi Thà nh Tổ dẹp xong dÆ° đảng nhà Nguyên ở phÃa bắc rồi, có ý muốn sang lấy nÆ°á»›c An Nam, cho nên nhân khi Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng sai sứ sang xin phong, vua Thà nh Tổ sai quan là DÆ°Æ¡ng Bá»™t sang xem hÆ° thá»±c thể nà o. Hồ Quý Ly bèn bắt những quan viên phụ lão là m tá» khai nói y nhÆ° lá»i sứ An Nam dã sang nói. Vì thế cho nên Thà nh Tổ không có cá»› gì mà từ chối, phải phong cho Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng.
Äến năm giáp thân (1404) có Trần Khang ở mạn Lão Qua Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Vân Nam sang Yên Kinh, đổi tên là Trần Thiêm Bình, xÆ°ng là con vua Nghệ Tông rồi kể rõ sá»± tình Hồ Quý Ly tiếm nghịch. Vua Thà nh Tổ nhà Minh sai quan ngá»± sá» Lý Ỷ sang tra xét việc ấy. Lý Ỷ vá» tâu quả tháºt là há» Hồ là m Ä‘iá»u thoán Ä‘oạt.
Từ đấy nhà Minh muốn mượn tiếng đánh Hồ để lấy đất An Nam. Ở bên nà y cha con hỠHồ cũng biết ý ấy, hết sức tìm cách chống giữ.
Năm ất dáºu (1405) nhà Minh sai sứ sang đòi đất Lá»™c Châu. TrÆ°á»›c Hồ Quý Ly đã không chịu, sau phải cắt ra 59 thôn ở Cổ Lâu nhÆ°á»ng cho Tà u.
Tuy váºy nhà Minh vẫn cứ cứ trách nhà Hồ là m Ä‘iá»u tiếm nghịch. Sứ nhà Hồ sang Tà u thì nhà Minh giữ lại, không cho ai vá», lại cho ngÆ°á»i sang An Nam dò xem sÆ¡n xuyên đạo lá»™ hiểm trở thế nà o, để liệu Ä‘Æ°á»ng tiến binh.
Há» Hồ biết thế nà o rồi quân Minh cÅ©ng sang đánh, bèn sai đắp thà nh Äa Bang (bây giỠở xã Cổ Pháp, huyện Tiên Phong, tỉnh SÆ¡n Tây), bắt lấy gá»— đóng cá»c ở sông Bạch Hạc để chặn Ä‘Æ°á»ng quân Minh sang, và chia các vệ quân ở Äông Äô ra giữ má»i Ä‘Æ°á»ng hiểm yếu. Äoạn rồi há»™i cả ná»™i ngoại bách quan văn võ lại bà n việc nên đánh hay là nên hòa. NgÆ°á»i thì bà n đánh, ngÆ°á»i thì bà n hòa, nhÆ°ng Quý Ly nhất định đánh.
Từ khi Lý Ỷ trở vá» Tà u, nhà Hồ cho sứ sang dâng biểu tạ tá»™i, và xin rÆ°á»›c Trần Thiêm Bình vá». Vả bấy giá» Thiêm Bình cứ kêu van vá»›i vua nhà Minh, xin cho Ä‘em binh sang đánh báo thù, vì váºy năm BÃnh Tuất (1406) Minh Thà nh Tổ sai đốc tÆ°á»›ng là Hà n Quan và bá»n Hoà ng Trung dẫn 5000 quân Ä‘Æ°a Thiêm Bình vá» nÆ°á»›c.
Khi Hồ Quý Ly được tin ấy, liá»n sai tÆ°á»›ng lên đón ở cá»a Chi Lăng, đánh quân Minh, bắt được Thiêm Bình Ä‘em vá» giết Ä‘i. Äoạn rồi biết quân Minh tất lại sang, má»™t mặt cho sứ sang biện bạch việc Thiêm Bình nói dối, và xin theo lệ tiếng cống nhÆ° cÅ©, má»™t mặt cho những công hầu được quyá»n má»™ những ngÆ°á»i Ä‘Ã o vong là m lÃnh, đặt thiên há»™, bách há»™ để là m quản những lÃnh má»™ ấy. Và ở các cá»a sông thì đóng cừ lại, để giữ quân giặc ở mặt bể và o. Vá» phÃa nam ngạn sông Nhị Hà (tức là sông Hồng Hà ) thì đóng cừ dà i hÆ¡n 700 dặm. Lại sai dân ở Bắc Giang và Tam Äái sang là m nhà sẵn ở phÃa nam sông lá»›n để phòng khi giặc đến, thì bá» sang bên nà y mà ở.
6. Nhà Minh Äánh Há» Hồ.
Vua nhà Minh trÆ°á»›c đã cho hoạn quan là Nguyá»…n Toán sang An Nam do thám, biết nÆ°á»›c ta phú thịnh, đã có ý đánh lấy, cho nên thÆ°á»ng cứ tìm chuyện để lấy cá»› dấy binh. Nay nhân việc Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng giết Thiêm Bình, vua Thà nh Tổ má»›i sai Thà nh Quốc Công là Chu Năng là m đại tÆ°á»›ng, Tân Thà nh Hầu là TrÆ°Æ¡ng Phụ, Tây Bình Hầu là Má»™c Thạnh, là m tả hữu phó tÆ°á»›ng, Phong Thà nh Hầu là Lý Bân, Vân DÆ°Æ¡ng Bá là Trần Húc là m tả hữu tham tÆ°á»›ng, chia binh ra là m hai đạo sang đánh An Nam.
Khi quân nhà Minh đến Long Châu thì đại tướng Chu Năng chết, phó tướng Trương Phụ lên thay.
Äạo quân của TrÆ°Æ¡ng Phụ ở Quảng Tây Ä‘i từ đất Bằng TÆ°á»ng sang đánh lấy cá»a Ba Lụy, tức Nam Quan bây giá», rồi tiến sang phÃa tây bắc vá» mé sông Cái 70 . Còn đạo quân của Má»™c Thạnh ở Vân Nam theo Ä‘Æ°á»ng Mông Tá»± sang đánh lấy cá»a Phú LÄ©nh ( thuá»™c tỉnh Tuyên Quang) rồi tiến sang đến sông Thao. Cả hai đạo há»™i ở Bạch Hạc, đóng đồn ở bá» sông phÃa bắc.
Tuy rằng nhà Hồ trÆ°á»›c đã phòng bị, nhÆ°ng mà tÆ°á»›ng nhà Minh biết rằng ngÆ°á»i An Nam không phục há» Hồ, bèn là m hịch kể tá»™i há» Hồ, và nói rằng quân Tà u sang là để láºp dòng dõi nhà Trần lên, cứu cho dân khá»i sá»± khổ sở. TrÆ°Æ¡ng Phụ sai viết hịch ấy và o những mảnh ván nhá» bá» xuống sông, trôi đến đâu, quân sÄ© An Nam bắt được, nhiá»u ngÆ°á»i không đánh và theo hà ng quân Minh; vì thế cho nên quân Minh Ä‘i đến đâu đánh được đến đấy. Quân Hồ phải lui vá» giữ thà nh Äa Bang.
Ở chá»— thà nh Äa Bang, quân Hồ láºp đồn ải liên tiếp ở phÃa nam sông Thao và sông Cái tức là dá»c sông Hồng Hà , rồi đóng cá»c cắm ở giữa sông, thuyá»n bè không Ä‘i lại được, có ý để cho quân Minh má»i mệt rồi sẽ đánh.
7. Thà nh Äa Bang thất thủ.
Quân Minh tiến lên mặt có thà nh Äa Bang ngăn trở. Má»™c Thạnh má»›i bà n vá»›i TrÆ°Æ¡ng Phụ rằng: "Má»i nÆ¡i đồn An Nam đóng gần bá» sông, quân sang không được, còn thà nh Äa Bang thì lÅ©y cao hà o sâu, nhÆ°ng ở đằng trÆ°á»›c có bãi cát, quân có thể sang đấy được, vả ta có đồ chiến cụ, nếu đánh thì tất thà nh ấy phải đổ". TrÆ°Æ¡ng Phụ bèn hạ lệnh rằng: "Quân kia trông cáºy có thà nh nà y, mà ta láºp công cÅ©ng ở đó; há»… quân sÄ© ai lên được trÆ°á»›c thì có thưởng to !" Rồi ngay đêm hôm ấy đốt lá»a thổi tù và là m hiệu, TrÆ°Æ¡ng Phụ, Hoà ng Trung đánh mặt tây bắc, Má»™c Thạnh, Trần Tuấn đánh mặt đông nam, dùng thang vân thê để lên thà nh; quân Hồ đánh không được phải lui và o thà nh, đến sáng hôm sau Ä‘Ã o thà nh cho voi ra đánh. Quân Minh vẽ sÆ° tá» trùm lên ngá»±a rồi xông và o và dùng súng bắn hăng lắm, voi sợ chạy trở và o, quân Minh theo sau voi chạy ồ và o thà nh, quân Hồ thua to, phải bá» chạy và o Hoà ng Giang 71 . Quân Minh thừa thế đánh trà n xuống sông Cái, đốt sạch cả các đồn ải, rồi tiến lên đánh lấy Äông Äô (tức là Thăng Long), bắt Ä‘Ã n bà con gái, cÆ°á»›p lấy của cải. Bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ tÃch trữ lÆ°Æ¡ng thá»±c, đặt quan là m việc, định kế ở lâu dà i.
8. Tráºn Má»™c Phà m Giang.
Qua tháng ba năm đinh hợi (1407) Mộc Thạnh biết rằng con trưởng Hồ Quý Ly là Hồ Nguyên Trừng đóng ở Hoà ng Giang, bèn đem thủy lục cùng tiến lên đến hạ trại ở sông Mộc Phà m (ở là ng Mộc Phà m, huyện Phú Xuyên tiếp với Hoà ng Giang).
Hồ Nguyên Trừng Ä‘em 30 chiếc thuyá»n ra đánh bị quân Má»™c Thạnh ở hai bên bá» sông đánh ụp lại. Nguyên Trừng thua chạy vá» cá»a Muá»™n Hải (ở Giao Thủy, Nam Äịnh). Bấy giá» tÆ°á»›ng nhà Hồ là Hồ Äá»— và Hồ Xạ cÅ©ng bá» bến Bình Than 72
(ở là ng Trần Xá, huyện Chà Linh, Hải DÆ°Æ¡ng) chạy vá» cá»a Muá»™n Hải để cùng vá»›i Nguyên Trừng tìm kế phá giặc; nhÆ°ng quân Minh sá»±c đến, lại bá» chạy ra giữ cá»a Äại An (thuá»™c phủ NghÄ©a HÆ°ng bây giá»).
Quân Minh ở Muá»™n Hải phải bệnh, lui vỠđóng ở bến Hà m Tá», để đợi quân Hồ lên sẽ đánh.
Bá»n Hồ Nguyên Trừng rÆ°á»›c Quý Ly và Hán ThÆ°Æ¡ng ở Tây Äô ra, rồi Ä‘em quân lên Hoà ng Giang để chống giữ vá»›i giặc.
9. Tráºn Hà m Tá» Quan.
Quân Hồ bấy giá» cả thủy và bá»™ được 7 vạn, giả xÆ°ng là 21 vạn, rồi phân quân bá»™ ra là m hai đạo Ä‘i men hai bên sông, quân thủy Ä‘i giữa, tiến lên Hà m Tá» Quan. Vừa Ä‘i đến nÆ¡i bị quân Minh hai mặt xông lại mà đánh, quân bá»™ của nhà Hồ Ä‘Æ°Æ¡ng không nổi, bá» chạy cả, phần thì hà ng giặc, phần thì chạy xuống xông chết Ä‘uối. Còn thủy quân thì chạy thoát được, nhÆ°ng bao nhiêu thuyá»n lÆ°Æ¡ng thì đắm mất cả.
Bấy giỠcó quan An Phủ Sứ Bắc Giang tên là Nguyễn Hy Chu bị quân Minh bắt được, không chịu hà ng phải giết.
Hồ Quý Ly và Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a bá»n liêu thuá»™c chạy ra bể, rồi vá» Thanh Hóa, và o đến Lá»—i Giang (tức là Mã Giang) gặp quân Minh Ä‘uổi đến, quân Hồ không đánh mà tan. TÆ°á»›ng nhà Hồ là Ngụy Thức thấy thế nguy cấp lắm, bảo Quý Ly rằng: " NÆ°á»›c đã mất, là m ông vua không nên để cho ngÆ°á»i ta bắt được, xin Bệ Hạ tá»± đốt mà chết Ä‘i còn hay hÆ¡n ! " Quý Ly giáºn lắm, bắt Ngụy Thức chém rồi chạy và o Nghệ An.
10. HỠHồ Phải Bắt.
TrÆ°Æ¡ng Phụ, Má»™c Thạnh biết là Quý Ly chạy và o Nghệ An, bèn Ä‘em binh Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™ Ä‘uổi theo, lại sai Liá»…u Thăng Ä‘em thủy sÆ° Ä‘i Ä‘uổi mặt thủy. Quý Ly và o đến cá»a Kỳ La (thuá»™c huyện Kỳ Anh, Hà TÄ©nh) bị quân nhà Minh bắt được. Hán ThÆ°Æ¡ng và những con cháu há» Hồ Ä‘á»u bị giặc bắt được cả ở núi Cao Vá»ng. Những quan nhà Hồ, ngÆ°á»i thì ra hà ng, ngÆ°á»i thì bị bắt, ngÆ°á»i thì không chịu nhục nhảy xuống sông tá»± tá».
Nhà Hồ chỉ là m vua được từ năm canh thìn (1400) đến năm đinh hợi (1407), kể vừa 7 năm thì mất.
Xem công việc của Hồ Quý Ly là m thì không phải là má»™t ngÆ°á»i tầm thÆ°á»ng, nhÆ°ng tiếc thay má»™t ngÆ°á»i có tà i kinh tế nhÆ° thế, mà giả sá» cứ giúp nhà Trần cho có thủy chung, thì dẫu giặc Minh có thế mạnh đến đâu Ä‘i nữa, cÅ©ng chÆ°a hầu dá»… đã cÆ°á»›p được nÆ°á»›c Nam, mà mình lại được cái tiếng thÆ¡m để lại nghìn thu. NhÆ°ng vì cái lòng tham xui khiến, há»… đã có thế lá»±c là sinh ra bụng muốn tranh quyá»n, cÆ°á»›p nÆ°á»›c. Bởi thế Hồ Quý Ly má»›i là m sá»± thoán Ä‘oạt, và nhà Minh má»›i có cái cá»› mà sang đánh lấy nÆ°á»›c An Nam. CÅ©ng vì cái cá»› ấy, cho nên lòng ngÆ°á»i má»›i bá» há» Hồ mà đem theo giặc, để đến ná»—i cha con há» Hồ thua chạy, bị bắt, phải Ä‘em thân Ä‘i chịu nhục ở đất nÆ°á»›c ngÆ°á»i!
NhÆ°ng đấy là cái tá»™i là m hại riêng cho má»™t há» Hồ mà thôi, còn cái tá»™i là m mất nÆ°á»›c Nam, thì ai gánh vác cho Quý Ly ? May mà sau có má»™t tay đại anh hùng là vua Lê Thái Tổ hết sức ra tay trong hÆ¡n mÆ°á»i năm trá»i, cứu vá»›t được ngÆ°á»i mình ra khá»i tay quân Tà u, chứ không thì cái khổ là m nô lệ nÆ°á»›c Tà u lại biết mấy mÆ°Æ¡i Ä‘á»i nữa má»›i giải thoát được.
---------------
70 SỠchép là Phú Lương.
71 Hoà ng Giang tức là khúc sông Hồng Hà thuộc vỠhuyện Nam Xang tỉnh Hà Nam.
72 Bến Bình Than là bến đò ngang từ là ng Bình Than, Gia Bình, Bắc Ninh qua sông Thái Bình sang là ng Trần Xá ở hữu ngạn sông Kinh Thầy, thuộc phủ Nam Sách, Hải Dương.
|
10-09-2008, 03:23 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 12
Nhà Háºu Trần
( 1407 - 1413 )
1. Nhà Minh chiếm giữ đất An Nam
2. Giản Äịnh Äế
3. Tráºn Bồ Cô
4. Trần Quý Khoách
5. Trương Phụ trở sang An Nam
6. Hóa Châu thất thủ
1. Nhà Minh Chiếm Giữ Äất An Nam.
Nhà Minh không phải có yêu gì nhà Trần mà sang đánh nhà Hồ, chẳng qua là nhân lấy cái cá»› nhà Trần mất ngôi mà đem binh sang lấy nÆ°á»›c Nam. Lại nhân vì ngÆ°á»i An Nam ta hay có tÃnh á»· lại, có việc gì thì chỉ muốn nhá» ngÆ°á»i, chứ tá»± mình không biết kiên nhẫn, không có cố gắng mà là m lấy. Má»™t ngà y gì nữa mà còn lạ cái lòng hùm beo của ngÆ°á»i Tà u, thế mà há»… khi nà o trong nÆ°á»›c có biến loạn, lại chạy sang van lạy để rÆ°á»›c chúng sang. Khác nà o Ä‘i rÆ°á»›c voi vá» già y mồ váºy.
Dẫu ngÆ°á»i Tà u có lòng vị nghÄ©a mà sang giúp mình nữa thì nghÄ© cÅ©ng chẳng vẻ vang gì cái việc Ä‘i nhá» ngÆ°á»i ta, huống chi kỳ thá»±c thì lúc nà o chúng cÅ©ng chá»±c đánh lừa mình, nhÆ° đánh lừa trẻ con, để bóp cổ mình, thế mà ngÆ°á»i mình vẫn không biết cái dại, là tại là m sao?
Tại là cái nghÄ©a dân vá»›i nÆ°á»›c ta không có mấy ngÆ°á»i hiểu rõ. Nhà nà o là m vua, cho cả nÆ°á»›c là của riêng của nhà ấy; há»… ai lấy mất thì Ä‘i tìm cách lấy lại, lấy không được thì lại Ä‘i nhá» ngÆ°á»i khác lấy lại cho, chứ không nghÄ© đến cái lợi chung trÆ°á»›c cái lợi riêng, cái quyá»n nÆ°á»›c trÆ°á»›c cái quyá»n nhà , thế cho nên mình cứ dại mãi, mà vẫn không biết là dại.
Xem nhÆ° lúc còn nhà Trần, nhà Minh đã có ý lấy đất An Nam, sau nhà Trần mất rồi lại dùng lá»i nói khéo, và lấy tiếng Ä‘iếu phạt Ä‘em binh sang đánh há» Hồ. Äến khi bắt được cha con Hồ Quý Ly rồi, lại bà y kế để chiếm giữ đất An Nam: giả treo bảng gá»i con cháu há» Trần, rồi bắt quan lại và kỳ lão là m tá» khai rằng: Há» Trần không còn ai nữa và đất An Nam vốn là đất Giao Châu ngà y trÆ°á»›c, nay xin đặt quáºn huyện nhÆ° cÅ©.
Nhà Minh lấy cái cá»› giả dối ấy để chiếm giữ lấy nÆ°á»›c Nam, rồi chia đất ra là m 17 phủ là : Giao Châu, Bắc Giang, Lạng Giang, Lạng SÆ¡n, Tân An, Kiến XÆ°Æ¡ng, Phong Hóa, Kiến Bình, Trấn Man, Tam Giang, Tuyên Hóa, Thái Nguyên, Thanh Hóa, Nghệ An, Tân Bình, Thuáºn Hóa, Thăng Hoa, và 5 châu là : Quảng Oai, Tuyên Hóa, Qui Hóa, Gia Bình, Diá»…m Châu.
Còn những nÆ¡i yếu hại thì đặt ra 12 vệ để phòng giữ. Lại đặt ra 3 ti là : Bố ChÃnh Ti, Ãn Sát Ti, Chưởng Äô Ti, và cả thảy ở trong nÆ°á»›c láºp ra 472 nha môn để cai trị, sai quan thượng thÆ° là Hoà ng Phúc coi cả Bố ChÃnh và Ãn Sát Ti; Lữ Nghị chi Chưởng Äô Ti, Hoà ng Trung là m phó.
Vua quan nhà Hồ thì Ä‘á»u phải Ä‘em cả vá» Kim Lăng. Quý Ly vá» bên Tà u phải giam, rồi sau Ä‘Ã y ra là m lÃnh ở Quảng Tây, còn con cháu và các tÆ°á»›ng sÄ© thì được tha cả không phải tá»™i.
Vua nhà Minh lại truyá»n cho TrÆ°Æ¡ng Phụ tìm kiếm những ngÆ°á»i ẩn dáºt ở sÆ¡n lâm, những kẻ có tà i có đức, hay văn há»c rá»™ng, quen việc, hiểu toán pháp, nói năng hoạt bát cùng những ngÆ°á»i hiếu Ä‘á»…, những ngÆ°á»i lá»±c Ä‘iá»n mà mặt mÅ©i khôi ngô, hoặc có gân sức khoẻ mạnh, những ngÆ°á»i thầy đồ, thầy bói, thầy thuốc, v.v.... để Ä‘Æ°a sang Kim Lăng, ban thưởng cho phẩm hà m, rồi cho vá» là m quan phủ, quan châu, hay là quan huyện. Bấy giá» những đồ bôn cạnh tranh nhau mà ra, duy chỉ có và i ngÆ°á»i nhÆ° ông Bùi Ứng Äẩu, ông Lý Tá» Cấu biết liêm sÄ©, không chịu ra là m quan vá»›i nhà Minh.
Công việc xếp đặt đâu và o đấy rồi. Lữ Nghị và Hoà ng Phúc ở lại trấn đất Giao Chỉ, còn Trương Phụ và Mộc Thạnh đem quân vỠTà u, đưa địa đồ An Nam vỠdâng vua nhà Minh.
Bấy giá» tuy rằng nhà Minh đã chiếm giữ đất An Nam, nhÆ°ng con cháu nhà Trần còn có ngÆ°á»i muốn khôi phục nghiệp cÅ©, vả nÆ°á»›c ta còn có nhiá»u ngÆ°á»i không muốn là m nô lệ nÆ°á»›c Tà u, cho nên nhà Háºu Trần lại hÆ°ng khởi lên được mấy năm nữa.
2. Giản Äịnh Äế (1407 - 1409).
Khi trÆ°á»›c TrÆ°Æ¡ng Phụ treo bảng gá»i con cháu nhà Trần là ý giả dối để chá»±c giết hại, cho nên không ai dám ra. Bấy giá» có Giản Äịnh VÆ°Æ¡ng tên là QuÄ©, con thứ vua Nghệ Tông chạy đến Mô Äá»™ (thuá»™c là ng Yên Mô, huyện Yên Mô, Ninh Bình) gặp Trần Triệu CÆ¡ Ä‘em chúng Ä‘i theo, bèn xÆ°ng là Giản Äịnh Hoà ng Äế, để nối nghiệp nhà Trần, đặt niên hiệu là HÆ°ng Khánh.
Giảng Äịnh khởi nghÄ©a chống vá»›i quân Minh, nhÆ°ng vì quân mình là quân má»›i góp nhặt được, đánh không nổi, phải thua chạy và o Nghệ An; bấy giá» có Äặng Tất là quan nhà Trần, trÆ°á»›c đã ra hà ng nhà Minh được là m đại tri châu ở Hóa Châu, nay thấy Giản Äịnh Äế khởi nghÄ©a, liá»n giết quan nhà Minh Ä‘i, rồi Ä‘em quân ra Nghệ An để giúp việc khôi phục. Lại ở đất Äông Triá»u có Trần Nguyệt Hồ cÅ©ng khởi binh đánh quân nhà Minh, nhÆ°ng chẳng được bao lâu mà phải bắt, còn dÆ° đảng chạy và o Nghệ An theo vua Giản Äịnh. Vì váºy cho nên quân thế của Giản Äịnh má»›i mạnh lên. Ông Äặng Tất lại giết được hà ng tÆ°á»›ng nhà Minh là Phạm Thế Căng ở cá»a Nháºt Lệ. Lúc bấy giỠđất An Nam từ Nghệ An trở và o lại thuá»™c vá» nhà Trần.
3. Tráºn Bô Cô.
Tháng chạp năm máºu tý (1408) Giản Äịnh Äế há»™i tất cả quân Thuáºn Hóa, Tân Bình, Nghệ An, Diá»…n Châu, Thanh Hóa, rồi tiến ra đánh Äông Äô. Quân ra đến TrÆ°á»ng SÆ¡n (Ninh Bình) thì các quan thuá»™c và những kẻ hà o kiệt ở các nÆ¡i ra theo nhiá»u lắm.
Quan nhà Minh Ä‘em tin ấy vá» báo cho Minh Äế biết. Minh Äế sai Má»™c Thạnh Ä‘em 4 vạn quân ở Vân Nam sang đánh dẹp. Má»™c Thạnh cùng vá»›i các quan đô chưởng là Lữ Nghị và o đến bến Bô Cô (thuá»™c xã Hiếu Cổ, huyện Phong Doanh) thì gặp quân Trần. Hai bên giao chiến, vua Giản Äịnh tá»± cầm trống thúc quân, tÆ°á»›ng sÄ© ai nấy hết sức xung Ä‘á»™t, phá tan được quân nhà Minh, chém được Lữ Nghị ở tráºn tiá»n và đuổi Má»™c Thạnh vỠđến thà nh Cổ Lá»™ng (thà nh nhà Minh xây, bấy giỠở là ng Bình Cách, huyện à Yên).
Bấy giá» vua Giản Äịnh muốn thừa thắng đánh trà n ra để lấy lại Äông Quan (tức Äông Äô). NhÆ°ng ông Äặng Tất ngăn lại muốn để đợi quân các lá»™ vỠđã, rồi sẽ ra đánh. Từ đó vua tôi không được hòa thuáºn, vua Giản Äịnh lại nghe ngÆ°á»i nói gièm, bắt Äặng Tất và quan tham mÆ°u là Nguyá»…n Cảnh Chân Ä‘em giết Ä‘i, thà nh ra lòng ngÆ°á»i ai cÅ©ng chán ngán cả, không có lòng giúp ráºp nữa.
4. Trần Quý Khoách (1403 -1413).
Giặc nÆ°á»›c hãy còn, mà vua tôi đã nghi hoặc nhau, rồi Ä‘em giết hại những ngÆ°á»i có lòng vì nÆ°á»›c, tháºt là tá»± mình gây nên cái vạ cho mình.
Bấy giá» con ông Äặng Tất là Äặng Dung và con ông Nguyá»…n Cảnh Chân là Nguyá»…n Cảnh Dị thấy thân phụ bị giết, Ä‘á»u bá» vua Giản Äịnh, Ä‘em quân bản bá»™ vá» Thanh Hóa rÆ°á»›c vua Quý Khoách và o huyện Chi La (tức là huyện La SÆ¡n, Hà TÄ©nh) rồi tôn lên là m vua, đặt niên hiệu là Trùng Quang.
Lúc ấy vua Giản Äịnh Ä‘Æ°Æ¡ng chống nhau vá»›i quân nhà Minh ở thà nh Ngá»± Thiên (thuá»™c huyện HÆ°ng Nhân). Quý Khoách sai tÆ°á»›ng là Nguyá»…n Súy ra đánh lẻn bắt Ä‘em vá» Nghệ An. Quý Khoách tôn Giản Äịnh lên là m Thái Thượng Hoà ng để cùng lo việc khôi phục.
5. Trương Phụ Trở Sang An Nam.
Vua nhà Minh thấy Mộc Thạnh bại binh, lại sai Trương Phụ là m thống binh, Vương Hữu là m phó đem binh sang cứu viện.
Quân nhà Trần bấy giá» chia ra là mấy đạo Ä‘i đánh dẹp các châu huyện ở mạn Hải DÆ°Æ¡ng. Giản Äịnh đóng quân ở Hạ Hồng (Ninh Giang), Quý Khoách đóng ở Bình Than.
Khi TrÆ°Æ¡ng Phụ sang đến nÆ¡i, tiến binh đánh Ä‘uổi, Giản Äịnh Ä‘em binh thuyá»n chạy vỠđến huyện Mỹ LÆ°Æ¡ng (giáp SÆ¡n Tây và phủ Nho Quan) gặp quân TrÆ°Æ¡ng Phụ Ä‘uổi đến bắt được giải vá» Kim Lăng.
Giản Äịnh bị bắt rồi, Quý Khoách ở Bình Than sai Äặng Dung đến giữ Hà m Tá» Quan (huyện Äông An, HÆ°ng Yên). NhÆ°ng quân của Äặng Dung thiếu lÆ°Æ¡ng, phải bá» chạy. Quý Khoách thấy quân của Äặng Dung đã thua, liệu thế giữ không nổi, bèn bá» Bình Than chạy vá» Nghệ An.
TrÆ°Æ¡ng Phụ thắng tráºn, Ä‘i đến đâu giết hại quân dân, và là m những Ä‘iá»u tà n bạo gá»›m ghê nhÆ° là : xếp ngÆ°á»i thà nh núi, hoặc rút ruá»™t ngÆ°á»i treo lên cây, hoặc nấu thịt ngÆ°á»i để lấy đầu. Còn những ngÆ°á»i An Nam ai tòng phục nhà Minh mà giết được nhiá»u ngÆ°á»i bản quốc thì được thưởng cho là m quan. Tháºt bấy giá» tha hồ cho bá»n hung ác đắc chÃ!
Năm canh dần (1410) Trần Quý Khoách cùng vá»›i bá»n Nguyá»…n Cảnh Dị lại Ä‘em quân ra đánh quân Minh ở Hồng Châu, được thắng tráºn, rồi lại ra đóng ở Bình Than. Ở các nÆ¡i lại nổi lên đánh giết quân nhà Minh; nhÆ°ng chỉ vì quân không có thống nhiếp, hiệu lệnh bất nhất, cho nên đến khi quân giặc đến đánh, quân nhà Trần lại thua, phải chạy vá» Nghệ An.
TrÆ°Æ¡ng Phụ má»™t mặt Ä‘Æ°a chiếu của vua Minh lấy lá»i giả nhân nghÄ©a mà dụ quan lại nhân dân, má»™t mặt thì tiến quân và o đánh Trần Quý Khoách.
Tháng tÆ° năm quý tị (1413) TrÆ°Æ¡ng Phụ Ä‘Æ°a quân đánh Nghệ An, quân Quý Khoách bấy giá» mÆ°á»i phần chỉ còn ba bốn, lÆ°Æ¡ng thá»±c lại không có, phải bá» chạy và Hóa Châu.
TrÆ°á»›c Quý Khoách đã mấy lần cho ngÆ°á»i sang Tà u cầu phong, Minh Äế không cho, Ä‘em giết sứ thần Ä‘i. Nay Quý Khoách lại sang Nguyá»…n Biểu ra cầu phong vá»›i TrÆ°Æ¡ng Phụ . TrÆ°Æ¡ng Phụ bắt giữ không cho vá». Nguyá»…n Biểu giáºn mắng TrÆ°Æ¡ng Phụ rằng: " Chúng bay trong bụng thì chỉ lo Ä‘Æ°á»ng chiếm giữ, ngoà i mặt lại giÆ°Æ¡ng tiếng Ä‘em quân nhân nghÄ©a Ä‘i đánh dẹp; trÆ°á»›c thì nói sang láºp há» Trần, sau lại đặt quáºn huyện để cai trị, rồi tìm kế để vÆ¡ vét của cải, ức hiếp sinh dân; chúng bay tháºt đồ ăn cÆ°á»›p hung ngược !" TrÆ°Æ¡ng Phụ tức giáºn Ä‘em giết Ä‘i.
6. Hóa Châu Thất Thủ.
Äến tháng sáu năm quý tị (1413) quân TrÆ°Æ¡ng Phụ và o đến Nghệ An, quan Thái Phó nhà Háºu Trần là Phan Quý Hữu ra hà ng, nhÆ°ng được mấy hôm thì mất. TrÆ°Æ¡ng Phụ cho con là Quý Hữu là Liêu là m tri phủ Nghệ An. Phan Liêu muốn tâng công, Quý Khoách có bao nhiêu tÆ°á»›ng tá ngÆ°á»i nà o giá»i, ngÆ°á»i nà o dở, quân số nhiá»u Ãt, sÆ¡n xuyên chổ hiểm, chá»— không thế nà o, khai cả cho TrÆ°Æ¡ng Phụ biết. TrÆ°Æ¡ng Phụ bèn quyết ý và o Hóa Châu, và há»™i chÆ° tÆ°á»›ng lại để bà n kế tiến binh.
Mộc Thạnh nói rằng: " Hóa Châu núi cao bể rộng khó lấy lắm".
TrÆ°Æ¡ng Phụ nhất định và o đánh cho được, nói rằng: " Ta sống cÅ©ng ở đất Hóa Châu nà y, mà chết cÅ©ng ở đất Hóa Châu nà y. Hóa Châu mà không lấy được thì không mặt mÅ©i nà o vá» trông thấy chúa thượng !" Láºp tức truyá»n cho quân thủy bá»™ tiến và o đánh Hóa Châu.
Äến tháng chÃn, quân TrÆ°Æ¡ng Phụ và o đến Thuáºn Hóa, Nguyá»…n Súy và Äặng Dung ná»a đêm Ä‘em quân đến đánh trại TrÆ°Æ¡ng Phụ. Äặng Dung đã và o được thuyá»n của TrÆ°Æ¡ng Phụ định để bắt sống lấy nhÆ°ng không biết mặt, vì thế TrÆ°Æ¡ng Phụ má»›i nhảy xuống xông lấy cái thuyá»n con mà chạy thoát được.
Bấy giá» quân nhà Trần Ãt lắm. TrÆ°Æ¡ng Phụ thấy váºy Ä‘em binh đánh úp lại, bá»n Äặng Dung địch không nổi phải bá» chạy.
Từ khi thua tráºn ấy rồi, Trần Quý Khoách thế yếu quá không thể chống vá»›i quân giặc được nữa, phải và o ẩn núp ở trong rừng núi. Chẳng được bao lâu Trần Quý Khoách, Nguyá»…n Cảnh Dị, Äặng Dung, Nguyá»…n Súy Ä‘á»u bị bắt, và phải giải vá» Yên Kinh cả. Äi đến giữa Ä‘Æ°á»ng, Quý Khoách nhảy xuống bể tá»± tá», bá»n ông Äặng Dung cÅ©ng tá» tiết cả.
Cha con ông Äặng Dung Ä‘á»u hết lòng giúp nÆ°á»›c phò vua, tuy không thà nh công được, nhÆ°ng cái lòng trung liệt của nhà há» Äặng cÅ©ng đủ là m cho ngÆ°á»i Ä‘á»i sau tưởng nhá»› đến, bởi váºy hiện nay còn có Ä‘á»n thỠở huyện Can Lá»™c, tỉnh Hà TÄ©nh.
Ông Äặng Dung có là m bà i thÆ¡ thuáºt hoà i nhÆ° sau nà y, mà ngà y nay còn có nhiá»u ngÆ°á»i vẫn truyá»n tụng:
Thế sự du du nại lão hà !
Vô cùng thiên địa nháºp hà m ca
Thá»i lai đồ Ä‘iếu thà nh công dị
Sá»± khứ anh hùng ẩm háºn Ä‘a
Trà chủ hữu hoà i phù địa trục
Tẩy binh vô lá»™ vãn thiên hÃ
Quốc thù vị phục đầu tiên bạch
Ká»· Ä‘á»™ long tuyá»n đái nguyệt ma !
Dịch:
Việc Ä‘á»i bối rối tuổi già vay
Trá»i đất vô cùng má»™t cuá»™c say
Bần tiện gặp thá»i lên cÅ©ng dá»…
Anh hùng lỡ bước ngẫm cà ng cay
Vai khiêng trái đất mong phò chúa
Giáp gá»™t sông trá»i khó vạch mây
Thù trả chưa xong đầu đã bạc
Gươm mà i bóng nguyệt biết bao rà y.
Nhà Háºu Trần nổi lên toan Ä‘Æ°á»ng khôi phục, nhÆ°ng hiá»m vì ná»—i lòng ngÆ°á»i còn ly tán, thế lá»±c lại hèn yếu, cho nên chỉ được 7 năm thì mất.
|
10-09-2008, 03:24 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 13
Thuộc Nhà Minh
( 1414 - 1427 )
1. Việc chÃnh trị nhà Minh
2. Việc tế tự
3. Cách ăn mặc
4. Sá»± há»c hà nh
5. Việc trạm dịch
6. Việc binh lÃnh
7. Phép hộ thiếp và hoà ng sách
8. Việc thuế má
9. Việc sưu dịch
10. Quan lại
1. Việc ChÃnh Trị Nhà Minh.
TrÆ°Æ¡ng Phụ lấy được châu Thuáºn Hóa và châu Tân Bình rồi, là m sổ biên số dân Ä‘inh ở hai châu ấy, đặt quan cai trị và để quân binh ở lại phòng giữ chá»— giáp giá»›i nÆ°á»›c Chiêm Thà nh. Äến htáng 8 năm giáp ngá» (1414) TrÆ°Æ¡ng Phụ và Má»™c Thạnh vá» Tà u, Ä‘em những Ä‘Ã n bà con gái vá» rất nhiá»u.
Bá»n Hoà ng Phúc ở lại sá»a sang các việc trong nÆ°á»›c để khiến cho ngÆ°á»i An Nam đồng hóa vá»›i ngÆ°á»i Tà u. Láºp ra Ä‘á»n miếu, bắt ngÆ°á»i mình cúng tế theo tục bên Tà u, rồi từ cách ăn mặc cho chà sá»± há»c hà nh, việc gì cÅ©ng bắt theo nhÆ° ngÆ°á»i Tà u cả. Còn cái gì là di tÃch của nÆ°á»›c mình nhÆ° là sách vở thì thu nhặt Ä‘em vá» Tà u hết sạch. Lại đặt ra thuế lệ, bổ thêm sÆ°u dịch để lấy tiá»n của, là m cho dân ta bấy giá» phải nhiá»u Ä‘iá»u khổ nhục
2. Việc Tế Tự.
Hoà ng Phúc bắt các phủ, châu, huyện phải láºp văn miếu và láºp bà n thá» bách thần, xã tắc, sÆ¡n xuyên, phong vân để bốn mùa tế tá»±.
3. Cách Ăn Mặc.
Bắt con trai con gái không được cắt tóc, Ä‘Ã n bà con gái thì phải mặt áo ngắn quần dà i theo nhÆ° ngÆ°á»i Tà u cả.
4. Sá»± Há»c Hà nh.
Quan nhà Minh bắt mở nhà há»c ở các phủ, châu, huyện, rồi chá»n những thầy âm dÆ°Æ¡ng, thầy thuốc, thầy chùa, đạo sÄ©, ai giá»i nghá» gì thì là m cho quan để dạy nghỠấy.
Vua nhà Minh lại xuống chỉ truyá»n lấy NgÅ© Kinh, Tứ ThÆ° và bá»™ TÃnh Lý Äại Toà n, sai quan Ä‘Æ°a sang ban cấp cho ngÆ°á»i An Nam há»c ở các châu huyện, rồi lại sai thầy tăng và đạo sÄ© ở Tăng Äạo Ti 73 , Ä‘i truyá»n giảng đạo Pháºt và đạo Lão. Còn bao nhiêu sách vở của nÆ°á»›c Nam, từ nhà Trần vá» trÆ°á»›c thì thu lấy cả rồi Ä‘em vá» Kim Lăng.
Cứ theo sách Lịch Triá»u Hiến ChÆ°Æ¡ng Văn Tịch Chà của ông Phan Huy Chú thì những sách của nÆ°á»›c Nam mà Tà u lấy vá» là những sách nà y:
- Hình Thư, của vua Thái Tông nhà Lý 3 quyển.
- Quốc Triá»u Thông Lá»…, của vua Thái Tông nhà Trần 10 quyển
- Hình Luáºt, của vua Thái Tông nhà Trần 1 quyển
- ThÆ°á»ng Lá»…, niên hiệu Kiến Trung 10 quyển
- Khóa HÆ° Táºp 1 quyển
- Ngự Thi 1 quyển
- Di Háºu Lục, của vua Thái Tông nhà Trần 2 quyển
- Cơ Cầu Lục 1 quyển
- Thi Táºp 1 quyển
- Trung Hưng Thực Lục, của Trần Nhân Tông 2 quyển
- Thi Táºp 1 quyển
- Thủy Vân Tùy Bút, của Trần Anh Tông 2 quyển
- Thi Táºp, của Trần Minh Tông 1 quyển
- Trần Triá»u Äại Äiển, của Trần Dụ Tông 2 quyển
- Bảo Hòa Äiện DÆ° Bút, của Trần Nghệ Tông 8 quyển
- Thi Táºp 1 quyển
- Binh Gia Yếu Lược, của Trần HÆ°ng Äạo 1 bá»™
- Vạn Kiếp Bà Truyá»n, của Trần HÆ°ng Äạo 1 bá»™
- Tứ Thư Thuyết Ước, của Chu Văn Trinh 1 bộ
- Tiá»u Ẩn Thi 1 táºp
- Sầm Lâu Táºp, của Uy Văn VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Toại 1 quyển
- Lạc Äạo Táºp, của Chiêu Minh VÆ°Æ¡ng Trần Quang Khải 1 quyển
- Băng Hồ Ngá»c Hác Táºp, của Trần Nguyên Äán 1 quyển
- Giá»›i Hiên Thi Táºp, của Nguyá»…n Trung Ngạn 1 quyển
- Giáp Thạch Táºp, của Phạm SÆ° Mạnh 1 quyển
- Cúc ÄÆ°á»ng Di Thảo, của Trần Nguyên Äà o 2 quyển
- Thảo Nhà n Hiệu Tần, của Hồ Tôn Vụ 1 quyển
- Việt Nam Thế Chà 1 bộ
- Việt SỠCương Mục 1 bộ
- Äại Việt Sá» Ký, của Lê Văn HÆ°u 30 quyển
- Nhị Khê Thi Táºp, của Nguyá»…n Phi Khanh 1 quyển
- Phi Sa Táºp, của Hà n Thuyên 1 quyển
- Việt Äiện U Linh Táºp, của Lý Tế Xuyên 1 quyển
Những sách ấy bây giá» không biết mất đâu cả, không thấy quyển nà o nữa, tháºt là má»™t cái thiệt hại cho ngÆ°á»i nÆ°á»›c mình.
Còn những ngÆ°á»i Ä‘i há»c, ở các phủ, châu, huyện, trÆ°á»›c thì ở phủ má»—i năm 2 ngÆ°á»i, ở châu 2 năm 3 ngÆ°á»i, ở huyện má»—i năm 1 ngÆ°á»i, sau cải lại ở phủ má»—i năm 1 ngÆ°á»i, ở châu 3 năm 2 ngÆ°á»i, ở huyện 2 năm 1 ngÆ°á»i, được là m há»c trò tuế cống cho và o há»c Quốc Tá» Giám, rồi bổ Ä‘i là m quan.
5. Việc Trạm Dịch.
Từ thà nh Äông Quan (tức là Hà Ná»™i) cho đến huyện Gia Lâm, phủ Từ SÆ¡n, thì đặt trạm để chạy giấy bằng ngá»±a; từ huyện Chà Linh, huyện Äông Triá»u cho đến phủ Vạn Ninh là nÆ¡i giáp đất Khâm Châu nÆ°á»›c Tà u thì đặt trạm chạy giấy bằng thuyá»n.
6. Việc Binh LÃnh.
Việc bắt lÃnh thì cứ theo sổ bá»™ mà bắt. Ở những nÆ¡i gá»i là vệ sở thì má»—i má»™t bá»™ phải ba suất Ä‘inh Ä‘i lÃnh, nhÆ°ng từ Thanh Hóa vá» nam ngÆ°á»i ở Ãt, thì má»—i há»™ chỉ phải hai suất Ä‘inh Ä‘i lÃnh mà thôi. Những chá»— nà o mà không có vệ sở thì láºp đồn ở chá»— hiểm yếu rồi lấy dân binh ra giữ.
7. Phép Hộ Thiếp và Hoà ng Sách.
Việc Ä‘iá»n há»™ ở An Nam bấy giá» phải theo nhÆ° lệ bên Tà u. Những dân Ä‘inh trong nÆ°á»›c, thì ai cÅ©ng phải có má»™t cái giấy biên tên tuổi và hÆ°Æ¡ng quán để lúc nà o có khám há»i thì phải Ä‘Æ°a ra. Cái giấy ấy biên theo nhÆ° ở trong quyển sổ của quan giữ. Há»… giấy của ai mà không hợp nhÆ° ở trong sổ thì ngÆ°á»i ấy phải bắt Ä‘i lÃnh.
Việc cai trị ở trong nÆ°á»›c thì chia ra là m lý và giáp. Ở chá»— thà nh phố thì gá»i là phÆ°á»ng; ở chung quanh thà nh phố thì gá»i là tÆ°Æ¡ng; ở nhà quê thì gá»i là lý. Lý lại chia ra giáp.
Cứ 110 hộ là m một lý và 10 hộ là m một giáp. Lý thì có lý trưởng, giáp thì có giáp thủ.
Má»—i má»™t năm có ngÆ°á»i là m lý trưởng coi việc trong lý.
Má»—i má»™t lý, má»™t phÆ°á»ng hay là má»™t tÆ°Æ¡ng có má»™t quyển sách để biên tất cả số Ä‘inh số Ä‘iá»n và o đấy. Còn những ngÆ°á»i tà n táºt cô quả thì biên riêng ra ở sau, gá»i là ká»· linh. Ở đầu quyển sách lại có cái địa đồ.
Khi nà o quyển sổ ấy xong rồi, thì biên ra là m 4 bản, má»™t bản có bìa và ng, cho nên gá»i là hoà ng sách để gá»i vá» bá»™ Há»™, còn 3 bản bìa xanh, thì để ở bố chÃnh ti, ở phủ và huyện, má»—i nÆ¡i má»™t bản.
Cứ mÆ°á»i năm lại tùy số dinh Ä‘iá»n hÆ¡n lên hay kém Ä‘i thế nà o, phải là m lại cái mẫu sổ khác, gá»i Ä‘i cho các lý, phÆ°á»ng và tÆ°Æ¡ng để cứ theo mẫu ấy mà là m.
Bấy giá» lý trưởng và giáp thủ phải Ä‘áºp đánh cá»±c khổ lắm.
8. Việc Thuế Má.
Phép nhà Minh đánh thuế cứ mỗi mẫu ruộng phải nộp năm thăng thóc, mỗi một mẫu bãi để trồng dâu phải nộp một lạng tơ, và mỗi cân tơ phải nộp một tấm lụa.
Lại đặt ra thuế muối. Dân mà nấu muối má»—i má»™t tháng được bao nhiêu phải Ä‘Æ°a và o để ở tòa Äá» Cá», đợi khi nà o tòa Bố chÃnh khám rồi má»›i được bán. Ai mà nấu láºu hay là bán láºu thì cÅ©ng phải phạt nhÆ° nhau.
Ở châu, huyện nà o cũng có một tòa Thuế Khóa để thu thuế.
9. Việc Sưu Dịch.
Phà m những chá»— nà o có má» và ng má» bạc thì đặt quan ra để đốc dân phu Ä‘i khai má». Những chá»— rừng núi, thì bắt dân Ä‘i tìm ngà voi, sừng tên; ở chá»— gần bể, thì bắt dân phải Ä‘i mò ngá»c trai. Còn những thổ sản nhÆ°: hồ tiêu, hÆ°Æ¡ng liệu, cÅ©ng phải bắt cống ná»™p. Äến những hÆ°Æ¡u, voi, rùa, chim, vượn, rắn, cái gì cÅ©ng vÆ¡ vét Ä‘em vá» Tà u.
Từ khi bá»n Lý Bân, Mã Kỳ sang thay TrÆ°Æ¡ng Phụ, dân ta bị bá»n ấy sách nhiá»…u tháºt là khổ sở.
10. Quan Lại.
Trừ những quan lại ở bên Tà u sang cai trị ra không kể, những ngÆ°á»i An Nam nhÆ° những tên Nguyá»…n Huân, LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt, Äá»— Duy Trung theo hà ng nhà Minh, khéo Ä‘Æ°á»ng xu nịnh, được là m quan to, lại cà ng á»· thế của giặc, là m những Ä‘iá»u tà n bạo hung ác hÆ¡n ngÆ°á»i Tà u. Vả, trong những lúc biến loạn nhÆ° thế, thì những đồ tham tà n gian ác, không có nghÄ©a khÃ, không biết liêm sÄ©, lại cà ng đắc chà lắm, cho nên dân tình cá»±c khổ, lòng ngÆ°á»i sầu oán. CÅ©ng vì lẽ ấy, có nhiá»u kẻ tức giáºn nổi lên đánh phá, là m cho trong nÆ°á»›c không lúc nà o được yên ổn.
------------
73 Nhà Minh bấy giá» không những là mở mang Nho Há»c mà thôi, lại láºp ra Tăng CÆ°Æ¡ng Ti và Äạo Kỳ Ti để coi những việc thuá»™c vá» Äạo Pháºt và Äạo Lão.
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
âàííû, àâòîçâóê, àâòîøêîëà, âèäåî, åêàòåðèíáóðã, áîäèáèëäèíã, àíãëî, äîñòàâêà, àïòåêà, ãîðÿùèõ, âÿçàíèå, áþäæåòèðîâàíèå, çàðàáîòîê, êèòàéñêèé, èìåíà, êîìïàíèÿ, êóëüòóðîëîãèÿ, íàëîãîâûé, ïåðåâîäîâ, íèññàí, íèæíèé, ïíåâìàòè÷åñêîå, ïðîáëåìû, ïðîñòèòóòêè, ñàéòîâ, ñóáàðó, òàíöû, õèëòîí, õîêêåé, òðàíñ, ýâàêóàòîð, ÷àñîâîé |
| |