|
|
18-09-2008, 08:06 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q 10(b)
Bản Kỷ Toà n Thư Q10 (b)
Khởi nghÄ©a Lam SÆ¡n. Nhà Háºu Lê (1418 - 1433)
Xét Minh sá», Ä‘oạn trÆ°á»›c chép: Hoà ng Phúc từ Giao Châu trở vá», trÆ°á»›c đó, Mã Kỳ [47b] đã nhiá»u lần tâu xin cho Phúc trở lại chức cÅ©, vì ngÆ°á»i Giao Chỉ rất nhá»› Phúc. Vua Minh theo lá»i tâu, sau Phúc cùng Ä‘i vá»›i vá»›i Liá»…u Thăng. Äến khi qu6an Minh bị thua. Phúc bị quân ta bắt được, xuống ngá»±a van lạy, quân ta không nỡ giết.
Äoạn tiếp chép: Thà nh SÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông bá» Giao Chỉ dẫn quân vá», thủy quân theo sau. Bá»n thăng đã thua chết, VÆ°Æ¡ng Thông hoảng sợ, bèn táºp hợp các tÆ°á»›ng sÄ© bà n rằng: Thà nh thì không thể giữ nổi, đánh cÅ©ng không thể thắng được, chi bằng giữ toà n quân rồi rút vá» Bắc. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u theo. Thông bèn giảng hòa vá»›i vua. Lại vì vua tâu vá»›i triá»u đình xin láºp con cháu há» Trần, rồi sai ngÆ°á»i mang tá» biểu của Cảolà cháu 3 Ä‘á»i của quốc vÆ°Æ¡ng An Nam xin láºp là m dòng dõi nhà Trần.
Sau khi dẹp yên giặc Ngô, vua ban bố Äại cáo khắp thiên hạ. Toà n văn bà i Äại cáo nhÆ° sau1540
Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân,
[48a] Quân điếu phạt1541 trước lo trừ bạo.
Xét nhÆ° nÆ°á»›c Äại Việt ta,
Thực là 1 một nước văn hiến.
Cõi bỠsông núi đã riêng,
Phong tục Bắc Nam cũng khác.
Trải Triệu, Äinh, Lý, Trần nối Ä‘á»i dá»±ng nÆ°á»›c,
Cùng Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, Nguyên Ä‘á»u chủ má»™t phÆ°Æ¡ng,
Tuy mạnh yếu có lúc khác nhau.
Song hà o kiệt không bao giỠthiếu.
Cho nên:
Lưu cung1542 tham công mà đại bại.
Triệu Tiết1543 thÃch lá»›n phải tan tà nh.
Cá»a Hà m Tá» giết tÆ°Æ¡i Toa Äô,
Sông Bạch Äằng bắt sống Ô Mã1544
Việc xưa xem xét,
Chứng cứ rà nh rà nh.
Vừa rồi:
Vì há» Hồ chÃnh sá»± phiá»n hà ,
Äể đến nổi lòng ngÆ°á»i oán háºn.
Quân cuồng Minh đã thừa cÆ¡ gây há»a,
Bá»n gian tà lại bán nÆ°á»›c cầu vinh.
NÆ°á»›ng dân Ä‘en1545 [48b] trên lá»a hung tà n,
Vùi con đỠxuống hầm tai vạ.
Dối trá»i lừa ngÆ°á»i, kế quỹ quyệt đủ muôn ngà n khoé.
Gây binh kết oán, tội chồng chất ngót hai mươi năm.
Tan nghÄ©a nát nhân, trá»i đất tưởng chừng muốn sáºp.
Sưu cao thuế nặng, núi chầm hết thảy sạch không.
Kẻ tìm và ng phá núi đãi bùn, lặn lội nơi lam chướng,
NgÆ°á»i mò ngá»c giòng gây quăng biển, là m mồi lÅ© giao long.
Nhiễu dân, đặt cạm bẫy hưư đen,
Hại váºt, chăng lÆ°á»›i bắt chim trả.
Äến cá» cây sâu bá» cÅ©ng chẳng được trá»n Ä‘á»i,
NgÆ°á»i goá bụa khốn cùng không má»™t ai yên ổn.
Hút máu mủ sinh dân, quân gian ác miệng răng nhá»n béo,
Dựng công trình thổ mộc, nhà công tư dinh thự nguy nga.
Chốn châu huyện, bao tầm sưu dịch.
NÆ¡i xóm là ng, lặng lẽ cá»i canh.
Tát cạn nÆ°á»›c Äông Hải không đủ rá»a tanh nhÆ¡,
Chặt hết trúc Nam Sơn [49a] không đủ ghi tội ác.
Thần ngÆ°á»i Ä‘á»u căm giáºn,
Trá»i đất chẳng dung tha.
Ta:
Phát tÃch chốn Lam SÆ¡n,
Nương mình nơi hoang dã.
Ngẫn thế thù há Ä‘á»™i trá»i chung.
ThỠnghịch tặc khó cùng tồn tại.
Äau lòng nhức óc đã trãi mÆ°á»i năm,
Nếm máºt nằm gai phải đâu má»™t buổi.
Quên ăn vì giáºn sách lược thao suy xét đã tinh,
Lấy xưa nghiệm nay, lẽ hưng phế đắn đo cà ng kỹ.
Chà phục thù đã quyết.
Dẫu thức ngũ không quên.
Vừa khi cỠkhởi nghĩa mới dấy lên,
ChÃnh lúc thế giặc Ä‘Æ°Æ¡ng rất mạnh.
Thế mà :
Nhân tà i như lá mùa thu,
Tuấn kiệt tựa sao buổi sớm.
Bôn tẩu trÆ°á»›c sau đã Ãt kẻ đỡ đần,
Vạch mÆ°u dÆ°á»›i trÆ°á»›ng lại Ãt ngÆ°á»i bà n bạc.
Chỉ vì: Chà muốn cứu dân, những đăm đăm muốn tiến vỠđông1546 ,
Nên: cá»— xe đãi hiá»n, vẫn canh cánh để dà nh phÃa tả1547 .
NhÆ°ng: Äược ngÆ°á»i đâu dá»…, mù mịt [49b] xa vá»i,
Mong tự đáy lòng, giáp hơn cứu đuối.
Phần giáºn quân thù chÆ°a bị diệt.
Phần lo váºn nÆ°á»›c còn lao Ä‘ao.
Khi Linh Sơn lương hết mấy tuần,
Lúc Khôi huyện quân không một lữ.
Bởi trá»i muốn thá» thách ta, để trao mệnh lá»›n,
Nên ta cà ng mà i ý chÃ, quyết vượt gian nguy.
Dá»±ng gáºy là m cá»1548 , tụ há»™i bốn phÆ°Æ¡ng manh lệ1549 ,
Hòa rượu má»i lÃnh1550 , dÆ°á»›i trên má»™t dạ cha con.
Lấy yếu chống mạnh, thÆ°á»ng đánh bất ngá»,
Rốt cuộc: Lấy đại nghĩa thắng hung tà n,
Lấy chà nhân thay cÆ°á»ng bạo.
Tráºn Bồ Äằng sấm vang chá»›p giáºt.
Miá»n Trà Lân trúc chẻ tro bay.
Sĩ khà do đó cà ng tăng,
Quân thanh từ đây cà ng dáºy.
Bá»n Trần TrÃ, SÆ¡n Thá», nghe hÆ¡i mà mất vÃa,
LÅ© Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, nÃn thở mong thoát thân.
Thừa thắng ruổi dà i, Tây Kinh quân ta [50a] chiếm lại,
Tuyển binh tiến đánh, Äông Äô đất cÅ© thu vá».
Ninh Kiá»u máu chảy thà nh sông, trôi tanh muôn dặm,
Tốt Äá»™ng thây phÆ¡i đầy ná»™i, để thối ngà n năm.
Tâm phúc giặc, Trần Hiệp đã phải bêu đầu,
Má»t gian giặc, Lý Lượng cÅ©ng Ä‘Ã nh bá» bá» mạng.
Vương Thông gỡ rối, đám cháy lại cà ng bùng,
Mã Anh cứu nguy, lá»a thù cà ng thêm bốc.
Nó trà cùng lực kiệt, chỠchết bó tay,
Ta mưu phạt tâm công1551 , không chiến cũng thắng.
Tưởng chúng phải đổi nết thay lòng,
NgỠđâu cũng là m cà n chuốc tội.
Khăng khăng cố chấp, gieo vạ cho bao ngÆ°á»i.
Thiển cạn tham công, mÆ°u cÆ°á»i khắp thiên hạ.
Thế rồi thằng nhãi ranh Tuyên Äức1552 hiếu chiến hung hăng1553 .
Lại sai lũ hèn nhát Thạnh, Thăng1554 đem dầu chữa chạy.
Tháng 9 năm Äinh Mùi, Liá»…u Thăng bèn Ä‘em quân từ Khâu Ôn [50b] tiến sang,
Tháng 10 cùng năm ấy, Môc Thạnh cÅ©ng chia Ä‘Æ°á»ng từ Vân Nam kéo đến.
Ta trÆ°á»›c đã chá»n quân chẹn hiểm, bẻ mÅ©i tiên phong,
Rồi sau lại Ä‘iá»u binh chặn Ä‘Æ°á»ng cắt nguồn lÆ°Æ¡ng giặc.
Ngà y 18 tháng ấy, Liễu Thăng bị quân ta tiến công, rừng Chi Lăng mưu đồ đổ sụp.
Ngà y 20, Liá»…u Thăng bị quân ta đánh bại, núi Mã Yên tá» tráºn phÆ¡i thây,
Ngà y 25, Bảo Äịnh bá LÆ°Æ¡ng Minh tráºn hãm phải bá» mình,
Ngà y 28, Thượng thư Lý Khánh kế cùng phải thắt cổ.
Ta thuáºn Ä‘Ã , Ä‘Æ°a dao tung phá,
Giặc bà nước, quay giáo đánh nhau.
Kế đó, lại tăng quân vây bức bốn bên,
Hẹn đến giữa tháng 10 nhất tỠdiệt giặc.
Kén quân tỳ hổ, chá»n tÆ°á»›ng vuốt nanh,
Voi uống cạn sông, gươm mà i vẹt núi.
Äánh má»™t tráºn, sạch sanh kình ngạc,
Äánh hai tráºn [51a] tan tác chim muông
Nó như kiến tan đà n dưới bỠđê vỡ.
Ta tựa cơn gió mạnh quét sạch lá khô.
Äô đốc Thôi Tụ lê gối xin đầu hà ng,
Thượng thư Hoà ng Phúc trói mình đà nh chịu bắt.
Lạng Giang, Lạng SÆ¡n thây chất đầy Ä‘Æ°á»ng,
Xương GIang, Bình Than máu trôi đỠnước.
Ghê gớm thay, sắc phong vân phải đổi,
Ảm đạm thay, ánh nháºt nguyệt phải má».
Binh Vân Nam bị quân ta chẹn ở Lê Hoa, nÆ¡m ná»›p hoảnh kinh trÆ°á»›c Ä‘Ã vỡ máºt,
Bá»n Má»™c Thạnh nghe qu6an Thăng bại ở Cần Trạm, xéo nhau tháo chạy, chỉ cốt thoát thân!
Suối Lãnh Câu, máu chảy trôi chà y, nÆ°á»›c sông rá»n rÄ©,
Thà nh Äan Xá, thây chất thà nh núi, cá» ná»™i Ä‘á» lòm.
Hai cánh viện binh đã gót chẳng kịp quay, thảy Ä‘á»u đại bại,
Mấy thà nh giặc khôn cũng nối nhau cởi giáp, lũ lượt ra hà ng
Tướng giặc bị [51b] tù, nó đã vẫy đuôi xin tha mạng sống,
Oai thần không giết, ta cÅ©ng thể lòng trá»i mở đức hiếu sinh.
Tham tÆ°á»›ng PhÆ°ong ChÃnh, ná»™i quan Mã Kỳ, được cấp trÆ°á»›c năm trăm chiếc thuyá»n, đã vượt biển, vẫn hồn bay phách lạc,
Tổng binh VÆ°Æ¡ng Thông, tham chÃnh Mã Anh, lại được cho mấy ngà n cá»— ngá»±a, vá» nÆ°á»›c rồi, còn tim thót chân run.
Nó đã tham sống sợ chết, thực bụng cầu hòa,
Ta coi toà n quân là hơn, để dân nghỉ sức.
Chẳng những mưu kế cực kỳ sâu xa,
Mà cũng xưa nay chưa từng nghe thấy.
Xã tắc do đó vững bá»n,
Non sông từ đây đổi mới.
Trá»i đất bÄ© rồi lại thái1555 .
Nháºt nguyệt má» rồi lại trong.
Äể mở ná»n thái bình muôn thuở,
Äể rá»a mối sỉ nhục ngà n thu!
Âu cÅ©ng nhá» trá»i đất, tổ [52a] tông linh thiên ngầm giúp má»›i được nhÆ° váºy.
Ôi!
Một gươm đại định, nên công oanh liệt vô song,
Bốn biển thanh bình, ban chiếu duy tân khắp chốn,
Bố cáo gần xa,
Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết.
(Bản Äại cáo nà y do văn thần Nguyá»…n Trãi soạn)
TÆ°á»›ng Minh là bá»n VÆ°Æ¡ng Thông vỠđến Long Châu. vua Minh đã liệu trÆ°á»›c bá»n VÆ°Æ¡ng Thông cùng quẫn, việc đã đến thế, không là m thế nà o được nữa, Ä‘Ã nh sai bá»n La Nhữ KÃnh mang thÆ° sang phong Trần Cảo là An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng, bãi bá» quân nam chinh, ra lệnh cho Thông trở vá» Bắc, trả lại đất cho An Nam, việc triá»u cống theo lệ cÅ© năm Hồng VÅ©, cho sứ thần Ä‘i lại.
Phan Phu Tiên nói: Nhà Trần dá»±ng nÆ°á»›c và o năm Kiến Trung1556 , mất nÆ°á»›c và o năm Kiến Tân1557 . Quân Minh vượt sông và o ngà y 12 tháng 12 năm BÃnh Tuất [1406], cÅ©ng phải rút vá» nÆ°á»›c ngà y 12 tháng 12 năm Äinh Mùi [1427]. [52b]. dẫu rằng mÆ°u ngÆ°á»i chẳng nên, âu cÅ©ng là váºn trá»i có số cả. Kể ra, Thái Tông tên húy là Cảnh, Thiếu Äế tên huý là An, nét chữ gần giống nhau1558 . Quân Minh khi vượt sông, lúc vá» nÆ°á»›c, Ä‘á»u gặp ngà y 12 tháng 12, có phải chỉ là tình cá» mà không do số trá»i đâu!.
Ngô SÄ© Liên nói: lạc tá»™t cùng thì trị bình sẽ tá»›i, đó là váºn hà nh của trá»i. Thánh nhân sinh ra thì muôn váºt sống lại (quẻ Cà n, Kinh Dịch), đó là hanh thông của thá»i. Xét suốt các cuá»™c loạn lạc trong cõi nÆ°á»›c Việt ta, chÆ°a bao giỠđến tá»™t cùng nhÆ° lúc nà y, các lần dấy nghiệp đế vÆ°Æ¡ng chÆ°a bao giá» khó khăn nhÆ° lúc nà y.
Triệu VÅ© Äế nhân nhà Doanh tần rối loạn, trung nguyên không có kẻ đứng đầu, quần hùng đánh lá»™n lẫn nhau, mà kiêm tÃnh đất Ä‘ai, chÆ°a lấy gì là m khó. Äinh Tiên Hoà ng nhân nhà Ngô đã mất, mÆ°á»i hai sứ quân cát cứ, mất hết ká»· cÆ°Æ¡ng, mà dá»±ng nên nÆ°á»›c, cÅ©ng chÆ°a lấy gì là m khó. Nhà Lê1559 thay nhà Äinh, nhà Lý thay nhà Lê, nhà Trần thay nhà Lý [53a] Ä‘á»u là nối Ä‘á»i thái bình, nhân lúc suy loạn, lại cà ng dá»… lắm. Nói cho cùng, cÅ©ng Ä‘á»u chÆ°a khá»i tiếng cÆ°á»›p ngôi, chẳng phải là hà nh vi nhân nghÄ©a để phô cùng thiên hạ, cho má»i ngÆ°á»i sÆ°á»›ng mắt trông và o, nhÆ° cuá»™c đổi Ä‘á»i của vua Thang vua VÅ©!.
Há» Hồ thoán nghịch, tá»± chuốc bại vong, giặc Minh tà n bạo, hòng thay bá» cõi. Chúng giả nhân, diệt nÆ°á»›c, giết hại, là m cà n. Dân nÆ°á»›c Việt ta, gan óc lầy đất. Còn thÆ¡ cháu bé bị giáo gÆ°Æ¡m đâm chém, quăng xác thảm thê. NgÆ°á»i lá»›n thì phÃa nam chạy xuống Chiêm Thà nh, phÃa tây trốn sang Äại Lý1560 . Là ng mạc hoang phế, xã tắc thà nh gò cho thá» chui, cho hÆ°u chạy, thà nh bãi hoang cho chim Ä‘á»—, thà nh rừng ráºm cho hổ báo náu mình. Rồi giặc chia châu, đặt huyện, đắp lÅ©y, Ä‘Ã o hà o, đóng quân trấn giữ đến hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm, thay đổi phong tục nÆ°á»›c ta theo tóc dà i, răng trắng1561 , biến ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta trở thà nh ngÆ°á»i Ngô, Than ôi! hoạ loạn tá»™t cùng[53b] đến mức nhÆ° váºy!.
Vua sinh và o thá»i buổi ấy, bẩm chất văn võ thánh thần, gặp lúc trá»i đất Ä‘oái thÆ°Æ¡ng, không nỡ ngồi nhìn sinh dân lầm than, quân giặc ngang ngược. NghÄ© rằng trách nhiệm thay trá»i đánh giặc chẳng ở ta thì còn ai nữa! NhÆ°ng còn lo váºn trá»i Ä‘ang bÄ© chÆ°a thông, việc lá»›n gian nan khó nổi. Thế rồi há»™i tụ bá» tôi cùng chà hÆ°á»›ng, tôi gÆ°Æ¡m thiêng cho sắc, giấu tiếng chốn Lam SÆ¡n, xem thế, đợi thá»i. Gặp việc thì lo sợ, không dám vá»™i và ng. Giữ chổ hiểm, đặt phục binh, thÆ°á»ng lấy Ãt để địch nhiá»u; tÃnh thá»i cÆ¡, nắm chắc thắng, hay lấy yếu để chống mạnh. Khà giá»›i, lÆ°Æ¡ng thá»±c phần nhiá»u lấy ở chổ giặc. Kinh dinh hÆ¡n mÆ°á»i năm, khốn lo bao nhiá»u Ä‘á»™. Chỉ vì mÆ°u đã sâu, kế lại kỹ, cho nên há»… đánh là thắng, đã phá là tan.
Äánh má»™t tráºn mà dẹp yên châu Hoan, châu Hóa; đánh hai tráºn mà bình định châu Diá»…n, châu Ãi. Thế rồi phất cao cá» chÃnh nghÄ©a, [54a] tạo thế vững Ä‘Ã ng hoà ng. ÄÆ°a quân vượt biển mà giặc ở Cổ Lá»™ng, Chà Linh vỡ máºt, hà nh binh qua núi mà giặc ở Tam Giang, Äông Quan bay hồn.
Bá»n VÆ°Æ¡ng Thông, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh đã kế cùng, Ä‘Ã nh giữ thà nh bá»n lÅ©y chá» cứu viện. Lá»a không nhóm tá»± cháy, quả nhiên Liá»…u Thăng từ bắc tiến sang giúp Hạ Kiệt là m cà n. Lại thêm Má»™c Thạnh từ phÃa tây cÅ©ng tá»›i. Ná»±c cÆ°á»i hai đạo viện binh, giÆ¡ cà ng bá» ngá»±sa chống xe, há chẳng ngu sao! Huống chi lấy chà nhân đánh bá»n bất nhân, giặc tất phải khiêng thây mà chịu trói. Thú cùng trong cÅ©i, vẫy Ä‘uôi xin tha. Thì rủ lòng nhân mà mở lÆ°á»›i Thang1562 , cho múa má»™c để phô đức Thuấn1563 . Cuối cùng tha cho mÆ°á»i vạn quân hà ng, được toà n mạng mà vá» bắc. Bốn biển hân hoan chiêm ngưỡng, thá»a lòng đã được hồi sinh. PhÆ°Æ¡ng xa mến đức sợ uy, chúc cống chăm lo hết pháºn. Ôi ! thịnh thay!.
Thế má»›i biết, há»a loạn [54b] đến tá»™t cùng thì trị bình cà ng vững chắc. Nhân nghÄ©a cà ng sâu thì ảnh hưởng cà ng xa. Trá»i xoay vần, thá»i thông suốt, nay đúng là lúc váºn há»™i bắt đầu.
Xét sách Toà n thÆ°, tÃnh bắt đầu từ năm Giáp Ngá» [1414], chấm dứt ở năm Äinh Mùi [1427], cả thảy là 14 năm phụ thuá»™c nhà Minh. Nếu tÃnh suốt từ năm Giáp Ngá» [207 TCN] Ä‘á»i Triệu VÅ© Äế trở vá», đến năm Äinh Mùi quân Minh rút vá» nÆ°á»›c,là 1.634 năm, tÃnh gồm cả Ngoại ká»· là 2.672 năm. Nay chép theo sách Việt giám1564 , nhÆ°ng không dám không chép sách Toà n thÆ° để tham khảo.
Máºu Thân, Thuáºn Thiên năm thứ 1, [1428], (Minh Tuyên Äức năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, quân Minh đã vá» nÆ°á»›c, vua bèn thâu tóm cả nÆ°á»›c, lấy năm nà y là m năm đại định:
Lá»i bà n: Từ khi đất trá»i định vị, thì Nam, Bắc chai rạch ròi. PhÆ°Æ¡ng Bắc dẫu lá»›n mạnh nhÆ°ng không thể [55a] đè nén được phÆ°Æ¡ng Nam, cứ xem các thá»i Lê, Lý, Trần cÅ©ng đủ biết. Vì thế, cuối Ä‘á»i Tam Quốc, phÆ°Æ¡ng Nam tuy có suy yếu, nhÆ°ng cÅ©ng chỉ có ná»™i loạn thôi. Äến nhÆ° nhà Nhuáºn Hồ thì bạo ngược đã quá, mà đến ná»—i mất nÆ°á»›c, thân nhục, giặc Bắc hung tà n, dân Nam khốn khổ. May mà lòng trá»i còn đó, thánh chúa ra Ä‘á»i, chinh phục bằng nghÄ©a, đánh dẹp bằng nhân, non sông má»›i được đổi má»›i, nháºt nguyệt má»›i lại sáng tÆ°Æ¡i. Nhân dân từ đây bình yên, nÆ°á»›c nhà từ đây thuáºn trị. Äó là do vua tôi má»™t dạ, trên dÆ°á»›i cùng lòng váºy. Ôi ! loạn tá»™t tất phải tri, nay đã thấy Ä‘iá»u nà y.
Ngà y mồng 10, Trần Cảo uống thuốc độc chết.
Bấy giá» các quan Ä‘á»u dâng sá»› nói Trần Cảo không có công gì vá»›i dân, sao lại ở trên má»i ngÆ°á»i, nên sá»›m trừ Ä‘i. Vua cÅ©ng biết là nhÆ° váºy, nhÆ°ng trong lòng không nỡ, đối xá» cà ng háºu. Cảo biết ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không phục mình, bèn ngầm Ä‘i thuyá»n vượt biển [55b] trốn và o châu Ngá»c Ma. Äến Ma Cảng (đất Nghệ An) quan quân Ä‘uổi bắt được, Ä‘em vá» Äông Quan, bắt uống thuốc Ä‘á»™c chết.
(Có thuyết nói rằng: TrÆ°á»›c đây, sau khi láºp Cảo, vua cho Cảo đóng dinh ở núi Không Lá»™, sau dá»i sang Ninh Giang. Äến năm nà y,chuyển vá» thanh Cổ Lá»™ng. Cảo tá»± nghÄ© là trá»i không thể có hai mặt trá»i, nÆ°á»›c không thể có hai vua, mình không có công gì vá»›i thiên hạ mà ở ngôi tôn, nếu không sá»›m liệu, sợ ná»—i hối háºn sau nà y. Rồi ngầm Ä‘i thuyá»n ra biển mà chết.
Có thuyết nói rằng: Cảo tá»± biết ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không phục, bèn cùng vá»›i bá»n Văn Nhuệ ngầm Ä‘i thuyá»n biển trốn đến ải Cổ Lá»™ng, vua sai ngÆ°á»i Ä‘uổi bắt giết Ä‘i, vứt xác và o bụi gai. Lúc Cảo chết, có câu khẩn trá»i, ai nghe cÅ©ng phải thÆ°Æ¡ng xót, thiên hạ cho là oan. Sau nà y, thá»i Lê mạt , Trần Cảo là m loạn, tÆ°Æ¡ng truyá»n đó là khiếp sau của Trần Cảo nà y.
Có thuyết nói rằng: Trần Cảo tên là Äịch, trong nạn giặc Minh, Äịch ẩn náu trong dân, đến khi Thái Tổ dấy quân, thấy lòng ngÆ°á»i vẫn nhá»› nhà Trần, cho nên láºp lên, Thái Tổ nói kÃn rằng: "Ta trải trăm
tráºn má»›i lấy được thiên hạ, mà hắn lại giữ ngôi Cao". Cảo sợ hãi, chạy đến ải Cổ Lá»™ng, Thái Tổ sai ngÆ°á»i Ä‘uổi theo giết Ä‘i, ném xác và o bụi gai).
Hạ lệnh cho các quan TÆ° không, TÆ° đồ, TÆ° mã, Thiếu úy, Hà nh khiển bà n định pháp lệnh cai trị quân dân, để ngÆ°á»i là m tÆ°á»›ng biết phép trị quân, quan các lá»™ biết phép trị dân, cÅ©ng để răn dạy quân [56a] dân biết là có pháp luáºt. Má»i công việc Ä‘á»u có các cÆ¡ quan phụ trách riêng, dâng lên vua xem.
Hạ lệnh cho các tÆ°á»›ng hiệu và các quan rằng: Từ xÆ°a tá»›i nay, trị nÆ°á»›c phải có pháp luáºt, không có pháp luáºt thì sẽ loạn. Cho nên há»c táºp Ä‘á»i xÆ°a đặt ra pháp luáºt là để dạy các tÆ°á»›ng hiệu, quan lại, dÆ°á»›i đến dân chúng trăm há» biết thế nà o là thiện, là ác, Ä‘iá»u thiện thì là m, Ä‘iá»u chẳng là nh thì tránh, chá»› để đến ná»—i phạm pháp.
Hạ lệnh cho các đại thần, thiếu úy, chấp lệnh, truyá»n lệnh cho các lá»™, nếu thấy ngụy quan, thổ quân và dân chúng từ các thà nh trốn ra mà che dấu, không giải trình thì chém. Lại hạ lệnh cho các lá»™ tra xét những ngÆ°á»i lạ mặt qua lại, ai dám dung túng cho giặc Minh và ngụy quan trốn lá»t mà không biết, thì lá»™ quan cùng ngÆ°á»i thủ Ä‘á»™i Ä‘á»u bị chém.
Hạ lệnh cho con em các nhà đầu mục và các tÆ°á»›ng hiệu Ä‘á»u nên trở vá» nháºn ruá»™ng đất ở quê cha đất tổ, để chấm dứt nạn tranh chiếm ruá»™ng đất.
Nhà Minh có chiếu nói rằng: Tất cả bá»n quan lại, quân nhân của triá»u đình [56b] sai sang còn bị giam giữ Ä‘á»u phải trả vá» hết, các vÅ© khà còn giữ lại cÅ©ng phải Ä‘Æ°a ná»™p. Vua bèn cho yết bảng nghiêm cấm, nếu ngÆ°á»i nà o chứa giấu quan quân của nhà Minh từ 1 ngÆ°á»i trở lên thì giết không tha. NgÆ°á»i ra thú lục tục cho Ä‘Æ°a vá» Yên Kinh.
Tháng 2, định các mức khen thưởng cho những há»a thủ1565 và quân nhân của quân Thiết Ä‘á»™t có công lao siêng năng khó nhá»c ở LÅ©ng Nhai1566 gồm 121 ngÆ°á»i.
Công hạnng nhất, được ban quốc tÃnh là bá»n Lê Vấn, Lê Quy, Lê Dịch, Lê Ê 52 ngÆ°á»i là m Vinh lá»™c đại phu, tả Kim ngô vệ đại tÆ°á»›ng quân, tÆ°á»›c Thượng trà tá»±.
Công hạng hai, được ban quốc tÃnh là bá»n Lê Bồ, Lê Liệt, Lê Khảo 72 ngÆ°á»i, là m Trung lượng đại phu, tả Phụng thần vệ tÆ°á»›ng quân, tÆ°á»›c Äại trà tá»±.
Công hạng ba, được ban quốc tÃnh là bá»n Lê Lá»…, Lê...1567 94 ngÆ°á»i, là m Trung vÅ© đại phu Câu kiá»m vệ tÆ°á»›ng quân, tÆ°á»›c Trà tá»±.
Hà nh khiển Lê Cảnh [57a] phụng mệnh là m biểu ngạch.
Nhà Minh sách phong hoà ng trưởng tá» Kỳ Trấn là m Hoà ng thái tá».
Tháng 3, ngà y mồng 8, chánh sứ nhà Minh là Lá»… bá»™ tả thị lang Lý Kỳ và Công bá»™ hữu thị lang La Nhữ kÃnh, phó sứ là Thông chÃnh sứ ty hữu thông chÃnh Hoà ng Ký và Hồng lô tá»± khanh Từ VÄ©nh Äạt đến kinh sÆ°.
TrÆ°á»›c đây, tháng 8, năm Äinh Mùi [1427], vua sai bá»n Lê Thiếu DÄ©nh sang nhà Minh dâng biểu cầu phong, xin láºp con cháu nhà Trần. Tháng 11, nhà Minhb sai bá»n Lý Kỳ, Nhữ KÃnh mang chiếu dụ và lệnh ân xá sang, đến nay tá»›i kinh sÆ°.
Ngà y 18, sai sứ sang nhà Minh.
Bấy giá» bá»n Lý Kỳ, La Nhữ KÃnh vá» nÆ°á»›c, vua sai bá»n Há»™ bá»™ lang trung Lê Quốc Khà (cháu ruá»™t Thái Tổ), Phạm Thà nh sang tạ Æ¡n, bá»n Khu máºt thiêm sá»± Hà Phủ, Hà Liá»…n sang báo tang của Trần Cảo, cùng Ä‘i vá»›i bá»n Kỳ.
Phong con thứ là Nguyên Long là m LÆ°Æ¡ng quáºn công.
[57b] Äại há»™i các tÆ°á»›ng và các quan văn võ để định công, ban thưởng, xét công cao thấp mà định thứ báºc.
Lấy thừa chỉ Nguyá»…n Trãi là m Quan phục hầu; tÆ° đồ Trần Hãn là m Tả tÆ°á»›ng quốc; Khu máºt đại sứ Phạm Văn Xảo là m Thái Bảo; Ä‘á»u được ban quốc tÃnh.
Chia cả nÆ°á»›c là m ba đạo. Äạo đặt vệ quân, vệ đặt Tổng quản, lá»›n nhá» giữ gìn nhau, trên dÆ°á»›i rà ng buá»™c nhau. Lại đặt chức Hà nh khiển các đạo để chia giữ sổ sách quân, dân.
Sai các quan chia nhau Ä‘i tế thần kỳ núi, sông, Ä‘á»n, miếu các xứ và lăng tẩm của triá»u trÆ°á»›c.
Truy tôn thuỵ hiệu từ khảo tỷ1568 trở lên.
Tổ khảo Äinh là m Chiêu Äức Hoà ng Äế, bà là Nguyá»…n Thị Quách là m Gia Thục hoà ng háºu, cha là Khoáng là m Tuyên Tổ Hoà ng Äế, mẹ là Trịnh Thị ThÆ°Æ¡ng là m à Văn hoà ng háºu.
Mùa hạ, tháng 4, vua từ Ä‘iện tranh ở Bồ Äà o vỠđóng ở thà nh Äông Kinh.
Ngà y 15, vua lên ngôi ở Äông Kinh, đại xá, đổi niên hiệu là Thuáºn Thiên, dá»±ng quốc hiệu là Äại Việt, [58a] đóng đô ở Äông Kinh (tức là thà nh Thăng Long. Vì Thanh Hóa có Tây Äô, cho nên gá»i thà nh Thăng Long là Äông Kinh).
Xuống chiếu rằng, các thứ thuế nhÆ° tô ruá»™ng, và ng bạc, đầm phá, bãi dâu trong cả nÆ°á»›c, Ä‘á»u tha cho 2 năm không thu, những ngÆ°á»i già ở các lá»™ từ 70 tuổi trở lên được miá»…n sai dịch, những ngÆ°á»i con hiếu thảo, Ä‘Ã n bà góa giữ tiết thì cho các quan ở lá»™ tâu lên để biểu dÆ°Æ¡ng khen thưởng. Các gia đình quân, dân, nếu trong 1 há»™ có 3 ngÆ°á»i sung quân thì cho miá»…n 1 ngÆ°á»i. Những lăng miếu của đế vÆ°Æ¡ng và công thần các Ä‘á»i thì cho huyện sở tại là m bản tâu lên để xét cấp cho ngÆ°á»i quét dá»n.
Ngà y 17, ra lệnh chỉ rằng, từ sau ngà y chiếu thÆ° ban ra, nếu quân hay dân có dâng thÆ° nói việc gì thì phải theo đúng niên hiệu, quốc hiệu, đô hiệu nhÆ° trong chiếu thÆ°, ai trái thế thì phải xá» phạt trượng hay biếm chức; những giấy tá», văn khế, khoán Æ°á»›c vá» mua bán, đổi chác, vay mượn mà không theo đúng nhÆ° trong chiếu thÆ° thì sẽ không có giá trị.
Ngà y 20, ban các chữ húy tông miếu và chữ húy tên vua. Tất cả các chữ húy chÃnh khi viết Ä‘á»u không được [58b] dùng, nếu đồng âm mà khác chữ thì không phải húy.
Húy Tông miếu có 5 chữ: Hiển Tổ Chiêu Äức Hoà ng Äế húy là Äinh, Hiển Tổ Tá»· Gia Thục Hoà ng Thái Háºu húy là Quách, Tuyên Tổ Hiến Văn Hoà ng Äế húy là Khoáng, Trinh Từ à Văn Hoà ng Thái Háºu húy là ThÆ°Æ¡ng, huý của vua là Lợi, của hoà ng háºu là Trần, của anh vua là Há»c.
Khi có chiếu lệnh đại xá Ä‘á»u xÆ°ng là Thuáºn Thiên Thừa Váºn Duệ Văn Anh VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng, hiệu là Lam SÆ¡n Ä‘á»™ng cbủ.
Sông Nhị nảy và ng ròng, các quan dâng biểu chúc mừng.
Truy tặng Lê Thạch là m Trung VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng, Ä‘Æ°a và o thỠở tẩm miếu.
Lấy Lê Tri Váºn là m tri Tả hữu ban, phong liệt hầu; Nguyá»…n Lá»— là Xa kỵ vệ tổng tri (Tả hữu ban nắm kho tà ng của nhà nÆ°á»›c, tổng tri thì coi quân). Hai ngÆ°á»i Ä‘á»u là há» ngoại. Tri Váºn vì có công là am con tin trong thà nh, sau được tặng phong Nguyên cữu Quan ná»™i hầu.
Ra lệnh chỉ cho các lộ là nơi nà o bị quân giặc cướp phá [59a] thì được miễn giảm thuế.
Trị tội các ngụy quan.
Bá»n Lê Thiếu DÄ©nh từ nÆ°á»›c Minh trở vá».
TrÆ°á»›c đó, tháng 11 năm Äinh Mùi [1472], vua sai bá»n Thiếu DÄ©nh sang trần tình vá»›i nhà Minh.
Tháng 3 năm nay, Lê Thiếu DÄ©nh dến Yên Kinh dâng biểu. Äến đây trở vá», vua Minh ban cho Thiếu DÄ©nh áo vóc hoa, tiá»n giấy và có sắc dụ cho nÆ°á»›c ta, đại ý nói:
Láºp con cháu nhà Trần là việc rất quan trá»ng, phải hợp vá»›i lòng ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, không được tá»± tiện chuyên quyá»n, phải cùng vá»›i các bô lão, trình bà y sá»± thá»±c vá» ngÆ°á»i cháu Ä‘Ãch tôn củ há» Trần, tâu lên để là m bằng cứ mà ban chiếu sắc phong. Số ngÆ°á»i và chiến khà còn bị giữ lại, cÅ©ng Ä‘Æ°a trả vá» hết.
Tháng 4 nhuáºn, ra lệnh chỉ rằng:
Những quân dân bị bắt và o bốn thà nh Tây Äô, Äông Kinh, Cổ Lá»™ng, Chà Linh đã được bổ và o các quân phụ và o quân Thiết Ä‘á»™t mà có ruá»™ng đất, nhà cá»a bị tịch thu thỉ được trả lại.
Bá»n Thà nh SÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông nhà Minh [59b] vỠđến Yên Kinh, bị các quan hặc tá»™i, Ä‘á»u phải giam và o ngục Cẩm y vệ, có chiếu tha tá»™i chết, biếm quan tÆ°á»›c.
Ra lệnh chỉ cho bá»n đại thần định lại các quan lá»™, huyện, quan trấn thủ, cùng các quan giữ đầu nguồn, cá»a biển và những nÆ¡i xung yếu, Ä‘á»u phải dùng những ngÆ°á»i tà i giá»i, liêm khiết, chÃnh trá»±c, cho các đại thần Ä‘á»u được tiến cá».
Äúc tiá»n Thuáºn Thiên.
Mây xanh xuất hiện, có cánh, có1 chân, bên dÆ°á»›i có mâm ngá»c, hai bên tả hữu tá»±a nhÆ° hình hai con cá chép vá»n nhau.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y 12, vua và các đại thần cùng nghị bà n việc nÆ°á»›c; quyết định các quan viên, các quan trấn thủ tại các lá»™, trấn và những nÆ¡i xung yếu, định luáºt lệnh kiện tụng, quy chế vá» chức tÆ°á»›c.
Tháng 6, ra lệnh cho các đại thần khảo xét các quan trong ngoà i; hạng nhất là những ngÆ°á»i có tà i văn võ, tháo vát, tinh nhanh; hạng nhì là những ngÆ°á»i biết chữ tháo vát tinh nhanh; hạng ba là những ngÆ°á»i viết tinh, viết thảo, là m tÃnh; ngoà i ra [60a] những ngÆ°á»i không được xếp hạng nà o thì kê riêng thà nh má»™t hạng.
Ra lệnh cho các đại thần và các quan văn võ Ä‘á»u tiến cá» ngÆ°á»i hiá»n lÆ°Æ¡ng phÆ°Æ¡ng chÃnh, nếu tiến cỠđược ngÆ°á»i giá»i thì được thăng thưởng theo lệ tiến cá» hiá»n thần, nếu vì tiá»n tà i, vì thân quen, tiến cá» ngÆ°á»i không tốt thì bị trị tá»™i theo lệ tiến cá» kẻ gian.
Ngà y 26, ra lệnh chỉ cho các đại thần và các quan văn võ rằng:
" Trẫm là ngÆ°á»i thế nà o mà được trao mệnh trá»i? NhỠđâu mà thà nh nghiệp lá»›n? Hiện nay công việc của triá»u đình rất bá» bá»™n, việc gì nên là m trÆ°á»›c, việc gì nên là m sau? Các tÆ°á»›ng trong triá»u ai có thể cáng đáng được việclá»›n, có thể trao cho sứ mệnh ở ngoà i ngà n dặm? Ai là ngÆ°á»i có thể dạy dá»— thái tá»?".
Mùa thu, tháng 8, lấy ngà y sinh là m Vạn ThỠthánh tiết (tức ngà y mồng 6).
Ngà y mồng 10, quy định cá» xÃ, nghi trượng, chiến khÃ, thuyá»n bè của các quân: trung Ä‘á»™i cá» và ng, thượng Ä‘á»™i [60b] cá» Ä‘á», hạ Ä‘á»™i cá» trắng.
Má»—i vệ có 1 lá cá» lá»›n của chủ tÆ°á»›ng. Má»—i quân có 1 lá cá» hạng trung, 10 lá cá» Ä‘á»™i, 40 lá cá» nhá», 10 chiếc thuyá»n há»a chiến, 2 chiếc thuyá»n nhá» trinh sát, 1 chiếc ống phun lá»a "Äại tÆ°á»›ng quân", 10 ống phun lá»a cỡ lá»›n, 10 chiếc cỡ trung, 80 chiếc cỡ nhá», ná» cứng 50 chiếc, câu liêm 50 cái, giáo dà i 50 cái, phi liêm 40 cái, má»™c má»—i ngÆ°á»i 1 chiếc, phiêu thì má»—i ngÆ°á»i dùng 4 thủ tiá»…n1569 hạng nhất, hạng nhì thì má»—i
ngÆ°á»i dùng 3 chiếc, đại Ä‘ao thì má»—i ngÆ°á»i dùng 1 thanh. Má»—i quân dùng 1 ngÆ°á»i là m sao quân, má»—i Ä‘á»™i dùng má»™t ngÆ°á»i là m sao Ä‘á»™i1570 .
Ra lệnh chỉ đổi chức há»a đầu thà nh chánh phó ngÅ© trưởng.
Ngà y 20, nhà Minh có sắc thÆ° [yêu cầu] trả bá»n lại nah6n mà GAio Chỉ đã cấp ruá»™ng đất cho ở để há» trở vá» nÆ°á»›c.
Tháng 9, ngà y 21, nhà Minh sai bá»n La Nhữ KÃnh, Từ VÄ©nh Äạt lại mang sắc thÆ° sang dụ vua rằng há» Trần nhiá»u Ä‘á»i vẫn được lòng ngÆ°á»i, bảo vua phải dò tìm cho được con cháu há» Trần mà tâu lên để ban cho mệnh lệnh nối dòng đã tuyệt. Lại bảo rằng đó 1571 hẳn là do các đầu mục bô lão chÆ°a há»i khắp, có thể vẫn còn ngÆ°á»i, nhÆ°ng há» chÆ°a dám nói ra.
Lại dụ rằng [61b] những quan lại và quân nhân còn giữ lại hãy đưa trả cho hết, các đồ quân khà còn lưu lại cũng nộp trả cho hết.
Ban tiá»n giấy và chi phà dá»c Ä‘Æ°á»ng cho bá»n Nhữ KÃnh, đồng thá»i ban tiá»n giấy và áo lót vóc hoa cho sứ nÆ°á»›c ta là bá»n Lê Quốc KhÃ, sai há» cùng Ä‘i vá»›i bá»n Nhữ KÃnh.
Quy định phẩm tÆ°á»›c của quan chức văn võ. Ban quốc tÃnh cho các công thần. Thải quân già yếu, quy định biên chế quân ngÅ©1572 .
Mùa đông, thán 10,, ngà y 11, có lệnh thôi kiêng húy chữ "Nguyễn".
Ngà y 12, ra lệnh cho các vệ quân Ä‘á»u đặt há»a thủ là m chánh phó ngÅ© trưởng..
Ngà y 19, sứ nhà Minh là bá»n Nhữ KÃnh vá» nÆ°á»›c. Vua sai bá»n Hà Láºt sang tạ Æ¡n nhà Minh và ná»™p lá»… cống, tượng ngÆ°á»i và ng thế thân, và tâu rằng đã tìm há»i con cháu há» Trần nhÆ°ng không còn ngÆ°á»i nà o, các quan quân ra thú cÅ©ng đã lục tục Ä‘Æ°a vá» rồi.
[62a] Tháng 11, ngà y mồng 1, vua sai bá»n Äá»— NhÆ° Hùng sanh nhà Minh tâu bà y rằng con cháu há» Trần quả thá»±c không còn ai, các quan lại, quân nhân cùngkhà giá»›i bắt được của nhà Minh đã Ä‘Æ°a trả hết rồi, không còn giam giữ, chúa giấu gì cả. Lại xin trả lại ngÆ°á»i con gái của vua bị lạc.
TrÆ°á»›c kia, trong buổi loạn ly, vua bị lạc mất ngÆ°á»i con gái nhá» má»›i lên 9 tuổi. Viên ná»™i quan nhà Minh là Mã Kỳ Ä‘em vá» nuôi, rồi Ä‘Æ°a vá» Yên Kinh tiến là m cung tỳ1573 . Äến đây, vua sai sứ sang xin vá»1574 .
Ngà y 24, giết bá»n giặc phản nghịch tên là Phong, tên Nhữ Hốt, tên An Vinh, tên Trung, tên Tồn, tên SÄ© Văn, tên Sùng Lá»…, tên Xác.
TrÆ°á»›c kia, bá»n PhÆ°Æ¡ng đón hà ng giặc Minh, giúp giặc là m Ä‘iá»u bạo ngược, chống lại quan quân. Äến khi giặc Minh bị dẹp má»›i ra đầu hà ng, được vua tha tá»™i cho. NhÆ°ng bá»n Phong vẫn gây nhiá»u tá»™i ác không chịu chừa, lại âm mÆ°u là m loạn, ngấm ngầm [62b] kết bè đảng, viết thÆ° máºt, ngầm sai ngÆ°á»i Ä‘iÄ‘Æ°á»ng tắt tá»›i xui quân Minh gây sá»±, bá»n chúng sẽ là m ná»™i ứng. NgÆ°á»i mang thÆ° bị Thượng tÆ°á»›ng Thái Nguyên là Hoà ng Nguyên à bắt được. Vua giết tên Ä‘Æ°a thÆ° rồi giấu chuyện ấy Ä‘i. Tháng 8, lại có má»™t tên trong bá»n đến cáo giác, việc cÅ©ng giống thế. Äến đây, vua má»›i hạ chiếu giất cả bá»n.
Ngà y 25, là m sổ ruộng đất, sổ hộ tịch.
Ra chỉ thị cho các phủ, huyện trấn, lá»™ khaám xét các chằm bãi, ruá»™ng đất, má» và ng bạc, những sản váºt núi rừng trong hạt, các loại thuế ngạch cÅ©, cùng ruá»™ng đất đã sung công của các nhà thế gia và những ngÆ°á»i tuyệt tá»±, và ruá»™ng đất của những bá»n Ä‘Ã o ngÅ©, hạn đến trung tuần tháng 2 năm Ká»· Dáºu
trình lên. Sổ há»™ tịch năm Máºu Thân và sổ ruá»™ng đất năm Ká»· Dáºu thì dến tháng 4 năm Quý Sá»u sẽ ná»™p. Khi là m sổ ruá»™ng đất và há»™ tịch thì khai cả từng hạng nguỵ quan.
[63a] Ngà y 27, ra lệnh chỉ đặt xã quan. Xã lá»›n từ 100 ngÆ°á»i trở lên thì đặt 3 viên, xã vừa từ 50 ngÆ°á»i trở lên đặt 2 viên, xã nhá» 10 ngÆ°á»i trở lên đặt 1 viên.
Ngà y 28, ra lệnh chỉ cho các quan viên và quân dân cả nÆ°á»›c, hạn đến tháng 5 sang năm tá»›i Äông Kinh để các quan văn há»i thi kinh sá», ai tinh thông được bổ là m quan văn; các quan võ há»i thi vá» võ kinh, pháp lệnh, kỳ thÆ°...
Tháng 12, ngà y mồng 7, ra lệnh chỉ cho các quan văn quan võ: NgÆ°á»i nà o đã Ä‘Æ°a vợ con lên lẫn tránh ở núi rừng cùng trẫm mÆ°u lo việc nÆ°á»›c, từ ở MÆ°á»ng Thôi đến Bồ Äằng, Chà Linh, Khả Lam thì cho con hoặc cháu được miá»…n các việc quân dịch và dân dịch. Nếu đã là m quan thì không thuá»™c lệ nà y. Con cháu, anh em của tên nà o đã bỠđạo nghÄ©a, cầu an hà ng giặc thì không được nháºn. [63b] Ai là m trái thì xá» tá»™i biếm hay bãi chức.
Ngà y 22, ra lệnh chỉ cho các quan phủ, huyện, lá»™, trấn, xã, sách đối chiếu, khám xét ruá»™ng đất, đầm bãi công tÆ° trong các huyện, xã của lá»™ mình, cùng cá mú, hoa quả, mắm muối và các rạch cá tÆ° ngoà i cá»a biển, các loại và ng, bạc, chì, thiết, tiá»n.
Vua là m Ä‘iện Vạn Thá», lại là m Tả, Hữu Ä‘iện, Ä‘iện KÃnh Thiên, Ä‘iện Cần ChÃnh.
Chế tạo chiến khÃ, thuyá»n bè.
Äúc tiá»n Thuáºn Thiên thông bảo, cứ 50 đồng là 1 tiá»n.
TrÆ°á»›c kia, thá»i Trần Thái Tông Kiến Trung năm thứ 2 [1226] có chiếu quy định trong dân gian tiêu tiá»n thì má»—i tiá»n là 69 đồng, dùng chÃnh thức là 70 đồng.
Ká»· Dáºu, [Thuáºn Thiên] năm thứ 2 [1429], (Minh Tuyên Äức năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 4, ra lệnh chỉ cho các quan, cho kinh đô [64a] và các lá»™, huyện, xã rằng:
Kẻ nà o du thủ thá»±c, đánh cỠđánh bạc thì quan ty và quân dân bắt ná»™p để trị tá»™i. Äánh bạc thì chặt 5 ngón tay, đánh cá» thì chặt 1 ngón tay, những kẻ không phải là việc quan mà vô cá»› tụ há»p uống rượu thì xá» phạt 100 trượg, ngÆ°á»i chúa chấp bị tá»™i kém má»™t báºc.
Ra lệnh chỉ cho các quan lộ, huyện, xã rằng:
Hễ là ấn công thì do viên chánh giữ. Ở các lộ thì Tri phủ giữ ấn, không có Tri phủ thì Trấn phủ giữ ấn. Ở các huyện thì Tuần sát giữ ấn. Nếu không có Trấn phủ, Tri phủ thì dùng Chiêu thảo hoặc Phòng ngự giữ ấn. Có việc thì cùng bà n với nhau đáng đóng dấu thì mới dùng.
Ngà y mồng 7, sai Nháºp ná»™i kiểm hiệu bình chÆ°Æ¡ng sá»± Lê Vấn, Nháºp ná»™i đại tÆ° mã Lê Ngân , Nháºp ná»™i thiếu phó Lê Văn Linh mang kim sách láºp Hữu tÆ°á»›ng quốc Khai quân công TÆ° Tá» là m Quốc [64b] vÆ°Æ¡ng, giúp coi việc nÆ°á»›c.
Sai Nháºp ná»™i tÆ° khấu Lê Sát, TÆ° không Lê Nhân Chú, Nháºp ná»™i tÆ° mã Lê Lý, Nháºp ná»™i thiếu úy Lê Quốc HÆ°ng mang kim sách láºp LÆ°Æ¡ng quáºn công Nguyên Long là m Hoà ng thái tá».
Ngà y mồng 8, ra lệnh chỉ cho đại thần và các quan văn võ cùng các lộ, phủ, huyện, châu, trấn rằng:
Nếu ai có việc đến Quốc vương và Hoà ng thái tỠthì dùng chữ "khải", chứ không được dùng chữ "tấu" và xưng là "Quốc vương điện hạ", "Thái tỠđiện hạ". Nếu Quốc vương có tuyên cáo hiệu lệnh gì thì dùng chữ "Quốc vương chỉ huy", không được dùng chữ "sắc".
Ngà y mồng 9, ra lệnh chỉ rằng:
Quan võ từ chức Quản lÄ©nh, quan văn từ chức Hà nh khiển trở lên, ai có con trai từ 5 tuổi trở xuống, 9 tuổi trở lên, cho được và o hầu Hoà ng thái tá». Ngà y 15 tháng nà y, tá»›i há»c Ä‘Æ°á»ng Ä‘á» kiểm mục, quan Ná»™i máºt viện [65a] lấy danh sách. Quan võ từ Äồng tri trở xuống đến Äại Ä‘á»™i trưởng, Äá»™i trưởng
trở lên, quan văn từ Thượng thÆ° trở xuống đến thất phẩm, ai có con trai 17 tuổi trở xuống, 9 tuổi trở lên tá»›i nhà Quốc há»c Ä‘iểm mục để há»c quan lấy danh sách dạy há»c.
Ngà y 22, ra lệnh chỉ cho quan văn võ đại thần nghị bà n việc lớn của nhà nước.
NhÆ° ngÆ°á»i Ä‘i đánh giặc thì nghèo, kẻ rong chÆ¡i thì già u. NgÆ°á»i Ä‘i chiến đấu thì không có má»™t thÆ°á»›c, má»™t tất đất mà còn ở những kẻ du thủ du thá»±c, không có Ãch gì cho nÆ°á»›c lại có quá thừa ruá»™ng đất, hoặc Ä‘i là m nghá» trá»™m cÆ°á»›p. Thà nh ra không có ai chịu hết lòng vá»›i nÆ°á»›c, chỉ ham nghÄ©a phú quý mà thôi. Nay ra lệnh chỉ cho các đại thần bà n định số ruá»™ng cấp cho quan lại, quân nhân và dân chúng, trong từ đại thần trở xuống, dÆ°á»›i đến ngÆ°á»i già yếu, mồ côi, góa chồng, Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà trở lên, loại nà o được cấp bao nhiêu thì tâu lên.
[65b] Tháng 2, ngà y 21, ra lệnh chỉ cho tướng hiệu và quân nhân các vệ quân năm đạo rằng:
Äến ngà y 27 sẽ diá»…n táºp chiến tráºn thủy, bá»™, ai vắng mặt sẽ bị trị tá»™i. Diá»…n táºp xong, sẽ chia má»—i vệ thà nh 5 phiên, 1 phiên ở lại, còn 4 phiên cho vá» là m ruá»™ng.
Ngà y 26, ra lệnh chỉ cho đại thần và các quan Hà nh khiển:
Nếu thấy các Ä‘iá»u lệnh của trẫm có Ä‘iá»u gì bất tiện cho việc quân, việc nÆ°á»›c, hoặc các việc sai dịch không hợp lý, hoặc thuế khóa nặng ná», hoặc có việc tà dâm bạo ngược, thì tâu xin sá»a lại.
Lại ra lệnh chỉ cho các ngôn quan1575 rằng:
Nếu thấy trẫm có chÃnh lệnh hà khắc, thuế má nặng ná», ngược hại lÆ°Æ¡ng dân, thưởng công phạt tá»™i không đúng, không theo đúng phép xÆ°a, hay các đại thần, quan lại, tÆ°á»›ng hiệu, quan chức trong ngoà i không giữ phép, nháºn hối lá»™, nhiá»…u hại lÆ°Æ¡ng dân, thiên hÆ° phi pháp, thì phải láºp tức dâng sá»› Ä‘Ã n hặc ngay. Kẻ nà o cứ ngồi nhìn mà dung túng, chỉ giá»i trò vặt, cùng là nói hão không đâu, [66a] thì phải chiếu luáºt trị tá»™i. Lại nhÆ° các quan và o sân Ä‘iện, nếu để áo, mÅ©, cân Ä‘ai không đúng phép, Ä‘i lại ngang dá»c không theo đúng lá»… phép, thì ngôn quan không được coi là pháºn sá»± của mình mà đà n hặc, vì việc ở Ä‘iện đình đã có Tổng quan và Chỉ huy sứ năm quân Thiết Ä‘á»™t, Ngá»± tiá»n Thiết Ä‘á»™t, Ná»™i máºt viện xét hoặc1576 .
Tháng 3, ngà y 20, ra lệnh chỉ cho Äô tổng quản và Quản lÄ©nh các đạo cùng quan viên các phÆ°á»ng trong kinh thà nh rằng: Hiện nay, phần đất của các qau6n và phủ đệ của công hầu trăm quan Ä‘á»u có phần nhất định, nên trồng cây trồng hoa và các loại rau Ä‘áºu, không được để đất hoang, ai không theo thế thì mất phần đất của mình. Các công hầu đã được ban cho đất ở, nếu trong phần đất của quân Thiết Ä‘á»™t thì không cho quá nhiá»u, chỉ từ 5 sà o trở xuống; nếu không phải trong phần đất của quân Thiết Ä‘á»™t [66b] thì cho 2 mẫu trở xuống đến 1 mẫu. Nếu đã được chia ruá»™ng đất vÆ°á»n nhà nhất định rồi, lại còn chiếm đất trong thà nh Äại La là m nhà cá»a khác nữa thì không được.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 27, ra lệnh chỉ cho đại thần và trăm quan phải ná»™p số và ng lấy được ở bến Äông1577 cho nhà nÆ°á»›c tùy theo thứ báºc: chánh nhất phẩm ná»™p 2 lạng, tòng nhất phẩm 1 lạng rưỡi, ch1nh nhị phẩm 1 lạng, tòng nhị phẩm 5 đồng cân, chánh tam phẩm đồng cân, tòng tam phẩm 2 đồng cân, chánh tứ phẩm đến chánh ngÅ© Ä‘á»u 1 đồng cân, còn từ tòngngÅ© trở xuống không phải ná»™p.
Ngà y 30, ra lệnh chỉ rằngnhững nguỵ quan trước đã có lệnh cho tha tôi chuộc mệnh, thì cho miễn cả ruộng đất (không phải sung công).
Tháng 5, ngà y mồng 3, ban biển ngạch công thần cho 93 viên: Huyện thượng hầu 3 ngÆ°á»i là Lê [67a] Vấn, Lê Sát, Lê Văn Xảo. à thượng hầu 1 ngÆ°á»i là Lê Ngân. HÆ°Æ¡ng thượng hầu 3 ngÆ°á»i là Lê Lý, Lê Văn Linh, Lê Quốc HÆ°ng, Äình thượng hầu 14 ngÆ°á»i là Lê ChÃch, Lê Văn An, Lê Liệt, Lê Thố, Lê Lá»…, Lê Chiến, Lê Khôi, Lê ÄÃnh, Lê Chuyết, Lê Lá»—i, Lê Nhữ Lãm, Lê Sao, Lê Kiệm, Lê Láºt. Huyện hầu 14 ngÆ°á»i là : Lê Bị, Lê Bì, Lê BÄ©, Lê Náo, Lê Thụ, Lê Lôi, Lê Khả, Lê Bồi, Lê Khả Lang, Lê XÃ, Lê Khuyển, Lê BÃ, Lê
Quốc Trinh, Lê Báºt. à hầu 26 ngÆ°á»i là bá»n Lê Lạn, Lê Trãi. Quan ná»™i hầu 16 ngÆ°á»i là bá»n Lê Thiệt, Lê ChÆ°Æ¡ng. Quan phục hầu 16 ngÆ°á»i là bá»n Lê Cuống, Lê Dao. Thượng trà tá»± TrÆ°á»›c phục hầu 4 ngÆ°á»i là bá»n Lê Khắc Phục, Lê Hà i.
Ra lệnh chỉ rằng những văn võ hà o kiệt nà o còn bị bá» sót, hoặc bị chìm đắm chÆ°a có chức tÆ°á»›c gì, không được ai tiến cá»; [67b] hoặc vì thù hằn mà bị đè nén, vùi dáºp, thì đến ngay chổ Thiếu phó Lê Văn Linh mà tá»± tiến, nếu xét thá»±c có tà i đức thì tâu trình để cất nhắc sá» dụng, không cứ là ngụy quan hay sÄ© thứ, cốt lấy tà i đức là hÆ¡n.
Ra lệnh chỉ rằng: Các quan chức văn võ, quan võ từ Thượng tÆ°á»›ng tÆ°á»›c Trà tá»± TrÆ°á»›c phục hầu trở lên Ä‘á»u cho mặc áo Ä‘á» tÃa; quan văn từ Nháºp ná»™i đại hà nh khiển Quan phục hầu trở lên cÅ©ng cho mặc áo Ä‘á» tÃa.
Ngà y 26, ra lệnh chỉ rằng: Quân nhân các lá»™ phủ và những ngÆ°á»i ẩn dáºt ở núi rừng, nếu ai quả thá»±c thông kinh sá», giá»i văn nghệ thì đến ngà y 28 tháng nà y tá»›i sảnh Ä‘Æ°á»ng trình diện, chỠđến ngà y cho và o trÆ°á»ng thi há»™i1578 , ngÆ°á»i nà o Ä‘á»— sẽ được tuyển dụng.
Ngà y 28, ra lệnh chỉ cho các quan văn võ trong ngoà i, ngÆ°á»i nà o tinh thông kinh sá», từ tứ phẩm trở xuống, hạn đến ngà y 20 tháng nà y Ä‘á»u tá»›i sảnh Ä‘Æ°á»ng [68a] để và o trÆ°á»ng thi há»™i.
Ngà y 30, định các hạng ruộng đất của ngụy quan.
Mùa hạ, tháng 6, ngà y mồng 10, ralaệnh chỉ cho các tăng đạo, ngÆ°á»i nà o thông kinh Ä‘iển, trong sạch, giữ tiết hạnh, hẹn đến ngà y 20 tháng nà y tá»›i sảnh Ä‘Æ°á»ng trình diện, để xét duyệt cho thi, ai Ä‘á»— thì cho là m tăng đạo, ai không Ä‘á»— thì bắt hoà n tục.
Là m sổ đinh.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 5, ra lệnh cho các đại thần và các quan văn võ trong ngoà i há»p bà n vá» quy chế đồng tiá»n1579 . Tá» chiếu viết:
"Tiá»n là mạch máu của sinh dân, không thể không có. NÆ°á»›c ta vốn có mỠđồng, nhÆ°ng tiá»n đồng cÅ© đã bị nhà Hồ hủy bá», trăm phần chỉ còn được má»™t. Äến nay, việc quân, việc nÆ°á»›c thÆ°á»ng hay bị thiếu. Muốn cho tiá»n được lÆ°u thông sá» dụng, để thuáºn lòng dân, há chẳng khó sao? Má»›i rồi có ngÆ°á»i dâng thÆ° trình bà y, xin lấy tiá»n giấy1580 [68b] thay cho tiá»n thá»±c1581 . Trẫm sá»›m khuya nghÄ© ngợi, chÆ°a nghÄ© ra các gì. Vì rằng tiá»n giấy là thứ vô dụng, lại được lÆ°u hà nh nhÆ° váºt hữu dụng trong dân, thá»±c không phải là ý nghÄ©a yên dân, dùng của. NhÆ°ng Ä‘á»i xÆ°a đã có ngÆ°á»i cho rằng và ng, bạc, da, lụa, tiá»n thá»±c, tiá»n giấy Ä‘á»u không thể cân ngang nhau được, thế thì thứ gì là hÆ¡n? Truyá»n cho các đại thần trăm quan và những ngÆ°á»i hiểu việc Ä‘á»i ở trong, ở ngoà i, Ä‘á»u nghị bà n quy chế đồng tiá»n cho thuáºn lòng dân, để không vì Æ°a thÃch riêng của má»™t ngÆ°á»i mà bắt ép muôn nghìn ngÆ°á»i không muốn phải theo, để là m phép hay của má»™t Ä‘á»i. Nên phải bà n định sá»›m rồi tâu lên, trẫm sẽ tá»± chá»n lấy mà cho thi hà nh".
Mùa thu, tháng 8, ngà y 19, ra lệnh chỉ cho quân dân cả nÆ°á»›c rằng: Những ngụy quan, văn từ Tri châu, võ từ Thiên há»™ trở xuống, đã chết từ trÆ°á»›c và thổ quan cùng dân thÆ°á»ng và o [69a] thà nh giặc, khi than2h bị hạ thì ra hà ng, cho đến quan lại cÅ© nhà Hồ bị giặc bắt Ä‘Æ°a vá» phÆ°Æ¡ng Bắc, nay có vợ con ở các xã lá»™, huyện, nếu há» chua8 được và o sổ há»™ tịch, thì có thể miá»…n tiá»n chuá»™c mệnh. NgÆ°á»i nà o đã sung là m nô tỳ công hoặc đã ban cho các quan rồi, cùng những kẻ có tiếng xấu thì không thuá»™c lệ nà y.
Tháng 9, ngà y 16, ra lệnh chỉ cho các đại thần trăm quan rằng:
"Từ nay vá» sau, nếu viên quan nà o bà n má»™t việc gì, Ä‘á»u phải lấy việc quân, việc dân là m Ä‘iá»u cần kÃp, không được Ä‘em tình lý riêng tÆ° là m đầu. Bởi vì, trẫm từng nghiệm thấy, trong các việc tiến cá», hoặc xỠán, hay nhÆ° việc công tÆ° khác, rất nhiá»u khi ngÆ°á»i ta dung túng, che chở cho nhau, để biến hóa
đổi thay, qua đó biết được ngÆ°á»i là m quan trong sạch thì Ãt mà nhÆ¡ bẩn thì nhiá»u. Nay trẫm xét ra việc của bá»n phạm nhân Má»™ng Vân, LÆ°Æ¡ng Châm, má»›i biết rõ tình trạng thá»±c, giả của các quan, cho nên ra mệnh lệnh nà y. Những kẻ là m tôi con phải hết lòng [69b] thá» vua, không được lấy tÆ° hại công, khi chuyện xảy ra, hối sao kịp nữa? Nay ban chiếu cho má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết".
Ngà y 27, ra lệnh chỉ rằng:
"Äại thần văn võ trăm quan các ngÆ°Æ¡i hãy chăm việc nông tang, chỉnh đốn quân ngÅ©, sá»a sang chiến khÃ, thuyá»n bè".
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, hạ lệnh cho các đại thần văn võ, công hầu đại phu từ tam phẩm trở lên phải tiến cá» hiá»n tà i. Tá» chiếu viết:
"Trẫm nghÄ©, muốn thịnh trị phải được ngÆ°á»i hiá»n tà i, muốn được ngÆ°á»i hiá»n tà i phải do tiến cá». Cho nên ngÆ°á»i đứng đầu thiên hạ phải lo việc ấy trÆ°á»›c tiên.
Thá»i đại thịnh trị xÆ°a kia, ngÆ°á»i hiá»n ở triá»u rất đông đúc, ngÆ°á»i ná» nhÆ°á»ng ngÆ°á»i kia. Cho nên ở dÆ°á»›i không sót tà i, ở trên không bá» việc, là m nên thịnh trị yên vui. Äến nhÆ° bá» tôi Ä‘á»i Hán, ÄÆ°á»ng, không ai là không tiến ngÆ°á»i hiá»n, nhÆ°á»ng ngÆ°á»i giá»i, lôi kéo dẫn dắt lẫn nhau, nhÆ° Tiêu Hà tiến cá» Tà o Tham, Ngụy Vô Tri [70a] tiến cá» Trần Bình, Äịch Nhân Kiệt tiến cá» TrÆ°Æ¡ng Cá»u Linh, Tiêu Tung tiến cá» Hà n HÆ°u. Dẫu tà i năng phẩm hạnh của há» có hÆ¡n kém khác nhau, nhÆ°ng không ai không cỠđược ngÆ°á»i giá»i, xứng đáng vá»›ichức trách được trao.
Nay trẫm gánh vác trách nhiệm nặng ná», sá»›m khuya kÃnh cẩn lo sợ, nhÆ° đứng bá» vá»±c thẳm, chỉ vì chÆ°a tìm kiếm được ngÆ°á»i hiá»n tà i giúp đỡ trị nÆ°á»›c. Váºy ra lệnh cho đại thần văn võ, công hầu đại phu từ tam phẩm trở lên, má»—i viên tiến cá» lấy má»™t ngÆ°á»i, ở trong triá»u hay ngoà i thôn dã, đã là m quan hoặc chÆ°a là m quan. Nếu ngÆ°á»i nà o có tà i năng, tri thức văn võ, có thể cai trị dân chúng, thì trẫm sẽ tùy tà i bổ dụng. Vả lại, tiến cỠđược ngÆ°á»i hiá»n sẽ được thưởng mức cao nhất, lẽ xÆ°a vẫn thế. Nếu tiến cỠđược ngÆ°á»i có tà i báºc trung, thì được tăng tÆ°á»›c hai báºc. Nếu tiến cỠđược ngÆ°á»i tà i đức Ä‘á»u Æ°u tú, vượt hẳn má»i ngÆ°á»i, thì nhất định được trá»ng thưởng.
Tuy váºy, nhân tà i ở Ä‘á»i cố nhiên là không Ãt, nên [70b] Ä‘Æ°á»ng lối tìm ngÆ°á»i cÅ©ng không phải chỉ có má»™t phÆ°Æ¡ng. Nếu có ai ôm ấp tà i lược kinh bang tế thế nhÆ°ng vẫn phải chịu khuất ở hà ng quan thấp, không có ngÆ°á»i tiến cá» cho, cùng là những ngÆ°á»i hà o kiệt còn bị vùi dáºp ở bụi bá», hay lẫn lá»™n trong quân ngÅ©, nếu không tá»± Ä‘á» bạc thì trẫm là m sao biết được? Từ nay vá» sau, các báºc quân tá», có ai muốn theo ta, Ä‘á»u cho tá»± tiến cá». Ngà y xÆ°a, Mao Toại tá»± tá» tà i mà theo Bình Nguyên1582 , Nịnh ThÃch gõ sừng trâu mà cảm ngá»™ Hoà n Công1583 , có bao giá» câu nệ tiểu tiết đâu? Khi chiếu nà y ban ra, các quan hãy Ä‘em hết lòng thà nh, lo việc tiến cá». Còn nhÆ° kẻ sÄ© hà n vi ở chốn hÆ°Æ¡ng thôn, cÅ©ng nhơá cho thế là phải Ä‘em ngá»c bán rao mà hổ thẹn, để trẫm phải thở than vì thiếu nhân tà i".
Ngà y 13, nhà Minh sai bá»n Lá»… bá»™ thị lang Lý Kỳ, Hồng lô tá»± khanh Từ VÄ©nh Äạt, Hà nh nhân ty hà nh nhân TrÆ°Æ¡ng Thông sang dụ bảo tìm kiếm [71a] con cháu há» Trần và trả lại số ngÆ°á»i và chiến khà của nhà Minh còn bị giữ lại. Lại cho bá»n Hà Láºt y phục, tiá»n nong, cho cùng Ä‘i vá»›i bá»n Kỳ.
Ngà y 18, ra lệnh chỉ cho các đại thần, Tổng quản, Hà nh khiển trở xuống rằng:
"NgÆ°á»i xÆ°a có câu: Vua không chá»n tÆ°á»›ng thì khác gì dâng nÆ°á»›c mình cho giặc. Trẫm luôn suy nghÄ© Ä‘iá»u đó, ngà y đêm không quên, nên Ä‘aem việc quân, việc nÆ°á»›c quan trá»ng trao cho các ông. Thế mà các ông cứ Ä‘iá»m nhiên ngồi nhìn, không để ý tá»›i, nên phụ lòng tin dùng của triá»u đình, dÆ°á»›i chẳng Ä‘oái thÆ°Æ¡ng tá»›i quân dân, sao lại trá»… biếng chức sá»± quá thế? Nay ra chiếu nà y để răn bảo, nếu không biết sá»a lá»—i đổi má»›i, vẫn lại nhÆ° thế nữa, thì nhà nÆ°á»›c còn luáºt pháp đó, chá»› bảo là trẫm phụ bá» tôi cÅ© có công đấy!".
Ngà y 29, sứ nhà Minh là bá»n Lý Kỳ vá» nÆ°á»›c. Vua sai bá»n đầu mục là Äà o Công Soạn, Lê Äức Huy, Phạm Khắc [71b] Phục mang và ng bạc và sản váºt địa phÆ°Æ¡ng sang nhà Minh cầu phong, đồng thá»i giải đáp vá» việc đòi trả ngÆ°á»i và khà giá»›i, cùng việc tìm con cháu há» Trần.
Lá»i cầu phong đại ý là : NgÆ°á»i nÆ°á»› chúng tôi đã tìm khắp nÆ¡i, nhÆ°ng con cháu há» Trần Ä‘á»u không thấy còn ai. Bá»n thần nghÄ© rằng ngÆ°á»i đại đầu mục nÆ°á»›c chúng tôi là Lê Lợi, là ngÆ°á»i khiêm tốn, cung kÃnh, cẩn tháºn, trung háºu, biết cách trị dân, rất được lòng ngÆ°á»i, có thể trông coi được đất nÆ°á»›c. Vua Minh xem xong bảo các thị thần:
"Những lá»i nà y chÆ°a thể vá»™i tin được, phải cho đòi nữa đã".
Rồi xuống chiếu cho Lá»… bá»™ ban áo vóc hoa cho bá»n Công Soạn, rồi sai há» mang sắc vá» dụ vua và các đầu mục, bô lão tìm há»i con cháu há» Trần lần nữa, nếu quả thá»±c không còn ai thì al2m biểu liên danh tâu sang để xá» trÃ. Lại ban tiá»n giấy cho bá»n Công Soạn theo thứ báºc khác nhau.
Tháng 11, vua ngá»± vá» Tây Äô bái yết sÆ¡n lăng, thưởng cho các tÆ°á»›ng hiệu và quân nhân theo hầu, [72a] má»—i ngÆ°á»i được thăng 1 tÆ°á»›c báºc. Nếu là Thượng trà tá»± và Äại trà tá»± thì được thăng tÆ°á»›c 1 tÆ°. NgÆ°á»i nà o có con cháu được phong hầu thay mình và những ngÆ°á»i không có công lao thì không thuá»™c lệ nà y.
Tháng 12, ngà y 19, ra lệnh chỉ cho các quan phủ, lộ, châu, huyện, xã rằng:
Xã nà o có nhiá»u ruá»™ng đất nhÆ°ng Ãt ngÆ°á»i, để bá» hoang thì cho phép các quan nÆ¡i đó cho những ngÆ°á»i không có ruá»™ng ở các xã khác đến cà y cấy, ngÆ°á»i chủ ruá»™ng xã đó không được chiếm giữ rồi bá» hoang. Ai vi phạm sẽ bị xá» theo tá»™i cưỡng bức chiếm Ä‘oạt.
Ngà y 27, ra lệnh chỉ cho hình quan rằng:
Những ngÆ°á»i phạm tá»™i phải xá» tá»™i đồ lÆ°u, thì hạng phải thÃch từ 30 đến 20 chữ đầy và o châu Bố ChÃnh, hạng phải thÃch từ 10 đến 6 chữ Ä‘Ã y và o Diá»…n Châu, hạng phải thÃch 4 chữ đến đồ là m khao Ä‘inh phải và o phÆ°á»ng voi, tất cả Ä‘á»u giải đến cho quan Hà nh khiển ở đạo đó nháºn lấy để giao tá»›i chá»— bị lÆ°u hoặc đồ.
Mở khoa thi tăng đạo [72b] để cấp giấy1584 .
Canh Tuất, [Thuáºn Thiên] năm thứ 3 [1430], (Minh Tuyên Äức năm thứ 5). Mùa hạ, tháng 6, ngà y mồng 10, quy định các ngạch thuế.
Lại ban luáºt lệ. Äổi Äông Äô thà nh Äông Kinh, Tây Äô thà nh Tây Kinh.
Mùa đông, tháng 11, vua Ä‘i đánh bá»n nghịch tặc ở châu Thạch Lâm, trấn Thái Nguyên là Bế Khắc Thiệu và Nông Äắc Thái. Bấy giá», Khắc Thiệu và Äắc Thái trnh nhau tá»± láºp, nên phải Ä‘i đánh. Vua đến châu Thạch Lâm, có Ä‘á» thÆ¡ trÆ°á»›c cá»a Ä‘á»™ng rằng:
Bất từ vạn lý chỉnh sÆ° đồ, Duy lục biên manh xÃch tá» tô. Thiên địa bất dung gian đảng tại, Cổ kim thùy xá bạn thần chu. (Chẳng từ muôn dặm cất quân Ä‘i, Mong cứu dân Ä‘en cõi biên thuỳ. Trá»i đất không dung phÆ°á»ng gian ác, XÆ°a nay tá»™i phản phải tru di). Tuyển chá»n quân bá»™ ở Bồ Äá». NgÆ°á»i nà o tình nguyện trÆ°á»›c được thưởng 1 tÆ°.
Tân Hợi, [Thuáºn Thiên] năm thứ 4 [1431], (Minh Tuyên Äức năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, vua sai bá»n chánh sứ Lê Nhữ [73a] Lãm, phó sứ Lại bá»™ thượng thÆ° Hà Láºt và Lê
BÃnh sang nhà Minh cầu phong, đồng thá»i trần tình và giải đáp vá» việc có dụ đòi trả chiến khà và tìm con cháu há» Trần.
Lá»i biểu đại ý là : "Äã huy Ä‘á»™ng rất nhiá»u ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, tìm kiếm con cháu há» Trần ở khắp nÆ¡i, Ä‘Ãch thá»±c không còn má»™t ai. Trá»™m nghÄ© đất nÆ°á»›c chúng tôi không thể không có ngÆ°á»i trông coi, nhÆ°ng vẫn chÆ°a được lệnh của triá»u đình, vì thế cứ phải tá» bà y mãi mãi".
Vua Minh bằng lòng.
Ngà y mồng 5, sai bá»n chánh sứ là Hữu thị lang ChÆ°Æ¡ng Xưởng và Thông chÃnh ty hữu thông chÃnh Từ Kỳ mang ấn sắc sang phong vua là m Quyá»n thá»± An Nam Quốc Sá»±1585 . Ban tiá»n giấy cho bá»n Hà Láºt và cho Ä‘i theo bá»n Xưởng vá» nÆ°á»›c.
(Xét sách Hoà ng Minh thông ká»·, chép rằng vua Minh sai sứ sang phong vua là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng, từ đây triá»u cống không dứt).
Tháng 2, vua bắt được Bế Khắc Thiệu và Nông Äắc Thái Ä‘em vá»1586 . Tháng 3 vỠđến Kinh sÆ°.
Quy định [73b] việc đặt các gaÃm và ty xá nhân ở trong kinh ngoà i trấn theo lá»i xin của Ngô Văn Thông.
Mùa đông, tháng 11, ngà y mồng 1, sứ Minh là ChÆ°Æ¡ng Xưởng và Tá» Kỳ tá»›i kinh, mang ấn phong vua là m Quyá»n thá»± An Nam Quốc Sá»±.
Ngà y 20, bá»n Xưởng, Kỳ vá» nÆ°á»›c. Vua sai Thẩm hình viện phó sứ Nguyá»…n Văn Huyến và Ngá»± sá» trung thừa Nguyá»…n Tông Chà đi theo bá»n Xưởng sang nhà Minh tạ Æ¡n và ná»™p 5 lạng và ng tuế cống, xin theo lệ cống 3 năm 1 lần Ä‘á»i Hồng VÅ©1587 . Từ đó vá» sau tiến cống thÆ°á»ng xuyên không dứt. Vua Minh ban tiá»n giấy cho bá»n Văn Huyến và cho trở vá».
Tháng 12, ngà y mồng 6, vua sai al2m sách Lam Sơn thực lục, vua tự là m bà i tựa, ký là Lam Sơn động chủ1588 .
Nhâm Tý, [Thuáºn Thiên] năm thứ 5 [1432], (Minh Tuyên Äức năm thứ 7), Mùa xuân, tháng giêng, sai thân vÆ°Æ¡ng TÆ° Tá» Ä‘em quân Ä‘i đánh [74a] châu MÆ°á»ng Lá»…1589 .
Tù trưởng châu là Äèo Cát Hãn và con là Äèo Mạnh Vượng ra hà ng. Cho ở Äông Kinh, láºp Hãn là m TÆ° mã, rồi năm sau giết chết.
Mùa đông, tháng 11, vua thân đi đánh châu Phục Lễ1590 .
Vua lại đi đánh Ai Lao.
Quý Sá»u, [Thuáºn Thiên] năm thứ 6 [1433], (Minh Tuyên Äức năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, tuyển chá»n con trai các quan và (há»c trò) ba lá»™ Quốc Oai, hai lá»™ Bắc Giang sung và o Quốc tá» giám.
Vua thân Ä‘i đánh châu Phục Lá»…, Ä‘em quân vá»1591 .
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 8, sai bồi thần là Trần Thuấn Du, Nguyá»…n Khả Chi, Bùi Cầm Hổ sang nhà Minh tiến cống: Vua Minh 3 phần, hoà ng thái háºu và hoà ng thái tá» Ä‘á»u 1 phần, đồng thá»i giải thÃch việc cống và ng hà ng năm.
Là m sổ hộ tịch.
Mùa thu, tháng 8, giáng con trưởng TÆ° Tá» là m Quáºn vÆ°Æ¡ng, lấy con thứ Nguyên Long kế thừa [74b] tông thống.
Vua vá» Lam Kinh.
Tháng 8 nhuáºn, sao Chổi má»c ở phÆ°Æ¡ng tây.
Ngà y 22, vua băng ở chÃnh tẩm.
Buổi đầu vua kinh dinh bốn phÆ°Æ¡ng, phÃa Bắc đánh giặc Minh, phÃa tây Ä‘uổi Ai Lao, tránh chá»— thá»±c, đánh chá»— hÆ°, đến đâu được đấy, chỉ có võ thần là bá»n Lê Thạch, Lê Lá»…, Lê Sát, Lê Vấn, Lê Ngân, Lê Lý 30 ngÆ°á»i, văn thần là bá»n Lê Linh, Lê Quốc HÆ°ng; quân cha con thì có 200 quân Thiết Ä‘á»™t, 200 nghÄ©a sÄ©, 300 dÅ©ng sÄ©, 4 thá»›t voi; còn quân khinh dÅ©ng và quân già yếu há»™ vệ chỉ có 1 nghìn ngÆ°á»i mà thôi1592 .
Vua có lần sau muôn việc được thÆ° thả, cùng bầy tôi bà n vá» lẽ còn mất, được thua xÆ°a nay, nhâ bà n đến việc giặc Minh sở dÄ© thua, ta sở dÄ© được, là vì sao, các bá» tôi Ä‘á»u nói: "Vì giặc Minh hình phạt bừa bãi, chÃnh lệnh bạo ngược, mất lòng dân đã lâu, còn vua thì trái lại, [75a] lấy nhân nghÄ©a thay bạo tà n, đổi há»a loạn thà nh yên trị, nên má»›i thà nh công chóng thế". Vua nói:
"Lá»i các khanh nói cố nhiên là nhÆ° váºy, nhÆ°ng cÅ©ng chÆ°a hết. Trẫm xÆ°a kia gặp buổi loạn lạc, nÆ°Æ¡ng mình ở Lam SÆ¡n, vốn chỉ mong giữ được mạng mình thôi, chứ không có ý muốn lấy thiên hạ. Äến khi giặc tà n ngược quá quắt, dân không sống nổi, những ai có tri tức Ä‘á»u bị chúng giết hại, trẫm tuy Ä‘em hết của cải để thá» phụng chúng, mong khá»i tai há»a, nhÆ°ng tim Ä‘en chúng muốn hại trẫm vẫn không bá»›t chút nà o. Việc dấy nghÄ©a binh thá»±c là bắt đắt dÄ© thôi".
Lá»i bà n: Thái Tổ từ khi lên ngôi đến nay1593 , thi hà nh chÃnh sá»±, thá»±c rất khả quan, nhÆ° ấn định luáºt lệnh, chế tác lá»… nhạc, mở khoa thi, đặt cấm vệ, xạy dá»±ng quan chức, thà nh láºp [75b] phủ huyện, thu tháºp sách vở, mở mang trÆ°á»ng há»c... cÅ©ng có thể gá»i là có mÆ°u kế xa rá»™ng, mở mang cÆ¡ nghiệp. Song Ä‘a nghi, hiếu sát, đó là chá»— kém.
Lại bà n: Vua nối cÆ¡ nghiệp của ông cha, gặp buổi đại loạn mà chà cà ng bá»n, náu mình chốn núi rừng, là m nghá» cà y cấy. Do lòng căm thù quân giặc bạo tà n, cà ng lÆ°u tâm và o các sách thao lược, Ä‘em hết của nhà háºu đãi tân khách. Äến năm Máºu Tuất [1418], nhóm nổi nghÄ©a binh, kinh dinh thiên hạ, trÆ°á»›c sau trải mấy chục tráºn, Ä‘á»u là đặt quân phục, dùng binh kỳ, tránh chá»— chắc, đánh chá»— má»m, lấy Ãt địch nhiá»u, lấy yếu chống mạnh. Äến khi quân Minh đầu hà ng thì răn cấm qu6an lÃnh không được mảy may xâm phạm. Từ đấy, hai nÆ°á»›c hòa hiếu, bắc nam vô sá»±. MÆ°á»ng Lá»…, Ai Lao Ä‘á»u sáp nháºp bản đồ, Chiêm Thà nh, Chà Bà n vượt biển sá»a lá»… cống. Vua mặc áo sá»›m, ăn cÆ¡m trÆ°a, [76a] trải 10 năm mà thiên hạ đại trị.
Sá» thần bà n: Vua dấy nghÄ©a binh, chÆ°a từng giết bừa má»™t ngÆ°á»i nà o. Chỉ biết lấy má»m chống cứng, lấy yếu địch mạnh, lấy Ãt thắng nhiá»u, không đánh mà khuất phục được ngÆ°á»i, cho nên có thể đổi váºn bÄ© sang váºn thái, chuyển thế nguy thà nh thế yên, đổi cuá»™c loạn thà nh cuá»™c trị. Câu "NgÆ°á»i có nhân, thiên hạ không ai địch nổi" chÃnh hợp vá»›i vua. Cho nên, vua lấy được thiên hạ, truyá»n cÆ¡ nghiệp đến muôn Ä‘á»i là phải lắm.
Mùa thu, tháng 9, ngà y mồng 8, thái tá» Nguyên Long lên ngôi Hoà ng đế. Äại xá, đổi niên hiệu, lấy năm sau là m năm Thiệu Bình thứ 1. Bấy giá» vua má»›i 11 tuổi.
Mùa đông, tháng 11, Nguyễn Trãi vâng lệnh soạn văn bia1594 , Hà n lâm viện đãi chế Vũ Văn Phỉ vâng lệnh viết chữ.
[76b] Ngà y 22, rÆ°á»›c [vua] vá» táng ở VÄ©nh Lăng tại Lam SÆ¡n, miếu hiệu là Thái Tổ, dâng tôn hiệu là Thống Thiên Khải Váºn Thánh Äức Thần Công Duệ Văn Anh VÅ© Khoan Minh DÅ©ng Trà Hoà ng NghÄ©a Chà Minh Äại Hiếu Cao Hoà ng Äế.
Tháng 12, ngà y mồng 2, sai bá»n bồi thần Lê Vỹ, trình Chân sang nhà Minh báo tang.
Ngà y 19, nhà Minh sai chánh sứ là Binh bộ thị lang Từ Kỳ, phó sứ là Hà nh nhân ty hà nh nhân Quách Tế sang đòi số và ng cống hà ng năm.
TrÆ°á»›c đó, nhà minh mấy lần sai sứ sang đòi nhiá»u số và ng cống hà ng năm. Cao Hoà ng Äế xin theo nhÆ° lệ cống ba năm má»™t lần Ä‘á»i Hồng VÅ©. Vua Minh khăng khăng không chịu. Äến đây lại sai bá»n Kỳ, Tế sang.
Các quan theo hầu vỠTây Kinh, dựng điện Lam Sơn1595 .
|
18-09-2008, 08:17 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q1(a)
Bản kỷ thực lục Q1(a)
Nhà Háºu Lê (1433 - 1459)
[1a]
Triá»u Liệt Äại Phu Quốc Tá» Giám TÆ° Nghiệp Kiêm Sá» Quan Tu Soạn Thần Ngô SÄ© Liên Biên Soạn
K ỷ N h à L ê
Thái Tông Văn Hoà ng Äế
Tên húy là Nguyên Long, con thứ của vua Thái Tổ, ở ngôi 9 năm, băng
khi Ä‘i tuần vá» miá»n Äông, thá» 20 tuổi, táng ở Há»±u Lăng. Vua thiên tÆ° sáng suốt, nối váºn thái bình; bên trong ức chế quyá»n thần, bên ngoà i đánh dẹp Di Äịch. Trá»ng đạo sùng nho, mở khoa thi chá»n hiá»n sÄ©; xá» tù, xét án phần nhiá»u tha thứ khoan hồng. CÅ©ng là báºc vua tà i giá»i biết nối giữ cÆ¡ đồ. Song Ä‘am mê tá»u sắc, đến ná»—I thình lình băng ở bên ngoà i cÅ©ng là tá»± mình chuốc lấy tai há»a.
Mẹ vua là Cung Từ hoà ng thái háºu Phạm thị, tên húy là Trần, ngÆ°á»i hÆ°Æ¡ng Quần Lai, huyện Lôi DÆ°Æ¡ng, xứ Thanh Hóa. Và o năm Thái Tổ khởi nghÄ©a thứ 6, Quý Mão [1423], mùa đông, tháng 11, ngà y 20, sinh ra vua. Năm Thuáºn Thiên thứ 1 [1423], tháng 3, phong là m LÆ°Æ¡ng quáºn công. Năm Thuáºn Thiên thứ 2, [1b] tháng giêng, ngà y mồng 6, được láºp là m Hoà ng thái tá». Năm thứ 6 [1433], tháng 9, ngà y mồng, lên ngồi lấy năm sau là m năm Thiệu Bình thứ 1. Äại xá thiên hạ. Lấy ngà y sinh là m Kế Thiên thánh tiết, sau đổi là m Vạn thá» thánh tiết, lấy tên hiệu là Quế Lâm Ä‘á»™ngchủ. Bấy giá», vua má»›i 11 tuổi, nhÆ°ng không phải nhá» mẫu háºu buông rèm coi việc nÆ°á»›c, mà má»i việc thiên hạ Ä‘á»u tá»± mình quyết định cả.
Giáp Dần, Thiệu Bình năm thứ 1 [1434], (Minh Tuyên Äức năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, vua dẫn các quan đến bái yết Thái miếu, lại dẫn các quan cùng vá»›i sứ thần phÆ°Æ¡ng Bắc tá»›i khách bái vá»ng cá»a khuyết.
Ngà y mồng 4, sai Môn hạ ty hữu thị lang Nguyá»…n Phú (sau đổi là Nguyá»…n Truyá»n), Hữu hình viện lang trung Phạm Thì Trung cùng Ä‘i vá»›i sứ Bắc là bá»n Từ Kỳ, Quách tế sang nhà Minh. TrÆ°á»›c đó, nhà Minh sai bá»n Từ Kỳ Ä‘em thÆ° sang há»i vá» những ngÆ°á»i còn bị ta giam giữ và số và ng phải Ä‘em cống, cho nên vua sa bá»n Phú sang để [2a] trả lá»i.
Ngà y mồng 6, sai bá»n Tuyên phủ sứ Nguyá»…n Tông Trụ, Trung thÆ° hoà ng môn thị lang Thái Quân Thá»±c, kỳ lão Äái LÆ°Æ¡ng Báºt mang tá» biểu và lá»… váºt địa phÆ°Æ¡ng sang nhà Minh cầu phong.
Ra lệnh chỉ cho văn võ đại thần và các quan lớn nhỠtrong ngoà i, đại ý là :
"Äạo là m tôi cốt yếu có hai Ä‘iá»u. Trên thì yêu vua, dÆ°á»›i thì yêu dân. Yêu vua phải hết lòng trung thà nh, thế thôi. Tất cả các quan được trẫm tin dùng, nếu có ai không hết lònng trrung thà nh, mà bá» bê pháºn sá»±, thì nhà nÆ°á»›c có pháp luáºt. Má»›i rồi, tìm ngÆ°á»i hiá»n để giúp việc nÆ°á»›c, đã có lệnh cho má»i ngÆ°á»i tiến cá» ngÆ°á»i mình biết. Nay đã lâu rồi mà chÆ°a có ai theo lệnh tiến cá» má»™t ngÆ°á»i nà o để đáp ứng lòng trẫm là cá»› là m sao".
Ngà y mồng 7, ngÆ°á»i Lạo ở Bình Nguyên1596 , trấn Tuyên Quang đến cống. Sai Äô đốc Lê Vấn truyá»n lệnh dụ bảo, cho trở vá» [2b] nghiệp cÅ©.
Ngà y mồng 9, ra lệnh chỉ cho các quân ngá»± tiá»n và các vệ quân năm đạo chuẩn bị lÆ°Æ¡ng ăn trong 2 tháng, hạn đến ngà y 20 tháng nà y phải tá»›i địa pháºn Äông Kinh dể Ä‘iểm danh và luyện táºp võ nghệ. Còn quân trấn giữ ở các trấn Thanh Hóa, Nghệ An, Tân Bình, Thuáºn Hóa thì tá»›i địa pháºn phủ, trấn mình để kiểm duyệt. Ai vi phạm sẽ bị trị tá»™i.
Ngà y 12, ra lệnh chỉ cho các quan văn võ rằng: Các quan từ lục phẩm trở lên có coi việc quân dân và các quan phụ đạo, thủ lÄ©nh ở các phiên trấn mà có con Ä‘Ãch, cháu Ä‘Ãch thuá»™c cùng má»™t há»™ tịch hay các há»™ tịch khác Ä‘á»u được miá»…n thuế và sai dịch. Nếu là đắp đê quai vạc, là m Ä‘Æ°á»ngvà các việc Ä‘iá»u Ä‘á»™ng khẩn cấp, thì không được miá»…n. Các con Ä‘Ãch, cháu Ä‘Ãch Ä‘á»u cho ghi tên và o há»c ở Quốc tá» giám để đợi tuyển dụng.
Ra lệnh chỉ cho kinh thà nh và các phủ, lá»™, huyện, châu, xã, sách, thôn, trang rằng: Từ nay vá» sau, tiá»n đồng sứt mẻ nhÆ°ng còn xâu dây được [3a] thì phải lÆ°u thông tiêu dùng, không được chê bá», nếu đã mẻ gãy không xâu dây được nữa thì thôi không tiêu. NgÆ°á»i nà o trái lệnh, từ chối không nháºn, hay kén chá»n tiá»n là nh, thì phải tá»™i nhÆ° nhau.
Từ buổi đầu dá»±ng nÆ°á»›c đến nay, đã nhiá»u lần ra chiếu chỉ cấm dân chê bá» tiển, nhÆ°ng bá»n coi kho khi nháºn tiá»n lại hay kén chá»n tiá»n tốt, ở trong dân cấm cÅ©ng không được, cho nên lại có lệnh nà y.
Ngà y 13, bổ các quan viên lá»›n nhá» trong ngoà i là bá»n Lê Trãi 156 ngÆ°á»i. Những ngÆ°á»i tá»™i nhẹ xá» Ä‘i Ä‘Ã y nhÆ°ng được ân xá là bá»n Phan Quý Khanh cÅ©ng được dá»± trong số đó.
Ngà y 15, vua bái yết Thái miếu, sau đó sai quan văn là m lễ.
Vua ra trÆ°á»ng đấu xem bá»n đại thần Lê Sát và các quan văn võ trong ngoà i tế cáo trá»i, đất, thần
kỳ danh sÆ¡n1597 , đại xuyên1598 , giết ngá»±a trắng lấy máu cùng thá». Äồng thá»i sai các quan Ä‘i tế thần kỳ ở các xứ trong nÆ°á»›c.
Ra lệnh chỉ cho các quan lá»™, huyện trong nÆ°á»›c [3b] phải láºp ngay danh sách ngÆ°á»i dá»± thu của lá»™ mình, hẹn tá»›i ngà y 25 tháng nà y phải tá»›i bản đạo táºp hợp Ä‘iểm danh, đến ngà y mồng 1 tháng 2 thì thi. NgÆ°á»i nà o Ä‘á»— thì được miá»…n lao dịch, bổ và o Quốc tá» giám. Những há»c trò ở nhà há»c của các lá»™, đến 25 tuổi trở lên mà không Ä‘á»— thì Ä‘uổivá» là m dân.
Lấy bá»n ThÃnh hâu văn Ä‘á»™i Äá»— Thuáºn 5 ngÆ°á»i là m Giáo thụ Quốc tá» giám.
Ngà y 28, ra lệnh chỉ cho đại thần và các quan rằng:
Từ nay vá» sau không được lui tá»›i chá»— của Quáºn VÆ°Æ¡ng1599 . Quân vÆ°Æ¡ng nếu không có ngÆ°á»i đến gá»i thì không được và o chầu. Kẻ nà o lén lút dẫn đầu, hoặc ngÆ°á»i coi cá»a cho và o, cùng các quan nà o lén lút dến nhà Quân VÆ°Æ¡ng Ä‘á»u bị trị tá»™i nặng. Bấy giá» có ba đứa hầu chạy tá»›i tâu vá»›i Quân VÆ°Æ¡ng, nói nhiá»ub Ä‘iá»u cà n báºy, sai trái, cho nên có lệnh nà y.
Lấy bá»n Ngá»± tiá»n há»c sinh Trình Thanh và Nguyá»…n Thiên TÃch [4a] là m Ngá»± tiá»n há»c sinh cục trưởng, Chu Tam Tỉnh và Trần Phong là m cục phó, Bùi Thì Hanh là m Thái sÆ° thừa.
Tháng 2, ngà y mồng 3, quản lĩnh trấn Lạng Sơn là Hoà ng Nguyên à mưu phản. Sai Bắc đạo tư mã Lê Văn An đi đánh dẹp.
Ngà y mồng 4, thi há»c sinh trong cả nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i, chia là m ba báºc. Báºc nhất và báºc nhì thì Ä‘Æ°a vá» Quốc tá» giám, báºc ba thì cho vá» há»c tại nhà há»c các lá»™, Ä‘á»u cho miá»…n lao dịch.
Ngà y mồng 8, lấy Ngá»± tiá»n võ Ä‘á»™i là bá»n Mạc Thôn 47 ngÆ°á»i là m Trấn phủ các lá»™. Thá»i tiên đế1600 , tÆ°á»›ng hiệu các Ä‘á»™ phạm tá»™i giáng là m võ Ä‘á»™i, đến đây lại được bổ dùng.
Lấy Lê Khuyển là m Nháºp ná»™i thiếu úy, Tham tri Hải tây đạo chÆ° vệ quân sá»± thái giám nhÆ° cÅ©; Lệ Khiêm là m đô [4b] áp nha tri tả ban sá»±.
Bãi chức Nam đạo Hà nh khiển của Lê Khắc Phục, cho là m Phán đại tông chÃnh.
Bấy giá», Lê Sát đã giết Lê Nhân Chú, ngá» Khắc Phục oán mình, tâu xin Ä‘oạt lại quyá»n hà nh của Phục, cho coi việc hà nh ngục. Khắc Phục là em cùng mẹ vá»›i Nhân Chú.
Lấy Lê Quốc Trinh là m Nam đạo Hà nh khiển tri quân dân ba tịch chÃnh sá»±, từ tụng nhÆ° cÅ©. Lấy Lê Thừa là Thiết Ä‘á»™t trung quân hà nh quân tổng lÄ©nh; Lê Ê là m Äiện tiá»n đô kiểm Ä‘iểm đồng thái ná»™i giám ná»™i ngoại chÆ° dịch; Lê Thê là m Chỉ huy sứ.
Sai Äại tÆ° đồ Lê Sát, TÆ° khấu Lê Ngân, TÆ° mã Lê Liệt, Lê Bôi tuyển Ä‘inh tráng các đạo là m lÃnh. Ra lệnh rằng:
Những con trai của các hạng quân, dân Ä‘á»u chá»n cả. Còn con trai của các quan văn võ từ lục phẩm trở lên có coi việc quân, dân và há»c trò Quốc tá» giám, các sắc dịch, các hạng [5a] nô công và tÆ°, do nhà nÆ°á»›c cho phép, đã thÃch chữ Ä‘á»u được miá»…n. Nếu là quân ngá»± tiá»n, võ Ä‘á»™i, thiết Ä‘á»™t mà có 1, 2,3 con trai thì được miá»…n 1 ngÆ°á»i; quân, dân có từ 3 con trai trở lên, cÅ©ng chỉ miá»…n 1 ngÆ°á»i, còn lại Ä‘á»u tuyển chá»n cả. Äại tÆ° đồ Lê Sát cho là Trình Hoà nh Bá trÆ°á»›c đây bị tá»™i, nhÆ°ng có tà i đáng tiếc, sai Thiếu bảo Lê Quốc HÆ°ng biên và o sổ các quan cÅ© được hưởng ân xá, khi có chiếu chỉ, sắc lệnh cho được hầu cùng vá»›i Hà nh khiển của bản đạo, có ý định dùng lại.
Ngôn quan1601 Nguyá»…n Thiên TÃch và Bùi Cầm Hổ tâu rằng:
"Tiên đế đã có lệnh là bá»n Lê Quốc KhÃ, Trình Hoà nh Bá, Lê Äức DÆ° có tà i, nhÆ°ng không được dùng lại nữa. Bá» tôi có kẻ nà o mÆ°u việc phản nghịch cần phải tố cáo cÅ©ng không cho chúng được cáo giác. Nếu dùng lại thì trái vá»›i lệnh của Tiên đế. Vả lại, những kẻ nhÆ° bá»n Hoà nh Bá thì còn ai dùng nữa?".
Rút cuá»™c, xóa bá» tên hắn, sai bổ và o quân ngÅ©. Sau lại sợ Hoà nh Bá ở [5b] trong quân, nhất định sẽ gây chuyện có hại, bấy giá» má»›i thÃch chữ và o trán Ä‘uổi vá» là m dân.
TrÆ°á»›c kia, Thái Tổ khi vá» già có nhiá»u bệnh, lại thêm Quân VÆ°Æ¡ng [TÆ° Tá»] ngông cuồnng, báºy bạ, vua thì còn trẻ thÆ¡, mà Trần Nguyên Hãn, Phạm Văn Xảo Ä‘á»u có công lao giúp nÆ°á»›c, rất được ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i trá»ng vá»ng. Nguyên Hãn lại là con cháu nhà Trần và Văn Xảo cÅ©ng là ngÆ°á»i kinh lá»™, lo rằng sau nà y há» có chà khác, nên bên ngoà i thì đối xá» theo lá»… tiết háºu, nhÆ°ng trong lòng lại rất ngá» vá»±c hai ngÆ°á»i.
Bá»n Äinh Bang Bản, Lê Quốc KhÃ, Trình Hoà nh Bá, Nguyá»…n Tông ChÃ, Lê Äức DÆ° đón biết ý vua, dâng sá»› máºt, khuyên Thái Tổ quyết ý giết Ä‘i. Nếu có ai không vui, bá»n Quốc Khà liá»n chỉ và o há» mà bảo há» là bè đảng của hai nhà ấy, nên rất nhiá»u ngÆ°á»i bị xá» tá» và đi Ä‘Ã y. Các quan Ä‘á»u sợ miệng bá»n chúng không dám nói gì. NhÆ°ng Thái Tổ biết rất rõ bá»n Quốc Khà đá»u là loại tiểu nhân xảo quyệt, trong bụng vẫn ghét chúng. Sau nà y bá»n chúng Ä‘á»u có tá»™i, lần lượt bị Ä‘uổi Ä‘i, song lại lo chúng [6a] Ä‘uợc dùng lại cho nên nói thế để ngăn ngừa.
Cho viên phụ đạo đóng ở MÆ°á»ng Việt1602 là Cầm Công được Ä‘á»™i mÅ© thắt Ä‘ai và o chầu.
Ngà y 14, ngÆ°á»i mẹ của Äèo Mạnh Vượng (là vợ của Äèo Cát Hãn) châu MÆ°á»ng Lá»… vá» hà ng.
Sau khi Äèo Cát Hãn chết, con là Mạnh Vượng Ä‘em mẹ vỠở đất cÅ©. NgÆ°á»i mẹ má»™t mình vá» hà ng
trÆ°á»›c. Vua há»i Mạnh Vượng sao không tá»± đến. Trả lá»i: Vượng vì em là Äạo Thu dẫn bá»n MÆ°á»ng Lá»±1603 đến đánh nên không thể bá» Ä‘i xa, thiếp già nay xi vá» vâng mệnh triá»u đình trÆ°á»›c. Vua sai ngÆ°á»i dụ bảo bà ta bảo cho Mạnh VÆ°Æ¡ng và o chầu.
Ngà y 15, ra lệnh chỉ cho các quan viên văn võ rằng:
"Những ngÆ°á»i mà các ngÆ°Æ¡i tiến cá», những lá»i mà các ngÆ°Æ¡i tâu lên, chả lẽ ta không biết hay sao? Song những lá»i của các ngÆ°Æ¡i chẳng có mÆ°u kế lạ gì có thể dùng được, những kẻ được tiến cá» Ä‘á»u là bá»n tầm thÆ°á»ng dung tục. Các ngÆ°Æ¡i nếu có lòng vì nÆ°á»›c, lại cà ng phải dể ý xét há»i rá»™ng khắp, xem [6b] có ai còn ẩn dáºt chốn núi rừng, hay nÆ°Æ¡ng náu nÆ¡i thôn dã, chÆ°a được triá»u đình xét dùng tá»›i, hãy tiến cá» lấy má»™t và i ngÆ°á»i giúp trẫm lo việc trị nÆ°á»›c, nhÆ° thế thì má»›i có thể là táºn trung vá»›i nÆ°á»›c, sẽ được thưởng vượt báºc".
Ngà y 22, TÆ° mã Lê Văn An đánh giặc trở vá».
TrÆ°á»›c kia, bá»n Hoà ng Nguyên Ã, Hoà ng Văn Ngạc, Nguyá»…n Thế Ninh, Nguyá»…n Công Äình ở trấn Lạng SÆ¡n Ä‘á»u là các phụ đạo của trấn đó, vì có công theo vá» triá»u đình, Ä‘á»u được là m quản lÄ©nh, vẫn được ở đất cÅ© nhÆ° mình. Bá»n Tuyên úy Lê Äồ, Lê Lá»™ng không biết vá»— vá», chế ngá»± nên bá»n nguyên à đá»u mang lòng oán háºn. Quân VÆ°Æ¡ng có ngÆ°á»i vợ lẽ, vì có lá»—i phải Ä‘uổi Ä‘i. Nguyên à vá» chầu trông thấy rất thÃch, ngầm Ä‘em theo vá», đến ná»—i lá»™ việc. Lại có tên gia nô của à là Phi Báo, vì bị à đánh, chạy đến chá»— bá»n Äồ và Lá»™ng, vu cáo là Nguyên à đã dấy binh. Vua liá»n sai Văn An Ä‘em quân Ngá»± tiá»n, Thiết Ä‘á»™t và quân ở Bắc [7a] đạo Ä‘i đánh. Khi đến nÆ¡i thì Văn Ngạc đã bị trấn binh giết chết, bá»n à đá»u bá» cả vợ con chạy trốn sang đất Minh. Văn An liá»n chia quân lùng bắt thân thÃch, nô tì, tà i sản, gia súc của bốn tên đó cùng vợ con của trấn quân được tá»›i hÆ¡n nghìn ngÆ°á»i Ä‘em vá» dâng ná»™p. Vua thả hết dân thÆ°á»ng, Ä‘em gia thuá»™c của bốn tên đó ban cấp cho các quan.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 1, vua sai các quan rÆ°á»›c Pháºt chùa Pháp Vân1604 ở Cát Châu vá» Äông Kinh để cầu mÆ°a.
Bấy giá», trá»i đã lâu không mÆ°a, mà chỉ rÆ°á»›c Pháºt Ä‘á»c chú để cầu đảo. Nguyá»…n Thiên Há»±u dâng sá»› tâu rằng:
"Bệ hạ sá»a đức, tha tù oan, thả bá»›t cung nữ mà trá»i không mÆ°a thì xin chém đầu thần để tạ trá»i đất".
Äại tÆ° đồ Lê Sát ghét Há»±u nói thẳng, sá»› chÆ°a được trả lá»i, thì gặp tráºn mÆ°a nhá», bèn gá»i Thên Há»±u mà há»i rằng:
"Äêm hôm qua chẳng mÆ°a nhá» rồi là gì?".
[7b] Lại đúng lúc có tỠtâu của các lộ Thanh Hóa, Tuyên Quang báo tin mưa gởi đến, Sát đem cả cho Thiên Hựu xem, Thiên Hựu không nói lại được câu nà o.
Äà y giám sinh Nguyá»…n Äức Minh ra châu xa.
Äức Minh dá»i nhà đến ở Quốc tá» giám, có thÆ° nặc danh dán trên vách miếu thần bên cạnh Ä‘Æ°á»ng, trong đó có câu: "Äại tÆ° đồ Sát và Äô đốc Vấn cùng mÆ°u giết ông SÄ© (tức là Nhân Chú) phán đại lý". Äức Minh gá»i ngÆ°á»i đến xem, rồi bóc lấy xé nát ném xuống nÆ°á»›c. Sát ngá» thÆ° ấy do Äức Minh là m, sai bắt vá» tra khảo, nhÆ°ng Äức Minh không nháºn, định Ä‘em chém, nhÆ°ng hình quan cho là tá»™i còn ngá», nên được giảm tá»™i chết, bắt Ä‘i Ä‘Ã y và tịch thu gia tà i.
Phủ Nghệ An dâng thuyá»n ngá»±, đến trÆ°á»ng Äại Thông, Ä‘ang đêm bị sét đánh cháy.
Lại lấy Lê Khả là m Vinh lá»™c đại phu Lạng SÆ¡n trấn tuyên úy đại úy tri quân sá»±; lấy Lê Nhữ Tổ là m ChÃnh sá»± viện đồng tham [8a] nghi tÆ°á»›c Minh tá»±.
Thả và i chục tên tù tội nhẹ vì hạn hán đã lâu.
Ngà y 19, dân MÆ°á»ng Ba Long, phủ Thanh Hóa là m phản theo vá» nÆ°á»›c Ai Lao. Tuần sát Lê Thống Ä‘i đánh, chém giết bá»n Ä‘inh tráng, bắt sống hÆ¡n 30 ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà .
XỠchém ngay tội tù.
TrÆ°á»›c đây, ngÆ°á»i của quân Uy viá»…n là Nguyá»…n Bẩm và của trung quân Thiết Ä‘á»™t là Trịnh Thá» Lá»™c chuyên nghá» dụ trá»™m những nô tỳ nhà nÆ°á»›c ban cho các quan. TÆ° mã Lê Liệt bắt được tâu lên. Vì bấy giá» các nô tỳ công và tÆ° bá» trốn nhiá»u, Äại tÆ° đồ Lê Sát giáºn lắm, sai hình quan tra ngay ở sân Ä‘iện, xét xong, lôi ra chém ngay.
Chiêm Thà nh cÆ°á»›p bắt ngÆ°á»i châu Hóa.
Chúa Chiêm Thà nh là Bố Äá» nghe tin Thái Tổ băng, thấy vua má»›i lên ngôi, ngá» là nÆ°á»›c ta có biến loạn, bèn tá»± mình cầm quân ra đóng sát biên giá»›i, chá»±c mÆ°u và o cÆ°á»›p. NhÆ°ng vì chÆ°a rõ thá»±c hÆ°,
không dò há»i và o đâu được, má»›i sai thuyá»n [8b] Ä‘i ngầm và o Cá»a Việt1605 cÆ°á»›p bắt mấy ngÆ°á»i rồi Ä‘i. Dân địa phÆ°Æ¡ng đánh lại, bắt được 2 ngÆ°á»i Ä‘em ná»™p.
Ngà y 22, đặt Ä‘Ã n chay ở Ä‘iện Cần ChÃnh, vì hạn hán hại lúa, sét đánh cháy thuyá»n.
Ngà y 25, thăng chức cho các tÆ°á»›ng hiệu các vệ quân năm đạo, từ vệ đồng trì, quản lÄ©nh, dÆ°á»›i đến Ä‘á»™i trưởng là 851 viên, những ngÆ°á»i ở trong được thăng và ở các quáºn ngá»± tiá»n được chá»n bổ là 596 viên; 155 ngÆ°á»i có tá»™i nhẹ được ân xá và sá» dụng. Quan ná»™i máºt gá»i tên cấp sắc suốt từ sáng đến trÆ°a vẫn chÆ°a hết. Những ngÆ°á»i ở trong mà chÆ°a được thăng thì được thưởng má»—i ngÆ°á»i má»™t tÆ°.
Tháng 5, ngà y Äinh Sá»u, mồng 1, nghỉ chầu.
TrÆ°á»›c đó, Thái sá» Bùi Thì Hanh bà máºt tâu rằng, ngà y mồng 1, tháng 5 [9a], có tinh vược Ä‘en ăn mặt trá»i, hôm ấy sẽ có nháºt thá»±c. Có nháºt thá»±c thì trong nÆ°á»›c có tai biến. Nếu bắt được vượn sống Ä‘em giết để trấn yểm thì có thể chấm dứt được tai biến. Äại tÆ° đồ Lê Sát tin là thá»±c, tâu xin ra lệnh cho quan lại các trấn Tuyên Quang, Thái Nguyên đốc thúc dân chúng bủa lÆ°á»›i săn lùng khắp rừng núi khe hang, bắt vượn khỉ đóng cÅ©i gá»i vá» nÆ°á»m nợp không ngá»›t. Äến ngà y ấy nghỉ chầu, là m phép trấn yểm trong cung cấm, các quan không má»™t ai được biết. Thì Hanh chỉ tâu cho Lá»… bá»™ thị lang Trình Toà n DÆ°Æ¡ng, trÆ°á»›c là đạo sÄ©, cùng là m phép vá»›i mình. Hai ngÆ°á»i Ä‘á»u Ä‘dược thưởng rất háºu.
Ngà y mồng 5, ra lệnh chỉ cho các phủ, lá»™, trấn, huyện, xã, sách, trang rằng: Các loại thuế dân Ä‘inh, đầm hồ năm nay thì theo lệ năm Quý Sá»u [1433], còn thuế bãi dâu thì theo lệ má»›i quy định.
Ngà y 11, kinh thà nh bị cháy, lá»a lan ra thiêu mất và i trăm nhà , nhiá»u ngÆ°á»i chết cháy.
Ngà y 12, sai quân năm đạo diá»…n võ ở trÆ°á»ng đấu, dẫn [9b] bá»n tù Chiêm Thà nh tá»›i xem rồi cho vá».
Sai Nháºp ná»™i tÆ° mã Lê Liệt, tổng đốc các quân Nghệ An, Tân Bình, Thuáºn Hóa, Ä‘i tuần tra các nÆ¡i thuá»™c Tân Bình, Thuáºn Hóa, nếu gặp giặc cá» Chiêm Thà nh và o cÆ°á»›p biên giá»›i, mà có viên chỉ huy hay tên lÃnh nà o vi phạm quân lệnh hay sợ hãi rút lui thì cho phép chém trÆ°á»›c tâu sau. Lại sai Nháºp ná»™i thiếy úy Lê Khôi và Hà nh khiển tổng quản Lê Truất cùng đốc suất các quân ở Tân Bình và Thuáºn Hóa Ä‘i theo.
Ngà y 16, sai bá»n Tuyên phủ sứ Nguyá»…n Tông Trụ: Trung thÆ° hoà ng môn thị lang Thái Quân Thá»±c: kỳ lão Äái LÆ°Æ¡ng Báºt mang tá» biểu và phÆ°Æ¡ng váºt sang cầu phong nhà Minh.
Hà nh khiển Nguyá»…n Trãi soạn xong tá» tâu, bá»n Ná»™i máºt viện Nguyá»…n Thúc Huệ và Há»c sÄ© Lê Cảnh XÆ°á»›c muốn đổi lại mấy chữ: Nguyá»…n Trãi giáºn nói:
"Bá»n các ngÆ°Æ¡i là hạng bá» tôi vÆ¡ vét, nạn hạn hán nà y [10a] là do các ngÆ°Æ¡i gây nên cả".
Thúc Huệ tố các vá»›i Äại tÆ° đồ Sát và Äô đốc Vấn. Sát và Vấn tức lắm, trách Trãi rằng:
"Là m nên ná»—i có thiên tai không phải là do lá»—i của bá»n ấy, lá»—i ở vua và tể tÆ°á»›ng thôi, sao ông trách nhau quá nhÆ° thế?".
Trãi từ tạ nói:
"Thúc Huệ chỉ vì chút tà i vét thuế mà chiếm chá»— then chốt của thiên hạ, má»—i khi có sổ sách tâu và o Ä‘á»u muốn vÆ¡ của dân vá» cho quan, để mong hợp ý vua, cho nên tôi nhân việc nà y mà nói ra thôi, không dám chê bà n gì đến vua và tể tÆ°á»›ng cả".
Sát vẫn chÆ°a nguôi giáºn. NhÆ°ng bản tâu vẫn theo nhÆ° của Trãi, không thay đổi.
Ngà y 18, ra lệnh chỉ cho các Ä‘á»™i tuần kiểm coi giữ cá»a ải ở các lá»™, trấn, huyện phải tuần tra, canh giữ nghiêm ngặt lùng bắt trá»™m cÆ°á»›p.
Ngà y 24, giỠThìn, có khà xanh đỠnhư hình cầu vồng nhưng ngắn hơn, xuất hiện ở phương đông bắc.
Chém ngÆ°á»i thợ của cục Tả ban Tất tác [10b] là Cao SÆ° Äãng.
Bấy giá», Ä‘iá»u Ä‘á»™ng thợ ở các cục tất tác là m chùa Báo Thiên. Công việc thổ má»™c rất nặng ná», SÆ° Äãng phải là m lụng vất vả, nói vụng rằng:
"Thiên tá» không có đức, để đến ná»—i hạn hán. Äại thần ăn của đút, cá» dùng kẻ vô công, có gì là thiện đâu mà phải là m chùa to thế". Bị ngÆ°á»i cáo giác.
Äại tÆ° đồ Lê Sát giáºn lắm. Quan thẩm hình Nguyá»…n Äình Lịch nói:
"Nó dám nói cà n đến việc nước, nên chém".
Nguyá»…n Thiên Há»±u và Bùi Cầm Hổ Ä‘á»u xin tha tá»™i chết, vua sắp nghe theo, thì Sát nói:
"TrÆ°á»›c đã nghe lá»i bá»n Thiên Há»±u không giết Nguyá»…n Äức Minh, để rồi nó bá» thÆ° nặc danh vu cho nhau, nay lại định tha thằng nà y thì là m thế nà o cho đứa khác răn sợ?".
Bá»n Thiên Há»±u không dám nói nữa. Bèn chém SÆ° Äăng. Ngay hôm ấy vừa gặp có mÆ°a nhá». Hôm sau, Sát nói trong triá»u rằng:
"Nếu nghe lá»i ngôn quan, là m gì có tráºn mÆ°a ấy?".
Lê Ngân nói: "Giết nhiá»u kẻ ác thì được mÆ°a nhiá»u, chỉ có Ä‘iá»u [11a] xÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i chất đầy Ä‘Æ°á»ng khó Ä‘i thôi".
Ngà y 28, Nguyễn Khải ở châu Mông Ân, trấn Tuyên Quang sai con vỠhà ng. Sai đại thần dụ bảo
rồi cho vá»1606 .
Tháng 6, hai ngÆ°á»i đầu mục quản tượng1607 của Chiêm Thà nh là Lâu và Cai đến hà ng.
Ngà y mồng 8, MÆ°á»ng Bồn1608 nÆ°á»›c Ai Lao sai ngÆ°á»i sang cống lá»… váºt, ban cho hai chiếc áo dệt kim tuyến và năm tấm lụa.
Ngà y mồng 10, có mù đầy trá»i.
Ngà y 12, Äà o Lá»™c vá» hà ng.
Lá»™c là con của Äà o Quý Dung. TrÆ°á»›c kia, khi Thái Tổ dẹp giặc Ngô, viên phụ đạo trấn Quy Hóa là Äồng tri phủ nguỵ Quý Dung không phục, Ä‘em gia thuá»™c trốn sang Vân Nam. Äến đây, Quý Dung chết, con hắn vá» hà ng.
Nước biển dâng lên mạnh.
Ngà y 14, mưa, các quan bái tạ.
Ngà y 17, lấy Thẩm hình Nguyá»…n Äình Lịch là m An phủ sứ hạ bạn Thái Nguyên, vẫn giữ chức Thẩm hình phó sứ [11b] nhÆ° cÅ©.
Ngà y 20, Äồng tri bạ tịch Bắc đạo Bùi Ư Äà i thấy trá»i sinh nhiá»u tai dị, dâng sá»› nói 4 Ä‘iá»u.
Äiá»u thứ nhất đại ý nói: Xin bệ hạ bên trong thì kén chá»n các báºc hoà nh huynh, quốc cữu1609 , các báºc bô lão am hiểu Ä‘iển chế xÆ°a, giữ là m tháºp nhị để khuyên răn nhắc bảo mình; bên ngoà i thì đặt chức sÆ° phó để là m trụ cá»™t, chỉ huy trăm quan.
Äiá»u thứ hai đại ý nói: Những quan viên văn võ, quân lÃnh và dân chúng trÆ°á»›c kia bị tá»™i Ä‘Ã y Ä‘i các nÆ¡i, đó là cách trừng trị của Tiên đế đối vá»›i chúng. Nay lại thấy chúng trở vá» là m quan, nắm quyá»n coi quân trị dân, thế là trái vá»›i ý của Tiên đế, không hợp vá»›i đạo của trá»i đất.
Äại tÆ° đồ Sát thấy sá»› giáºn lắm, sai ngÆ°á»i chép hai Ä‘iá»u đó tâu lên và nói:
"Tiên đế cho bá»n thần là bá» tôi cÅ© lâu Ä‘á»i, vả lại đã cùng vá»›i Tiên đế vất vả trong mÆ°á»i năm trá»i ra và o chốn muôn chết má»™t sống, để láºp nên triá»u đình nà y. Tiên đế vốn biết bá»n thần là hạng chất phác, [22a] ngu Ä‘á»™n, cho nên, lúc sắp mất, Ä‘em bệ hạ ký thác cho bá»n thần. Nay Ư Äà i nói thế, có ý ngá» bá»n thần chuyên quyá»n là m báºy, mà xui bệ hạ láºp ngÆ°á»i thân thÃch khác để phòng giữ, xin giao nó xuống cho ngục quan xét há»i việc nà y hÆ° thá»±c thế nà o. Nếu Ư Äà i quả đúng là ly gián vua tôi thì phải trị hắn theo phép nÆ°á»›c không tha".
Vua ngẫm nghĩ hồi lâu rồi nói:
"Những Ä‘iá»u Ư Äà i nói ra, tuy có trúng chá»— thiết yếu, nhÆ°ng đâu đến ná»—i thế".
Sát tâu Ä‘i tâu lại và i bốn lần, vua Ä‘á»u không nghe. Bá»n Thiên Há»±u, Cầm Hổ lại tâu rằng:
"Ư Äà i khuyên bệ hạ không nên tin dùng đại thần, thế là trái lá»i di chiếu của Tiên đế, mà gây hiá»m khÃch lung tung , không thể không xét tá»™i".
Hữu báºt Lê Văn Linh cầm tá» sá»› đến tâu, vua má»›i cho xét. Kết quả Ä‘Ã y Ư Äà u Ä‘i châu xa.
Ngà y 24, truy tôn mẹ đẻ là Cung Từ quốc thái mẫu.
TrÆ°á»›c kia, Thái Tổ không láºp chÃnh [12b] thất, chỉ có và i ngÆ°á»i nhÆ° Trịnh Thần phi là mẹ Quáºn vÆ°Æ¡ng và Phạm Huệ phi thôi. Quốc mẫu cÅ©ng là vợ lẽ của Tiên đế, đã mất ngay từ buổi đầu gian lao dá»±ng nÆ°á»›c.
Äến đây, vua tưởng nhá»›, truy tôn là Quốc thái mẫu. Thần chủ cÅ© của Quốc thái mẫu ở Lam Kinh, vua sai cáºu là Hữu ban Lê Liên và Trung thÆ° thị lang Trần Thuấn Du rÆ°á»›c thần chủ má»›i và Kim sách đến miếu là m lá»… truy tôn.
Äại tÆ° đồ Lê Sát dá»±ng xong các chùa Thanh Äà m và Chiêu Äá»™, có đến hÆ¡n 90 gian.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 11, ra lệnh chỉ cho tướng hiệu vệ quân các đạo và các quan lộ, huyện, trấn, sách, xã rằng:
"Phép trị nÆ°á»›c lấy hình pháp gá»n nhẹ là m gốc. Trẫm thấy các quân nhân Ä‘á»u tâu báo vượt cấp, câu kết nhau để Ä‘i kiện ngÆ°á»i, bá» phế việc của dân, quấy rối triá»u đình, không gì [13a] tệ hÆ¡n. Từ nay, quân hay dân nếu có vụ kiện nhá» thì tá»›i chổ xã quan của xã mình mà trình bà y, xã quan không giải quyết được má»›i lên huyện, huyện không giải quyết được má»›i lần lượt lên lá»™, lên phủ, phủ không không
giải quyết được thì bấy giỠđược tâu lên. Các vụ kiện ruá»™ng đất cÅ©ng thế. Các quan xét xá» phải giữ phép công bằng, không được nháºn đúr lót mà là m sai, để có ngÆ°á»i bị oan uổng. Các vụ kiện lá»›n thì má»›i cho tâu thẳng lên".
Ngà y 15, mở há»™i Vu Lan1610 , tha cho 50 tên tù tá»™i nhẹ, ban cho các sÆ° tụng kinh 220 quan tiá»n.
Tháng 8, cho các giám sinh Quốc tỠgiám và sinh đồ các lộ, huyện được mang mũ áo và cho Giáo thụ Quốc tỠgiám cùng giáo chức các lộ, huyện được được đội mũ cao sơn.
Trước kia, Giáo thụ và Giám thư khố đầu đội mũ thái cổ, đến đây, cho đội mũ cao sơn.
Ngà y mồng 8, sai Hữu bộc [13b] xạ Lê Nhữ Lãm đến Lam Kinh dựng miếu thỠthái mẫu.
Ngà y mồng 9, chém tên ăm trá»™m Trình ÄÆ°á»ng. Bá»n ChÃnh sá»± viện đồng tham nghị Nguyá»…n Hân tâu rằng:
"Tên ÄÆ°á»ng trá»™m cắp giữa ban ngà y, nhÆ°ng theo luáºt không đáng xá» tá», không nên giết hắn".
Vua không nghe.
Tên đầu bếp ở thái miếu Nguyá»…n Chú vì tá»™i ức hiếp mua rẻ hà ng hóa, bị đánh 80 trượng, thÃch chữ và o gáy, đồ là m lÃnh nuôi voi.
Bấy giá», ngÆ°á»i đầu bếp của các nhà quyá»n quý hay thác cá»› là ngÆ°á»i trong cung, ức hiếp ngÆ°á»i bán, mua rẻ hà ng hóa ở chợ, dân chúng rất sợ bá»n đó. Nguyá»…n Thiên Há»±u bắt được tâu lên, bèn trị tá»™i tên Chú và rao 3 ngà y cho má»i ngÆ°á»i biết.
Äịnh khoa thi chá»n há»c trò.
Xuống chiếu rằng: Muốn có được nhân tà i, trÆ°á»›c hết phải chá»n lá»±a kẻ sÄ©, mà phép chá»n lá»±a kẻ sÄ© phải lấy thi cá» là m đầu. Nhà nÆ°á»›c ta từ thuở xÆ°a loạn lạc, ngÆ°á»i anh tà i nhÆ° lá mùa thu, báºc tuấn kiện nhÆ° sao buổi sá»›m. Thái Tổ ta buổi đầu dá»±ng nÆ°á»›c, mở mang nhà há»c, dùng cá»— Thái lao1611 để tế Khổng Tá», rất má»±c sùng Nho, trá»ng đạo. NhÆ°ng [14a] vì nÆ°á»›c má»›i dá»±ng nên chÆ°a kịp đặt khoa thi. Trẫm nối theo chà hÆ°á»›ng ngÆ°á»i xÆ°a, lo được nhân tà i để thá»a lòng mong đợi.
Nay định rõ thể lệ khoa thi, kỳ thi: Bắt đầu từ năm Thiệu Bình thứ 5 [1438], thi hÆ°Æ¡ng ở các đạo, năm thứ 6, thi há»™i ở sảnh Ä‘Æ°á»ng tại kinh đô. Từ đấy vá» sau, cứ 3 năm má»™t lần thi lá»›n, coi đó là m quy định lâu dà i, ngÆ°á»i nà o thi đổ, Ä‘á»u được ban danh hiệu tiến sÄ© xuất thân.
Tất cả khoa mục của các kỳ thi quy định nhÆ° sau: Kỳ thứ nhất: 1 bà i kinh nghÄ©a, Tứ thÆ° má»—i sách má»™t bà i, má»—i bà i Ä‘á»u 300 chữ trở lên. Kỳ thứ hai: Chế, biếu, biểu. Kỳ thứ 3: thi, phú. Kỳ thứ 4: 1 bà i văn sách từ 1000 chữ trở lên.
ThÆ° lại viên, há»i vỠám tả. Những ngÆ°á»i Ä‘á»— hạng nhất được bổ và o Quốc tá» giám, hạng nhì bổ là m sinh đồ và thuá»™c lại bên văn.
Ngà y 18, TÆ° mã Nam đạo Lê Liệt Ä‘em quân vá».
Bố Äá» thấy nÆ°á»›c ta không có sá»± biến gì [14b] đã rút quân từ trÆ°á»›c. Liệt đến châu Hóa, định trở vá», gặp lúc nguá»i Man ở châu Hóa là Äạo Thà nh bị Äạo Luáºn đánh, đến xin cứu viện. Liệt bèn Ä‘em quân đánh giúp, bắt được hÆ¡n nghìn ngÆ°á»i và và i chục con voi mang vá».
Ngà y 19, sai quản hạt Lê Bạn sang sứ nước Ai Lao.
Bà n nhà 1612 Côn Cô nước Ai Lao bị kẻ bỠtôi phản nghịch là Nữu Tại tấn công, sức chống không nổi, sai sứ sang xin cứu viện. Vua sai Bạn sang trước dụ bảo, giải hòa.
Ra lệnh chỉ cho Hà nh khiển năm đạo và Tổng quản, Tuyên úy các trấn rằng:
Công trạng của các quan ở lá»™, trấn, huyện thì giao cho hà nh khiển đạo đó xét duyệt; của các quan ở sảnh, viện, cục thì thiếu bảo, Hữu báºt xét duyệt; của các quan ở tả hữu ban và ở ná»™i Ä‘iện thì Ãp nha1613 , Ná»™i máºt viện xét duyệt. Má»—i loại Ä‘á»u chia là m ba báºc, cần phải công bằng, thẳng thắn [15a] không được thiên tÆ° đảo Ä‘iên.
Ngà y 28, lấy Hải Tây đạo Tham trà quân dân bạ tịch Nguyá»…n Nhữ Soạn là m Bắc đạo Äồng tri quân dân bạ tịch.
Ra lệnh chỉ cho các tÆ°á»›ng hiệu, quân nhân, nữ nhân, ná»™i nhân giữ các cá»a hoà nh thà nh và cung cấm rằng:
Từ nay vá» sau, nếu có cung nhân ở các Ä‘iện và đại thần, tổng quản, hà nh khiển cùng bá»n nữ quan và o chầu, khi đến cá»a cấm thì ngÆ°á»i coi cá»a phải chuyển tâu trÆ°á»›c, đợi có sắc chỉ má»›i được và o. Äà n bà không có phẩm tÆ°á»›c Ä‘á»u không được cho và o. Ná»™i nhân, nữ quan, nô tỳ ở các Ä‘iện nếu không có việc gì, không được lui tá»›i các Ä‘iện khác. Nếu ngÆ°á»i canh cá»a không cẩn tháºn, lấy tình riêng dung túng cho và o báºy, cùng là ngÆ°á»i nà o mang các thứ đồ sắt từ má»™t cái kim trở lên và o trong cung cấm mà không chuyển tâu trÆ°á»›c thì phải chiếu luáºt trị tá»™i.
[15b] Tháng 9, ngà y mồng 4. Ban hÆ¡n 600 quan tiá»n Thiệu Bình má»›i đúc cho các quan văn võ.
Lấy Ngá»± sá» Bùi Cầm Hổ là m An phủ sứ trấn Lạng SÆ¡n, lấy chuyển váºn huyện Cổ Äằng1614 Phan Thiên TÆ°á»›c là m Thị ngá»± sá».
Ra lệnh chỉ cho các trấn, huyện, xã, thôn, sách, trang rằng:
Khi có ngÆ°á»i tá»›i kinh là m việc, nếu là quân thì phải có tÆ°á»›ng hiệu, là dân thì phải có quan lá»™, huyện chuyển Ä‘Æ°a lên. Nếu là các quan Ä‘i việc công hay tÆ° thì lấy giấy tỠở huyện mình. Còn quân nhân ở kinh và ngÆ°á»i nhà của đại thần, thế gia nếu có lÄ©nh giấy sai Ä‘i là m việc gì thì Tổng quản, Tổng tri, nha ấy hay nhà ấy cấp giấy tá». Quân hay dân Ä‘i buôn bán, cÅ©ng phải xin giấy thông hà nh của quan lá»™, huyện. Tuần kiểm các trấn và ngÆ°á»i kiểm soát các nÆ¡i dá»c Ä‘Æ°á»ng thủy, Ä‘Æ°á»ng bá»™ cần phải xét há»i rõ rà ng, ngÆ°á»i nà o không có giấy thông hà nh thì phải ngăn lại không cho Ä‘i. Bấy giá» ngÆ°á»i các trấn hay giả Ä‘i việc quan để dụ dá»— nô [16a] tỳ của ngÆ°á»i ta, cho nên có lệnh nà y.
Phạm Mấn là ngÆ°á»i cùng là ng vá»›i TÆ° không Lê Ngân, nhân có việc tranh ruá»™ng vá»›i gia nô của Ngân, nói vụng mấy câu bất kÃnh. Khi Thái Tổ khởi nghÄ©a, Mấn theo quan quân đánh úp giặc ở sách Cối. Quân đến dÆ°á»›i sách, Mấn trốn và o trong sách đầu hà ng giặc. Giặc biết được, phòng bị kỹ, quan quân không đánh được phải vá». Äến đây, Ngân phát giác tá»™i trÆ°á»›c cá»a Mấn, sai hình quan truy xét lại việc đó, vua y lá»i tâu xá» chém. Äại tÆ° đồ Sát nói:
"Nay bá»n ta có quyá»n thế mà thù hằn ngÆ°á»i là ng thì là m thế nà o chẳng được?. Sau nà y lỡ ta hết quyá»n thế rồi chả lẽ để cho con cháu chúng ta gánh chịu tai há»a thù oán hay sau?".
Ngân quát rằng: "Con cháu nó còn biết gây oán, con cháu ta lại không biết trả thù hay sao?".
Mãi lâu, Mấn mới được giảm tội chết, bị đà y ra châu xa.
Lấy Chuyển váºn sứ huyện Giáp SÆ¡n là LÆ°Æ¡ng Thiên Phúc là m Äiện trung thị ngá»± sá», Giáo thụ Bắc Giang Hạ lá»™ là [16b] Nguyá»…n Chiêu Phủ là m Giám sát ngá»± sá», vì Chiêu Phủ dâng sá»› có Ä‘iá»u được chấp nháºn.
Ngá»± sá» phó trung thừa Nguyá»…n Thiên Há»±u, vì nói trái ý vua, trút mÅ© tâu xin từ chức mà vá».
Ngà y 16, tấu cáo trá»i đất và thái miếu vá» việc đút sáu quả ấn: Thuáºn thiên thừa váºn chi bảo, Äại thiên hà nh hóa chi bảo, Sắc mệnh chi bảo, Chế cáo chi bảo, Ngá»± triá»u chi bảo, Ngá»± triá»u tiểu bảo1615 .
Thuyá»n buôn nÆ°á»›c Trảo Oa và o cống lá»… váºt địa phÆ°Æ¡ng.
Côn Cô nước Ai Lao sai bỠtôi là Quan Long dâng voi và và ng bạc xin viện binh.
Ra lệnh chỉ cho Thiếu úy MÆ°á»ng Má»™c1616 là Xa Miên dẫn các man ở châu Nam Mã1617 Ä‘i cứu Côn Cô.
Sứ Chiêm Thà nh mang thÆ° và lá»… váºt sang cống để cầu hòa thân.
Äại tÆ° đồ Lê Sát há»i: "NÆ°á»›c ngÆ°Æ¡i và o trá»™m đất ta, bắt bá»› dân chúng ở châu Hóa [17a] là cá»› là m sao?".
Trả lá»i: "Vua nÆ°á»›c tôi nghe tin Tiên đế băng hà , nay Hoà ng đế lên ngôi, hai nÆ°á»›c chÆ°a trao đổi sứ thần, cÅ©ng chÆ°a tin hẳn, nên sai tÆ°á»›ng quân đến đầu địa giá»›i há»i thăm tin tức. TÆ°á»›ng quân tá»± tiện là m trái lá»i dạy bảo, bắt trá»™m 6 ngÆ°á»i của châu Hóa Ä‘em vá». Vua nÆ°á»›c tôi giáºn lắm, xá» tá»™i tất cả (những ngÆ°á»i và o cÆ°á»›p châu Hóa) từ đại tÆ°á»›ng trở xuống Ä‘á»u bị chặt chân, rồi Ä‘Æ°a ngÆ°á»i bị bắt giao trả cho Tổng quản Hóa Châu, không dám xâm phạm đến".
Triá»u đình biết là dối trá, nhÆ°ng vì há» biết sai ngÆ°á»i sang, cho nên khoan dung không xét há»i nữa.
Tổng quản lá»™ An Bang là Nguyá»…n Tông Từ và Äồng tổng quản Lê Dao bị biếm 3 tÆ°, bãi chức.
Triá»u đình có lệnh cấm quan lại và dân chúng không được mua bán vụng trá»™m hà ng hóa nÆ°á»›c ngoà i. Bấy giá», có thuyá»n buôn Trảo Oa đến trấn Vân Äồn, bá»n Tông Từ giữ việc xét ghi số hà ng hóa trong thuyá»n, trÆ°á»›c đã báo nguyên số rồi, sau lại gian láºn đổi là m bản khác, mà bán trá»™m Ä‘i [17b] hÆ¡n 900 quan tiá»n, cùng vá»›i Lê Dao, má»—i ngÆ°á»i chiếm hÆ¡n 100 quan. Việc bị phát giác, nên cả hai Ä‘á»u bị trị tá»™i.
Sai Chuyển váºn Lê Thá» Lão, Khởi cÆ° Thái Huệ Trù sang sứ Chiêm Thà nh.
Mùa đông, tháng 10, có sâu hại lúa. Sai quan chia nhau đi các nơi khám xét lúa đồng.
Lấy bá»n Äồng tri Nam Sách hạ vệ Lê Thá» là m An Bang trấn vệ đồng tổng tri chÆ° quân sá»±; Thẩm hình viện phó sứ Trình Tá» Dục là m Tuyên phủ sứ thượng bạn trấn Thái Nguyên.
Ngà y 12, Äạo Lại là con đứa phản nghịch Äinh Quế ở MÆ°á»ng Phù vá» thú tá»™i, có chỉ tha tá»™i cho vá».
Lấy Thái tỠthị giảng cũ là Nguyễn Tấn Tà i là m Quốc tỠgiám bác sĩ.
Tháng 11, nhà Minh sai bá»n hà nh nhân Quách Tế, Chu Báºt Ä‘i theo sứ báo tin buồn1618 của ta là Lê VÄ© [18a] sang Ä‘iếu tế.
Äến kinh sÆ°, ngà y mồng 4 là m lá»… tế, cá»— tế Ä‘á»u mang từ đất Bắc sang, rất là thịnh soạn. [Vua] ra đón ổ cá»a Thừa Thiên, Ä‘Æ°a và o bà y lá»… tế ở Ä‘iện Cà n Äức.
Lá»… váºt có: 1 con lợn, 1 con dê, giấy tiá»n, cá» tiết, hÆ°Æ¡ng hoa cá»™ng 80 bà n. Tế quan đứng bên tả, chủ tế đứng ổ bên hữu, không dâng rượu, Ä‘Ã n bà đứng sau mà n cất tiếng khóc.
Ngà y mồng 5, thiết yến bá»n Tế ở Cần ChÃnh Ä‘Æ°á»ng.
Ngà y mồng 7, bá»n Äại tÆ° đồ Sát lại thiết yến bá»n Tế ở khách quán, bà y các trò chÆ¡i để xem, theo lá»i yêu cầu của há».
Bá»n sứ Minh Từ VÄ©nh Äạt, ChÆ°Æ¡ng XÆ°á»›ng, Quách Tế, trÆ°á»›c sau mấy toán, ngoà i lá»… váºt cống tiá»…n, triá»u đình còn có quà tặng riêng cho từng ngÆ°á»i, há» Ä‘á»u từ chối không nháºn. NhÆ°ng há» lại cho ngÆ°á»i Ä‘i theo mang nhiá»u hà ng hóa phÆ°Æ¡ng Bắc, tÃnh giá rất cao, bắt ức triá»u đình phải mua.
Tây đạo Hà nh khiển tả bá»™c xạ[18b] Lê Lá»—i chết, được truy tặng Bảo chÃnh công thần phụ quốc thượng tÆ°á»›ng quân nháºp ná»™i trung thÆ° lệnh hÆ°Æ¡ng hầu, tên thụy là Trung Giản.
Sai Quản lÄ©nh Lê BÃnh, Ná»™i máºt viện đồng tri Phan Ninh, Ngá»± tiá»n há»c sÄ© cục Nguyá»…n Thiên TÃch và Lê Cát Phủ theo Quách Tế sang nhà Minh tạ Æ¡n việc sang Ä‘iếu tế.
NgÆ°á»i khách Trảo Oa là bá»n Bát Äế (có sách chép là Tiên Tôn) sang dâng các thứ thổ sản, có mấy cây gá»— Ä‘Ã n hÆ°Æ¡ng có thể là m cá»™t nhà được.
Äiện SÆ¡n Lam bị cháy.
Nước đóng băng, cây cối núi rừng bị chết.
Ngà y 22 là ngà y sinh của vua, lấy là m Kế Thiên thánh thỠtiết sau đổi là Vạn ThỠthánh tiết.
Giảm tô ruộng và thuế nhân đinh.
Truy phong 2 Ä‘á»i cho Äại tÆ° đồ Lê Sát.
Ná»™i máºt viện Hà Äức ChÃnh bị đồ là m thuá»™c Ä‘inh ở bản đạo, Phạm TÆ° Minh bị biếm 1 tÆ°. Äức ChÃnh là m hà nh nhân sang nhà Minh báo tang, đánh cá» vây vá»›i ngÆ°á»i Minh [19a] và cãi nhau vá»›i chánh sứ.
TÆ° Minh bồi Ä‘ai bán cho ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Bắc, dùng lầm phải giấy cÅ© ghi việc Ä‘iểm binh, cho nên Ä‘á»u phải giáng, bãi.
Bấy giá» chánh sứ Lê VÄ©, Nguyá»…n Truyá»n, hai ngÆ°á»i mua rất nhiá»u hà ng phÆ°Æ¡ng Bắc, đến 30 gánh. Triá»u đình ghét há» là m thói buôn bán, định là m cho há» phải hổ thẹn trong lòng; má»›i sai ngÆ°á»i thu lấy hết Ä‘em phÆ¡i bà y ở sân Ä‘iện, rồi sau má»›i trả lại. Việc nà y rồi thà nh lệ thÆ°á»ng.
Tháng 22, ngà y mồng 8, ngÆ°á»i Ai Lao sang hà ng, dâng 3 con voi.
Khi quân của bá»n Xa Miên và Hà An Lược sang tá»›i nÆ¡i thì bá»n Nữu Sách, Nữu Tại nÆ°á»›c Ai Lao đã giết chúa nó là Côn Cô mà láºp ngÆ°á»i há» của Cô Côn là Dụ Quần là m Bà n nhà rồi sai sứ mang voi và và ng bạc sang ta xin hà ng. Thế là bá»n An Lược cùng Ä‘i vá»›i bá»n ấy trở vá». Triá»u đình xá tá»™i cho chúng.
Ngôn quan Phan Thiên TÆ°á»›c dâng sá»› hặc tá»™i Tiá»n quân tổng quản Lê Thá»± vá» các việc: Äang có quốc tang mà lấy vợ, [19b] là m nhà cao cá»a rá»™ng, sai ngÆ°á»i nhà xuất cảnh mua bán vụng trá»™m vá»›i ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i.
Bấy giá» các đại thần Ä‘á»u sai riêng quân lÃnh là m nhà cá»a lá»›n cho mình. Vua thấy thế, sai Thiên TÆ°á»›c Ä‘i khắp các nhà đại thần xem cho rõ rà ng. Vua há»i:
"Các đại thần Ä‘á»u không có chuyện đó hay sao?. Sao khanh chỉ tâu có má»™t mình Thụ?". Thiên TÆ°á»›c nói:
"Äô đốc TÆ° khấu, TÆ° mã Ä‘á»u là báºc đại thần cố mệnh cả, phải giữ mình ngay thẳng Ä‘á» còn dẫn dắt trăm quan, có là m việc gì phải theo lá»…, phép, nếu không, thì phải tâu cáo trÆ°á»›c rồi sau hãy là m, cho nên bá»n thần không thể không nói được. Vả lại, thần thấy Thụ có mấy việc, nên nói gồm má»™t thể. Nay vâng mệnh Ä‘i khám xét nhà cá»a của các đại thần, dám đâu không là m hết chức pháºn".
Thế rồi lại dâng sá»› kể những ngÆ°á»i là m nhà má»›i, từ bá»n Tham tri Äông đạo Lê Äịnh trở xuống, đến Quản lÄ©nh gồm hÆ¡n 20 ngÆ°á»i tâu lên.
Vua không há»i ai, chỉ sai khám xét má»™t mình [20a] Thụ. Bá»n Äô đốc Lê Vấn, TÆ° mã Lê Ngân cho Thụ là báºc thân huân, cố giải cứu há»™. Vua cÅ©ng tha các tá»™i khác cho Thụ, chỉ tịch thu số 15 lạng
và ng, 100 lạng bạc mua bán vụng trá»™m thôi, lại lệnh cho ngÆ°á»i thiếp của Thụ là Trình thị phải rút khá»i há»™ tịch của Thụ, cho chuá»™c lại là m ngÆ°á»i ngoà i.
Con trai của Äèo Cát Hãn ở châu Phục Lá»… là Mạnh Vượng vá» hà ng. Sắc cho là m Nháºp ná»™i tÆ° mã tri bản châu quân dân sá»±, tÆ°á»›c Quan phục hầu.
Sai bá»n Nháºp ná»™i thiếu bảo Lê Quốc HÆ°ng; Nháºp ná»™i hữu báºt Lê Văn Linh là m lá»… tấu cáo ở Thái miếu, rÆ°á»›c thần chủ má»›i của Thái Tổ và Quốc thái mẫu và o thỠở Thái miếu.
Sai các quan văn võ tá»›i đô sảnh Ä‘Ã i bà n việc bỠáo tang. Bá»n Hà nh khiển Nguyá»…n Trãi Ä‘á»u bà n nên mặc áo trắng 27 ngà y nữa rồi sau hãy bá».
Ngà y 26, vua thân ngồi ngai son.
TrÆ°á»›c đó, sau khi thà nh phục, thần chủ má»›i của Thái Tổ để ở Ä‘iện Cà n Äức [20b]. Má»—i khi ra coi chầu, vua đứng tá»±a cá»™t bên đông Ä‘iện Há»™i Anh để nghe việc, đến đây má»›i ngồi ngai. Triá»u đình có bà y đồ nhạc nhÆ°ng không tấu nhạc, các quan dâng biểu an ủi.
Cho Äạo Miện châu Nam Mã là m Äại tri châu tri quân dân sá»± bản châu, tÆ°á»›c Minh tá»±.
TrÆ°á»›c đây, châu Nam Mã thuá»™c nÆ°á»›c Ai Lao, sau vì má»™ đức nghÄ©a nhà vua mà quy thuáºn. Äến đây, sai con và o chầu, xin ná»™i phụ. Vua khen ngợi và trao cho chức đó, lại ban cho mÅ©, Ä‘ai và má»™t bá»™ thá»i phục.
Ất Mão, [Thiệu Bình] năm thứ 2 [1435], (Minh Tuyên Äức năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, vua dẫn các quan tá»›i bái yết Thái miếu. Khi vá» cung, mặc áo trắng coi chầu, nhạc nổi lên, quan hầu thét cảnh giá»›i, các quan Ä‘á»u mặc cát phục trắng an ủi.
Ngà y mồng 3, Tuyên Tông nhà Minh băng. Hoà ng thái tá» Kỳ Trấn lên ngôi, tức là Anh Tông, đổi niên hiệu là ChÃnh Thống.
Ra lệnh chỉ cho đại thahn và các quan văn võ, đại ý là : Các ngÆ°Æ¡i không [21a] chịu giữ phép nÆ°á»›c nhÆ° trÆ°á»›c đây. Từ nay vế sau, coi quân, trị dân, hay là m việc gì Ä‘á»u nên hết lòng công bằng, yêu thÆ°Æ¡ng quân dân, không được riêng tÆ°, nếu không sữa đổi lá»—i lầm nhất định bị trị tá»™i nặng.
Ngà y mồng 4, vua Ai Lao là Dụ Quần sai bá» tôi là bá»n San Mạc, Sát Mẫu Ä‘em đồ uống rượu bằng và ng bạc và hai con voi Ä‘i theo bá»n VÄ© sang cống.
Vĩ tâu rõ tình trạng rối loạn, trên dưới chia lìa của nước Ai Lao.
Ban yến trong 5 ngà y cho các quan văn võ trong ngoà i, phát tiá»n cho các quan văn võ nháºm chức bên ngoà i theo thứ báºc khác nhau.
Năm ngoái, sai Hà nh khiển các đạo xét duyệt công trạng các quan là m việc ở ngoà i, chia thà nh 3 báºc, đến đây, theo thứ báºc mà ban thưởng. NgÆ°á»i nà o má»›i được bổ, chÆ°a có công tá»™i gì thì để là m hai báºc.
Lấy quân nhân Nguyá»…n Công Gia là m Chưởng lịch: Há»™ bá»™ chủ sá»± DÆ°Æ¡ng Huyá»n Trung là m Linh Ä‘Ã i lang.
Lấy Lang trung Phạm Thì Trung là m đồng tri [21b] Thẩm hình viện, phó trung thừa cũ là Nguyễn Thiên Hựu là m An phủ sứ lộ Thanh Hóa.
Ra lệnh cho quân các đạo đến những nÆ¡i gần gÅ©i, thuáºn tiện trong đạo mình, chia quân táºp tráºn; các quân ngá»± tiá»n thi táºp võ nghệ ở Ä‘iện đình.
Ngà y 21, Ngôn quan là bá»n Phan Thiên TÆ°á»›c, LÆ°Æ¡ng Thiên Phúc, Nguyá»…n Chiêu Phủ dâng sá»› nói:
"Tiên đế dầm mÆ°a dãi gió, mình mang giáp trụ, lao thân khổ trÃ, hÆ¡n mÆ°á»i năm trá»i má»›i dẹp yên thiên hạ. Bệ hạ kế thừa cÆ¡ nghiệp đã có sẵn rồi, nên lÆ°u ý tá»›i há»c thuáºt, năng tìm nhân tà i để lo trị nÆ°á»›c thà nh công.
Nay đại thần tiến cá» Thiếu bảo hữu báºt và o hầu giảng sách, bệ hạ đứng dáºy bá» Ä‘i không nghe, thế là má»™t Ä‘iá»u không nên. Tiên đế chá»n ngÆ°á»i là m bảo mẫu, là m thầy để vâng mệnh dạy bảo trong cung, bệ hạ khinh rẽ, mắng chá»i mà không nghe, thế là hai Ä‘iá»u không nên. Äến nhÆ° thần phi, huệ phi là báºc dì, và o cung răn dạy, thì bệ hạ sai đóng [22a] cá»a trÆ°á»›c mà không cho và o, thế là ba Ä‘iá»u không nên. NgÆ°á»i quản lÄ©nh thị1619 vệ thấy bệ hạ không Ä‘á»c sách mà cầm cung bắn chim, có khi can ngăn, thì bệ hạ không nghe, lại lấy cung bắn ngÆ°á»i ấy, thế là bốn Ä‘iá»u không nên. Tiên đế lá»±a chá»n con em công thần sai và o hầu bệ hạ Ä‘á»c sách thì bệ hạ Ä‘á»u xa lánh há» mà nô đùa vá»›i bá»n hầu hạ gần gÅ©i ở trong cung, thế là năm Ä‘iá»u không nên. NgÆ°á»i là m vua phải tìm ngÆ°á»i tà i giá»i biết nói thẳng, hết lá»i can ngăn và những ngÆ°á»i có công lao mà thưởng há», nay bệ hạ lại vui đùa vá»›i bá»n hoạn quan nói rồi thưởng cho chúng, thế là sáu Ä‘iá»u không nên.
Thần chá» tá»™i ở chức trách ăn nói, dám đâu không trình bà y, xin bệ hạ trong khi coi chầu, hoặc tiếp xúc vá»›i các vị đại thần, hoặc nghe các quan tâu việc, phải ngay ngắn, trang nghiêm, lấy dung nghi cung kÃnh của Thiên tá» mà kÃnh trá»ng báºc đại thần, úy lạo ngÆ°á»i có công, nghe lá»i nói thẳng, mở Ä‘Æ°á»ng cho ngÆ°á»i nói thẳng để thấu hiểu [22b] tình hình bên dÆ°á»›i, thì lá»i khen "báºc đại hiếu biết nối chà kế nghiệp" không chỉ chuyên để khen Thà nh VÆ°Æ¡ng, Thái Giáp1620 mà thôi".
Vua xem sá»› giáºn lắm, vặn há»i. Bá»n tả hữu há»c Lê Cảnh XÆ°á»›c và hoạn quan Äinh Hối Ä‘i khắp nhà bá»n Thiên TÆ°á»›c chất vấn, bắt nói tên ngÆ°á»i tố ra các việc nói trong sá»› và trách mắng bá»n há».
Thiên TÆ°á»›c trả lá»i: "Những Ä‘iá»u đó do Äồng tổng quản Bắc Giang hạ vệ Lê Lãnh nói vá»›i thần đấy. Bá»n thần cốt sao yêu vua, là m hết chức trách mà thôi, dù chết cÅ©ng không sợ". Bá»n Cảnh XÆ°á»›c má»›i thôi.
Hôm sau, Thiên Tước và o chầu, tâu rằng:
"Ngu Thuấn là báºc thánh nhân mà Bá Ãch còn lấy sá»± chÆ¡i bá»i lÆ°á»i biếng để khuyên răn, ÄÆ°á»ng Thái Tông là báºc vua hiá»n, mà Ngụy TrÆ°ng vẫn Ä‘em mÆ°á»i Ä‘iá»u thấm dần1621 mà phòng giữ. Bá»n thần tủi nhục giữ chức ăn nói, chỉ sợ nhà vua có lá»—i lầm, nên hết lòng ngu dại khuyên can. Bệ hạ nháºn cho thì dẫu kẻ kiếm củi, là m nghá», cÅ©ng Ä‘á»u trổ hết khả năng mà thánh đức của bệ hạ cà ng thêm ngá»i sáng váºy". Vua nguôi giáºn bá»n Thiên TÆ°á»›c lại giữ chức cÅ©.
[23a] Chém Quốc tá» giám sinh Lê Tá» Dục, vợ con, Ä‘iá»n sản sung công. Tá» Dục ở Giám không chịu há»c táºp, chỉ chuyên nghá» bói toán, bùa chú, dụ dá»— vụng trá»™m vợ cả vợ lẽ ngÆ°á»i khác, lại lấy trá»™m đồ đạc của cả mÆ°á»i tám phòng. Tế tá»u Nguyá»…n Thà nh sắp tâu lên thì Tá» Dục suốt đêm là m Ä‘Æ¡n vu cáo Thà nh và VÅ© Ứng Tiên, từ tế tá»u trở xuống đến các viên Ä‘Æ°á»ng trưởng là cùng nhau ngầm mÆ°u phản nghịch. Äại tÆ° đồ Sát biết nó gian dối, sai bắt và cho ngục quan Nguyá»…n Doãn Cung tra há»i. Tá» Dục hết lẽ, phải thú tá»™i. Äến khi sắp bị chém, Tá» Dục luôn mồm tụng niệm Thiên Bồng, Thiên Du1622 và nói: "Kiếp nà y đã sai, kiếp sau không được thế nữa".
Vua ngá»± đến Cảo Äá»™ng xem các vệ quân năm đạo diá»…n táºp đánh bá»™, lại duyệt thủy chiến ở sông Nhị.
Lấy Chuyển váºn Nguyá»…n Tất KÃnh là m An phủ sứ lá»™ Tam Äái [23b], Chuyển váºn sứ huyện Phù LÆ°u là Phan Nhân là m an phủ phó sứ lá»™ Thiên TrÆ°á»ng.
Tháng 2, nhà Minh sai Lá»… bá»™ hữu thị lang ChÆ°Æ¡ng Xưởng, Hà nh nhân ty hà nh nhân Hầu Tấn Ä‘i theo Nguyá»…n Tông Trụ sang trao sắc mệnh cho vua quyá»n coi việc nÆ°á»›c.
Ngà y Äinh Mùi mồng 5, sai Thiếu bảo Lê Quốc HÆ°ng là m lá»… tế tiên sÆ° Khổng Tá», từ đấy vá» sau coi là thÆ°á»ng lệ.
Ngà y Máºu Thân, tế xã tắc.
Sai quản lÄ©nh Phan Tá» Viết và đại phu Trình Nguyên Hy mang tá» biểu và phÆ°Æ¡ng váºt Ä‘i theo bá»n Xưởng sang tạ Æ¡n nhà Minh.
Ngà y mồng 8, là m lá»… cáo Thái miếu vì có lệnh để vua quyá»n coi việc nÆ°á»›c.
Sai các quan đi tế khắp các thần kỳ trong nước có ghi trong tự điển1623 .
Äịnh các ngạch thuế ruá»™ng đất, đầm ao, bãi dâu.
Ban tên húy của quốc triá»u. Khi gặp chữ chÃnh vá» miếu húy, ngá»± danh thì không được viết. Ai có há» [24a] tên trùng vá»›i các chữ húy thì phải đổi, nhÆ° tên húy của Cung Từ quốc thái mẫu là Trần, cho nên đổi [há» Trần] thà nh Trình.
Lấy Hữu bộc xạ Lê Nhữ Lãm kiêm chức Hà nh khiển Tây đạo.
Äà y Thái Quân Thá»±c ra châu xa, Nguyá»…n Tông Trụ ra châu gần.
Hai ngÆ°á»i nà y khi vâng lệnh sang sứ nhà Minh, hữu ty là m giấy tá», theo thứ tá»± trÆ°á»›c sau, ghi
Tông Trụ là bồi thần1624 , Quân Thực là kỳ lão. Quân Thực có ý bất bình.
Khi đến nÆ°á»›c Minh, chiếu theo thứ báºc để ban áo, thì áo của Quân Thá»±c không có hoa văn kim tuyến, trong lòng háºm há»±c bảo ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Bắc rằng: "Ta là quan tứ phẩm lại ở dÆ°á»›i Tông Trụ là là m sai". Äến khi dá»± yến, Thá»±c không mặc áo được ban, mà mặc áo dệt kim tuyến của mình và o dá»±. Thá»±c còn Ä‘em bản tâu do thừa chỉ Tham tri Nguyá»…n Trãi soạn ra mà chá»i bá»›i, lại chá»i luôn cả Tham tri Äông đạo Äà o Công Soạn, vì ông nà y đã cá» Tông Trụ cùng Ä‘i vá»›i mình. Tông Trụ cÅ©ng giáºn dữ tranh cãi không ngá»›t, đến ná»—i hai ngÆ°á»i đánh lá»™n lẫn nhau, Tông [24b] Trụ bị vỡ mặt, ngÆ°á»i Ä‘i theo can ngăn
cÅ©ng không được. Hai ngÆ°á»i lại kiện nhau ở Hồng lô tá»±1625 nói xấu lẫn nhau. Tông Trụ còn lén tá»›i nhà viên
ná»™i quan của Bắc triá»u ở Long Châu1626 nháºn lá»… váºt tặng, lại nói vá»›i viên quan Ä‘i tiá»…n của Long Châu là Lã Hồi vá» chuyện khi Ä‘i sứ Ai Lao nói vụng Tiên đế nghe gièm giết báºy.
Hai ngÆ°á»i nà y Ä‘á»u vì tá»™i Ä‘i sứ mà giao thiệp vá»›i ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i, tức giáºn mà đánh lẫn nhau, là m nhục cả quốc thể, đáng phải xá» tá». NhÆ°ng vì đã từng có công, nên tùy theo tá»™i nặng hay nhẹ, Ä‘á»u xá» tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y. Tông Trụ lại Ä‘em nhiá»u tiá»n lụa sang mua hà ng phÆ°Æ¡ng Bắc, vua ghét Trụ vi phạm lệnh cấm mà là m tiá»n, liá»n lấy hết hà nh trang chia cho các quan.
Tháng 3, ngà y mồng 6, đúc xong ấn báu.
Sai bá»n Hữu báºt Lê Văn Linh đến Thái miếu là m lá»… tế cáo. Cả 6 ấn Ä‘á»u đúc bằng và ng bạc. Ấn "Thuáºn thiên thừa váºn chi bảo" thì cất Ä‘i không dùng, chá» khi nà o truyá»n ngôi má»›i dùng. Ấn "Äại thiên hà nh hóa chi bảo" thì dùng khi ban chiếu chế. Ấn "Sắc mệnh chi bảo" thì dùng khi có sắc dụ và hiệu lệnh
thưởng phạt cùng các việc lá»›n. Ấn "Ngá»± tiá»n tiểu bảo" thì dùng khi có việc cÆ¡ máºt1627 . NhÆ°ng chÃnh sá»± thì vẫn dùng ấn bằng ngà , chÆ°a dùng đến các ấn má»›i đúc.
Ra lệnh chỉ cho đại thần và các quan văn võ rằng: Từ nay vá» sau, các báºc công hầu và các quan văn võ khi nà o chầu, má»—i ngÆ°á»i chỉ mang theo số ngÆ°á»i hầu nhất định: nhất phẩm thì 5 ngÆ°á»i, nhị phẩm 2 ngÆ°á»i, tam phẩm 1 ngÆ°á»i.
Ra lệnh chỉ cho các quan văn võ và quân dân rằng: Từ nay vá» sau, quân hay dân đến các nhà đại gia hay quan gia, không được tôn tên là "quân gia" hay "công nha", và không được tá»± xÆ°ng lÃ
"thần". Nếu trái lệnh, thì ngÆ°á»i xÆ°ng hô, ngÆ°á»i nháºn xÆ°ng hô Ä‘á»u bị trị tá»™i theo luáºt. Äối vá»›i các quan từ
tham dá»± triá»u chÃnh trở lên, khi quân hay dân có Ä‘Æ¡n kêu việc gì má»›i được xÆ°ng là "Bá»™c thân công nha"1628
không được xưng là "thần".
[25b] Dân các lá»™ Lạng SÆ¡n, Nam Sách Ä‘á»u bị bệnh dịch.
Lấy Ngá»± tiá»n trung quân thiết Ä‘á»™t Lê Äẳng là m Phòng ngá»± sứ coi việc quân dân các xứ Phá»c La, Trình Song, MÆ°á»ng DÆ°Æ¡ng thượng và hạ của Ai Lao; Lê Thiên là m phòng ngá»± sứ coi việc quân dân các
châu Nam Mã, Tà m Thượng, Tà m Hạ1629 huyện Lan Hòa.
Bấy giá» các mÆ°á»ng của Ai Lao, tuy ngoà i mặt nói là quy thuáºn nÆ°á»›c ta, nhÆ°ng vẫn giáo giở bất thÆ°á»ng, nên triá»u đình phải đặt quan ở những nÆ¡i đó để trông coi.
Có bảy tên ăn trá»™m can tá»™i tái phạm, Ä‘á»u còn Ãt tuổi, hình quan chiếu luáºt đáng xá» chém. Bá»n đại tÆ° đồ Lê Sát thấy giết ngÆ°á»i nhiá»u quá, trong lòng ngần ngại. Vua Ä‘em việc ấy há»i Thừa chỉ Nguyá»…n Trãi. Trãi trả lá»i:
"Pháp lệnh không bằng nhân nghÄ©a cÅ©ng rõ lắm rồi. Nay má»™t lúc giết bảy ngÆ°á»i, e không phải lÃ
hà nh vi của báºc đại đức. Kinh ThÆ° có câu: "An nhữ chỉ"1630 (hãy yên vá»›i chổ đứng của mình), sách truyện có câu "Tri chỉ nhi háºu hữu định" (biết dừng rồi thì má»›i vững). Thần xin thuáºt lại nghÄ©a của chữ "chỉ" [26a] để bệ hạ nghe:
"Chỉ" có nghĩa là yên với chổ đứng của mình, như trong cung là chổ đứng của bệ hạ, thỉnh thoảng bệ hạ có ngự ra nơi khác, thì mới yên chổ đứng của mình được.
NgÆ°á»i là m vua đối vá»›i nhân nghÄ©a cÅ©ng váºy, phải để lòng nÆ¡i nhân nghÄ©a, coi nhân nghÄ©a là chổ đứng của mình. Tuy có lúc ra oai giáºn dữ, nhÆ°ng không thể nhÆ° thế mãi được, xin bệ hạ lÆ°u ý những lá»i của thần".
Bấy giá» bá»n Sát và Ngân nói:
"Ông có nhân nghÄ©a, có thể cảm hóa kẻ ác thà nh ngÆ°á»i thiện, xin giao chúng cho ông, phiá»n ông cảm hóa cho".
Bèn bảo bá»n Trãi và Thiên TÆ°á»›c nháºn lấy những tên tù ấy. Trãi nói:
"Chúng là hạng trẻ con Æ°Æ¡ng ngạnh, ranh mãnh, pháp chế của triá»u đình còn không trừng trị được, huống hồ bá»n chúng tôi đức má»ng, cảm hóa thế nà o được".
Rồi sau xỠchém 2 tên, còn lại thì xỠđi đà y.
NgÆ°á»i nÆ°á»›c La La TÆ° Äiện sang cống1631 .
NÆ°á»›c La La TÆ° ở phÃa bắc Ai Lá»…, giáp vá»›i Vân Nam, ăn mặc theo tục [26b] Vân Nam, khi lạy tạ, Ä‘á»u tá»± nói tiếng nÆ°á»›c há».
NgÆ°á»i Quang Châu thuá»™c phủ Quảng Nam đến dâng ngá»±a.
Mùa hạ, tháng 4, bá»n MÆ°á»ng Qua1632 nÆ°á»›c Ai Lao sang cống.
MÆ°á»ng Tà m1633 dâng 1 con voi.
Ra lệnh cho các quan lộ, huyện, xã rằng: Nếu thấy chỗ nà o có sâu ăn hại mầm dâu thì phải cúng lễ để trừ hại cho dân.
Tháng 5, ra lệnh cho các đại thần, hà nh khiển và các quan tham tri ba tịch, tham nghị, đà i quan, quan hình ngục rằng:
Từ nay vá» sau, những ngà y xỠán và những ngà y các đại thần chuẩn quyết1634 thì không được lÆ¡ là vắng mặt, nếu ai có vắng mặt thì phải trình báo vá»›i má»i ngÆ°á»i, không được thiếu sót.
Ra lệnh chỉ cho tÆ°á»›ng hiệu các đạo và các lá»™, huyện, trấn rằng: Hiện Ä‘ang mùa là m ruá»™ng, các quan lá»™, huyện, trấn không được khinh suất Ä‘iá»u Ä‘á»™ng sức dân.
[ 27a] Tháng 6, ngà y mồng 4, ra lệnh cho bá»n tÆ°á»›ng hiệu các vệ quân năm đạo Ä‘á»u phải sai ngÆ°á»i sá»a chữa những chiến khà bị mối má»t há»ng nát.
Vua hằng ngà y vui đùa vá»›i bá»n hầu cáºn ở trong cung, các đại thần muốn khuyên vua há»c, cùng nhau tâu lên xin cá» sáu văn thần là bá»n Hà nh khiển thừa chỉ Nguyá»…n Trãi, Trung thÆ° thị lang Trình Thuấn Du... Ä‘i theo hai, ba đại thần chia phiên nhau và o hầu kinh diên. Vua sai Äinh Phúc trả lại tá» tâu không nháºn.
Vua yêu dùng hoạn quan Nguyá»…n Cung. Bá»n Lê Sát xin giết Ä‘i, vua không nghe. Thế là bá»n Sát cáo ốm không và o chầu. Bá»n Thiên TÆ°á»›c tâu rằng:
"Báºc sinh trị1635 không ai bằng Nghiêu Thuấn mà còn dùng Quân Trù, Thà nh Chiêu là m thầy. Các đế vÆ°Æ¡ng Ä‘á»i xÆ°a, sở dÄ© thánh đức ngà y má»™t tăng lên, chÆ°a có báºc nà o là không do há»c vấn. Huống chi bệ hạ Ä‘Æ°Æ¡ng lúc tuổi còn trẻ, chÆ°a biết được má»i đạo trị nÆ°á»›c xÆ°a nay. Äại tÆ° đồ Lê Sát [27b] chá»n dùng nho thần và o hầu bên trên, là có ý muốn bệ hạ được nhÆ° vua Nghiêu vua Thuấn mà thôi, sao bệ hạ coi nhẹ tông miếu xã tắc, không thấy lòng trung thà nh của há», để cho há» lo buồn mà không và o chầu? Xin bệ hạ nghÄ© đến ý ký thác của Tiên đế, thì thiên hạ được Ä‘á»™i phúc mà bệ hạ được hưởng lá»™c thá» của báºc đại hiếu".
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 5, nÆ°á»›c Ai Lao lại là m phản, đánh và o MÆ°á»ng Viá»…n. NgÆ°á»i Man há» Nữu nÆ°á»›c ấy đánh bắt được 13 ngÆ°á»i, chém được 9 thủ cấp, cắt lấy tai Ä‘em dâng.
Phụ đạo trấn Thái Nguyên là Nông Văn Thông dâng chiếc cung Ẩm tuyá»n. Cung ấy rá»—ng giữa, có thể đứng mà uống được nÆ°á»›c suối.
Ra lệnh chỉ cho các quan văn võ trong ngoà i rằng:
"Nay các khanh không kÃnh giữ phép công, ngÆ°á»i giữ tiá»n bạc sổ sách cả nÆ°á»›c thì để cháºm trá»… hoặc gây khó dá»…, thuế đáng thu hay đáng miá»…n thì không chịu phê tâu dứt khoát [28a] để là m khổ dân. NgÆ°á»i coi quân thì không thÆ°Æ¡ng dân Ä‘au khổ, mượn đồ của dân, vứt bá» bừa bãi đến ná»—i há»ng, mất, đến khi có việc lại đến hạch sách. Còn kẻ coi dân thì chỉ vụ lợi riêng, không lo nuôi dưỡng dân, hoặc tha cho ngÆ°á»i già u, bắt tá»™i ngÆ°á»i nghèo, mua gá»— là m nhà cá»a, xá» kiện không công bằng, chỉ gây bè phái, lo hối lá»™, là m việc không siêng năng, chỉ thÃch ăn uống nháºu nhẹt. Lại nhÆ° các quan nÆ¡i phiên trấn, quan ải, khi có ngÆ°á»i lạ qua lại, thì sÆ¡ hở để nó trốn thoát, không chịu chú ý xét bắt, chỉ lo buôn bán để kiếm chác cho mình. Các khanh cùng hưởng lá»™c trá»i, trị dân mà là m việc nhÆ° thế, không trái vá»›i lòng trá»i Æ°? Chá»› coi lá»i trẫm là những lá»i nói suông. Nếu các khanh biết dốc hết tâm sức đổi lá»—i xÆ°a, theo con Ä‘Æ°á»ng phải, hết lòng trung thà nh, yêu mến nhân dân, hòa mục vá»›i đồng liêu, công bằng xỠán, khuyến khÃch nông tang, dẹp yên trá»™m cÆ°á»›p, cố giữ liêm khiết thì thân mình vẻ vang, nhà mình vinh hiển, phúc đến con cháu sau nà y. Nếu ai không theo sẽ tá»± chuốc lấy trừng phạt".
Ngà y mồng 7, thưởng cho các quan là m việc lâu năm, siêng năng tà i cán. Hạng nhất được thưởng 1 tÆ° và 5 quan tiá»n, hạng nhì được thưởng 1 tÆ°.
TrÆ°á»›c đây, vua đã sai ngÆ°á»i Ä‘i há»i ngầm khắp nÆ°á»›c, đến đây căn cứ và o lá»i tâu, bắt và xét há»i những viên tham quan ô lại không giữ phép nÆ°á»›c, gồm Tuyên úy các phiên trấn, tÆ°á»›ng hiệu 5 đạo, các viên Tuyên phủ, Chuyển váºn; Tuần sát các lá»™, trấn, huyện, cá»™ng là 53 ngÆ°á»i.
[28b] Cho sÆ° trụ trì chùa Báo Thiên là Huệ Hồng là m sa môn, ban cho áo tÃa.
NgÆ°á»i dân huyện Bồ Lãng thuá»™c châu Hóa là Nguyá»…n NhÆ° Khuê bị vợ là Nguyá»…n Thị Äồn và con nuôi là Nguyá»…n Lang giết chết. Việc bị phát giác, Nguyá»…n Thị Äồn và Nguyá»…n Lang Ä‘á»u bị chém.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 11, sét đánh và o thuyá»n của quân Tây đạo.
Có sâu hại lúa.
Ngà y 22, đúc xong tượng và ng của Thái Tổ và Quốc Thái mẫu, [29a] sai nhà sư là m phép điểm
nhỡn1636 rồi rÆ°á»›c và o Thái miếu để thá».
Ngà y 28, Lê BÃnh và Nguyá»…n Thiên TÃch vâng mệnh Ä‘i sứ phÆ°Æ¡ng Bắc trở vá», tâu là phó sứ Phan Ninh, hà nh nhân Nguyá»…n Cát Phú và ngÆ°á»i Ä‘i theo, gồm 7 ngÆ°á»i bị bệnh dịch chết, nÆ°á»›c Minh Ä‘á»u có Ä‘iếu tế.
Tháng 9, thi giám quan ở Quốc tá» giám và các lá»™, cùng quân dân có há»c vấn ở Vân Táºp Ä‘Æ°á»ng.
Bấy giá», các giáo quan nhiá»u ngÆ°á»i không xứng chức hoặc nói xấu lẫn nhau, chuyện đến tai triá»u đình, cho nên cho thi để thải bá», mặc khác, cho thi để chá»n lấy quân dân bổ sung chân khuyết.
Ngà y 18, nghị bà n riêng vỠngạch thuế.
NgÆ°á»i ở đất bãi trồng dâu, có ruá»™ng cấy lúa, quân thì cấp cho 5 sà o đất trồng dâu, dân thì cấp cho 4 sà o để là m sản nghiệp, miá»…n thuế, nhÆ°ng không miá»…n cho kẻ không vợ và góa chồng. Phan Thiên TÆ°á»›c nói:
"NgÆ°á»i không vợ và góa chồng là hạng chÃnh sách nhà vua thÆ°Æ¡ng đến. Nay ban Æ¡n cho quân dân mà hạng đó không được dá»±, thế thì há» không phải là dân của [29b] vua Æ°?".
Bá»n Äại tÆ° đồ Lê Sát nói:
"Quân dân bỠsức là m việc, đóng góp thuế khóa, còn hạng không vợ góa chồng kia cho nước được gì? Vả lại, khi còn Tiên đế, chưa từng giảm nhẹ cho ai thì ông im lặng không nói gì, mà nay đã định thà nh lệ rồi lại cứ nói mãi không thôi là là m sao?".
TÆ°á»›c trả lá»i:
"Khi còn Tiên đế, TÆ°á»›c nà y chÆ°a được giữ chức trách nói năng, nay chức trách phải nói, cÅ©ng muốn thà nh Ä‘iá»u hay cho nhà nÆ°á»›c mà thôi, có phải mÆ°u lợi riêng cho mình đâu?".
Bấy giá» má»›i cho những ngÆ°á»i không vợ, góa chồng được miá»…n thuế tô 3 sà o.
Lấy Lê Khả Láºp là m Môn hạ ty hữu thị lang tri Tây đạo quân dân bạ tịch.
NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà ở xã ThÆ°Æ¡ng Xá, lá»™ Quốc Oai là Nguyá»…n Thị Ngá»c đã có 8 con vá»›i chồng. Chồng bị bệnh hủi, Nguyá»…n Thị Ngá»c không cứu chữa nuôi nấng, lấy trá»™m tà i sản của chồng, tÆ° thông vá»›i khố
giám là Nguyễn Chiếm để mưu lấy chồng khác, bị xỠgiảo1637 .
Vua táºp cưỡi voi ở háºu Ä‘iện, cho voi chạy Ä‘uổi nhau. Gặp [30a] lúc có ngÆ°á»i dâng sÆ¡n dÆ°Æ¡ng sống, vua cho voi đấu vá»›i sÆ¡n dÆ°Æ¡ng. Con sÆ¡n dÆ°Æ¡ng thế cùng, buá»™c phải dÆ°Æ¡ng sừng ra húc. Voi sợ hãi lùi lại, bị rÆ¡i xuống giết chết. Phan Thiên TÆ°á»›c cùng Lê Sát, Lê Ngân can ngăn. Vua im lặng.
Ngà y 26, Thái sá» thừa Bùi Thì Hanh máºt tâu rằng, ngà y 1 tháng 11 sẽ có nháºt thá»±c, xin dùng bà thuáºt nhÆ° năm xÆ°a, để trấn yểm giải trừ. Vua cho dùng thuáºt ấy, ban cho 50 quan tiá»n.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 6, lấy Lê Cảnh XÆ°á»›c là m Ná»™i máºt viện sứ, vẫn hầu Kinh diên; Äà o Công Soạn là m tri Thẩm hình viện sá»±; Nguyá»…n Văn Huyến là m tri Ná»™i váºt viện sá»±; Nguyá»…n Thúc Huệ là m Ná»™i máºt viện phó sứ; Hà Láºt là m Hữu hình viện đại phu.
Ra lệnh chỉ cho các quan ở hai bên tả hữu kinh thà nh và vệ quân các đạo rằng: Ở địa pháºn của phÆ°á»ng mình, quân mình, [30b] chá»— nà o trÆ°á»›c có tuần cảnh thì phải là m lại, cắt ngÆ°á»i luân lÆ°u nhau canh phòng theo nhÆ° quân pháp. Lại nhÆ° ngÆ°á»i của phÆ°á»ng nà o, quân nà o, thì phải là m nhà tại phÆ°á»ng ấy, quân ấy, không được ở lẫn chổ khác.
Ngà y mồng 10, ra lệnh chỉ cho đại thần, các quan văn võ, đà n ông, đà n bà rằng: Từ nay vỠsau, không được may mặc hai mà u đen, và ng, còn mà u và ng xanh thì không cấm.
Ra lệnh chỉ cho đại thần, các quan văn võ cùng quân dân rằng: Phần đất ở kinh thà nh thì cấm chỉ không được trồng dâu, nếu là ruộng đất nhà nước ban cho thì được trồng các thứ hoa quả. Bấy giỠThái sỠthừa Bùi Thì Hanh nói rằng trong cấm thà nh kiêng trồng dâu, cho nên có lệnh nà y.
Vua thấy quan tam phẩm mặc áo mà u hồng không hợp quy chế cÅ©, muốn sai đổi áo mà u xanh. Äại tÆ° đồ Lê Sát nói:
"Tiên đế khai sáng cÆ¡ nghiệp, có ý định phân biệt [31a] kẻ hÆ¡n ngÆ°á»i kém để biểu dÆ°Æ¡ng các báºc công thần. Quy chế đã định rồi, không nên thay đổi nữa". Vua nghe theo.
Ngà y 18, vua ngá»± ra bến Äông1638 xem năm quân thi vượt sông.
Có cây cao má»›i má»c và i đốt đã có quả. An phủ sứ lá»™ Lý Nhân là Bạch Khuê cho là điá»m là nh dâng lên. Vua không nháºn.
Bãi các chức tÆ°á»›c của ChÃnh sá»± viện tham nghị Nguyá»…n Nhữ Lá»….
Bấy giá» giáng bổ Nhữ Lá»… và o ngá»± tiá»n vÅ© đệ, Nhữ Lá»… cho là bị giáng, không nháºn chức. Các đại thần cho là Lá»… không thi hà nh mệnh lệnh của vua, tâu xin bãi truất Lá»….
Ngà y 29, ra lệnh chỉ cho các quan ngá»± tiá»n, các vệ quân và trấn quân năm đạo, cùng những ngÆ°á»i trong các sảnh, viện, cục, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải mang lÆ°Æ¡ng ăn trong 1 tháng và các thứ chiến bà o, đồ dùng, hạn đến ngà y 15 tháng 11, phải táºp hợp đầy đủ tại địa pháºn của mình để Ä‘iểm danh và luyện táºp võ nghệ.
[31b] Tháng 11, ngà y Máºu Thìn, mồng 1, có nháºt thá»±c, vì Bùi Thì Hanh đã máºt tâu từ trÆ°á»›c, nên không há»™ cứu mặt trá»i.
Ngà y Quý Dáºu, mồng 6, có sấm và cầu vồng.
Ngà y Äinh Sá»u, mồng 9, trá»i có tiếng nhÆ° sấm. Kinh sÆ° và các huyện bên cạnh Ä‘á»™ng đất.
Chém Chuyển váºn sứ huyện Thủy ÄÆ°á»ng là Nguyá»…n Liêm.
Liêm nháºn của ngÆ°á»i 2 tấm lụa. Lê Sát căn cứ và o lệnh chỉ thá»i Thái Tổ ghi nháºn má»™t quan tiá»n hối lá»™ thì tâu lên xá» trảm, [nên chém Liêm]. Con Liêm xin chịu chết thay cho cha, cÅ©ng không được.
Chiêm Thà nh sai sứ sang.
Phát hÆ¡n 5.000 quan tiá»n cấp cho tÆ°á»›ng hiệu và quân nhân Ä‘i đánh dẹp theo thứ báºc khác nhau.
MÆ°á»ng Bồn1639 sang cống các thứ ngà voi, sừng tê, bạc, vải.
MÆ°á»ng Bồn giáp giá»›i vá»›i đất của Cầm Quý, thấy Quý vô lá»…, sợ vạ lây đến mình, cho nên quy thuáºn trÆ°á»›c. Vua khen ngợi, sai Ä‘em áo kim tuyến vá» thưởng cho phụ đạo xứ ấy và ban lụa cho ngÆ°á»i Ä‘i sứ theo thứ báºc khác nhau.
Ngà y 21, lấy [32a] TÆ° mã Tây đạo Lê Bôi là m Tổng quản; hữu báºt Lê Văn Linh là m Tham đốc, đốc suất các vệ quân năm đạo và hai vạn trấn quân Nghệ An Ä‘i đánh tên phản nghịch Cầm Quý ở châu Ngá»c Ma. Vua răn bảo phải nghiêm cấm tÆ°á»›ng sÄ©, vá»— yên nhân dân, tổng quản, đồng tổng quản, tổng tri nà o trái lệnh thì bắt giam mà tâu xin xá» tá»™i. Từ vệ đồng tri trở xuống, ngÆ°á»i nà o ra tráºn mà trái lệnh hoặc lùi lại thì cho chém trÆ°á»›c tâu sau.
Châu Ngá»c Ma ở phÃa tây Nghệ An, phÃa đông Ai Lao. Cầm Quý chỉ có 1 vạn quân. Khi Thái Tổ khởi nghÄ©a, Quý đã từng Ä‘em quân sang giúp, được trao chức Thái úy. Ãt lâu sau lại ngá» vá»±c, hối háºn tá»± Ä‘em quân vá». Äến khi dẹp xong giặc Ngô, Quý rất hổ thẹn và lo sợ, nhÆ°ng lại cáºy đất hiểm, Ä‘Æ°á»ng xa, không chịu thuần phục. Quý là ngÆ°á»i tham lam, tà n bạo, cấm dân không được trồng trá»t tranh vá»›i mình, xây dá»±ng cung thất lá»›n, lấy đồng là m cá»™t, vợ cả vợ lẽ phải kể hà ng trăm, [32b] bắt dân đóng góp nặng, nói láo là để ná»™p cống, nhÆ°ng thá»±c ra là vÆ¡ hết vá» mình. Thái Tổ định giết hắn, nhÆ°ng vì bấy giá» còn Ä‘Æ°Æ¡ng có việc, nên chÆ°a rảnh tÃnh đến. Tá»›i đây, vua sai Ä‘i đánh, bắt Cầm Quý đóng củi Ä‘Æ°a vá» kinh sÆ°.
Ngà y 22, là ngà y Kế Thiên thánh tiết. Ban yến cho các quan. Cho trình diá»…n các trò vui và múa gÆ°Æ¡m ở thá»m Ä‘iện. Ban cấp tiá»n má»›i đúc theo thứ báºc khác nhau.
Ngà y 24, sứ Chiêm từ biệt vá» nÆ°á»›c. Ban cho vải lụa. Sau Lê Nhữ Lãm há»i bá»n há» rằng:
"Äồng ruá»™ng các xứ Thổ LÅ©y1640 của nÆ°á»›c Chiêm vốn là đất của ta, các ngÆ°Æ¡i nhân lúc nÆ°á»›c ta nhiá»u biến cố, cÆ°á»›p lấy để tá»± vá»— béo mình, tá»›i nay vẫn không nói đến trả lại. Lá»… cống hà ng năm lại không ná»™p là tại là m sao?".
Sứ Chiêm trả lá»i:
"Bá»n thần muốn cho hai nÆ°á»›c thân yêu nhau, còn để gõ cá»a mà xin lá»a. Song chúa nÆ°á»›c thần già lẫn, không chịu tin ai. Thần xin triá»u đình cá» sứ sang báo cho chúa nÆ°á»›c tôi, nếu không thì dù bá»n thần có nói cÅ©ng không có bằng chứng gì để là m tin cả". [33a]
Nhữ Lãm nói:
"Triá»u đình há lại không có lấy má»™t sứ thần hay sao? NhÆ°ng nÆ°á»›c ngÆ°Æ¡i không giữ lá»… nÆ°á»›c nhá» thá» nÆ°á»›c lá»›n, thì sứ thần đâu có thể khinh xuất mà đi được?".
Bèn là m công văn đóng dấu của Thượng thÆ° trao cho sứ Chiêm mang vá».
Lấy tri Thẩm hình viện sá»± Äà o Công Soạn là m Thẩm hình viện sứ kiêm Lá»… bá»™ thượng thÆ°. Công Soạn rất am hiểu Ä‘iển cÅ© và phong tục ngÆ°á»i Ngô. Bấy giá» sứ nhà Minh sắp sang, vua muốn Công Soạn giữ việc ứng tiếp, cho nên có lệnh nà y.
Äặt chức Trấn quan tri quân dân sá»±.
Tuyển tráng đinh sung quân.
Tháng 12, sứ Minh là Chu Báºt, Tạ Kinh sang báo việc vua Minh lên ngôi1641 và việc gia tôn thái hoà ng thái háºu.
Báºt và o đến địa giá»›i, trÆ°á»›c hết sai ngÆ°á»i tâu vá»›i vua mặc đồ cát phục1642 đón tiếp. Äến khi mở Ä‘á»c chiếu thÆ°, cÅ©ng không là m lá»… cá» ai, yến tiệc vui chÆ¡i nhÆ° thÆ°á»ng.
Bá»n Báºt tham lam thô bỉ, trong bụng rất hám tiá»n của nhÆ°ng ngoà i [33b] mặt là m ra vẻ liêm khiết, má»—i khi có tặng lá»… váºt và ng bạc, Ä‘á»u từ chối không nháºn, nhÆ°ng lại nhìn những ngÆ°á»i Ä‘i theo nét mặt ngần ngại. Triá»u đình biết ý, má»›i Ä‘Æ°a những ngÆ°á»i Ä‘i theo sang dá»± yến ở phòng khác, rồi nhân lúc rót rượu, ngầm lấy mấy nén và ng ấn và o lòng bá»n Báºt. Báºt mừng rỡ khôn xiết. Bá»n Báºt lại mang nhiá»u
hà ng phÆ°Æ¡ng Bắc sang, đặt giá cao, ép triá»u đình phải mua. Äến khi vá» nÆ°á»›c, phải bắt đến gần má»™t nghìn dân phu khiêng gánh đồ cống váºt và hà nh lý của bá»n Báºt.
Hạ lệnh cho vệ quân các đạo và năm quân Thiết Ä‘á»™t vét sông Äông Ngà n1643 .
Ngà y 11, lấy tri ná»™i máºt viện là Nguyá»…n Văn Huyến, Äiện trung thị ngá»± sá» LÆ°Æ¡ng Thiên Phúc, Quản lÄ©nh Lê Lung, Tả hình viện đại phu Äinh Lan, cùng Ä‘i vá»›i sứ phÆ°Æ¡ng Bắc là Chu Báºt, Ä‘em biểu mừng vua Minh lên ngôi và hoà ng thái háºu được gia tôn.
Ván khắc mới sách Tứ thư đại [34a] toà n hoà n thà nh.
Lấy Äá»— Văn Lá»™ng là m Tri phủ lá»™ Quốc Oai Thượng; Hà Äa Mẫn là m Äồng tri phủ lá»™ Thiên TrÆ°á»ng; Phạm Thì Trung là m Tham tri bạ tịch Äông Äạo; Hà Phủ và Bùi Nhữ LÄ©nh Ä‘á»u là m Äồng tri Thẩm hình viện; Nguyá»…n Tông Nhân là m Thiên tri Thẩm hình viện sá»±; Phan Công Ãch là m Hữu hình viện lang trung.
Sai bá»n TÆ° không MÆ°á»ng Má»™c và Lê Khả Tham, Thiếu úy Lê Xa Miên cùng Ä‘em quân MÆ°á»ng của trấn ấy Ä‘i đánh bá»n Äạo Quỳnh ở Ai Lao.
Ngà y 27, ban tiá»n cho các quan văn võ theo thứ báºc khác nhau.
BÃnh Thìn, [ Thiệu Bình] năm thứ 3 [1436], (Minh Anh Tông ChÃnh Thống năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, bà n sai Thẩm hình viện sứ kiêm Lá»… bá»™ thượng thÆ° Äà o Công Soạn và Ná»™i máºt viện phó sứ Nguyá»…n Thúc Huệ sang nhà Minh cầu phong.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y mồng một, đại xá.
[34] Tháng 6, ngà y mồng 6, sai bá»n Thẩm hình viện sứ kiêm Lá»… bá»™ thượng thÆ° Äà o Công Soạn và Ná»™i máºt viện phó sứ Nguyá»…n Công Cứ sang nhà Minh ná»™p cống hằng năm.
Mùa thu, tháng 7, bổ sinh đồ các lộ.
Lấy Lê Thúc Hiển là m An phủ sứ lá»™ TrÆ°á»ng yên. Hiển ngÆ°á»i thôn Hồn, thuá»™c Hồng Châu, có tà i vá» chÃnh sá»±, được má»i ngÆ°á»i khâm phục.
Äinh Tỵ, [ Thiệu Bình] năm thứ 4 [1437], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, thổ tù châu Má»—i1644 , trấn Gia HÆ°ng là bá»n Äạo Quỹ, Äạo Thang dẫn ngÆ°á»i châu đó đến bắt viên thổ quan là Äại tri châu Äạo Lá»… Ä‘em thắt cổ chết, rồi giữ trại sách là m phản. Chiêu thảo sứ Hà An Lược đánh dẹp được, bắt sống bá»n Quỹ và bè đảng hÆ¡n trăm tên giải vá» kinh giết Ä‘i. Lại lấy An Lược là m Chiêu thảo đại sứ; Äao Xa, con Äạo Quỹ là m Hoà i viá»…n tÆ°á»›ng quân, kiêm Äồng tri châu bản châu, ban cho mÅ©, Ä‘ai, [35a] y phục.
Sai Hà nh khiển Nguyá»…n Trãi và Lá»— bá»™ ty giám LÆ°Æ¡ng Äăng đốc suất là m loan giá, nhạc khÃ, dạy táºp nhạc múa.
Ngà y 13, nhà Minh sai chánh sứ là Binh bá»™ thượng thÆ° Lý Úc, phó sứ là Thông chÃnh ty hữu thông chÃnh Lý Hanh mang chiếu sắc ấn và ng sang phong vua là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng (ấn nặng 100 lạng, núm hình con lạc Ä‘Ã , là m bằng và ng). Khi bá»n Úc vá» nÆ°á»›c, vua ban cho lá»… váºt rất háºu, nhÆ°ng bá»n Úc từ chối không nháºn.
Ngà y 17, lấy Quản lÄ©nh quân Hùng tiệp là Thái SÄ© Minh là m chánh sứ; đồng tri Thẩm hình viện sá»± Hà Phủ và Hữu hình viện đại phu Nguyá»…n Nháºt Thăng là m phó sứ sang tạ Æ¡n nhà Minh.
Là m lễ tấu cáo Thái miếu, vì nhà Minh sang phong.
[35b] Hạ lệnh cho các Hà nh khi Ban cho quan võ đội mũ cao son. Trước đây, quan võ đội mũ chiết xung, đến nay cho đội mũ cao sơn cũng như quan văn.
ển năm đạo là m sổ hộ tịch.
Thi viết chữ là m tÃnh, lấy Ä‘á»— 690 ngÆ°á»i, bổ là m thuá»™c lại các pha môn trong ngoà i.
Phép thi: Kỳ thứ nhất, thi viết ám tả cổ văn. Kỳ thứ hai, thi viết chữ chân, chữ thảo. Kỳ thứ ba, thi phép là m tÃnh. NgÆ°á»i dân và sinh đồ Ä‘á»u được và o thi, giám sinh và những ngÆ°á»i đã ở sổ quân thì không được thi.
Bấy giá» quan tể tÆ°á»›ng Ä‘á»u là đại thần khai quốc, không thÃch Nho thuáºt, chuyên lấy việc sổ sách, giấy tá» và kiệnn tụng để xét thà nh tÃch của các quan, bá»n lại thuá»™c phần nhiá»u chiá»u hót quan trên, cho nên quan trong ngoà i có chức nà o khuyết thì tiến cỠđể bổ dùng. Bá»n hãnh tiến chán ghét há»c thuáºt, theo nghá» Ä‘ao bút1645 . Giám sinh cÅ©ng muốn bá» việc há»c hà nh mà xin và o là m lại, cho nên cấm không cho thi. Lần thi nà y, những kẻ luồn lá»t, thỉnh thác có tá»›i má»™t ná»a.
Hà nh khiển Nguyễn Trãi dâng bản vẽ khánh đá và tâu rằng:
"Kể ra, Ä‘á»i loạn dùng [36a] võ, thá»i bình chuá»™ng văn. Nay đúng là lúc nên là m lá»… nhạc. Song không có gốc thì không thể đứng vững, không có văn thì không không thể lÆ°u hà nh. Hòa bình là gốc của nhạc, thanh âm là văn của nhạc.
Thần vâng chiếu soạn nhạc, không dám không dốc hết tâm sức. NhÆ°ng vì há»c thuáºt nông cạn, sợ rằng trong khoảng thanh luáºt, khó được hà i hòa. Xin bệ hạ yêu nuôi muôn dân, để chốn xóm thôn không còn tiếng oán háºn buồn than, nhÆ° thế má»›i không mất cái gốc của nhạc".
Vua khen ngợi và tiếp nháºn. Sai thợ đá huyện Giáp SÆ¡n lấy đá ở núi KÃnh Chủ để là m.
Tháng 2, vua tá»›i trÆ°á»ng Ä‘ua xem táºp võ nghệ.
Lấy Tả hình viện đại phu Äinh Lan là m An phủ phó sứ lá»™ Bắc Giang thượng. Äổi Äoà n Quốc SÄ© là m An phủ phó sứ lá»™ An Bang, lấy bá»n ná»™i thị Nguyá»…n Äình Trạc ba ngÆ°á»i là m Chuyển váºn phó sứ, VÅ© Ä‘á»™i [36b] khách Ä‘á»™i trưởng LÆ°u Bá Cung là m Tứ sÆ°Æ¡ng chỉ huy sứ.
TrÆ°á»›c kia, Bá Cung là m thông sá»± cho Thà nh SÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông. Năm Äinh Mùi (1427), Thái Tổ đóng bản doanh ở Bồ Äá», VÆ°Æ¡ng Thông thÆ°á»ng sai Bá Cung Ä‘i lại thông tin tức. Thái Tổ bảo Bá Cung rằng:
"Nếu Vương Thông quả rút quân vỠnước, ta sẽ phong ngươi tước hầu".
Khi đất nước bình yên, được cất nhắc là m đội trưởng.
Äến đây, các đại thần Ä‘á»u nhắc tá»›i việc đó, cho nên có lệnh nà y.
Ngà y Ất Hợi, là m lá»… tấu cáo Thái miếu. Truy dâng tôn hiệu cho các Tiên đế, Tiên háºu:
Hiển Tổ Chiêu Äức Hoà ng Äế là Hiển Tổ Chiêu Äức Chà Nhân Hoà ng Äế1646 Hiển Từ Gia Thục Hoà ng Thái Háºu là Hiển Từ Gia Thục Khâm Thuáºn Hoà ng Thái Háºu1647 , Tuyên Tổ Hiến Văn Hoà ng Äế là Tuyên Tổ Hiến Văn Duệ Triết Hoà ng Äế1648 , Trinh Từ à Văn Trang Du Hoà ng Thái Háºu1649 , Thái Tổ Thống [37a] Thiên Khải Váºn Thánh Äức Thần Công Duệ Văn Anh VÅ© Äại Hiếu Hoà ng Äế1650 , Cung Từ Quốc Thái Mẫu là Cung Từ Quang Mục Hoà ng Thái Háºu1651 , vì nhà Minh sai sứ sang phong.
Gia phong thần từ các xứ trong nước, sai quan đến tế.
Bá»n Äinh Cảnh An cho là triá»u nghi không nghiêm, hặc tá»™i bá»n Äiện tiá»n đô chỉ huy sứ Hà Thê, Phạm Ná»™i, Lê Lung, Ä‘á»u phạt từ 80 trượng trở xuống. Từ đấy, triá»u nghi má»›i hÆ¡i nghiêm.
Khảo xét võ nghệ của các tÆ°á»›ng hiệu. Phép khảo xét: bắn cung là má»™t môn, ném tên là má»™t môn, đánh má»™c là má»™t môn. Cả ba môn Ä‘á»u được thì cấp lÆ°Æ¡ng toà n phần, ai không được môn nà o thì bị giảm lÆ°Æ¡ng, sau coi đó là m lệ thÆ°á»ng.
[37b] Tháng 3, nêu biển biểu dương liệt nữ Lê thị.
Lê thị tên là Liá»…n, ngÆ°á»i là ng Phúc Lâm, lá»™ Quốc Oai trung, là vợ của Túc vệ LÆ°Æ¡ng Thiên TÃch Ä‘á»i Hồ, có nhan sắc, goá chồng sá»›m, không có con, thá» phụng nhà chồng, cúng lá»… chồng đến khi chết. Thiếu bảo Lê Quốc HÆ°ng Ä‘em việc ấy tâu lên, nên được biểu dÆ°Æ¡ng.
Hạn hán, hạ lệnh cho các lộ, huyện trong nước là m lễ cầu mưa.
Ngà y Ất Tỵ, có nguyệt thá»±c. Thái sá» Bùi Thì Hanh máºt tâu nên ẩn Ä‘i, không há»™ cứu.
Äô tri tả hữu ban á hầu Lê Váºn chết. Truy tặng Trung thÆ° lệnh Tá»± hiệu hầu, tên thụy là Huệ Tri. Váºn là anh của Cung Từ Hoà ng Thái Háºu1652 (trÆ°á»›c há» Phạm, được ban quốc tÃnh là há» Lê).
Vua ngự ra hồ Tây xem cá.
Lấy Tuyên úy sứ Lạng SÆ¡n là Lê Lá»™ng là m Tuyên úy đại sứ, Tả hình việnn đại phu Äà o Mạnh Cung là m Lang trung viện ấy; Nguyá»…n Doãn Cung [38a] là m Hữu hình viện lang trung; TÆ°á»ng hình viện đại phu Nguyá»…n TrÆ°á»ng là m Hữu hình viện đại phu; chuyển váºn huyện Thủy ÄÆ°á»ng1653 là VÅ© Äình Ngạn là m Ty hình viện đại phu; Chuyển váºn huyện Äể Giang1654 là Nguyá»…n Nháºt Ty là m TÆ°á»ng hình viện đại phu.
Mùa hạ, tháng 4, là m lễ cầu mưa ở cung Cảnh Linh.
Vua muốn xem thủ chiếu và thÆ¡ văn của há» Hồ1655 , Nguyá»…n Trãi sÆ°u táºp được và i chục bà i thÆ¡, văn bằng quốc ngữ dâng lên.
Ban tiá»n sắm triá»u phục, mÅ©, Ä‘ai cho các quan văn võ trong ngoà i theo thứ báºc khác nhau.
Tháng 5, Hà nh khiển Nguyễn Trãi tâu rằng:
"Má»›i rồi, bá»n thần cùng vá»›i LÆ°Æ¡ng Äăng hiệu định nhã nhạc, nhÆ°ng kiến giải của thần không giống vá»›i LÆ°Æ¡ng Äăng, thần xin trả lại công việc được sai".
TrÆ°á»›c kia Thái Tổ sai Nguyá»…n Trãi định ra quy chế mÅ© áo, chÆ°a kịp thi hà nh. Äến đây, LÆ°Æ¡ng Äăng dâng sá»› thÆ° [38b] đại ý nói:
"Vá» lá»… thì có lá»… đại triá»u và lá»… thÆ°á»ng triá»u. Tế trá»i, cáo miếu, ngà y thánh tiết1656 , ngà y chÃnh đám1657 , thì là m lá»… đại triá»u, hoà ng đế mặc áo cổn, Ä‘á»™i mÅ© miện, lên ngồi ngai báu, trăm quan Ä‘á»u mặc triá»u phục Ä‘á»™i mÅ© chầu. Còn những ngà y mồng má»™t, ngà y rằm hằng tháng thì Hoà ng đế mặc áo bà o và ng, Ä‘á»™i mÅ© xung thiên, ngồi ngai báu, trăm quan Ä‘á»u mặc công phục, Ä‘á»™i mÅ©.
Lá»… thÆ°á»ng triá»u thì hoà ng đế mặc áo bà o và ng, Ä‘á»™i mÅ© xung thiên, ngồi sáºp và ng, trăm quan mặc thÆ°á»ng phục cổ tròn, Ä‘á»™i mÅ© sa Ä‘en. Vá» nhạc thì có nhạc tế Giao, nhạc tế Miếu, nhạc tế NgÅ© tá»±1658 , nhạc cứu khi có nháºt thá»±c, nguyệt thá»±c, nhạc đại triá»u, nhạc thÆ°á»ng triá»u, nhạc cá»u tấu khi đại yến,
nhạc dùng trong cung, không thể dùng nhất loạt được. Vá» lá»— bá»™ đại giá, nhÆ° xe kiệu thì có đại lá»™, tượng lá»™, mã lá»™1659 , có cá»u long dÆ°, thất long dÆ°1660 ,
có bá»™ liá»…n, có phi liá»…n1661 ; vá» nghi trượng thì có kim qua, phủ, việt, chà ng, phÆ°á»›n, [39a] tinh kỳ, mao tiết, chÆ°Æ¡ng phiến1662 , long ngÅ© phượng. Số ngá»±a đóng và o xe và số Ä‘á»™i ngÅ© theo hầu cÅ©ng Ä‘á»u có quy định cả, thần không thể chép hết được".
ThÆ° ấy dâng lên, vua sai LÆ°Æ¡ng Äăng định ra các quy chế. Äăng nhân đó dâng lên quy chế vá» mÅ© áo và nhạc khÃ. Äại để, quy chế do Äăng và Trãi định ra phần nhiá»u không hợp nhau, những chổ bà n vá» số lượng, trá»ng lượng các nhạc khà có nhiá»u Ä‘iá»u trái nhau, mà trình bà y cÅ©ng khác nhau, cho nên Trãi xin thôi việc đó.
Vua theo lá»i bà n của Äăng, rồi là m theo. Vua yết Thái miếu bãi trò hát chèo, không tấu nhạc dâm nữa1663 .
Cho Thị ngữ sá» Nguyá»…n VÄ©nh TÃch được phục chức.
Bấy giá» có viên Äồng quản lÄ©nh1664 Lê Trung XÃch sai lÃnh là m việc riêng và là m nhiá»u Ä‘iá»u sai trái. Nguyá»…n VÄ©nh TÃch hặc tá»™i, cho là đáng phải biếm chức. Tri từ tụng Trịnh Khắc Phục cứu gỡ cho Trung XÃch. VÄ©nh TÃch xin xét tá»™i luôn cả Khắc Phục. Vua không nghe. Ngà y hôm sau, VÄ©nh TÃch dâng sá»› từ chức. ChÆ°a được lệnh, VÄ©nh TÃch không chịu đến ban nữa. Äinh Cảnh [39b] An và Phùng Vinh tâu vua: "VÄ©nh TÃch là m gì mà không cho phục chức?". Vua bèn cho phục chức.
Thượng thÆ° lệnh tham tri chÃnh sá»±, tri Bắc đạo quân dân bạ tịch sá»± Äình hầu Nguyá»…n Lãm 1665 chết, được truy tặng nháºp ná»™i thái bảo, tên thụy là Trung TÄ©nh. Lãm ngÆ°á»i Ä‘en mà cao, có tà i biện bác.
Tháng 6, hạn hán, có sâu hại lúa. Hạ lệnh cho các lộ, trấn là m lễ cầu mưa.
Lấy Nháºp ná»™i thiếu úy Tam tri Tây đạo chÆ° vệ quân sá»± là Lê Tháºn là m Tham tri Bắc đạo chÆ° vệ quân sá»±; Nháºp ná»™i thiếu úy thượng Nam Sách vệ1666 tổng quản là Lê Lãng là m Tham tri Tây đạo chÆ° vệ quân sá»±; Thiên Quan vệ đồng tổng quản là Lê Luáºn là m Nam Sách Thượng vệ đồng tổng quản; Phán đại tông chÃnh tá»± là Trịnh Khắc Phục là m tri Bắc đạo quân dân bạ tịch; Thanh Hóa lá»™ đô tổng quản là Lê Lý là m Bắc Giang Hạ lá»™ đồng tổng quản; [40a] tri Ná»™i máºt viện sá»± là Nguyá»…n Văn Huyến là m Thuáºn Hóa lá»™ tri phủ; ChÃnh sá»± viện tham nghị là Nguyá»…n Tông Trừ là m Thanh Hóa đồng tri phủ; Nguyá»…n Nhữ Soạn là m ChÃnh sá»± viện tham nghị.
Thị ngá»± sá» Äinh Cảnh An tâu vua: "Nhữ Soạn là ngÆ°á»i tham ô, đã ba lần phạm pháp, nay lại được là m quan tứ phẩm thì lấy gì để khuyên răn kẻ khác".
Vua không nghe.
Ngà y Canh Ngá», kinh sÆ° có mÆ°a, các quan Ä‘á»u chúc mừng, vua sai ngÆ°á»i Ä‘i các lá»™ xem có mÆ°a không.
Ngà y Tân Mùi, xuống chiếu rằng: Mấy năm nay hạn hán sâu bỠxảy ra liên tiếp, tai dịch có luôn, phải bớt hình phạt, giảm thuế khóa, để yên lòng dân.
Lấy Nam Sách Hạ vệ đồng tổng quản Trịnh Khả là m Hà nh quân tổng quản tri xa kỵ vệ chÆ° quân sá»± quản lÄ©nh Thiết Ä‘á»™t háºu dá»±c thánh quân thái giám ngá»± tiá»n lục quân tri ngá»± tiá»n võ sÄ© ngá»± tiá»n trung quân chÆ° Ä‘á»™i; Äiện tiá»n [40b] đô hiệu Ä‘iểm Lê Ê là m Thiết Ä‘á»™t hữu quân đồng tổng quản, Hữu quân đồng tổng quản Lê Hiệu là m Khoái lá»™ tổng quản; Khoái lá»™ tổng tri Lê Hổ là m Nam Sách Hạ vệ tổng tri; Äô chỉ huy sứ Hà Thê là m Äiện tiá»n đô kiểm Ä‘iểm; Chỉ huy sứ Phạm Ná»™i là m Äô chỉ huy; Chỉ huy phó sứ Lê Lung là m Chỉ huy sứ.
Bấy giá», vua đã lá»›n tuổi, xét Ä‘oán má»i việc đã sáng suốt, mà Lê Sát vẫn tham quyá»n cố vị nên vua cà ng ghét Sát, nhÆ°ng ngoà i mặt vẫn tá» vẻ bao dung. Sát không nháºn ra Ä‘iếu đó.
Äến đây, vua cùng những ngÆ°á»i hầu cáºn bà n mÆ°uu cho rằng Lê Ê, Lê Hiệu là ngÆ°á»i thân thÃch của Sát, mà Trịnh Khả thì truá»›c có hiá»m khÃch vá»›i Sát, bèn cho bá»n Ê ra ngoà i rồi trao cấm binh cho Khả nắm giữ. Sát xin giữ Hiệu lại nói rằng:
"Nếu Khả được hầu trong cung thì sợ thần nguy mất".
Vua trở và o cung.
Ngà y hôm sau, vua sai ngÆ°á»i báo cho Äinh Cảnh [41a] An:
"Äại tÆ° đồ Sát cho thăng chức mà không nháºn, ta muốn lấy Lê Văn An là m Hải Tây đạo đồng đô đốc tổng quản, mà Lê Sát ngăn trở".
Äinh Cảnh An, Nguyá»…n VÄ©nh TÃch liá»n hặc tá»™i rằng:
"Lê Sát quen thói chuyên quyá»n, tá»™i ấy khó lòng dung thứ".
Tá» tâu dâng lên, vua trao cho Hình quan xét há»i. Sát bá» mÅ© tâu rằng:
"Nay khép cho thần tá»™i chuyên quyá»n, thế là tá»™i của thần do Tiên đế mà có cả".
Bấy giá» bá»n Lê Văn Linh, Lê Ngân Ä‘á»u cứu gỡ cho Sát, nhÆ°ng vua không nghe.
Nháºp ná»™i tÆ° mã tham dá»± triá»u chÃnh Bắc đạo đồng đô đốc tổng quản Äình hầu Lê Văn An chết, được truy tặng TÆ° không, tên thụy Trung Hiến. Trong đám quan võ, Văn An là ngÆ°á»i hoà nhã hÆ¡n má»™t chút, má»—i khi tiếp các sÄ© đại phu Ä‘á»u giữ lá»….
Lấy Hà n lâm viện hiệu khám Nguyá»…n Khắc Trung là m Tây đạo đại tÆ° mã nha chủ bạ; [41b] Trung thÆ° trÆ°á»›c tác Hồ Äức Phùng là m Ná»™i Ä‘iện biểu táºp cục phóc chưởng. Triá»u trÆ°á»›c, chức phó chưởng các cục chỉ đến bát phẩm thôi, nay thăng lên lục phẩm. NgÆ°á»i nà o đến tÆ°á»›c nà y thì mặc áo lục.
Ngà y BÃnh Tuất, sét đánh lầu cá»a Äông kinh thà nh, có ngÆ°á»i chết.
Bãi chức tÆ°á»›c của Äại tÆ° đồ Lê Sát. Xuống chiếu rằng:
"Lê Sát chuyên quyá»n nắm giữ việc nÆ°á»›c, ghen ghét báºc hiá»n tà i, giết Nhân Chú để hòng ra oai, truất Trịnh Khả bắt ngÆ°á»i ta phục, bãi chức tÆ°á»›c của Ư Äà i khiến đình thần không còn ai dám nói, Ä‘uổi Cầm Hổ ra biên giá»›i cho gián quan Ä‘á»u bịt miệng im hÆ¡i. Xét má»i việc là m của hắn Ä‘á»u không phải là phép tắc của kẻ là m tôi. Nay muốn khép nó và o hình luáºt để tá» rõ phép nÆ°á»›c, nhÆ°ng vì là viên cố mệnh đại thần, có công vá»›i xã tắc, nên đặc cách khoan tha, nhÆ°ng phải bãi chức tÆ°á»›c".
Cho Bùi Ư Äà i được phục chức Äồng tri môn hạ tả ty sá»±, tÆ°á»›c Trà tá»±, thà nh tri Tây [42a] đạo quân dân bạ tịch nhÆ° cÅ©. ÄÆ°a Tây đạo tham tri quân dân bạ tịch Äặng Äắc ra là m An phủ sứ trấn Lạng SÆ¡n, Ãt lâu sau bắt hạ ngục
Lấy Phạm Bôi là m Äông đạo hà nh quân tổng quản: Lê Lý là m Nháºp ná»™i thiếu úy tham tri Tây đạo chÆ° vệ quân sá»±. TÆ°á»›c bá» chữ "Công thần" và chức tÆ°á»›c của bá»n Lê Văn Linh, giáng xuống là m Bá»™c xạ. Lấy Lê Tháºn là m TÆ° mã tri Bắc đạo chÆ° vệ quân sá»±; Tham tri chÃnh sá»± Lê Äịnh là m TÆ° mã; Tham tri Nam đạo chÆ° vệ quân sá»± Lê Lãng là m Tham tri Bắc đạo chÆ° vệ quân sá»±; Lê Lan là m Bắc Giang Hạ vệ đồng tổng quản. Lấy Thiên ngÆ°u vệ hà nh quân tổng quản quản lÄ©nh tả dá»±c thánh quân kiêm Nghệ An lá»™ đại tổng quản Lê Chuyết là m Bảo chÃnh công thần hà nh quân tổng quản tri Kim ngô vệ chÆ° quân sá»± quản lÄ©nh [42b] hữu dá»±c thánh quân. ÄÆ°a Lê Ê ra là m Äồng tổng quản lá»™ Quy Hóa. Lấy Nháºp ná»™ii tÆ° khấu Bắc
đạo hà nh quân đô tổng quản Lê Ngân là m Nháºp ná»™i đại đô đốc Quy Hóa trấn phiêu kỵ thượng tÆ°á»›ng quân đặc tiến khai phủ nghi đồng tam ty thượng trụ quốc, Quốc huyện thượng hầu.
Mùa thu, tháng 7, thăng thiếu úy tham tri Hải Tây đạo chÆ° vệ quân sá»± Lê Khuyển là m Tham tri chÃnh sá»±, gia bổng thánh tráng sÄ© vệ tổng quản thiếu úy tham tri chÃnh sá»±.
Lấy Chiêu nghi Lê Nháºt Lệ, con gái Äại đô đốc Lê Ngân, là m Huệ phi, phế Nguyên phi Ngá»c Dao, con gái Lê Sát, là m thứ nhân. Xuống chiếu rằng:
"Lê Sát tá»™i không thể dung thứ, đáng phải chém để rao, nhÆ°ng trẫm tha không cho giết. Duy Äặng Äắc là kẻ bà y mÆ°u cho Sát, định hại xã tắc thì phải chém bêu đầu. Nguyá»…n Gia Nô vì biết chuyện lại không tố cáo thì phải Ä‘Ã y ra châu xa. Còn [43a] bá»n Lê Văn Linh, Lê LÄ©nh, Lê Thụ, Lê Ê, Lê Hiệu, Ä‘á»u phải xá» phạt theo pháp luáºt, có ân xá cÅ©ng không được hưởng. Lê Bang vì là con rể của Sát, tá»± tiện ra và o nhà Sát, cho Ä‘Ã y ra châu xa".
Lấy An phủ sứ lộ Lạng Sơn là Bùi Cầm Hổ là m Ngự sỠtrung thừa, vì Hổ trước đã hặc tội Lê Sát1667 .
Cho Lê Sát được tự tỠở nhà .
Tá» chiếu viết: "Lê Sát nay lại ngầm nuôi bá»n võ sÄ©, liá»u chết, mÆ°u hại báºc trung thần lÆ°Æ¡ng tÆ°á»›ng, mÆ°u kế giảo quyệt, dấu tÃch gian phi má»—i ngà y má»™t lá»™ rõ, đáng phải chém Ä‘em rao".
Lê Ngân và Bùi Cầm Hổ cùng tâu rằng:
"Tá»™i Sát đáng chết, nhÆ°ng Sát từng là đại thần, nếu Ä‘em xác Ä‘i rao để là m nhục thì sợ rằng để tiếng chê cÆ°á»i cho Ä‘á»i sau".
Bèn cho được chết ở nhà . Vợ con và điá»n sản nhà Sát Ä‘á»u bị tịch thu. Äem đồ đạc của cải nhà Sát ban cho các quan.
Lấy Tuyên phủ đại sứ Thái Nguyên hạ bạn là Lê Lôi là m Xa kỵ đồng tổng quản kiêm đô tổng quản phủ lá»™ [43b] Thanh Hóa (Lôi ngÆ°á»i là ng Cổ Ninh, huyện Nông Cống); Tuyên úy đại sứ trấn Tuyên Quang là Trần Lá»±u là m Kim ngô vệ đồng tổng quản kiêm đô tổng quản lá»™ Thuáºn Hóa; Nguyá»…n Cảnh Thá» là m Môn hạ hữu ty thị lang tham tri Hải Tây đạo bạ tịch nhÆ° cÅ©; Ná»™i máºt viện phó sứ Nguyá»…n Thúc Huệ là m Äồng tri thượng thÆ° tả ty sá»± tham tri Hải Tây đạo bạ tịch. Lấy Nháºp ná»™i thị sảnh đô áp nha tham dá»± triá»u chÃnh Lê Khiêm là m thượng thÆ° lệnh tri Hải Tây đạo quân dân bạ tịch; Tổng tri Bắc Giang trung lá»™ Lê ChÃch là m Tuyên úy đại sứ Thái Nguyên hạ bạn.
Bãi chức Chuyển váºn phó sứ Äa Cẩm của Phan Thiên TÆ°á»›c, bắt sung quân của bản lá»™, vì TÆ°á»›c là bè đảng của Sát.
Lấy Äồng tri Thẩm hình viện sá»± Bùi Nhữ LÄ©nh là m An phủ sứ lá»™ Quốc Oai Hạ; Chuyển váºn sứ lá»™ Bắc Giang Hạ [44a] Nguyá»…n Tòng Kiệm là m An phủ lá»™ sứ trấn Lạng SÆ¡n. Lấy Phụng tuyên sứ Phạm Sát là m nháºp ná»™i thị sảnh đô ty; Tri tả hữu ban sá»± Äà o Công Soạn là m Môn hạ tả ty thị lang tham tri Bắc đạo bạ tịch.
Bấy giá» phÆ°Æ¡ng tây nam có tiếng kêu nhÆ° sét đánh, mÆ°a to gió lá»›n áºp tá»›i.
Tháng 8, lấy Thái giám tham tri chÃnh sá»± Trịnh Khả là m Thiếu úy. Lấy nháºp ná»™i thiếu úy tổng quản tiá»n dá»±c thánh quân Lê Thụ là m Tham tri chÃnh sá»±.
Thuyá»n buôn nÆ°á»›c Xiêm La sang cống.
Bấy giá», Ai Lao Ä‘em quân sang tranh châu Mã Giang1668 và châu Má»™c, Xa Tham đánh lại, chém được tù trưởng của chúng là bá»n Man Nữu hÆ¡n 20 thủ cấp, bắt sống hÆ¡n 20 ngÆ°á»i giải vá» kinh sÆ°. Ai Lao sai sứ sang xin lại. Vua tha cho vá».
Chủng Ä‘á»™i Nguyá»…n Văn [44b] Lôi tâu xin cho Ä‘i lấy ngá»c trai ở Äông Hải để dùng và o các việc của nhà nÆ°á»›c, nhÆ°ng vua không nghe.
Lấy các Tham tri chÃnh sá»± Lê Tháºn, Äá»— Äại, Nguyá»…n XÃ, Lê Thụ là m tri từ tụng sá»±.
Thiếu bảo tri từ tụng Bùi Quốc HÆ°ng và Phán đại tông chÃnh tá»± tri từ tụng Trịnh Khắc Phục Ä‘á»u bị biếm 1 tÆ°. Lang trung Phan Công Ãch và Äại phu Nguyá»…n TrÆ°á»ng Ä‘á»u bị bãi chức, Ä‘uổi vá» là m dân.
Bấy giá», vua sai các đại thần duyệt xét các quan xá» kiện xem ai là m tròn chức trách... Nguyá»…n TÆ°á»ng vì tuổi già lại rất nhiá»u bệnh táºt. Äà o Mạnh Cung, Nguyá»…n Doãn Cung vì đã nháºn quan tÆ°á»›c của ngÆ°á»i Minh, thá»i Thái Tổ lại là m quan xá» kiện thá»i gian dà i, nay bá»n Khắc Phục, Quốc HÆ°ng xin cho đổi sang chức khác. Vua giáºn vì bá»n Quốc HÆ°ng, Khắc Phục tiến cá» ngÆ°á»i không đúng, lại che giấu tá»™i tham ô cho chúng, xin cho chúng đổi sang chức khác, nên cho biếm chức bá»n Khắc Phục và bãi chức của Công Ãch và Nguyá»…n TÆ°á»ng.
Sai các quân ngá»± tiá»n theo mẫu sẳn mà vẽ mặt thuẫn [45a] và nón da.
Hà n lâm viện đãi chế Vũ Văn Phỉ thông dâm với mẹ vợ là Nguyễn thị, chuyện bị phát giác, phải xỠtội chém. Phỉ xin được chuộc tội, cuối cùng bị đà y ra châu xa.
Ra chỉ dụ cho các đãi thần, thái giám và hình quan rằng:
"Những ngÆ°á»i xỠán, phải căn cứ và o các Ä‘iá»u chÃnh trong luáºt mà xét xá», còn căn cứ và o Ä‘iá»u nà o để xá» má»™t tá»™i nà o thì phải tham khảo luáºt hình rồi trình cho đại thần thái giám, Ä‘Ã i quan và năm đạo cùng nhau xem xét, nếu các quan ấy Ä‘á»u cho là phải thì sau má»›i quyết định. Äó là vì việc kiện tụng có thể có oan khuất, cho nên phải xét lại cho rõ rà ng, không được nhÆ° bá»n Lê Sát trÆ°á»›c đây, chỉ xét xá» theo lối thiên vị hối lá»™.
Cho Tả bộc xạ Lê Văn Linh là m Tri từ tụng sự.
Lấy Ngá»± tiá»n cÆ°á»ng ná»— há»a đồng tri quân Lê Äổ là m ChÃnh sá»± viện đồng tham nghị.Trung thừa Bùi Cầm Hổ tâu rằng:
"Chức Tham nghị quan hệ đến việc phụ chÃnh, không phải là báºc [45b] lão thà nh thì không được. Nay Lê Äổ là ngÆ°á»i nhiá»u lầm lá»—i mà thăng lên chức ấy thì là m sao cho được?".
Vua không nghe.
Trung thừa Bùi Cầm Hổ tâu rằng:
"Bệ hạ lên ngôi tá»›i nay, hay thay đổi phép cÅ© của Thái Tổ, nhÆ° Lá»— bá»™ ty đồng giám LÆ°Æ¡ng Äăng, Tiên đế cho là ngÆ°á»i hÆ¡i hiểu biết, dùng là m Ná»™i nhân phó chưởng, sau thấy hắn khúm núm, không thể gần gÅ©i được, cho ra là m văn Ä‘á»™i. Nay lại thấy hắn là m quan1669 xin bệ hạ nghÄ© lại".
Tháng 9, ngÆ°á»i thợ Cao Liệt dâng hai chiếc mÅ© cá» và lấy dân xin và o là m ở cục đó. Thị ngá»± sá» Nguyá»…n VÄ©nh TÃch can rằng:
"Thá»i xÆ°a, ngÆ°á»i là m vua không há» quý nghá» Ä‘ua lạ khoe khéo. Cho nên vua Thuấn đóng đồ sÆ¡n mà có đến 17 ngÆ°á»i can ngăn. Nay có ngÆ°á»i dâng mÅ© thì xin bệ hạ hãy nghÄ© tá»›i thá»i Tiên đế phải dãi gió dầm mÆ°a, chÆ°a bao giá» có thứ đó?".
Khi bãi chầu [46a] vua Ä‘Æ°a mÅ© cho đại thần và đà i quan xem và há»i há»:
"Cái mũ nà y có gì là lạ mà quan phải can?".
VÄ©nh TÃch trả lá»i:
"Thần muốn vua hÆ¡n cả Nghiêu Thuấn, cho nên can trÆ°á»›c cái Ä‘iá»u chÆ°a manh nha đó thôi!".
Vua lại muốn lấy 12 ngÆ°á»i và o cục quan tác1670 . Bùi Cầm Hổ dâng sá»› can ngăn. Vua giáºn, cho là Cầm Hổ trÆ°á»›c đã hặc tá»™i bá»n Quốc HÆ°ng, nay lại giúp cho bá»n ấy, trÆ°á»›c sau nói không thống nhất, nêm biếm 2 tÆ°.
Giáng chức bá»n Quản lÄ©nh Lê Bồ, Lê Lao, Lê Lá»—i, cho trở vá» các chức Trấn phủ, Tuần sát nhÆ° trÆ°á»›c, vì há» là những ngÆ°á»i được Lê Sát tiến cá».
Lá»— bá»™ ty đồng giám kiêm tri Ä‘iển nhạc sá»± LÆ°Æ¡ng Äăng dâng nhạc má»›i phá»ng theo quy chế của nhà Minh mà là m.
TrÆ°á»›c Äăng và Nguyá»…n Trãi đã vâng mệnh soạn định nhã nhạc. Trong đó, nhạc ở trên1671 có 8 loại thanh âm nhÆ°: trống keo lá»›n, khánh chùm, chuông chùm1672 , đặt các loại Ä‘Ã n cầm, Ä‘Ã n sắt, sênh, quản, thược, chúc ngữ, huân trì1673 . Nhạc ở dÆ°á»›i Ä‘iện [46b] thì có phÆ°Æ¡ng hưởng treo, khống hầu1674 .
Mùa đông, tháng 10, Ä‘Ã y bá»n Lê Thảo ra châu xa.
Bấy giá» bá»n Lê Thảo, Lê Khản, Lê Khắc Hà i Ä‘á»u là võ sÄ©, là bá»n thân tÃn của Lê Sát. Äến khi Sát bị tá»™i, có ngÆ°á»i nói bá»n chúng là thÃch khách của Sát, tra khảo thế nà o chúng cÅ©ng không nháºn. Hình quan cho là bá»n Thảo nghe Lê Sát định giết Äại đô đốc Lê Ngân, tá»™i đáng chém. Có chỉ đặc ân tha cho tá»™i chết, bắt Ä‘Ã y ra châu xa, tịch thu vợ con, Ä‘iá»n sản.
Äạo Má»™ ở châu Ngá»c Ma bắt em hắn là bá»n Äạo Muá»™n và hÆ¡n 50 thủ hạ giải vá» kinh sÆ°.
Muá»™n là em khác mẹ của Má»™, Ä‘á»u là con của Cầm Quý. Khi quan quân đánh Ngá»c Ma, thì Má»™ quy thuáºn triá»u đình, còn Muá»™n thì theo cha sang Ai Lao. Sau khi Quý bị giết, Má»™ gá»i Muá»™n vá». Äến khi vá», lại âm mÆ°u giết Má»™, cho nên Má»™ bắt Ä‘em ná»™p.
[47a] Ngà y Canh Ngá», năm kiểu xe lá»™1675 là m xong. Cho Lá»— bá»™ ty đồng giám LÆ°Æ¡ng Äăng là m đô giám.
Ná»™i máºt viện sứ Lê Cảnh XÆ°á»›c nháºn 20 lạng bạc hối lá»™, chuyện bị phác giác, theo luáºt thì đáng tá»™i chết. Vua thấy Cảnh XÆ°á»›c hầu kinh diên lâu ngà y, xuống lệnh riêng cho bãi chức vá» là m dân.
Tháng 11, cho Lê Cảnh XÆ°á»›c là m Hà n lâm viện thị giảng, ngá»± tiá»n, há»c sinh cục phó; Chu Tam Tỉnh là m Tả hình viện đại phu: Trần Phong là m Hữu hình viện đại hu; Nguyá»…n Nháºt Thăng là m An phủ sứ lá»™ An Bang.
Lấy Chuyển váºn huyện Thạch Thất là Trần Hiển là m Thị ngá»± sá».
Bấy giá», Hiển tâu là huyện ấy có má»™t nhánh sông cÅ©, thuyá»n bè có thể qua lại được mà Tổng quản Lê Hiển tâu xin lấp Ä‘i là m đất của mình, do đấy thuyá»n bè qua lại bị cản trở nhiá»u. Trung thừa Bùi Cầm Hổ tâu rằng Hiển không né sợ quyá»n thế, có thể là m chức phong hiến, [47b] cho nên Hiển được phong chức đó.
Ban bố các nghi thức má»›i định lại trong các dịp lá»… thánh tiết, chÃnh đáng, sóc vá»ng, thÆ°á»ng triá»u, đại yến .
TrÆ°á»›c kia, vua sai LÆ°Æ¡ng Äăng định các nghi thức đại triá»u, đến đây hoà n thà nh dâng lên. Vua bái yết Thái miếu, các quan mặc triá»u phục là m lá»… theo nghi thức má»›i bắt đầu từ đây.
Bá»n Hà nh khiển Nguyá»…n Trãi, Tham tri bạ tịch Nguyá»…n Truyá»n, Äà o Công Soạn, Nguyá»…n Văn Huyến, Tham nghị Nguyá»…n Liá»…u dâng sá»› tâu rằng:
"Muốn chế tác lá»… nhạc, phải đợi có ngÆ°á»i rồi hãy là m, được nhÆ° Chu Công thì sau má»›i kkhông có lá»i chê trách. Nay sai kẽ hoạn quan LÆ°Æ¡ng Äăng chuyên định ra lá»… nhạc, chẳng nhục cho nÆ°á»›c lắm sao! Vả lại, quy chế lá»… nhạc của y là dối vua lừa dÆ°á»›i, không dá»±a và o đâu cả, nhÆ° đánh trống là bao giá» ra chầu triá»u sá»›m, nay vua ra chầu triá»u sá»›m, nay vua ra chầu rồi má»›i đánh.Theo quy chế xÆ°a, khi vua ra, thì bên tả đánh chuông hoà ng chung, rồi[48a] năm chuông bên hữu ứng theo, lúc vua và o đánh chuông chÆ°ng tân rồi năm chuông cÅ©ng ứng theo. Nay vua ra chầu, đánh 108 tiếng chuông, đó là số lần đếm trà ng hạt của nhà sÆ°. Nếu theo quy chế của nhà Minh, thì khi vua ngồi ở cá»a Phụng Thiên phải có ngai báu, nay chỉ có má»™t Ä‘iện Há»™i Anh, lại chỉ có sáºp và ng, nếu di chuyển thì sợ không yên, đặt cả hai thứ cÅ©ng không được, thế là lá»… nghi gì?. Là m xe thì đằng trÆ°á»›c có diá»m, đằng sau mở cá»a. Nay lại mở cá»a đằng trÆ°á»›c, quy chế xÆ°a là m nhÆ° thế hay sao?. Khi vua ra thì có hô thét, khi và o thì có thu dẹp, đó là quy định của nghi lá»…. Nay quan coi cá»a xÆ°á»›ng tâu má»i việc xong, 0các quan lui ra, vua con ngồi mà ngÆ°á»i thu dẹp đã la thét dá»n dẹp là là m sao?. Vả lại, Äăng là đứa hoạn quan, thần trá»™m lấy là m ngá» lắm".
Äăng tâu: "Thần không có há»c thức, không biết quy chế cổ, các nghi thức nay đã là m, [48b] chỉ trông cả và o hiểu biết của thần mà thôi, còn ban hà nh hay không là quyá»n của bệ hạ, thần đâu dám chuyên quyá»n".
Nguyễn Liễu tâu rằng: "Từ xưa đến nay chưa bao giỠcó cảnh hoạn quan chuyên phá hoại thiên hạ như thế nà y".
Äinh Thắng từ trong bÆ°á»›c ra, mắng rằng:
"Hoạn quan là m gì mà phá hoại thiên hạ? Nếu phá hoại thiên hạ thì chém đầu ngươi trước".
Cuối cùng phải giao Liá»…u cho hình quan xét há»i. Ãn xá» xong, tá»™i đáng chém, nhÆ°ng được lệnh riêng, cho thÃch chá» và o mặt, Ä‘Ã y ra châu xa.
Ngà y BÃnh Ngá», vua ra coi chầu! Khi ra khi và o có vút roi dẹp Ä‘Æ°á»ng. Vút roi dẹp Ä‘Æ°á»ng bắt đầu từ đó.
Ngà y Máºu Thân là lá»… tế Kế Thiên thánh tiết.
Hôm ấy, buổi sáng vua bái yết Thái miếu, là m lá»… 4 lạy. Khi vá» cung, Lá»— bá»™ ty1676 bà y nghi trượng ở Äan Trì. Vua mang triá»u phục, áo cổn, mÅ© miện, ngá»± ở Ä‘iện Há»™i Anh. Äại đô đốc Lê Ngân dẫn các quan mặc triá»u phục, là m lá»… dâng biểu chúc mừng. Vua mặc áo cổn, mÅ© miện, các quan mặc triá»u phục [49a] bắt đầu từ đây.
Ban đại yến cho các quan, việc treo hoa dâng cá»— Ä‘á»u theo nghi lá»… má»›i.
NÆ°á»›c Xiêm La sai sứ là bá»n Trai CÆ°Æ¡ng Lạt sang cống. Vua Ä‘Æ°a cho sắc thÆ° bảo mang vá» và trừ cho phần thuế buôn giãm xuống bằng ná»a phần trăm năm trÆ°á»›c, cứ 20 phần thu 1 phần, rồi thưởng cho rất háºu. Ngoà i ra, vá» phần chúa nÆ°á»›c ấy, cho 20 tấm lụa mà u, 30 bá»™ bát sứ, phần của bà phi nÆ°á»›c ấy là 5 tấm lụa mà u, 3 bá»™ bát sứ, má»—i bá»™ 35 chiếc.
Có ngÆ°á»i cáo giác Äại đô đốc Lê Ngân thá» Pháºt Quan Âm trong nhà để cầu mong cho con gái mình là Huệ phi được vua yêu. Vua ngá»± ra ở cá»a Äông thà nh, sai Thái giám Äá»— Khuyển dẫn 50 võ sÄ© lục
soát nhà Ngân, bắt được tượng Pháºt và các thứ và ng bạc, tÆ¡ lụa. Ngà y hôm sau, Ngân và o chầu, bá» mÅ© ra để tạ tá»™i. Vua sai bắt nô tì nhà Ngân để tra há»i.
[49b] Tháng 12, ngà y mồng 1, lấy Nháºp ná»™i tÆ° mã hà nh quân tổng quản Lê Khôi là m Nháºp ná»™i tÆ° mã tham tri chÃnh sá»± tri Tây đạo chÆ° vệ quân sá»±.
Lê Ngân trút mũ tâu rằng:
"TrÆ°á»›c kia thần theo khởi nghÄ©a ở Lam Kinh, nay thần cÅ©ng nhiá»u bệnh, thầy bói bảo là trong chổ nhà thần ở, trÆ°á»›c đây có miếu thá» Pháºt, vì để ô uế, nên xảy ra tai há»a. Cho nên thần là m lại để thá» cúng. NhÆ°ng vì ngÆ°á»i vợ lẽ đã bị bá» của thần là Nguyá»…n thị và ngÆ°á»i vợ lẽ của Lê Sát là Trần thị đã ban cho thần, cả hai đứa Ä‘á»u thù oán thần, cùng vá»›i đứa gia nô Ä‘iêu ngoa của thần thêu dệt bà y đặt cho ra chuyện đó. Tiên đế biết rõ lòng thần, thÆ°á»ng vẫn Æ°u ái bao dung. Nay gân sức của thần đã má»i mệt lắm rồi, xin cho được vá» quê để sống hết tuổi tà n còn lại. Nếu nghe những ngÆ°á»i xung quanh mà tra tấn ngÆ°á»i nhà của thần, khi bị đánh Ä‘au quá, nhất định chúng sẽ khai khác Ä‘i, thì thân thần sợ không giữ được, xin bệ hạ nghÄ© lại cho".
Phát [50a] lương ở quân doanh Gia Hưng để trấn quan Gia Hưng cho dân vay ăn.
TrÆ°á»›c kia, khi Thái Tổ Ä‘i đánh châu Phục Lá»…, sai váºn chuyển lÆ°Æ¡ng thá»±c đến cất giữ ở quân doanh Gia HÆ°ng. Äến đây, Tuyên úy đại sứ trấn Gia HÆ°ng Lê Dao tâu là cả kho chứa và lÆ°Æ¡ng thá»±c Ä‘á»u bị mục há»ng, xin Ä‘Æ°a chuyển vá» Äông Kinh. Trung thừa Bùi Cầm Hổ tâu:
"Chứa lÆ°Æ¡ng ở nÆ¡i biên giá»›i thá»±c là phép hay, chuyển vá» Äông Kinh sợ cÅ©ng không tiện".
Vua nghe theo, nên có lệnh nà y.
Ra lệnh cho ngÆ°á»i Minh phải mặc quần áo ngÆ°á»i Kinh1677 và cắt tóc ngắn.
Äốc suất dân chúng năm đạo Ä‘Ã o các kênh.
Giáng Huệ phi Nháºt Lệ, con gái Lê Ngân là m TÆ° dung. Mụ đồng Nguyá»…n thị bị Ä‘Ã y ra châu xa. Thầy phù thủy Trần Văn PhÆ°Æ¡ng bị đồ là m lÃnh ở phÆ°á»ng nuôi voi.
Lấy ChÃnh sá»± viện đồng tham nghị Nguyá»…n Khâm là m An phủ sứ Diá»…n Châu, Trấn phủ sứ châu Phục Lá»… là Lê Ngạn là m Tri châu Quỳ Châu, [50b] Lê Khôi là m Trấn phủ sứ lá»™ Nghệ An.
Truy tôn Cung Từ Quang Mục hoà ng háºu là Hoà ng thái háºu1678 .
Ra lệnh cho các quan Äô tổng quản năm đạo sá»a sang thuyá»n chiến, thuyá»n tuần tiá»…u và cá» xà cho nghiêm chỉnh, đầy đủ để tháng giêng năm sau diá»…n táºp thủy tráºn.
Máºu Ngá», [Thiệu Bình ] năm thứ 5 [1438], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, sai dân chúng 4 đạo Ä‘Ã o kênh ở TrÆ°á»ng Yên, Thanh Hóa, Nghệ An.
Mùa hạ, tháng 5, sai văn thần đốc thúc quân dân đà o các kênh ở lộ Thanh Hóa.
Giáng quáºn vÆ°Æ¡ng TÆ° Tá» xuống là m thứ nhân.
Ngà y 27, vì có nhiá»u tai dị, xuống chiếu rằng:
"Mấy năm nay, hạn hán, sâu bệnh liên tiếp xảy ra, tai dị luôn luôn xuất hiện. Khoảng tháng 4, tháng 5 năm nay, nhiá»u lần sét đánh và o vÆ°á»n cây trÆ°á»›c cá»a Thái miếu ở Lam Kinh. Cứ nghiệm xét việc xảy ra tai há»a, nhất định là có duyên do trong đó. [51a] Có phải do rẫm không lo sá»a đức để má»i việc bê trể hay là do quan tể phụ bất tà i xếp đặt khôngÄ‘iá»u hòa?. Hay là dùng ngÆ°á»i không đúng, để ngÆ°á»i tốt kẻ xấu lẫn lá»™n? Hay là hối lá»™ công khai mà việc hình ngục có nhiá»u oan trái? Hay là là m nhiá»u công trình thổ má»™c để sức dân má»i mệt? Hay là thuế khóa nặng ná» mà dân túng thiếu? Trẫm tá»± trách tá»™i mình, đại xá cho thiên hạ. Tất cả các đại thần, các quan văn võ các ngÆ°Æ¡i nên chỉ ra những lầm lá»—i kể
trên, cứ thẳng thắn nói hết, đừng kiêng nể gì. Nếu có Ä‘iá»u gì tiếp thu được, nhất định sẽ khen thưởnbg cất nhắc, dẫu có ngu dần vu khoát, cÅ©ng không bắt tá»™i. Ngõ hầu có thể lay chuyển lòng trá»i, chấm dứt được tai biến, để nÆ°á»›c nhà mãi mãi hưởng phúc lá»›n vô cùng váºy".
Tháng 6, bổ con trai các quan từ lục phẩm đến tam phẩm là m các cục thân tùy, từ nhị [51b] phẩm đến nhất phẩm là m chánh giám, phó giám.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 13, sai Thẩm hình viện phó sứ Nguyá»…n Äình Lịch, Thiêm tri Ná»™i máºt viện sá»± Trình Hiển, Thị ngá»± sá» Nguyên Thiên TÃch sang nhà Minh ná»™p cống hà ng năm.
Tháng 12, nhà Minh sai Cấp SÆ° trung Thang Äỉnh1679 , hà nh nhân Cao Dần sang nói vá» việc địa phÆ°Æ¡ng.
Ngà y 20, sai Trung quân đồng tri Lê Bá Kỳ và Trung thừa Bùi Cầm Hổ sang Minh tâu việc địa phương Thái Bình1680 .
Ká»· Mùi, [Thiệu Bình] năm thứ 6 [1439], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, vua thân Ä‘i đánh các châu Phục Lá»….
Bá»n man há» Cầm nhiá»…u hại dân biên giá»›i, vua sai tÆ°á»›ng Ä‘i há»i tá»™i chúng. Ai Lao tin nghe bá»n man há» Cầm là CÆ°Æ¡ng NÆ°Æ¡ng, sai tên Nữu Hoa của chúng dẫn hÆ¡n 3 vạn binh tÆ°Æ¡ng sang giúp, lấn cÆ°á»›p các châu Phục Lá»…. [52a] Vua thân hà nh dẫn 6 quân Ä‘i đánh.
Tháng 3, ra lệnh quy định số đồng của 1 tiá»n, kÃch thÃch dà i nhắn của vải lụa và quy cách của tá» giấy viết.
Há»… tiá»n đồng thì 60 đồng là 1 tiá»n, lụa lÄ©nh thì má»—i tấm dà i 30 thÆ°á»›c, rá»™ng 1 thÆ°á»›c 5 tấc trở lên, vải gai nhá» má»—i tấm dà i 24 thÆ°á»›c, rá»™ng 1 thÆ°á»›c 3 tấc trở lên, vải tÆ¡ chuối thì má»—i tấm dà i 24 thÆ°á»›c, vải bông thô má»—i tấm dà i 22 thÆ°á»›c, giấy thì tÃnh 100 tá».
Mùa hạ, tháng 4, có sao Chổi hiện ở phương tây.
Mùa thu, tháng 7, ngà y rằm có nguyệt thực.
Tháng 8, tuyển ngÆ°á»i bổ sung quân ngÅ©. Duyệt quân lá»›n.
[52b] Mùa đông, tháng 10, hoà ng tỠNghi Dân sinh.
Tháng 11, đại xá, đổi niên hiệu. Lấy tháng giêng năm sau là m Äại Bảo năm thứ 1. Äại xá thiên hạ. Những ngÆ°á»i 70 tuổi trở lên được thưởng tÆ°á»›c 1 tÆ° và cho ăn tiệc.
Canh thân, [Äại Bảo] năm thứ 1 [1440], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 5). Mùa Xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, đổi niên hiệu.
Ngà y mồng 3, xuống chiếu rằng:
"Trẫm nghÄ©: Báºc tôi trung tÆ°á»›ng giá»i ngà y xÆ°a, thá» vua trá»n tiết, vì nÆ°á»›c quên nhà . Nay đại thần trăm quan văn võ trong nhoà i các ngÆ°Æ¡i, ăn lá»™c của vua, phải lo cái lo của vua. Há»… trong quân dân có những Ä‘iá»u tệ hại và hà nh vi của trẫm có những gì sai lầm, các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u nên can gián cho rõ rà ng, giúp ta sá»a chữa thiếu sót, lo là m tròn má»i việc đáng là m trong chức pháºn của ngÆ°á»i bá» tôi để sánh ngang hà ng vá»›i há» Y, há» Lã, ông Chu, ông Thiệu1681 , chả lẽ lại chụi ở dÆ°á»›i bá»n [Trần Bình], [Chu] Bá»™t, VÆ°Æ¡ng
Lăng, Hoắc Quang, Gia Cát, KÃnh [53a] Äức, Tá» Nghi, Lý Thạnh1682 hay sao? Nếu được nhÆ° váºy thì vua tôi sẽ giữ được trá»n vẹn công lao sá»± nghiệp từ đầu tá»›i cuối, cùng hưởng phúc lá»™c dà i lâu mãi mãi, để khá»i phụ lá»i thá» "Hoà ng Hà nhÆ° đái, Thái SÆ¡n nhÆ° lệ"1683 , nhÆ° thế há chẳng tốt đẹp hay sao? Tất cả quan lại các ngÆ°Æ¡i, hãy kÃnh theo mệnh lệnh nà y của ta".
Vua Ä‘Ãch thân Ä‘i đánh tên phản nghịch Hà Tông Lai dở huyện Thu Váºt,thuá»™c huyện Tuyên Quang.
Ngà y 19, bắt được TôngMáºu, con Tông Lai.
Ngà y 20, chém được Hà Tông Lai rồi Ä‘em quân vá». Dâng tù cáo thắng lợi ở Thái miếu.
Ngà y 21, láºp con trưởng là Nghi Dân là m Hoà ng thái tá».
Tháng 3, vua thân Ä‘i đánh viên thổ quan phản nghịch tên là Nghiá»…m ở châu Thuáºn Má»—i, trấn Gia HÆ°ng.
Tuyển tráng đinh bổ sung quân ngũ.
Là m sổ hộ tịch.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y 15, vua Ä‘em quân từ châu Thuáºn Má»—i trở vá», vì tên Nghiá»…m dâng trâu và voi [53b] xin hà ng, và vì Ä‘Æ°Æ¡ng mÆ°a nắng dữ.
Tháng 6, sách phong Ngô thị1684 là m Tiệp dÆ°, được ở cung Khánh PhÆ°Æ¡ng, tức là Quang Thục Hoà ng thái háºu sau nà y.
Lộ Thanh Hóa lụt to.
Tân Dáºu, [Äại Bảo] năm thứ 2 [1441], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, váºn chuyển quân lÆ°Æ¡ng.
Tháng 3, vua Ä‘i lại đánh tên phản nghịch Nghiá»…m ở châu Thuáºn Má»—i, bắt sống viên tÆ°á»›ng Ai Lao là Äạo Mông cùng vợ con nó ở Ä‘á»™ng La1685 , lại bắt được con của tên Nghiá»…m là Sinh Tượng và Chà ng Äồng. Nghiá»…m kế cùng ra hà ng. Vua bèn Ä‘em quân vá», dâng tù báo thắng tráºn ở Thái Miếu.
Giáng Dương Thị Bà xuống là m thứ nhân.
TrÆ°á»›c đây, DÆ°Æ¡ng Thị Bà sinh con là Nghi Dân. Vua láºp là m Thái tá». DÆ°Æ¡ng Thị Bà cáºy thế, cà ng lăng loà n kiêu căng. Vua vẫn nÃn nhịn bao dong, giáng xuống là m Chiêu nghi, muốn cho thị sữa bá» lá»—i lầm. NhÆ°ng DÆ°Æ¡ng Thị Bà lại cà ng hằn há»c trong lòng, không [54a] kiêng nể gì nữa. Vua cho là DÆ°Æ¡ng Thị Bà đã cố tình nhÆ° váºy, thì con thị đẻ ra chÆ°a chắc đã là ngÆ°á»i khá, má»›i giáng xuống là m ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà thÆ°á»ng, rồi xuống chiếu nói cho thiên hạ biết là ngôi Thái tá» chÆ°a định.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y Giáp Tuất mồng 9, hoà ng tỠBang Cơ Sinh.
Ra lệnh chỉ tuyển con gái đẹp ở các huyện.
Äặt ngá»± tiá»n thị vệ, theo thứ báºc mà cho là m quan.
Mùa thu, tháng 8, tuyển chá»n con gái đẹp ở sân Ä‘iện.
Bắt giam hạng đà n bà ngỗ nghịch, đó là là m theo kế của Nguyễn Thị Lộ (Thị Lộ là vợ của Nguyễn Trãi).
Mùa đông, tháng10, sai sứ sang nhà Minh: Ná»™i máºt viện phó sứ Nguyá»…n Nháºt Thiêm, Tri ná»™i máºt viện phó sứ Nguyá»…n Hữu Quang, Thiêm tri Thẩm hình viện Äà o Mạnh Cung sang ná»™p cống hằng năm. Lê Tháºn sang xin mÅ© áo.
[54b] Tháng 11, 16, láºp Hoà ng tá» Bang cÆ¡ là m Hoà ng thái tá».
Xuống chiếu rằng: "Äặt Thái tỠđể vững gốc rá»…, láºp con Ä‘Ãch để chÃnh danh pháºn. Äó là mÆ°u xa của xã tắc, kế lá»›n của quốn gia. Hoà ng tá» Bang CÆ¡ thể chất và ng ngá»c, tÆ° thái anh minh, vừa có uy vá»ng của má»™t báºc quân vÆ°Æ¡ng, lại đúng danh pháºn là con Ä‘Ãch tôn quý. Váºy sai Nháºp ná»™i đại đô đốc Lê Liệt mang sắc mệnh láºp là m Hoà ng thái tá»".
Hoà ng thái tỠNghi Dân phong là m Lạng Sơn Vương, hoà ng tỠKhắc Xương phong là m Tân Bình Vương.
Cho Thái phi Phạm Thị Nghiêu tá»± tá».
Phạm Thị Nghiêu trÆ°á»›c kia bị viên ná»™i quan nhà Minh là Mã Kỳ bắt Ä‘i. Äến khi trở vá», không chịu giữ tiết, láºp mÆ°u dụ dá»— bá»n gian ác, định mÆ°u phế láºp. Vua thấy Thị Nghiêu tuổi đã già , cho và o Lam Kinh hầu VÄ©nh Lăng. Phạm Thị Nghiêu vì váºy lại cà ng oán háºn, tá»™i ác đã rõ rệt, theo [55a] lá»i bà n của má»i ngÆ°á»i, bắt phải tá»± tá».
Nhâm Tuất, [Äại Bảo] năm thứ 3 [1442], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, là m cung Ä‘iện má»›i.
Tháng 3, tổ chức thi há»™i cho sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Cho bá»n Nguyá»…n Trá»±c, Nguyá»…n Nhữ Äổ, LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Trần Văn Huy 7 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân; bá»n Ngô SÄ© Liên 23 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân. Lại sai soạn văn bia, dá»±ng bia ghi tên các tiến sÄ©. Bia tiến sÄ© bắt đầu có từ đây.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 20, Hoà ng tỠTư Thà nh sinh.
Ngà y 27, vua Ä‘i tuần vá» miá»n đông, duyệt quân ở thà nh Chà Linh. Nguyá»…n Trãi má»i vua ngá»± chùa Côn SÆ¡n1686 ở hÆ°Æ¡ng của Trãi. Vua Ä‘i thuyá»n từ bến Äông, và o sông Thiên Äức, qua má»™ Bạch SÆ° ở cầu Bông, xã Äại Toán, huyện Quế DÆ°Æ¡ng, thì thuyá»n ngá»± không Ä‘i lên được. Các quân hết sức kéo dây cÅ©ng không nhúc nhÃch, [55b] hình nhÆ° có ngÆ°á»i giữ lại. Vua bèn sai trung sứ1687 Ä‘i há»i khắp những ngÆ°á»i già cả xứ ấy xem chổ nà y có vị thần nà o. Các cụ già bảo:
"Ngà y xÆ°a, có ngÆ°á»i tên Bạch SÆ°, khi còn sống rất tinh thông pháp thuáºt. Sau khi mất, chôn ở ven sông, thÆ°á»ng có hiển linh, ngÆ°á»i xứ nà y vẫn tế thần long trá»ng lắm".
Trung sứ há»i : "Tế bằng thứ gì?".
NgÆ°á»i già nói: "Tế bằng nghé".
Trung sứ Ä‘em việc ấy vá» tâu. Vua sai Ä‘em nghé non đến tế thần. Bấy giá» thuyá»n ngá»± má»›i Ä‘i được.
Tháng 8, ngà y mồng 4, vua vỠđến vÆ°á»n Vải huyện Gia Äịnh1688 , bá»—ng bị bạo bệnh rồi băng.
TrÆ°á»›c đây, vua thÃch vợ của Thừa chỉ Nguyá»…n Trãi là Nguyá»…n Thị Lá»™, ngÆ°á»i rất đẹp, văn chÆ°Æ¡ng rất hay, gá»i và o cung phong là m Lá»… nghi há»c sÄ©, ngà y đêm hầu bên cạnh. Äến khi Ä‘i tuần miá»n đông, xagiá vá» tá»›i vÆ°á»n Vải, xã Äại Lại, ven sông Thiên Äức, vua thức suốt đêm vá»›i Nguyá»…n Thị Lá»™ rồi băng, các quan bà máºt Ä‘Æ°a vá».
Ngà y mồng 6 vá» tá»›i kinh, ná»a đêm Ä‘em và o cung [56a] rồi má»›i phát táng. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u nói là Nguyá»…n Thị Lá»™ giết vua.
Ngà y 12, đại thần là bá»n Trịnh Khả, Nguyá»…n XÃ, Lê Thụ nháºn di mệnh cùng vá»›i bá»n Lê Liệt, Lê Bôi tôn Hoà ng thái tá» Bang CÆ¡ lên ngôi. Lúc ấy, vua má»›i 2 tuổi. Lấy năm sau là m Thái Hòa năm thứ 1.
Ngà y 16, giết Hà nh khiển Nguyá»…n Trãi và vợ là Nguyên Thị Lá»™, bắt tá»™i đến ba há».
TrÆ°á»›c đây, Nguyá»…n Thị Lá»™ ra và o cung cấm, Thái Tông trông thấy rất Æ°a, liá»n cợt nhả vá»›i thị. Äến đây, vua Ä‘i tuần vá» miá»n đông, đến chÆ¡i nhà Trãi rồi bị bạo bệnh mà mất, cho nên Trãi bị tá»™i ấy.
Lá»i bà n: Nữ sắc là m hại ngÆ°á»i ta quá lắm. Thị Lá»™ chỉ là má»™t nÆ°á»i Ä‘Ã n bà thôi, Thái Tông yêu nó mà thân phải chết, Nguyá»…n Trãi lấy nó mà cả há» bị diệt, không Ä‘á» phòng mà được Æ°?.
Tháng 9, ngà y 9, giết bá»n hoạn quan Äinh Phúc, Äinh Thắng, vì khi Nguyá»…n Trãi sắp bị hà nh hình [56b] có nói là hối không nghe lá»i của Thắng và Phúc.
Mùa đông, tháng 10, sai sứ sang nhà Minh: Hải Tây đạo đồng tri Nguyá»…n Thúc Huệ và Thẩm hình viện thiêm tri Äá»— Thì Việp sang tạ Æ¡n cho áo mÅ©. Thị ngá»± sá» Triệu Thái tâu việc địa phÆ°Æ¡ng Khâm Châu. Bá»n Tham tri Nguyá»…n Äình Lịch, Phạm Du sang báo tang. Tham tri Lê Truyá»n, Äô sá»± Nguyá»…n Văn Kiệt, Ngá»± tiá»n há»c sinh cục trưởng Nguyá»…n Hữu Phu sang cầu phong.
Sai hà n Lâm viện thị Ä‘á»™c há»c sÄ© kiêm tri ngá»± tiá»n há»c sinh cục cáºn thị chi háºu Nguyá»…n Thiên TÃch soạn bà i văn bia Há»±u Lăng1689 .
Ngà y 16, táng Äại Hà nh Hoà ng đế phÃa bên tả VÄ©nh Lăng ở Lam SÆ¡n gá»i là Há»±u Lăng. Dâng tôn hiệu là Kế Thiên Thể Äạo Hiển Äức Thánh Công Khâm Minh Văn TÆ° Anh Duệ Triết Chiêu Hiến Kiến Trung Văn Hoà ng Äế, miếu hiệu [57a] là Thái Tông.
Lá»i bà n: Vua là báºc hùng tà i đại lược, quyết Ä‘oán chủ Ä‘á»™ng. Khi má»›i lên ngôi, nghiá»n ngẫm tìm phÆ°Æ¡ng trị nÆ°á»›c, đặt chế Ä‘á»™, ban sách vở, chế tác lá»… nhạc, sáng suốt trong chÃnh sá»±, tháºn trá»ng việc hình ngục, má»›i có mấy năm mà điển chÆ°Æ¡ng văn váºt rá»±c rỡ đầy đủ, đất nÆ°á»›c đã đổi thay tốt đẹp. Các nÆ°á»›c Trảo Oa, Xiêm La, Tam Pháºt Tá»1690 , Chiêm Thà nh, Mãn Lạt Gia1691 vượt biển sang cống. Sau có tên bá» tôi trốn tránh là Tông Lai chiêu táºp bá»n Ä‘i trốn là m phản, đặt niên hiệu ngụy là đứa thổ tù Nghiá»…m ở châu Thuáºn Mổi dá»±a và o AI Lao dám gây biến loạn. Vua thân chỉ huy sáu quân Ä‘i giáng đòn trá»i phạt. Chỉ má»™t tuần mà Tông Lai ná»™p đầu, hai lần mà tên Nghiá»…m bị bắt, thá»±c xứng đáng là báºc vua anh hùng.
[57b] VÅ© Quỳnh khen: Khi vua lên ngôi má»›i có 11 tuổi, không phải nhá» buông rèm coi chÃnh sá»± mà má»i việc trong nÆ°á»›c Ä‘á»u tá»± mình quyết định, bên trong chế ngá»± quyá»n thần, bên ngoà i đánh dẹp di địch. Ngà i thông minh trà dÅ©ng, còn vượt lên trên cả những vua anh minh Ä‘á»i xÆ°a. Huống chi, ngà i lại thể theo lòng trá»i đất nuôi sống muôn loà i, ban hà nh chÃnh sách xót thÆ°Æ¡ng bất nhẫn của báºc đế vÆ°Æ¡ng, xá» kiện xét tù phần nhiá»u khoan thứ. Äức hiếu sinh của ngà i là cái đức của vua Thuấn xÆ°a. Ôi! những ngÆ°á»i nhÆ° vua có thể gá»i là hết lòng vá»›i việc trị nÆ°á»›c váºy.
|
18-09-2008, 08:55 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q1(b)
Bản kỷ thực lục Q1(b)
Nhà Háºu Lê (1433 - 1459)
[58a] NHÂN TÔNG TUYÊN HOÀNG ÄẾ
Tên húy là Bang CÆ¡, con thứ ba của Thái Tông, mẹ là Tuyên Từ hoà ng thái hâu Nguyá»…n thị, tên húy là Anh, ngÆ°á»i là ng Bố Vệ, huyện Äông SÆ¡n, Thanh Hóa. Vua sinh năm Tân Dáºu, Äại Bảo năm thứ 2 [1441], tháng 6, ngà y Giáp Tuất mồng 9. Năm thứ 3 [1442], tháng 6, ngà y 6 được láºp là m hoà ng thái tá»; đến tháng 8, ngà y 12 lên ngôi, đổi niên hiệu là Thái Hòa, lấy ngà y sinh là m Hiến Thiên thánh tiết. Ở ngôi 17 năm, thá» 19 tuổi, táng ở Mục Lăng. Vua tuổi còn thÆ¡ ấu đã có thiên tÆ° sáng suốt, vẻ ngÆ°á»i tuấn tú Ä‘Æ°á»ng hoà ng, dáng Ä‘iệu nghiêm trang, sùng đạo Nho nghe can gián, thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i là m ruá»™ng, yêu nuôi muôn dân, thá»±c là báºc vua giá»i, biết giữ cÆ¡ đồ, không may bị cÆ°á»›p ngôi giết hại, ThÆ°Æ¡ng thay!
Quý Hợi, Thái Hoà , năm thứ 1 [1443], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 8, giá» Dáºu, có sao sa ở phÆ°Æ¡ng nam. Bấy giá» vua má»›i ba tuổi, nên Thái háºu buông rèm coi chÃnh sá»± nắm quyá»n Ä‘oán việc nÆ°á»›c.
Tháng 2, ngà y mồng 2, xuống chiếu rằng:
"Má»›i rồi trá»i hiện Ä‘iá»m tai biến nhÆ° sau sa, Ä‘á»™ng đất. Trẫm rất lo sợ, suy nghÄ© nguyên nhân tai biến, không biết bởi đâu. Có phải vì trẫm má»›i cầm quyá»n, [58b] chÆ°a biết giảm nhẹ lao dịch thuế khóa, có Ä‘iá»u không lợi cho dân không? Hay là phụ quốc đại thần Ä‘iá»u hòa trái lẽ nên khà âm dÆ°Æ¡ng không hà i hòa mà đến thế chăng? Hay là việc ngục tụng không công bằng, hối lá»™ công khai, xỠán còn nhiá»u oan uổng mà đến ná»—i thế chăng? Hay là chức thú lệnh chÆ°a được ngÆ°á»i giá»i, là m bừa trái phép, nhiá»…u hại dân chúng mà đến ná»—i thế chăng? Hay là bá»n cung nữ oán há»n chÆ°a thả chúng ra nên hại tá»›i hòa khà mà đến ná»—i thế chăng? Có phải là bá»n gièm pha âm mÆ°u xảo quyệt, để công thần chịu oan khuất chÆ°a được rá»a oan mà đến ná»—i thế chăng? Hay là vì bà y việc thổ má»™c, xây dá»±ng cung Ä‘iện chăng? Kẻ tiểu nhân được tiến dùng, còn ngÆ°á»i quân tá» phải lui ẩn chăng? ÄÆ°á»ng nói năng bịt kÃn mà ơn trên bị che lấp chăng. Bá»n phi tần lá»™ng hà nh mà cá»a sau bá» ngá» chăng. Lệnh cho khắp quan lại, quân dân, Ä‘á»u phải hết lòng bà y tá» những Ä‘iá»u có thể xoay được lòng trá»i, dáºp hết tai biến, hãy thẳng thắn nói ra, chá»› nên ẩn dấu, để giúp trẫm sá»a những Ä‘iá»u thiếu sót".
[59a] Có rồng Ä‘á» và o cá»a biển Äại Toà n1692 .
Tháng 3, ngà y 16, ban bố hai chữ húy. Tên vua là CÆ¡, tên húy của Hoà ng thái háºu là Anh, cùng miếu húy gồm 7 chữ.
Mùa hạ, tháng 4, rồng hiện ở bến Hóa, huyện Äông Lại1693 .
Tháng 5, động đất.
Ngà y rằm, có nguyệt thực.
Tháng 6, lấy ngà y sinh là m Hiến Thiên thánh tiết.
Mùa đông, tháng 10, vua bỠáo tang, mặc hoà ng bà o, ngá»± chÃnh Ä‘iện để coi chầu. Các quan mặc thÆ°á»ng phục theo thứ báºc của mình, vì các quan tâu xin bá» tang phục, mặc cát phục, căn cứ theo lá»i chiêm Ä‘oán các việc âm dÆ°Æ¡ng tai dị của Thái sá» viện.
[59b] Tháng 11, nhà Minh sai chánh sứ Hà nh nhân ty hà nh nhân Trình Cảnh sang tế [Thái Tông].
Ngà y 16, sai bá»n Ngá»± sá» trung thừa là Hà Phủ, Hà n lâm viện tri chế cáo Nguyá»…n NhÆ° Äổ, Ngá»± tiá»n há»c sinh cục trưởng LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c sang tạ Æ¡n nhà Minh sang tế.
Ngà y 25, sai Tham tri bạ tịch Trình Dục, Ná»™i máºt viện chánh chưởng Trình Thanh, Hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ© Nguyá»…n Khắc Hiếu sang nhà Minh tạ Æ¡n việc sách phong.
Giáp Tý, [Thái Hòa] năm thứ 2 [1444], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, tuyển tráng Ä‘inh bổ và o quân ngÅ©.
Thi chá»n sÄ© nhân bổ là m thuá»™c lại các ty.
Là m sổ hộ tịch.
[60a] Mùa hạ, tháng 5, chúa Chiêm Thà nh là Bà Cai và o cÆ°á»›p thà nh châu Hóa, cÆ°á»›p bắt nhân dân. Sai Nháºp ná»™i kiểm hiệu thái bảo Lê Bôi và Tổng quản Lê Khả Ä‘em 10 vạn quân Ä‘i đánh.
Mùa thu, tháng 7, bắt giam Thái phó Lê Liệt.
Mùa đông, tháng 10, Ä‘á»™ng đất, nháºt thá»±c.
Có nguyệt thực.
Tháng 11, sai sứ sang nhà Minh. Tả thị lang Äà o Công Soạn, Ngá»± tiá»n chấn lôi quân chỉ huy Lê Tạo ná»™p cống hằng năm. Äông đạo tham tri Nguyá»…n Lan tâu việc địa phÆ°Æ¡ng Khâm Châu.
Ất Sá»u, [Thái Hòa] năm thứ 3 [1445], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, sai các văn thần đốc suất quân lÃnh các xứ trong nÆ°á»›c Ä‘Ã o kênh ở lá»™ Thanh Hóa.
Mùa hạ, tháng 4, Chiêm Thà nh và o cướp thà nh An Dung của châu Hóa. Tháng 5, gặp nước lũ nên thua to.
[60b] Tháng 6, phong hoà ng đễ Tư Thà nh là m Bình Nguyên Vương.
Ngà y 25, sai bá»n nháºp ná»™i kiểm hiệu tÆ° đồ bình chÆ°Æ¡ng sá»± Lê Tháºn, Nháºp ná»™i đô đốc Lê Xà đi đánh Chiêm Thà nh.
Mùa đông, tháng 10, vì có tai dị, xuống chiếu rằng:
"Trẫm ở ngôi cao mà chÆ°a biết việc Ä‘á»i, cho nên liá»n mấy năm nay, tai dị liên tiếp, sấm sét luôn luôn, mÆ°a dầm quá Ä‘á»™, nÆ°á»›c lá»›n ngáºp trà n, đê Ä‘iá»u bị vỡ, là m há»ng nhà cá»a muôn dân, đầm hồ sụt lấp, dâu rau ngáºp úa. Có phải vì chÃnh sá»± có thiếu sót mà hại đến hòa khà váºn âm dÆ°Æ¡ng biến đổi? Muốn chấm dứt sá»± trừng phạt của trá»i cao, phải rá»™ng ban Ä‘iá»u ân huệ cho kẻ dÆ°á»›i. Nay ban các Ä‘iá»u vá» thuế, [61a] giảm tá»™i rá»™ng rãi theo thứ báºc khác nhau".
Tháng nà y, lấy Lê Bá Nhai, con trai của Nháºp ná»™i thiếu phó tham dá»± triá»u chÃnh Lê Khắc Phục là m phò mã đô úy, gả cho hoà ng nữ thứ hai là An Nam công chúa.
Nháºp ná»™i đô đốc Lê Xà có tá»™i, vua định công khai xá» theo luáºt pháp, nhÆ°ng vì Xà là bá» tôi cÅ© có công lao, đáng được hưởng luáºt bát nghị, nên chỉ bãi chức.
Ngà y mồng 7, nÆ°á»›c lÅ© trà n ngáºp và o trong thà nh, sâu đến 3 thÆ°á»›c. Lúa má bị ngáºp, mất tá»›i má»™t phần ba.
Tháng 12, sai Bình chương sự Lê Khả đem quân đi đánh Chiêm Thà nh.
BÃnh Dần, [Thái Hòa] năm thứ 4 [1446], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, đúng kỳ há»™i quân lá»›n, chá»n ngÆ°á»i khoẻ mạnh Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Sai dân phu váºn chuyển lÆ°Æ¡ng thá»±c tá»›i chức ở huyện Hà Hoa1694 .
Ngà y 22, sai bá»n nháºp [61b] ná»™i đô đốc bình chÆ°Æ¡ng Lê Thụ, Lê Khả, Nháºp ná»™i thiếu phó tham dá»± triá»u chÃnh Lê Khắc Phục Ä‘em hÆ¡n 60 vạn quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Vua thấy chúa Chiêm Thà nh là Bà Cai nhiá»u lần dốc quân cả nÆ°á»›c và o cÆ°á»›p, cho nên sai Ä‘i đánh.
Tháng 2, ngà y mồng 8, sai sứ nhà Minh: Hải Tây đạo tham tri bạ tịch Nguyá»…n Thúc Huệ sang tâu việc địa phÆ°Æ¡ng Long Châu. Äồng tri Thẩm hình viện sá»± Trình Chân và Chuyển váºn sứ huyện Thanh Oai Nguyá»…n Äình Mỹ sang tâu việc Chiêm Thà nh.
Ngà y 23, các quân của bá»n Lê Thụ đến các xứ Ly Giang1695 , Äa Lang1696 , Cổ LÅ©y1697 , mở thông Ä‘Æ°á»ng thủy, dá»±nng đắp thà nh lÅ©y để đánh nhau vá»›i giặc, phá tan giặc, thừa thắng đánh thẳng đến cá»a biển Thi Nại1698 .
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 25, các quân của bá»n Lê Thụ tiến công thà nh Chà Bà n1699 phá tan quân giặc, [62a] bắt được chúa nó là Bà Cai và các phi tần, bá»™ thuá»™c, ngá»±a voi vÅ© khÃ, cùng các hà ng tÆ°á»›ng rồi Ä‘em quân vá».
Cháu thúc bá của vua Chiêm cÅ© Bố Äá» là Ma Ha Quý Lai đã đầu hà ng tứ trÆ°á»›c, nay sai bá» tôi là bá»n Chế Cữu, Ma Thúc, Bà Bị sang chầu, dâng biểu xÆ°ng thần, xin cho láºp là m vua.
Tháng 6, Ä‘em chúa Chiêm Thà nh Bà Cai là m lá»… dâng tù cáo thắng tráºn ở Thái miếu. Äại xá thiên hạ. Giữ chúa Chiêm Thà nh Bà Cai và ba ngÆ°á»i phi tần ở kinh sÆ°. Sai sứ Ä‘i tìm những ngÆ°á»i Chiêm ở kinh thà nh từ trÆ°á»›c trao cho tả hữu của vua Chiêm và các hà ng trong nÆ°á»›c Chiêm cho vá» nÆ°á»›c.
Mùa thu, tháng 9, ngà y 19, sai Hải Tây tham tri bạ tịch Nguyá»…n Hoằng Nghị Nhân và ChÃnh sá»± viện
Äồng tham nghị Trịnh Hoằng Nghị sang nhà Minh báo tin Chiêm Thà nh và o cÆ°á»›p năm trÆ°á»›c.
Äinh Mão, [Thái Hòa] năm thứ 5 [1447], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 12). Mùa thu, tháng 7, xuống chiếu rằng:
"Nháºn lá»—i trách mình, duy báºc chà thà nh [62b] má»›i có thể là m được; trừ tai cứu nạn, thá»±c Ä‘iá»u nhân chÃnh phải đặt lên hà ng đầu. Trẫm từ khi lên ngôi đến nay, thiên tai xảy ra luôn, dân chúng rất đói kém. Má»›i rồi, đã hạ lệnh cho các nha môn trình bà y những Ä‘iá»u có thể là m lợi cho quân dân để chá»n lá»±a thi hà nh, nay lại thi hà nh, lệnh cho thải bá»›t các cung nữ bị giam cấm. Các đạo là m bản tâu trình bà y những việc Ä‘au khổ của dân trong hạt".
Tháng 9, ngà y 29, sai sứ sang nhà Minh: Ngá»± sá» trung thừ a Hà Phủ là m chánh sứ, Thẩm hình viện đồng tri Äinh Lan là m phó sứ sang ná»™p cống hà ng năm và tâu việc địa phÆ°Æ¡ng Khâm Châu. Äiện trung thị ngá»± sá» Trình Ngá»± là m phó sứ sang tâu việc địa phÆ°Æ¡ng Long Châu.
Máºu Thìn [Thái Hòa] năm thứ 6 [1448], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 13). Mùa xuân, tháng giêng, lấy Äồng tri Äông đạo bạ tịch Lê Hy Cát là m Thượng thÆ° hữu ty lang trung; Tham tri Nam đạo bạ tịch Ná»™i máºt viện phó [63a] sứ Hoà ng Thanh là m Hán lâm viện thị giảng Trần Phong là m Thị kinh diên.
Quản lÄ©nh Nguyá»…n Tông Lá»—i là m Trung Bắc Giang vệ đồng tri; Tam Äá»›i lá»™ trấn phủ sứ Lê A Hà nh là m Thái Nguyên thượng bạn kinh lược sứ.
Tháng 2, lấy Lê Thá» Vá»±c là con Thiếu bảo Lê Sao là m Cáºn thị tam cục chánh chưởng.
TÆ° không châu Phục Lá»… Äèo Mạnh Vượng có tá»™i, cho tá»± tá».
Sai nháºp ná»™i tÆ° mã Lê Ê Ä‘em 5.000 quân há»™ tống ngÆ°á»i em thứ hai của Mạnh Vượng, cho là m chiêu thảo sứ, tri châu Phục Lá»… thay trông coi dân chúng của Mạnh Vượng và tịch thu gia sản của Mạnh Vượng.
Mạnh Vượng vốn tÃnh hung bạo, lòng ngÆ°á»i không theo, lại ngầm sai ngÆ°á»i đánh thuốc Ä‘á»™c giết hại bá»™ đảng của mình, bá»™ đảng [63b] ai cÅ©ng thù oán. Äến đây, nghe quan quân đến, há» tranh nhau giết hai đứa con của hắn, bắt giam cả vợ cả, vợ lẽ, nô tì, lấy hết và ng bạc của cải của hắn Ä‘em ná»™p tại cá»a quân. NhÆ°ng Lê Ê khéo biết an ủi vá»— vá», không mảy may chạm đến, tình hình lại yên ổn nhÆ° cÅ©, ngÆ°á»i trong châu rất vui lòng.
Biên giá»›i miá»n đông ngoa truyá»n rằng nhà Minh sai sứ sang há»™i khám biên giá»›i. Vua sai Äông đạo tham tri Trình Dục Ä‘i dò xét hÆ° thá»±c trở vá» tâu báo.
Dục đến biên giá»›i không há» Ä‘iá»u tra, chỉ tin nghe lá»i ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘Æ°á»ng đã vá» tâu ngay là có quan hai ty khâm sai của phÆ°Æ¡ng Bắc và quan Tổng binh trấn thủ Quảng Äông Ä‘em binh mã tá»›i rất đông.
Vua sai TÆ° khâu Lê Khắc Phục, Tả hữu nạp ngôn Nguyá»…n Má»™ng Tuân, Nguyá»…n Văn Phú, hữu ty thị lang Äà o Công Soạn, Trung thừa Hà Láºt cùng bá»n Tây đạo tham tri, Äồng tri Nguyá»…n Thúc Huệ, Nguyá»…n Lan, Bùi Cầm Hổ, Trình Dục [64a], Thẩm hình viện phó sứ Trịnh Mân, Ná»™i máºt viện tham tri Lê Văn Ä‘i há»™i khám. Lại sai hạ Nam Sách phủ đồng tri Lê Thiệt Ä‘em hÆ¡n 1 vạn 2 nghìn quân hợp đồng vá»›i các quan của trấn An Bang Ä‘á» phòng biên giá»›i. Ban tiá»n cho từng ngÆ°á»i theo thứ báºc khác nhau. lại bắt các quan lá»™, trấn, huyện và dân phu thuá»™c Äông đạo phải đóng góp đầy đủ tiá»n gạo, trâu dê, gà vịt ngan ngá»—ng, rượu thịt các thứ để đợi khao quân phÆ°Æ¡ng Bắc. Cả miá»n đông do váºy Ä‘á»u xao Ä‘á»™ng. Äến lúc tá»›i biên giá»›i, ở lại cả tuần, cả tháng, dò xét tin tức thì im ắng nhÆ° tá». Bá»n há» liá»n Ä‘em tiá»n của mua hà ng phÆ°Æ¡ng Bắc chở nặng mang vá», nói thác là quan khâm sai nhà Minh lại có khác không đến. Äà i quan1700 là bá»n Hà Láºt thì và o cánh vá»›i nhau không nói má»™t câu. Triá»u đình cÅ©ng không có ai há»i đến tá»™i đó.
Ngà y Giáp Tuất, vua ngá»± vá» Lam Kinh, Thái háºu và các vÆ°Æ¡ng Ä‘á»u Ä‘i theo. Sai Äại tÆ° đồ Lê Tháºn và Äô áp nha[64b] Lê Bà ở lại giữa Kinh sÆ°.
Dân Thanh Hóa thấy xa giá đến,trai gái Ä‘em nhau đến hát rà ren1701 ở hà nh tại.Tục hát rà ren nà y, má»™t bên con trai, má»™t bên con gái dắt tay nhau ca hát, có lúc tréo chân tréo cổ nhau gá»i là cắm hoa, kết hoa, trông rất là xấu. Äà i quan Äồng Hanh Phát bẩm vá»›i Thái úy Khả rằng:
"Äấy là thói dâm tục xấu,không để nhảm nhà trÆ°á»›c xa giá".
Khả láºp tức sai cấm hẳn.
Ngà y Nhâm Ngá», vua tá»›i Lam Kinh,bái yết lăng miếu.
Tháng 3, ngà y mồng 1 ban yến cho các quan ở hà nh tại bên sông. Ban bạc cho các quan theo hầu từ nhị phẩm trở lên theo thứ báºc khác nhau. Còn các quan từ tam phẩm trở xuống và các quan ở Lam Kinh cùng các loại quân sÄ© Ä‘i há»™ giá thì ban tiá»n theo thứ báºc khác nhau. Bấy giá», vua má»›i ngá»± Ä‘i lần đầu cho nên có việc ban tiá»n bạc đó.
Bồn Man cho ngÆ°á»i sang cống sừng tê, và ng bạc và con voi ba ngà [65a]. Khi Ä‘i qua Ngệ An, được lệnh để con voi ấy ở lại quân phủ1702 . Ban cho sứ thần Bồn Man má»™t bá»™ áo dà i bằng Ä‘oạn mà u hồng, 10 tấm lụa, 5 sá»t đồ sứ rồi cho vá».
Các Thừa Thiên là m xong, lộng lẫy hơn trước.
Äà i quan là bá»n Hà Láºt, Äồng Hanh Phát hặc tâu rằng:
"Ãn kiện ứ Ä‘á»ng nhiá»u,việc nà y ở các quan có trách nhiệm, bá»n thần không biết được". bá»n Thẩm hình lang trung phu Trình Mân, Nguyá»…n Văn Kiệt, Lê Bá Viá»…n Ä‘á»u cúi đầu tạ tá»™i. Riêng Giám sát ngÅ© hình Trình Duy Nhất kiếm lá»i bà o chữa mãi không thôi.Vua không trả lá»i. Sai bá»n Hà Láºt đến NgÅ© hà nh viện Ä‘iá»u tra, thì từ năm Nhâm Tý1703 đến năm Äinh Mão (1449-14?) còn Ä‘á»ng tá»›i 125 án. Các đại
thần bà nhau Ä‘em chia những án kiện Ä‘á»ng lại ấy cho quan năm đạo, Ä‘Ã i quan và ngÅ© hình cấp tốc xét xá», không được để ứ Ä‘á»ng lâu ngà y có hại cho dân. HÆ¡n nữa, việc hình ngục qúa nhiá»u, hình quan sức [65b] không là m xuể, xin xét giảm tá»™i cho há».
Biếm Lang trung Nguyá»…n văn Kiệt, Äại phu Lê Bá Viá»…n má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u 1 tÆ°, má»—i ngÆ°á»i phải phạt 50 roi.
Mùa hạ, tháng 4, cấm viên quan và quân dân không được chiếm ruá»™ng công để Ä‘Ã o ao, là m vÆ°á»n tược nhà cá»a
Lấy cá»±u Äô đốc Lê Xà là m Thiếu bảo tri quân dân sá»±, Äồng tri Lê LÆ° là m Tuyên úy đại sứ chãu Phục lá»….
Thái pó Lê Văn Linh chết, thỠ72 tuổi, được truy tặng khai phủ, tên thụy là Trung Hiến.
Văn Linh là công thần khai quốc, là vị nguyên lão của ba triá»u1704 tÃnh thâm trầm, có trà lược, rất am hiểu các mặt chÃnh sá»±, lúc bà n bạc ở triá»u đình, có nhiá»u Ä‘iá»u rất sáng suốt. Khi Lê Sát bị giết, ông nói thẳng không a dua, Ä‘Ã nh chịu khiển trách, được công [66a] luáºn cho là phải. Song ham mê tiá»n của, cho ngÆ°á»i là m quan để nháºn hối lá»™ riêng. Rốt cục, không má»™t lá»i nà o bà n tá»›i chÃnh sá»± của đất nuá»›c. Ông ta chỉ tin thỠđạo Pháºt, Ä‘inh ninh dặn lại con mình kÃnh má»i các báºc cao tăng tụng kinh ba tuần chay, bảy tuần giá»›i, đừng là m đám linh đình mà thôi.
Nam đạo Hà nh khiển quan ná»™i hầu trà sÄ© Lê Soạn chết. Sá»a tuy là báºc huân cá»±a lão thà n, nhÆ°ng bỉ ổi, tham lam,không có tà i cán gì, ngÆ°á»i bấy giá» Ä‘á»u khinh bỉ ông ta.
Bá»n Nguyá»…n Hữa Quang từ Chiêm Thà nh trở vá». Sứ thần Chiêm Thà nh là bá»n Bân Äối Thêm, Chiêm Thấp mang quốc thÆ° và lá»… váºt cống cùng Ä‘i theo bá»n Hữu Quang sang ta.
Ban yến ở Sứ quan, sai TÆ° khấu Lê Khắc Phục chủ trì. Ban mÅ© Ä‘ai, y phục cho chúa cÅ© của Chiêm Thà nh là Bà Cái và cho y dá»± yến. Äến khi sứ Chiêm vá», ban cho chánh sứ, phó sứ má»—i ngÆ°á»i má»™t chiếc áo, 3 tấm lụa, thông sá»± và hà nh nhân má»—i ngÆ°á»i 2 tấm lụa:19 ngÆ°á»i Ä‘i theo cho chung 19 tấm luạ, nhân tiện sai mang luôn thÆ° vua ban [66b] vá» nÆ°á»›c.
Lấy hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ© Nguyá»…n Khắc Hiếu là m Thị giảng phụng thị kinh diên; thẩm hình viện phó sứ là Äà o Mạnh Cung là m tam Äá»›i lá»™ tuyên phủ sứ hà nh Tam Äá»›i lá»™ sá»±; Nguyá»…n Tá» Yến là m Hữu hình viện lang trung; Giao Thủy Chuyển váºn phó sứ Tưởng Thừa Hy là m Trung Äô phủ Chiếu doãn; cá»±u Thị Ä‘á»™c Nguyá»…n Thiên TÃch là m Hà n lâm tri chế cáo.
Ra lệnh chỉ cho Quản lÄ©nh ngá»± tiá»n vÅ© Ä‘á»™i rằng:
"Bá»n các ngÆ°Æ¡i từ thá»i Thái Tổ đến nay giữ pháºc túc trá»±c đã lâu, không được ngó tá»›i cá»a nhà . Nay thiên hạ vô sá»±, nên chia thà nh ba phiên thay nhau túc trá»±c để được vá» viếng thăm cha mẹ".
Vì các đại thần xét thấy liá»n mấy năm hạn hán, sâu lúa, quan thì túng, dân thì nghèo, mà số vệ sÄ© tăng nhiá»u, lÆ°Æ¡ng cấp không đủ, nên có lệnh nà y.
Lấy TÆ° khấu Lê Khắc Phục là m Äá» Ä‘iệu Quốc tá» giám; Tri phủ Nghệ An là Nguyá»…n Hồi là m Hữu [67a] nạp ngôn, tri Nam đạo tham tri từ tụng sá»±; Trung thÆ° sảnh thuá»™c là Cao Mô là m Giám sát ngá»± sá».
Tháng ấy, giảm bớt số tướng hiệu ở các vệ quân.
Các quân ngá»± tiá»n má»—i quân nguyên trÆ°á»›c có 8 viên, nay chỉ giữ lại 2 viên. Năm quân Thiết Ä‘á»™t, má»—i quân nguyên trÆ°á»›c có 4 viên, nay chỉ giữ lại 2 viên.TrÆ°á»›c đây, cấp lÆ°Æ¡ng hà ng năm bằng tiá»n, sau bắt quân lÃnh phải ná»™p để thế tiá»n lÆ°Æ¡ng năm trÆ°á»›c. Các đại thần bà n là quan nhiá»u thì hại dân, cho nên có lệnh nà y.
Ra lệnh chỉ cho các quan văn võ trong ngoà i rằng:
"Nhà nÆ°á»›c đã có quy định lÆ°Æ¡ng bổng để giữ liêm khiết, lại có ban bố phép tắc để theo đó mà là m. Nay bá»n các ngÆ°Æ¡i không chịu giữ phép, khi là m việc công thì mượn tiếng việc công để lo chạy việc tÆ°, khi xét kiện tụng thì lo nháºn hối lá»™ mà bẻ cong phép nÆ°á»›c, khiến những ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘Æ°á»ng ai cÅ©ng than oán. Xé mối hệ hại nà y hẳn [67b] không phải là việc nhá». Nay các ngÆ°Æ¡i phải gá»™t rá»a lòng mình, giữ thân liêm khiết, gắng gá»i việc công, yêu thÆ°Æ¡ng quân nhân, khiến chúng dần dần được yên nghiệp, thì các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng được yên nghiệp. Nếu vẫn mê muá»™i không chừa, bị ngÆ°á»i các giác, hoặc dò xét được thá»±c trạng sẽ bị trị nặng hÆ¡n luáºt thÆ°á»ng 2 báºc. Quan trên và đồng liêu không biết khuyên răn, thì khi việc bị phát giác, cÅ©ng bị trị tá»™i theo luáºt và cắt phần lÆ°Æ¡ng bổng".
Thi và Cáºn thị chi háºu cục. Kỳ thứ nhất thi ám tả cổ văn. Kỳ thứ hai thi chế, cáo, biểu. Kỳ thứ ba thi thÆ¡, phú. Cho Ä‘á»— bá»n Nguyên ChÆ°Æ¡ng 23 ngÆ°á»i, bổ là m Nháºp ná»™i thị cục há»c sinh.
Giết Nam đạo chủ bạ Äà m Thảo LÆ°. Thảo LÆ° ẩn láºu 4 quan 9 tiá»n thuế, xét tá»™i không đến ná»—i chết. NhÆ°ng bá»n Thái úy Khả cho là Thảo LÆ° đã từng vu hãm Nguyá»…n Thiên TÃch, rất ghét LÆ°. Vì thế LÆ° bị giết.
Bá»n Hà Láºt hặc tá»™i Giám sát ngÅ© hình Trình Duy Nhất không soát xét [68a] án kiện, để Ä‘á»ng lại nhiá»u. Duy Nhất tuy có tạ tá»™i nhÆ°ng trong lòng không phục, bèn tâu rằng:
"Nếu thần được trao giữ chức Ä‘Ã n hặc thì nhất định có thể chấn chỉnh ká»· cÆ°Æ¡ng của triá»u đình mà gạn đục khÆ¡i trong được. NhÆ°ng bá»n thần lại phải giữ chức pháp quan, sợ rằng việc hình án xét nhanh thì khinh xuất, có thể dẫn tá»›i oan uổng. Vì thế, thÆ°á»ng phải để cháºm mà suy nghÄ© cho chÃn, thẩm xét cho tÆ°á»ng chứ không dám cố ý để Ä‘á»ng lại".
Rồi kể hết các lầm lá»—i của Ä‘Ã i quan, cho là há» chỉ biết bá»›i móc vết xấu của ngÆ°á»i mà không biết sá»a đổi lá»—i lầm của mình. Chống chế biện bác đến 7 lần. Vua cho là Duy Nhất chỉ trÃch ngôn quan giữa triá»u đình, hạ lệnh đánh 80 trượng, biếm chức 2 tÆ°.
Mùa hạ, tháng 6, thăng Phụng tuyên sứ Nguyễn Xa Lỗ, Nguyễn Xương là m Tham tri từ tụng sự.
Tha cho Lê Liệt khá»i lao hầm. Vì tám ngÆ°á»i cùng há» nhÆ° Lê Khắc Phục và công chúa Ngá»c Lan [68b] là m Ä‘Æ¡n khẩn thiết van xin vua ná»›i phép ban Æ¡n, nên có lệnh nà y.
Xuống chiếu cho các quan văn võ phải trai giá»›i đến chùa Báo Ân ở cung Cảnh Linh là m lá»… Cầu mÆ°a. Vua Ä‘Ãch thân tá»›i vái xin.
Sai Thái úy Lê Khả đến xã Cổ Châu rÆ°á»›c tượng Pháºt Pháp Vân1705 vá» chùa Báo Thiên ở kinh thà nh. Xuống chiếu cho các nhà sÆ° tụng kinh cầu đảo. Vua và hoà ng thái háºu cùng đến là m lá»…. Ban cho các nhà sÆ° 10 tấm lÄ©nh và vóc, 20 quan tiá»n má»›i.
Ngà y hôm ấy, tha 24 tù nhân tá»™i còn ngá».
Xuống chiếu cho các quan kinh diên, tham nghị, đà i quan, hà n lâm, trung thư tâu bà y vỠduyên do dẫn tới hạn hán.
Äại thần là bá»n Lê Thụ cùng dâng sá»› hặc tá»™i mình, xin vua miá»…n chức. Ra sắc dụ không cho và xuống chiếu rằng:
"Và i năm nay, tai dị liên tiếp xảy ra: lụt lá»™i, hạn hán, sâu bệnh không năm nà o không có. Có phải vì đạo giữ nÆ°á»›c trị dân của trẫm trên không thuáºn lòng trá»i dÆ°á»›i chÆ°a thá»a [69a] chà dân mà đến ná»—i thế không? Hay là các đại thần phò tá không được ngÆ°á»i xứng đáng, Ä‘iá»u hòa trái phép, xếp đặt sai lẽ mà đến ná»—i thế chăng? Hỡi các quan trong ngoà i cho tá»›i các sÄ© dân, các ngÆ°Æ¡i hãy vì trẫm mạnh dạn nói ra, hãy chỉ rõ những việc là m phÆ°Æ¡ng hại tá»›i nhân dân và chÃnh sá»± của trẫm và các tể thần. Nếu có ngÆ°á»i hiá»n lÆ°Æ¡ng phÆ°Æ¡ng chÃnh, cÅ©ng cho được tá»± tiến cá». Khi trình bà y sá»± việc, cần phải đúng sá»± thá»±c, không nên viện dẫn suông lá»i văn cổ xÆ°a để trả lá»i trẫm".
Mùa thu, tháng 7, ba trấn Tuyên Quang, Quy Hóa, Gia HÆ°ng, các lá»™ Äà Giang đói to. Tri Tây đạo Nguyá»…n Phú tâu rằng:
"Các trấn lá»™ Tuyên Quang, Quy Hóa, Gia HÆ°ng ở miá»n núi rừng hẻo lánh, ruá»™ng đất sá»i đá xÆ¡ xác, lại thêm liá»n năm bị hạn hán, sâu bá», dân chúng rất đói. Xin lấy thóc kho công cho dân vay, may ra dân được hồi sinh".
Bèn xuống chiếu phát thóc các kho trong xứ cho dân vay, [69b] đợi khi được mùa thì trả lại cho nhà nước.
Sao Huỳnh hoặc1706 xuất hiện và o khoảng sao Tâm, đến hơn 1 tuần1707 .
Châu Quỳ Hợp dâng 2 con voi. Ban cho y phục, lụa tấm, đồ sứ... TrÆ°á»›c kia, Quỳ Hợp vốn gá»i là Tồn Bồn Man, phụ thuá»™c Ai Lao. Từ khi Thái Tổ dá»±ng nÆ°á»›c má»›i sang tiến cống. Äến đây, lại dâng voi, xuống chiếu đổi thà nh châu Quỳ Hợp.
Bãi chức bá»n đại phu của hai viện thuá»™c ty TÆ°á»ng hình1708 là Lê Bá Viá»…n, Phạm Phúc.
TrÆ°á»›c kia, Bá Viá»…n xét kiện, có há»i tá»›i Ngá»± sá» trung thừa Hà Láºt. Bá Viá»…n vặn há»i nhiá»u lần, do váºy, Láºt để lòng căm giáºn. Äến đây, Láºt góp nhặt những lá»i bịa đặt của kẻ bị kiện, dâng sá»› hặc tá»™i bá»n Bá Viá»…n, Phạm Phúc, Nguyá»…n Doãn Trung xét ngục tụng nhiá»u lần buá»™c tá»™i cho ngÆ°á»i quá Æ° thảm khắc, xin thải ra nháºn thức bên ngoà i, không nên để ở pháp ty nữa. Vua sai quan năm đạo xét há»i việc ấy. Bá»n Bá Viá»…n, Phạm Phúc không giữ được bình tÄ©nh, [70a] dâng sá»› kể tá»™i của Láºt, nói là Láºt đã từng là tá»™i phạm, xin được đối lý vá»›i Láºt. Vua giữ sá»› lại không giao xuống. Bá»n Láºt nghe thấy thế rất căm giáºn, tâu vua:
"Thần thấy từ Tam Äại đến nay, chÆ°a bao giá» có chuyện kẻ bị ngôn quan Ä‘Ã n hặc lại Ä‘i kiện lại ngôn quan. Nay bá»n Bá Viá»…n kiện thần, thế lá miệt thị tai mắt của bệ hạ. Bá»n thần vì thế mà bị bãi miá»…n, cố nhiên không đáng tiếc, chỉ sợ rằng những ngÆ°á»i giữ chức nà y vế sau sẽ phải im miệng không dám nói nữa thôi".
Bá»n Thái úy Khả và TÆ° khấu Khắc Phục nhân tâu là bá»n Bá Viá»…n dám kiện lại Ä‘Ã i quan, nên bãi chức. Vua nghe theo.
Xuống chiếu cho Lễ bộ treo bảng cấm dân chúng mặc mà u và ng, đi già y và dùng đồ chạm vẽ hình lân phượng.
Lấy Tham tri Bắc đạo là Nguyá»…n Tông Nhân là m tri Thẫm hình viện sá»±; Giáo thụ Nguyá»…n Quốc [79b] Kiệt và Phù Thế Hà o là m Ty hình đại phu; Ngá»± tiá»n há»c sinh Lê Lâm là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i chủ bạ.
Ra lệnh chỉ cấm con em nhà thế gia và dân chúng không được nuôi những con váºt là m trò nhÆ° gà chá»i, khỉ là m trò, bồ câu thả, chim sÆ¡n hô1709 cá và ng1710 mà bá» cả nghá» nghiệp.
Ra lệnh chỉ cấm quan lại ở ná»™i máºt, tÆ°á»›ng hiệu, quân nhân, sắc dịch ở quân ngá»± tiá»n không được chÆ¡i bá»i Ä‘i lại vá»›i các quan văn võ bên ngoà i tiết lá»™ các việc trong cung.
Tháng 8, cấm các đại thần, các quan văn võ, các mệnh phụ, nữ quan vợ cả vợ lẽ các sắc dịch cùng Ä‘Ã n bá con gái trong ná»™i Ä‘iện không được ra và o các nhà quyá»n thế, biếu xén nhá» vả lẫn nhau, dẫn đến là m hại cho chÃnh sá»±. Nếu há» hà ng quen biết thăm viếng lẫn nhau, không có chuyện gì, thì không phải theo luáºt nà y.
Giám sát ngự sỠCao Mô bị miễn chức cho trở lại là m thuộc viên ở trung thư như cũ.
Mô giữ chức được và i [71a] tháng, dâng sá»› nói là bá»n Quốc cữu Nguyá»…n Phụ Lá»™ không thể để là m Tham tri từ tụng, trái ý chỉ của Thái háºu rồi thác cá»› có bệnh, xin được thôi chức, cho nên bị miá»…n.
Bãi chức Bùi Thì Hanh, cho là m thái sỠlệnh như cũ.
Thì Hanh tâu báºy là đến giá» Mão ngà y 16 tháng ấy sẽ có nguyệt thá»±c. Vua ra lệnh cho các quan đến cả cá»a Thừa Thiên để cứu trăng, nhÆ°ng không thấy nguyệt thá»±c. Giám sát ngá»± sá» Äồng Hanh Phát hặc tá»™i ấy. Thì Hanh không tá» vẻ lo sợ, nói riêng vá»›i ngÆ°á»i nhà rằng:
"Chỉ đến phạt tiá»n là cùng. Ngà y xÆ°a Mai trung thừa là tay già đá»i còn chẳng lay chuyển nổi ta, bá»n nhóc Hanh Phát thì là m được gì?".
Hôm sau, Thì Hanh thản nhiên lên Ä‘iện coi sổ sách nhÆ° thÆ°á»ng. Hanh Phát tâu vua:
"Thần là m chức ngôn quan,Ä‘iá»u hay dở của chÃnh sá»±, việc dùng ngÆ°á»i đúng sai, Ä‘á»u phải nói cho rõ xem có được hay không. Vì thế ngÆ°á»i xÆ°a có câu: "Nói tá»›i xe ngá»± thì Thiên tá» phải đổi sắc mặc, nói tá»›i miếu Ä‘Æ°á»ng thì Tể tÆ°á»›ng phải [71b] chá» xét tá»™i". Nay Thì Hanh không chịu tạ tá»™i, cứ Ä‘iá»m nhiên nhÆ° không. NhÆ° váºy đâu chỉ là khinh thần, mà hẳn còn coi thÆ°á»ng phép nÆ°á»›c. Ngà y xÆ°a Phó Dịch và Lý Thuần Phong1711 nhà ÄÆ°á»ng, tinh thông lịch số, rất giá»i thiên văn, ngÆ°á»i bấy giá» Ä‘á»u cho là không ai sánh kịp, nhÆ°ng há» cÅ©ng chỉ là m đến Thái sá» lệnh mà thôi. Nay Thì Hanh tà i nghệ còn thua kém bá»n Thuần Phong tá»›i trăm ngà n lần, mà được lạm dá»± Môn hạ sảnh kiêm tri Tây đạo là tại là m sao ? Huống chi, Thì Hanh là đứa là đứa tiểu nhân gian tà vá» Ä‘á»i Thái Tổ, dám nói cà n chiết tá»± hai chữ "Thuáºn Thiên"1712 đã bị bãi truất. Äến triá»u Thái Tông lại cáºy tà thuáºt, ngầm sai giết vượn lấy máu, để trấn yểm tai biến của trá»i. Äến khi bệ hạ Ä‘ang lúc có tang, bá»—ng gặp thiên tai, Thì Hanh bịa cá»› âm dÆ°Æ¡ng xung khắc, nói láo là do có quốc tang nên má»›i sinh ra, tâu xin rút ngắn ngà y để tang để trừ bá» tai biến của trá»i. Xét các việc là m của hắn, thá»±c là [72a] lừa dối cả. Thần sợ thiên hạ Ä‘á»i sau Ä‘á»u bảo là dùng bá»n âm dÆ°Æ¡ng1713 là m Tham tri, bá»n bói toán là m An phủ, bắt đầu từ bệ hạ, chứ từ xÆ°a chÆ°a từng bao giá» có bao giá»".
Vua láºp tức ra lệnh bãi chức Môn hạ hữu ty lang trung thiêm tri Tây đạo của Thì Hanh. Quốc Oai trung lá»™ An phủ sứ ty Bạch Khuê nghe thấy thế, cÅ©ng lo sợ, xin từ chức.
TrÆ°á»›c kia, Thái sá» Thì Hanh, Thái chúc Bạch Khuê Ä‘á»u cáºy có pháp thuáºt, ra và o các nhà đại thần Ä‘á»u gần gÅ©i, cho là bá»n há» có tà i. Vì thế, Thì Hanh xin là m Môn hạ hữu ty lang trung thiêm tri Tây đạo, Bạch Khuê xin là m Quốc Oai Trung lá»™ An Phủ sứ. Các đại thần ai cÅ©ng bảo đảm xin cho. NhÆ°ng những ngÆ°á»i hiá»n tà i thì Ä‘á»u cảm thấy xấu hổ đứng ngang hà ng vá»›i bá»n há». Có ngÆ°á»i Ä‘á» chữ ở Cầu Kênh ngoà i cá»a Äông rằng:
"Trá»i đất tá»›i váºn bÄ©, nảy nòi lá»™ an phủ1714 . Mặt trá»i mặt trăng [72b] khuyết, có đứa đạo tham tri1715 , châm biếm chế giá»…u chúng đến nhÆ° váºy. Tá»›i đây, Thì Hanh, Bạch Khêu phải giáng truất má»™t lúc, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u rất khoái chÃ.
Quốc sỠđồng tu Nguyễn Văn Tộ từ chức.
Có sâu cắn lúa.
Tổ chức thi há»™i cho sÄ© nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— 8 ngÆ°á»ii.
Äến khi thi đình, vua thân ra Ä‘á» văn sách, há»i vá» lá»… nhạc, hình, chÃnh. Cho Nguyá»…n Nghiêu TÆ° Ä‘á»— trạng nguyên, Trịnh Thiết TrÆ°á»ng Ä‘á»— bảng nhãn, Chu Thiêm Uy Ä‘á»— thám hoa lang, bá»n Nguyá»…n Máºu 12 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ©, bá»n Äoà n Nhân Công 13 ngÆ°á»i phụ bảng.
(Nghiêu TÆ° ngÆ°á»i huyện VÅ© Ninh; Thiết TrÆ°á»ng ngÆ°á»i huyện Yên Äịnh: Thiêm Uy ngÆ°á»i huyện Tứ Kỳ. Nghiêu TÆ° từng thông dâm vá»›i mẹ vợ, bấy giá», có ngÆ°á»i ghi và o chuồng lợn là "PhÆ°á»ng trạng nguyên", có ngÆ°á»i hát ở Ä‘Æ°á»ng cái rằng: "Trạng nguyên trÆ°1716 Nguyá»…n Nghiêu TrÆ°" là chế giá»…u hà nh vi xấu xa đó).
Bấy giá», TÆ° khấu Lê Khắc Phục muốn cấm các khảo quan tÆ° túi, tâu xin bắt há» phải uống máu ăn thá». Các khảo quan phải thá» bắt đầu từ đó. NhÆ°ng thói tÆ° túi vẫn không thể nà o hết được.
Có thà sinh là m bà i chế [73a] văn, đến hai câu đối nhau, đáng lẽ phải dùng chữ có vần trắc, lại dùng ngay chữ "hoà nh" là thanh bằng. Quan sÆ¡ khảo phê là thất luáºt không lấy. Quan phúc khảo lại chá»n lấy, bảo là há»c trò hay chữ, phê cho đứng đầu cả trÆ°á»ng thi, nói báºy là chữ "hoà nh" ngÆ°á»i xÆ°a Ä‘á»c theo thanh trắc, bị ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i diá»…u là "khảo quan ngu"1717 . Bấy giá» khảo quan chỉ nghe lá»i Tả nạp ngôn Nguyá»…n Má»™ng Tuân, ỉm chuyện ấy Ä‘i không nói ra. Giám khảo Äồng Hanh Phát vì là há»c trò Nguyá»…n Má»™ng Tuân nên biết mà không nói. Äồng khảo Nguyá»…n Thiên TÃch nổi giáºn sỉ nhục giữa Ä‘iện đình. Thiên Tìch cãi lại không chịu, rồi tăm tiếng thiên vị lại cà ng sôi Ä‘á»™ng.
Sao Thổ phạm và o Thái âm.
Tháng 9, xuống chiếu sai Thái úy Lê Khả đốc suất các cục Bách tác xây dựng miếu điện ở Lam Kinh.
[73b] Lấy An phủ sứ Thượng Hồng là Phan Nhân là m Äồng tri Thẫm hình viện sá»±; Trung thÆ° xá nhân Nguyá»…n Lãm là m Hoà ng môn thị lang, Hà n lâm viện đãi chế Hoà ng Sằn Phu là m Tri chế cáo: ThÃnh bát quan Nguyá»…n Văn Äiển và VÅ© Kỳ là m Tả hữu hình viện đại phu; Thân tùy xá nhân Nguyá»…n SÄ© HÆ°ng là m Trúc má»™t ty đô giám; Bắc đạo thuá»™c Trình Äức LÆ°Æ¡ng là m Thái Nguyên trung bạn giáo thụ.
Lấy Lê Nho Tông, con Lê Ngân, là m Äại Ä‘á»™i trưởng Bảo ứng quân. Ngân vì có công to khai quốc, chết không đáng tá»™i, con là Lê Tông Nho bị vùi dáºp trong quân ngÅ© đã lâu, các đại thần thÆ°Æ¡ng xót, cho nên có lệnh nà y.
Lấy Tri chế cáo Äà o Thiên Phúc là m An phủ phó sứ lá»™ Kiến HÆ°ng.
Mùa đông, tháng 10, lấy Chuyển váºn phó sứ huyện Cổ Hằng Trình Cảnh và lá»™ giáo thụ Trình Bà n cùng [74a] là m ChÃnh hình viện đại phu.
NgÆ°á»i Chiêm Thà nh là Phan Má»— dẫn hÆ¡n 340 Ä‘Ã n ông Ä‘Ã n bà sang hà ng, xuống chiếu chia cho ở các đạo.
Tháng 11, đem chị cả của vua là Vệ Quốc trưởng công chúa gả cho Lê Quát, con trai Thái úy Lê Thụ. Lúc ấy công chúa mới có 10 tuổi, câm không nói được. Xuống chiếu cho Tư khấu Trịnh Khắc Phục là m chủ việc hôn lễ.
Bấy giá» Lê Thụ sắm lá»… cÆ°á»›i, nhÆ°ng kẻ cầu cạnh ngoi lên, tranh nhau cúng của cải để mÆ°u phú quý, đến ná»—i gấm thêu, lÄ©nh là , vóc lụa bán ở ngoà i phố Ä‘á»u vì váºy mà hết nhẳn cả. Lê Thụ lại bắt quan lại các trấn, lá»™, huyện phải sắm đủ cả trâu, dê các thứ. NhÆ°ng há» Ä‘á»u bắt quân lÃnh và dân chúng đóng góp để mong lấy lòng Lê Thụ. Äà i quan Hanh Phát tâu hặc. Lê Thụ trút mÅ© tạ tá»™i. NhÆ°ng lệnh đã gá»i Ä‘i khắp nÆ¡i, các quan vẫn cứ Ä‘Æ°a lá»… váºt tá»›i mà Lê Thụ cÅ©ng không từ chối, Hanh [74b] Phát cÅ©ng không nói đến nữa. Sau Hanh Phát lại mang lá»… váºt đến nhà Lê Thụ lạy tạ. NgÆ°á»i thức giã Ä‘á»u bà n chê.
Bá»n Nông Thế Ôn ở châu Bảo Lạc1718 , DÆ°Æ¡ng Thắng Kim ở sách Thám Già , Nguyá»…n Châu Quốc ở mÆ°á»ng An Phú thuá»™c trấn Tuyên Quang có tá»™i bị giết.
TrÆ°á»›c đó, bá»n Ôn, Kim cáºy đất hiểm, không chịu ná»™p phú dịch. Äến đây lại ngầm cùng vá»›i bá»n Châu Quốc Ä‘em quân chống mệnh. Phụ đạo mÆ°á»ng An Phú là Nguyá»…n Doãn Tô cáo giác chuyện đó. Sai
Tổng quản Lê Luân Ä‘em quân bản trấn đánh bắt bá»n chúng, bắt được bá»n Ôn, Kim giải vá» chém bêu đầu ngoà i chợ kinh đô.
Tháng 12, lấy Ngự sỠtrung thừa Hà Phủ là m Bắc đạo đồng tri phủ1719 , Lê Bình là m Nghệ An đồng tri phủ.
Nháºp ná»™i đô đốc tham dá»± triá»u chÃnh Äinh hầu Lê ChÃch chết.
ChÃch là công thần khôi quốc cÅ©, thá»i Thái Tổ đã được tham dá»± triá»u chÃnh, vì có lá»—i mất [75a] chức. Äến chiá»u Thái Tông, được khôi phục là m Äồng tổng quản châu Hóa, trấn giữ Thát Ải. NgÆ°á»i Chiêm hai lần vây đánh thà nh, ChÃch lấy Ãt đánh nhiá»u, nhiá»u lần đánh tan bá»n chúng. Sau lại Ä‘i đánh Chiêm Thà nh có công được thăng dần đến chức nà y. Äến đây chết, được truy tặng Nháºp ná»™i tÆ° không bình chÆ°Æ¡ng sá»±, tên thụy là Trinh VÅ©.
Lấy trạng nguyên Nguyá»…n Nghiêu TÆ° và Tiến sÄ© Trịnh Kiêm là m Hà n lâm trá»±c há»c sÄ© (vì Kiên nguyên đô là đô quan lục phẩm): bảng nhãn Trịnh Thiết TrÆ°á»ng vá thám hoa lang Chu Thiêm Uy là m Trung thÆ° xá nhân; tiến sỉ Nguyá»…n Bá Ký là m Hà n lâm tri chế cáo; Nguyá»…n Máºu và DÆ°Æ¡ng Chấp Trung là m Khởi cÆ° xá nhân; Phạm Äức Khản, Nguyá»…n Äình TÃch, Nguyá»…n Di Quyết và Äặng Tuyên là m Hà n lâm đãi chế; Bùi Phúc, Nguyá»…n Văn Chất, Phan Hoan, Nguyá»…n Thúc Thông là m Quốc sá» viện đồng tu sá»; phụ bảng là bá»n Äoà n Nhân Công 13 ngÆ°á»i được sung là m ngá»± [75b] tiá»n há»c sinh.
Lấy An phủ phó sứ Thiên TrÆ°á»ng là Phan Phu Tiên là m Quốc tá» giám bác sÄ©; Chuyển váºn phó sứ huyện Phú LÆ°Æ¡ng là Phạm Năng là m Trợ giáo, lá»™ giáo thụ VÅ© VÄ©nh Trinh là m Quốc tá» giám giáo thụ; ThÃnh háºu quan Phan Tá» Viết là m Quan sát sứ.
Lấy những ngÆ°á»i ngá»± thà thÃch hợp cách là bá»n Äặng Duy Khiêm 33 ngÆ°á»i sung là m giám sinh Quốc tá» giám. Theo lệ thi hà ng năm thì há»c trò các lá»™ đến thi ở bản đạo, chỉ những thà sinh đồ hợp cách Ä‘á»— hÆ°Æ¡ng cống má»›i được sung là m giám sinh, còn quân dân Ä‘á»— hÆ°Æ¡ng cống thì không được sung là m giám sinh, vẫn chỉ là hÆ°Æ¡ng cống. Äến đây, TÆ° khấu Trịnh Khắc Phục má»›i xin lấy quân dân Ä‘á»— hÆ°Æ¡ng cống là bá»n Duy Khiêm sung là m giám sinh, mà những sinh đồ Ä‘á»— hÆ°Æ¡ng cống lại không được và o Quốc tá» giám. DÆ° luáºn bấy giá» rất ngá» có ăn hối lá»™ trong chuyện đó.
Năm ấy, xỠán bắt tá» hình 42 [76a] ngÆ°á»i.
Ká»· Tỵ, [Thái Hòa] năm thứ 7 [1449], (Minh ChÃnh Thống năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, ban yến cho các quan. Múa nhạc "Bình Ngô phá tráºn".
TrÆ°á»›c kia, Thái Tổ dùng võ công bình định thiên hạ. Thái Tông tưởng nhá»› công lao tiá»n bối, sáng tác Ä‘iệu vÅ© "Bình Ngô". Äến đây, vua nghÄ© tá»›i công sáng nghiệp gian lao, không quên công đức tổ tiên, cho nên lại cho múa Ä‘iệu ấy, công hầu có ngÆ°á»i xúc Ä‘á»™ng phát khóc.
Äiện trung thị ngá»± sá» hặc tá»™i Tham dá»± triá»u chÃnh Lê Bà nghi thức trái lá»…, Thiếu bảo Lê Sao lấn vượt sai thứ báºc, Lá»… bá»™ thượng thÆ° Äà o Công Soạn không chịu nêu ra, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải ná»™p tiá»n theo thứ báºc khác nhau.
Ra lệnh chỉ cho những ngÆ°á»i dân biết chữ đến ngà y 20 tháng nà y phải tá»›i bản đạo để dá»± thi. NgÆ°á»i nà o hợp cách thì Ä‘Æ°a đến Lá»… bá»™ táºp trung cho thi. Ai Ä‘á»— được miá»…n tuyển bổ kỳ nà y.
Lệ cÅ©: Thi dân bằng ám tả, viết chữ và là m toán để lấy ngÆ°á»i và o các [76b] cục. Äến đây, các đại thần bà n cho thi ám tả và nghÄ©a của bản kinh1720 và Tứ thÆ° má»—i thứ má»™t bà i, cho Ä‘á» thi trái vá»›i những Ä‘iá»u đã há»c để ngÆ°á»i được miá»…n tuyển bổ Ãt Ä‘i. Vì thế, chỉ có 85 ngÆ°á»i được hợp cách, vẫn cho vá» là m dân và được miá»…n tuyển bổ kỳ nà y. Thi miá»…n tuyển bằng ám tả và kinh nghÄ©a bắt đầu từ đấy. Sau đó, coi là lệ thÆ°á»ng.
Tuyển tráng Ä‘inh bổ sung quân ngÅ©, thải những ngÆ°á»i già .
Là m sổ hộ tịch.
Tháng 2, miếu điện ở Lam Kinh là m xong. Sai Hà n lâm thị độc Hoà ng Thanh thay Nguyễn Lãm là m lễ tấu cáo. Vì Lãm trước đó có tội với Thái Tổ.
Tuyển tráng Ä‘inh. Cháu ná»™i của các quan từ lục phẩm trở lên, con trai các quan thất, bát phẩm Ä‘á»u được miá»…n.
Lệ cÅ©: Quan lục phẩm chỉ con được miá»…n tuyển, đến đây miá»…n cả cháu ná»™i, còn quan thất bát phẩm chỉ được miá»…n cho con, hoạn quan cÅ©ng được miá»…n má»™t ngÆ°á»i thân thÃch. [77a] Ban rá»™ng ấm trạch bắt đầu từ đấy.
Lấy Chuyển váºn phó sứ huyện Tế Giang1721 là LÆ°u Thúc Khiêm là m Thị ngá»± sá», Ngá»± tiá»n há»c sinh Nguyá»…n CÆ° đạo là m Giám sát ngá»± sá».
Ban cho Tổng quản cÅ© Lê Bôi 20 quan tiá»n. Bôi là công thần khai quốc cÅ©, bị chứng trúng phong đã lâu, ở rá»—i đã 17năm. Äến đây, bệnh hÆ¡i bá»›t và o chầu, cho nên được ban Æ¡n riêng.
Sai TÆ° khấu Lê Khắc Phục Ä‘em ngÆ°á»i các cục Bách tác, quân vệ Thiên Quan, Tứ sÆ°Æ¡ng và quân dân trấn Thái Nguyên Ä‘Ã o lại sông Bình Lá»—1722 từ Lãnh Canh (tên châu)1723 , đến cầu Phù Lá»—1724 dà i 2.5000 trượng thông vá»›i Bình Than để tiện việc Ä‘i lại trong trấn Thái Nguyên.
Tháng 3, ngÆ°á»i Chiêm Thà nh là Quý Do bá» tù chúa nó là Quý Lai, tá»± láºp là m vua, sai bá» tôi là bá»n Giáo NhÄ© Má»—, Bà n Thoa [77b] sang dâng cống váºt. Vua xem tá» biểu, khÆ°á»›c từ nói:
"Tôi giết vua, em giết anh là tá»™i đại ác xÆ°a nay, trẫm không nháºn đồ dâng".
Sai trả hết cả. Rồi sai Äồng tri hữu tri sá»± Nguyá»…n Hữu Quang, Äiện trung thị ngá»± sá» Trình Ngá»± mang thÆ° sang dụ rằng:
"Sự thực của các ngươi như thế nà o thì phải sang trình bà y cho rõ".
Mùa hạ, tháng 4, khôi phục tÆ°á»›c Tá»± Hiệu hầu và chức. Nháºp ná»™i thị trung cho Thái tá» thiếu bảo Lê Lá»…. Hôm ấy, Lá»… chết.
Lá»… suốt Ä‘á»i là m gia thần cho Thái Tổ, rất được tin dùng, sá»›m tối hầu chầu, không lúc nà o rá»i bên cạnh, dốc lòng trung trinh, có sức hÆ¡n ngÆ°á»i. Khi Thái Tổ khởi nghÄ©a, vợ cả vợ lẽ bị hoạn nạn mà vua phá vòng vây, thoát khá»i nguy hiểm, phần nhiá»u là công của Lá»…. Thái Tổ thÆ°á»ng khen ông và từng nói:
"Nếu dồn má»i công lao lại thì ngôi tể tÆ°á»›ng chẳng ngÆ°Æ¡i còn ai? Trẫm có tiếc gì vá»›i [78a] ngÆ°Æ¡i, chỉ vì tà i của ngÆ°Æ¡i không xứng mà thôi".
Äến khi sắp băng, khóc bảo Lá»… rằng:
"Nếu trẫm không còn thì còn ai biết khanh nữa, sợ từ đây vỠsau bị giáng truất mà thôi!".
Sau bị Nguyễn Thị Lộ gièm, phải giáng là m Thái tỠthiếu bảo, đúng như Thái Tổ đã nói.
Äến đây, ốm nặng, được khôi phục chức cÅ©. Ngà y mồng 4 thì chết, thá» 82 tuổi. Äược truy tặng HÆ°Æ¡ng hầu, tên thụy là Trung Tiết.
Äồng tham nghị ChÃnh sá»± viện Cao Doãn Cung, Trình Hoằng Nghị, Nguyá»…n Bá Thanh, Mai Tá» Kiệt cùng từ chức.
Äà i quan LÆ°u Thúc Khiêm và Nguyá»…n CÆ° Äạo hặc tá»™i bá»n Doãn Cung, Hoằng Nghị ở chức chÃnh viện đại thần mà chỉ ngồi là m vì, ăn hại, không giúp được gì, tuổi đã quá 70, mắt lòa, tai Ä‘iếc vẫn còn
tham lá»™c vị, không còn biết liêm sÄ©, là m hại phong hóa, đáng phải bắt vá» cả. Thế là bá»n Doãn Cung Ä‘á»u xin từ chức. Vua y cho.
Bá»n Tả hữu nạp ngôn Nguyá»…n Má»™ng Tuân, Nguyá»…n Truyá»n, Nguyá»…n Viết, [78b] và bá»n Nháºp thị kinh diên Äà o Công Soạn, Nguyá»…n Tá» Tấn Ä‘á»u cùng xin trà sÄ©, nhÆ°ng còn tiếc lá»™c vị, chÆ°a muốn vá», thấy vua má»™t lần không cho, chỉ lạy tạ mà thôi. Sau lại rủ nhau là m lá»… tạ Æ¡n thì chân tÆ°á»›ng lá»™ rõ, ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i cÆ°á»i chê.
Tháng ấy bị hạn. Vua thân đến cung Cảnh Linh là m lễ cầu mưa.
Sai Than tri Bùi Cầm Hổ, Lá»… bá»™ lang trung Nguyá»…n Cảnh Ä‘i cầu đảo ở núi Tản Viên và Tam Äảo Ä‘á»u không ứng nghiệm.
Ngà y Quý Mùi, vua xuống chiếu tự trách mình. TỠchiếu viết:
"Trẫm gặp phải gia biến, bên trong thì mẫu háºu coi chầu, bên ngoà i thì đại thần giúp việc, mà liá»n năm đại hạn, lúa má mất mùa, dân chúng buồn than. NghÄ© kỹ tá»™i ấy, hẳn có nguyên do. Có phải do trẫm không biết dốc niá»m thà nh kÃnh để được hưởng lòng trá»i, không biết lo tròn đạo hiếu để thá» phụng tông miếu, không ban ân huệ cho khắp muôn dân nên đến ná»—i thế [79a] chăng? Có phải trẫm không biết sá» dụng nhân tà i, những kẻ được dùng Ä‘á»u là loại hèn kém mà đến ná»—i thế chăng? Có phải do nạn hối lá»™ công khai, tệ phi tần lá»™ng hà nh mà đến ná»—i thế chăng? Hay là do trẫm không dè dặt tiêu dùng, thÆ°á»ng lạm tiêu bừa, để hại của dân mà đến ná»—i thế chăng? Hay là các đại thần giúp việc chÆ°a trá»n đạo Ä‘iá»u hòa âm dÆ°Æ¡ng mà đến ná»—i thế chăng? Hay là các tÆ°á»›ng soái phiên thần không biết yêu thÆ°Æ¡ng quân dân, quen thói đục khoét mà đến ná»—i thế chăng? Có phải vì các thú lệnh không biết vá»— nuôi nhân dân, chỉ lo bòn vét mà đến ná»—i thế chăng? Hay là quan coi hình ngục không giữ công bằng, chỉ lo xá» nặng, kẻ nà o đút lót thì tha, để oán khà bốc lên mà đến ná»—i thế chăng? Có phải các quan thừa hà nh chỉ chuá»™ng hÆ° văn, để ân trạch của vua bị tắc lại ở trên, tình của kẻ dÆ°á»›i không thấu lên trên được mà đến ná»—i thế chăng? Hay là các nhà quyá»n quý cáºy thế ra oai để dân má»n [79b] bị hại mà đến ná»—i thế chăng? Có phải vì chá»n lá»±a ngÆ°á»i hiá»n, cất nhắc ngÆ°á»i sót chÆ°a được thi hà nh, để thói cầu cạnh chạy chá»t ngà y má»™t tệ hại mà đến ná»—i thế chăng? Hay là do chủ tÆ°á»›ng đảo lá»™n quân công, lấy không là m có, là m hại đạo công mà đến ná»—i thế chăng? Có phải vì chÆ°a thi hà nh đầy đủ nhân chÃnh, để dân chúng vẫn còn nhiá»u ngÆ°á»i thất nghiệp mà đến ná»—i thế chăng? Hay là do đầm cá hoang khô, ngạch thuế chÆ°a giảm, dân phải ná»™p nhiá»u mà đến ná»—i thế chăng? Có phải vì con cháu các báºc công thần cố cá»±u chÆ°a được bổ dùng hết để Ä‘á»n đáp công lao há» mà đến ná»—i thế chăng? Tất cả tá»™i lá»—i trên chồng chất lại, đã là m tổn thÆ°Æ¡ng hòa khÃ, nếu không xét lá»i dạy sá»a lá»—i lầm, là m tròn đạo tu dưỡng mình thì là m sao trên có thể lay chuyển được lòng trá»i, dÆ°á»›i có thể cứu vá»›t được nạn dân?".
TỠchiếu ban xuống, đêm hôm ấy có mưa.
Bắt đầu láºp Ä‘Ã n thá» thần Äô đại thà nh hoà ng, Ä‘Ã n thá» thần Gió, Mây, Sấm, MÆ°a và đà n thá» ma quá»· không ai tế tá»± để tứ thá»i cúng lá»….
Sai bá»n Äồng tri Bắc đạo Hà Phủ Ä‘Æ°a ngÆ°á»i Minh [80a] là Lý Văn XÆ°Æ¡ng vá» Quảng Tây.
TrÆ°á»›c kia, thá»i Thái Tổ, ngÆ°á»i Quảng Tây là Văn XÆ°Æ¡ng Ä‘em gia thuá»™c và bá»™ đảng hÆ¡n trăm ngÆ°á»i trốn sang quy phục nÆ°á»›c ta, cho ở huyện Phục Hòa, trấn Thái Nguyên, đến đây Ä‘Æ°a trả vá» nÆ°á»›c.
Bá»n Hà Phủ dâng sá»›:
"Thần nghe: biết lá»—i không khó, sữa lá»—i má»›i khó, nói Ä‘iá»u thiện không khó, là m Ä‘iá»u thiện má»›i khó. Nay trá»i giáng tai há»a hạn hán, trong tá» chiếu của bệ hạ có Ä‘iá»u nói là chằm cạn không có cá, dân phải ná»™p thuế nhiá»u, thần xin giảm ngạch thuế đó để ban ân huệ thá»±c". Vua nghe theo.
Tháng 5, cấp phu quét dá»n cho Văn miếu và nhà há»c của các lá»™, trấn, má»—i nÆ¡i 20 ngÆ°á»i, má»—i Giáo thụ được 2 ngÆ°á»i phu để là m thÆ°á»ng bổng. Äó là theo lá»i của Khoái lá»™ An phủ sứ Nguyá»…n Hữu Phu.
Sao Kim đi qua mặt trăng.
Lê Thụ và Lê Khả dâng sớ nói:
"Ngà y xÆ°a, và o Ä‘á»i thịnh trị, nếu gặp tai biến của trá»i thì vua tá»± xét mình lại, đại thần nháºn tá»™i cùng lòng kinh sợ để mong dẹp yên tai biến của trá»i. KÃnh nghÄ© khoảng năm Thuáºn Thiên thÆ°á»ng được mùa luôn, cho đến các năm Thiệu Bình, Äại Bảo, Ä‘iểm tốt có nhiá»u. Bệ hạ chÆ°a tá»± mình trông coi chÃnh sá»±, cÅ©ng không có lầm lá»—i gì, thế mà lụt lá»™i, hạn hán liên tiếp xảy ra, tai dị luôn luôn xuất hiện. Hẳn là bá»n thần không biết thể lòng thÆ°Æ¡ng yêu muôn dân, chăm sóc vạn váºt của bệ hạ, Ä‘iá»u hòa trái lẽ nhÆ° lá»i chiếu đã nói. Cúi xin Thánh Từ1725 đòi bá»n thần tá»›i ChÃnh sá»± Ä‘Æ°á»ng há»i bá»n thần vá» việc quân, việc nÆ°á»›c, việc gì nên là m, việc gì nên bá», cốt ở thá»±c hà nh, không nên chỉ chuá»™ng hÆ° văn". Hoà ng thái háºu có ý chỉ trả lá»i rằng:
"Sách xÆ°a có [81a] câu: "Việc ngÆ°á»i tốt thì thiên thá»i hòa". Nay Quan gia1726 còn trẻ mà thiên tai xảy ra luôn, trẫm rất lo sợ. Mối hại ngà y nay có thể là do gây bè cánh, tiến cá» không công bằng, có thể vì cáºy thế công thần nÆ¡i tiá»m để1727 cho vợ con chạy chá»t nhá» vả nÆ¡i quyá»n thế, có thể do bá»n gia nô là m hại dân là nh, hay tháºm thụt ở các nhà quyá»n thêé để xin khá»i tá»™i. Là m thế nà o để trừ bá» mối tệ hại đó cho vua tôi ta má»™t lòng má»™t dạ để trừ tai biến của trá»i, trên thì có thể phù trì Quan gia giữ vững cÆ¡ nghiệp của tông miếu, dÆ°á»›i thì có thể giữ yên thiên hạ, thá»a lòng mong đợi của quân dân".
MÆ°a to.
Chém bá»n thân tùy chánh giám Lê Nhân Láºp ở chợ Tây.
Nhân Láºp là con của thiếu úy lê Lan, cùng vá»›i ngÆ°á»i tronh kinh là bá»n Nguyá»…n thá» Vá»±c há»p nhau đánh bạc, trá»™m cÆ°á»›p, sợ bá»n ấy tiết lá»™ ra, sai ngÆ°á»i đến táºn nhà dụ đến mà giết. Việc phát giác, bắt giam ngục rồi Ä‘á»u chém cả. Biếm Lan [81b] 2 tÆ° vì không biết dạy con.
Äại xá. Trong lệnh ân xá có Ä‘iá»u khoản giảm tá»™i cho tù nhân, tha thuế đầm hồ.
Thuyên chuyển các quan văn võ trong ngoà i.
Lấy thẩm hình viện phó sứ Trình Chân là m Bắc giang thượng lá»™ An phủ sứ; Trình Dục là m Lá»… bá»™ thượng thÆ°; Bắc đạo đồng tri bạ tịch hà Phủ là m Äồng tri phủ Thanh Hóa; bá»n Quãn lÄ©nh Lê Kỳ là m Äồng tri của các vệ; tuyên phủ sứ nguyá»…n Liêu là m Gia HÆ°ng quan sát sứ tri quân dân sá»±; An Phủ sứ lá»™ Lý Nhân là Äá»— Thì Việp là m Thẩm hình viện phó sứ; Lá»… bá» lang trung Nguyá»… Cảnh là m ChÃnh sá»± viện đồng tri tham nghị chÃnh sá»±; tiá»n hà nh khiển Lê Thái là m Tả ty thị lang đồng tri Hải Tây đạo quân dân bạ tịch, ban tÆ°á»›c Äại liêu ba. Thái là cháu gá»i Thái phó Lê Liệt bằng cáºu. Liệt bị tù, bãi chức của thái [82a] đến khi Liệt được tha, lại bổ dùng Thái.
Giáng Thẩm hình viện đồng tri Phan Nhân là m An phủ phó sứ lộ Lý Nhân.
ÄÆ°a Ngá»± sá» LÆ°u Thúc Khiêm ra là m Chuyển váºn phó sứ huyện Yên Lãng1728 ; Nguyá»…n CÆ° Äạo là m Quốc tá» giám trá»±c giảng, vì hai ông nà y hặc tá»™i Doãn Cung va Hoằng Nghị.
Lấy Äông đạo đồng tri bạ tịch Nguyá»…n Thúc Huệ là m Môn hạ hữu nạp ngôn, Thái sá» lệnh Bùi Thì Hanh là m Tham nghị chÃnh sá»±.
GÃán quan Äồng Hanh Phát hặc Thúc Huệ rằng:
"Chức vụ quan trá»ng nhất của triá»u đình chỉ có Tể tÆ°á»›ng và Hà nh khiển thôi. Nay Thúc Huệ xuất thân là tiểu lại, chuyên dùng chÃnh lệnh hà khắc.TrÆ°á»›c đã là m Tham tri Bắc đạo 2 ngÆ°á»i chung nhau má»™t chiếc quần. Äến khi vâng mệnh Ä‘i sứ nÆ°á»›c ngoà i thì gá»i là đồ qủy, là m nhục cho nÆ°á»›c đến thế, còn là m gì?"
[82b] Lại hặc Thì Hanh rằng:
"Thì Hanh dùng tà thuáºt lừa dối vua,xui vua để tang ngắn ngà y để bệ hạ thất hiếu vá»›i Tiên đế. Vả lại, việc để tang ba năm, thì Tiên đế đã thá»±c hiện rồi.Thần trÆ°á»›c đã hặc Thì Hanh phải bãi chức Tham tri Tây đạo, thế mà nay lại thăng tá»›i chức ChÃnh sá»± tham nghị! Vả "chÃnh" có nghÄ©a là chÃnh đáng, nếu bản thân mình không chÃnh đáng thì là m việc sao cho chÃnh đáng được? Thần nghe hà o Lục tam trong quẻ Giải nói: Kẽ mang tá»™i mà ngồi xe, ắt sẽ dắt giặc tá»›i" 1729 là chỉ bá»n Thúc Huệ,Thì Hanh đó chăng?"
Thái háºu há»i Tể tÆ°á»›ng:
"Gián quan hặc như thế, nên là m thế nà o?"
Bá»n Lê Khả tâu: "Dùng nguá»i không nhất thiết phải cầu toà n. Bá»n thần đã tìm hết những ngÆ°á»i tại chức và thân thÃch cố cá»±u nhÆ°ng không được má»™t ai. Bá»n thần thấy Thúc Huệ là m việc Ä‘á»u được cả. Còn bá»n má»›i lên thì thần thấy Thúc Huệ là m việc Ä‘á»u được cả. Còn bá»n má»›i lên thì thần chÆ°a biết được ai hay ai dở, không dá»±a và o dâu mà cất nhắc được".
Thái háºu bèn nghe theo.
[83a] Mùa thu, tháng 7, đổi hai quân Há»a đồng thà nh quân Thần lôi, Thần Ä‘iện; các quân Thiện trạo thà nh quân Hải hồng, Hải mã, Hải kinh, Hải thu, quân Bát náo thà nh quân Hải cốt.
Äặt phối sở của các châu xa ở hai trấn Tuyên Quang và Quy Hoá1730 , của ngoại châu ở huyện Thái ÄÆ°á»ng, trấn An Bang1731 để dá»i những ngÆ°á»i phạm tá»™i của hai phủ thuá»™c đạo Hải Tây ra đó. Còn tá»™i nhân của các lá»™ thì vẫn để nÆ¡i cÅ©.
Sứ thần Chiêm Thà nh là bá»n Bô Sa Phá Tham Tốt cùng Ä‘i vá»›i Nguyá»…n Hữu Quang sang ta.
Vua sai TÆ° khấu Lê Khắc Phục, Nạp ngôn Nguyá»…n Má»™ng Tuân vặn há»i sứ Chiêm Thà nh vá» tá»™i giết vua. Sứ Chiêm Thà nh không trả lá»i được, chỉ lại tạ mà thôi.
Sai Thượng thÆ° Trình Dục, Hà n lâm trá»±c há»c sÄ© Trịnh Kiên Ä‘i sứ Chiêm Thà nh, mang thÆ° sang dụ và đòi lại ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta trÆ°á»›c ở Chiêm Thà nh.
Bức thÆ° đại ý là : "Äã có nÆ°á»›c là có vua[83b] tôi. Äó là đạo cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng. NgÆ°á»i Chiêm Thà nh các ngÆ°Æ¡i cá»› sao lại vi phạm luân thÆ°á»ng đến nhÆ° thế? trÆ°á»›c kia, VÆ°Æ¡ng Äá» chết, các ngÆ°Æ¡i đã không chịu láºp con của Äá» ma láºp Bà Cai là m vua, rồi bá»n ngÆ°Æ¡i lại không biết dẫn dắt vua mình Ä‘i theo chÃnh đạo, kÃnh thá» nÆ°á»›c lá»›n, để đến ná»—i bại vong. các ngÆ°Æ¡i đã xin láºp Qúy Lai là m vua, chÆ°a quay xong gót đã lại phế Ä‘i và láºp Qúy Do. Các ngÆ°Æ¡i là bá»n phản phúc bất trung, xem vua nhÆ° con cá», thế là đạo gì váºy?".
Tháng 8, Hoà ng thái háºu viết chỉ dụ bá»n đại thần rằng:
"Từ khi quả nhân coi chÃnh sá»± đến nay, thấy rõ lòng trung quân ái quốc của các đại thần đã hết sức phò tá giúp ráºp. Bên trong sá»a sang trị nÆ°á»›c, bên ngoà i đánh dẹp di địch, để giữ yên thiên hạ. Quả nhân sá»›m khuya suy nghÄ© có cách nà o báo Ä‘á»n công lao ấy. NhÆ°ng vì tà i hèn đức bạc, thẹn mình không được giá»i bằng các Thái háºu há» Mã, há» Äặng và bà Tuyên Nhân1732 ngà y xÆ°a, để là m trá»n đạo Æ°u đãi đại thần. Nay sẽ [84a] sai triá»u sÄ© hợp bà n những việc nên là m hiện nay, để thà nh khuôn phép hay của má»™t Ä‘á»i, cho không còn những tệ xấu nữa.
Các khanh hãy cùng nhau thể theo ý ấy để trá»n đạo là m tôi, bảo toà n tiết tháo sau trÆ°á»›c, đừng để chỉ riêng các ông Cao, Quỳ, Tắc, Tiết, Y, Phó, Chu, Thiệu1733 Ä‘á»i xÆ°a được ca ngợi mà thôi. NhÆ° thế, chẳng tốt đẹp biết bao!".
Biếm TÆ° mã Hóa Châu là Lê Äịnh hai tÆ°.
Bấy giá» Hà Láºt hặc tá»™i Lê Äịnh thả ngÆ°á»i Chiêm Thà nh đầu hà ng và cưỡng bức con gái nhà ngÆ°á»i là m vợ lẽ mình, cho nên bị biếm.
Má»™t hôm, tan chầu, Thái úy Lê Khả thấy có cái lÆ°á»›i săn trÆ°á»›c Vân Táºp Ä‘Æ°á»ng, bèn gỡ Ä‘i và nói:
"Chớ để vua trông thấy lưới nà y, sẽ gợi thói ham săn bắn sau nà y".
Lấy Trung thừa Hà Láºt là m Tây đạo Tham tri bạ tịch; Äà i quan [chủ] bạ Lê Lâm và Quốc tá» giáo thụ Phạm Duy Ninh Ä‘á»u là m Giám sát ngá»± sá»: Lấy Quốc tá» giám trá»±c giảng Doãn Tá» Bình là m an phủ phó [84b]sứ; Ná»™i máºt viện đồng tri Lê Niệm là m phó sứ; Ngá»± tiá»n há»c sinh Äặng Doãn Mỹ và các giám sinh Nguyá»…n CÆ°Æ¡ng Trung, Nguyá»…n Tá»± Äắc, Cao Văn Xỉ là m Chuyển váºn phó sứ các lá»™. Giám sinh được bổ là m huyện quan bắt đầu từ CÆ°Æ¡ng Trung.
Lấy Trung Bắc vệ đồng tri Lê Trạo là m Quỳ Châu kinh lược đại sứ, Lê Kỳ là m Bắc Giang vệ đồng tri.
Lấy Quốc Oai là m Trung lộ an phủ sứ1734 .
Vua Anh Tông nhà Minh căm giáºn giặc phÆ°Æ¡ng Bắc là Dã Tiên (Dã Tiên là tên hiệu của giặc)1735 và o cÆ°á»›p, theo lá»i bà n của VÆ°Æ¡ng Chấn, má»™t bá» tôi của vua, thân hà nh Ä‘i đánh. Ngà y 17 tháng 7, ngá»± giá Ä‘i đến Äại Äồng1736 rồi Ä‘em quân vá». Ngà y 16 tháng 8, ngá»± giá Ä‘i đến Thổ Má»™c1737 (tên đất) bị giặc phÆ°Æ¡ng Bắc bắt được. Ngà y 17, tin Anh Tông Ä‘i tuần phÆ°Æ¡ng Bắc (bị giặc bắt được) báo vá»m kinh sÆ° rất kinh hãi. Ngà y 18, Hoà ng thái háºu sai em Anh Tông là [85a] Thà nh VÆ°Æ¡ng Kỳ Ngục quyá»n nắm việc nÆ°á»›c. Ngà y 20, Hoà ng thái háºu bà n láºp Hoà ng trưởng tá» Kiến Nhu là m hoà ng thái tá», bấy giá» má»›i 2 tuổi, vẫn sai Thà nh VÆ°Æ¡ng phụ chÃnh.
Tháng 9, ngà y mồng 6, Thà nh Vương nhà Minh lên ngôi, tôn Anh Tông là m Thái thượng hoà ng ở xa, đổi niên hiệu năm sau thà nh Cảnh Thái năm thứ 1.
Mùa đông, tháng 10, hạ lệnh các sắc dịch của các lá»™ Ä‘em ná»™p gạo chÃn cấp cho quân dụng, sau lại bãi bá» lệnh nà y, vì đã bà n định đánh Chiêm Thà nh nhÆ°ng rồi lại thôi.
Lấy Quốc Oai Hạ vệ thiếu úy Lê Lan là m Thiếu úy phủ Tân Bình, Thuáºn Hóa, được hÆ¡n 1 năm thì chết.
NgÆ°á»i kinh thà nh đẻ con có hai đầu, cho là quái gỡ, bá» cho chết.
[85b] Tháng 11, sai các lộ, huyện là m sổ sách.
Bổ bá»n giám sinh Lô Thuần, Phạm Công Niêm 30 ngÆ°á»i là m thuá»™c lại các đạo. Giám sinh được bổ là m thuá»™c lại bắt đầu từ đó.
Lê Quán Chi, con trai Äại đô đốc Lê Khuyển Ä‘ang đêm tụ táºp đánh giết ngÆ°á»i ở giữa chợ. Việc bị phát giác, Quán Chi phải hạ ngục, cung xÆ°ng dây dÆ°a tá»›i hÆ¡n 10 ngÆ°á»i là con cái ná»™i quan và các quan chức khác.
Ãn sắp xong, Thái háºu thấy Khuyển là báºc đại thần, chỉ huy cấm binh, là chá»— dá»±a của vua. Nếu giết con Khuyển, sợ Khuyển Ä‘au lòng, liá»n là m trái luáºt pháp, tha cho hắn, chỉ lấy tiá»n bồi thÆ°á»ng trả cho ngÆ°á»i chết thôi. Gián quan Lê Lâm ngáºm miệng không dám nói, để đến ná»—i trẻ con ở chợ nắm tay mà nói: "Tiếc ta không được là m quan Ä‘Ã i thôi!".
NgÆ°á»i Chiêm Thà nh trả lại 70 ngÆ°á»i của ta là bá»n Trình Nguyên ÄÄ©nh. Lấy Nguyên ÄÄ©nh là m ChÃnh sá»± viện đồng tham nghị.
[86a] Bổ sung chÆ°Æ¡ng Ä‘iá»n sản gồm 14 Ä‘iá»u và o bá»™ hình luáºt. TrÆ°á»›c kia, Thái Tổ định thá»±c hiện phép quân Ä‘iá»n, cho nên lược bá» chÆ°Æ¡ng Ä‘iá»n sản. Äến đây lại bổ sung và o.
Lấy An phủ phó sứ lá»™ Nam Sách Thượng là Nguyá»…n Trá»±c là m Hà n lâm viện thị giảng; An Phủ sứ lá»™ Quy Hóa là Nguyá»…n NhÆ° Äổ và An phủ phó sứ lá»™ Quốc Oai Hạ là LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c cùng là m Hà n lâm trá»±c há»c sÄ©; lá»™ giáo thụ Trình Bá Cung, Äà o Phục Lá»… cùng là m Giám sát ngá»± sá»; Hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ© Nguyá»…n Nghiêu TÆ° là m An phủ sứ lá»™ Tân HÆ°ng; Thượng trung thÆ° xá nhân Trịnh Thiết TrÆ°á»ng là m An phủ sứ lá»™ Tân HÆ°ng Hạ; Quốc tá» giám giáo thụ Nguyá»…n Nhữ Báºt là m An phủ phó sứ lá»™ Kiến XÆ°Æ¡ng. Giáo thụ được bổ chức An phủ bắt đầu từ Nhữ Báºt.
Lấy khởi cÆ° xá nhân Nguyá»…n Máºu là m [86b] Chuyển váºn sứ huyện Láºp Thạch; DÆ°Æ¡ng Chấp Trung là m Chuyển váºn sứ huyện Thủy ÄÆ°á»ng; Ngá»± tiá»n há»c sinh Nguyá»…n Äạt là m Chuyển váºn sứ huyện Äại Man.
Lấy Lê Thiếu DÄ©nh là m Giáo thụ lá»™ Tam Äá»›i. TrÆ°á»›c đây, Thiếu DÄ©nh là m thiêm tri Thẩm hình viện, vì can tá»™i tham tang, bị bãi chức vá» là m dân, suốt Ä‘á»i không được bổ dụng. Äến đây lại được là m Giáo thụ.
Lấy Giáo thụ Quốc tá» giám Nguyá»…n Thiên Túng là m TÆ° nghiệp; Giáo thụ Nguyá»…n Siêu là Trợ giáo; LÆ°Æ¡ng Má»™ng Tinh và VÅ© VÄ©nh Trinh là m Trá»±c giảng; TÆ° hình viện đại phu Phù Thế Hà o là m Chuyển váºn phó sứ huyện Cổ PhÃ.
Chuyển váºn phó sứ huyện Văn Bà ng là LÆ°Æ¡ng Tông Ký ăn hối lá»™, việc bị phát giác. Ãn xá» xong sắp Ä‘em chém, thì Ký nhá» ngÆ°á»i xung quanh xin tha chết. Thái úy Lê Khả nói:
"Phép nước không thể tha được", lại nói: "Ăn trộm của một nhà còn không thể tha thứ, huống hồ Ký kại ăn trộm [87a] cả một huyện!".
Lại giao xuống cho xét, vẫn xỠtội chết.
Canh Ngá», [Thái Hòa] năm thứ 8 [1450], (Minh Cung Tông, Cảnh Thái năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 3, thả vợ con Lê Liệt ra khá»i ngục Thiên Lao.
Mùa thu, tháng 7, nhà Minh sai Lý Thá»±c là m chánh sứ Ä‘i cùng sứ giả của giặc Bắc lên phÆ°Æ¡ng Bắc. Ngà y 15, bá»n Thá»±c ra mắt Anh Tông, rá» nÆ°á»›c mắt khóc, là m lá»… lạy xong, thấy chá»— của Anh Tông lá»u bằng da, mà n bằng vải, trải chiếu xuống đất mà ngủ, bèn tâu rằng: "Nay bệ hạ ăn mặc kham khổ quá". Rồi hết lá»i kể tá»™i VÆ°Æ¡ng Chấn, nói là vì bệ hạ tin yêu hắn quá, đến ná»—i phải chịu tai há»a khi tuần thú ra ngoà i. Anh Tông nói: "Trẫm nay có hối cÅ©ng không kịp nữa". Thá»±c là m má»™t bà i thÆ¡ tức sá»± rằng:
Trùng chỉnh y quan bái thượng hoà ng, Ngẫu văn thiên ngữ trá»ng thê lÆ°Æ¡ng. Tinh chiên sung phúc phi thiên lá»™c. Thảo dã vị quân dị đế hÆ°Æ¡ng. Thủy tÃn gian thần di quốc bÃnh, Chung giao Hồ lá»— [87b] bạn thiên thÆ°á»ng. Chỉ kim thiên sứ thông hòa hiếu, Thúy kiá»…u nam tuyá»n tỉnh Kiến ChÆ°Æ¡ng. (Lạy sá»a cân Ä‘ai lạy thượng hoà ng,
Chợt nghe lá»i dạy nặng Ä‘au thÆ°Æ¡ng. Tanh hôi đầy bụng đâu thiên lá»™c1738 , Thảo dã là m vua khác đế hÆ°Æ¡ng1739 . Má»›i biết gian thần xoay thế nÆ°á»›c, Cho loà i Hồ lá»— chống cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng. Sứ trá»i nay tá»›i thông hòa hảo, Xe thúy vá» nam viếng Kiến ChÆ°Æ¡ng)1740 . Bấy giá» tù trưởng giặc Bắc là Dã Tiên sai đầu mục dẫn 500 quân kỵ Ä‘Æ°a Anh Tông vá» Yên Kinh. Các quan đón ở cá»a An Äịnh. Anh Tông từ cá»a Äông An Ä‘i và o. Vua Cảnh Thái ra lạy đón, nhún nhÆ°á»ng má»™t hồi lâu, rồi Ä‘Æ°a Anh Tông đến Nam Cung. Các quan và o yết kiến rồi lui ra.
Mùa đông, tháng 10, sai Tây đạo tham tri Hà Láºt là m chánh sứ; Hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ© Nguyá»…n NhÆ° Äổ và Quốc tá» giám trợ giáo Äồng Hanh Phát là m phó sứ, sang nhà Minh ná»™p cống hà ng năm.
Tân Mùi, [Thái Hòa] năm thứ 9 [1541], (Minh Cảnh Thái năm thứ 2). Mùa hạ, tháng 4, vì có tai dị, xuống chiếu rằng:
"Mấy năm nay, hạn hán, sâu trùng liên tiếp xảy ra; tai dị luôn luôn xuất hiện. Năm nay Ä‘Æ°Æ¡ng mùa xuân, lại có mÆ°a đá. Có phải chÃnh vì sá»± thiếu sót lầm lá»—i chÆ°a sá»a được đến ná»—i thế chăng? Hay là điá»u hòa trái lẽ, là m hại tá»›i [88a] hòa khà chăng? Có thể vì hình ngục oan khuất mà chÆ°a được rá»a oan chăng? Hay là thuế dịch vụ nặng ná», để dân chúng ta oán chăng? NghÄ© rằng tai há»a nà y, hẳn có nguyên do. Nếu không ban ân huệ thá»±c để an ủi lòng ngÆ°á»i, thì lấy gì để báo đáp trá»i cao và chấm dứt tai biến? Trong những Ä‘iá»u khoan tha có tha các loại thuế, những kẻ trốn tránh thì cho ra Ä‘ ầu thú, những án kiện bá» Ä‘á»ng thì cho tâu trình đầy đủ nguyên do".
Mùa thu, tháng 7, ngà y 26, giết Thái úy Lê Khả và con là Lê Quát, Tư khấu Trịnh Khắc Phục và con là Phò mã đô úy Trịnh Bá Nhai.
Mùa đông, tháng 10, nhà Minh sai chánh sứ là Hà nh nhân ty hà nh nhân Biên Vĩnh, phó sứ là tiến sĩ Trịnh Huệ sang báo tin [Cảnh Thái ] lên ngôi.
TrÆ°á»›c đây, Minh Anh Tông Ä‘i đánh phÆ°Æ¡ng Bắc đã bị Dã Tiên bắt được, [88b] em là Thà nh VÆ°Æ¡ng Kỳ Ngục coi việc nÆ°á»›c rồi tá»± láºp là m vua, đổi niên hiệu là Cảnh Thái, cho nên sai bá»n Biên VÄ©nh sang báo.
Ngà y 18, sai Äồng tri Äông đạo Trình Chân, Trung thu hoà ng môn thị lang Nguyá»…n Äình Mỹ, Thẫm hình viện đồng tri Phùng Văn Äạt sang nhà Minh mừng vua Minh lên ngôi.
Nhâm Thân, [Thái Hòa] năm thứ 10 [1452], (Minh Cảnh Thái năm thứ 3). Mùa hạ, tháng 4, bắt giam con trai Thái úy Lê Thụ là Lê Thị, vì Thị là m bùa chú yểm đất cát.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 3, vì có tai dị, xuống chiếu rằng:
"Mấynăm nay tai dị liên tiếp xảy ra, mùa mà ng liá»n năm mất mát. Muôn dân vạn váºt, không sao sống nổi. Trẫm rất lo sợ Ä‘iá»u đó. Thá»±c là tá»± trẫm trên không biết thuáºn lòng trá»i, dÆ°á»›i không biết kÃnh giữ phép cÅ© của tổ tông. Dùng quan không được ngÆ°á»i hiá»n, cai trị có nhiá»u thiếu sót nên má»›i đến ná»—i thế. Nay nghÄ© cách chấm dứt tai biến, [89a] Ä‘em lại thuáºn hòa, không tuân theo phép cÅ© để bá» hết tệ xấu có được không? Những việc nay đáng phải là m là dùng ngÆ°á»i tà i giá»i liêm khiết, thải bá» bá»n tham nhÅ©ng, tiến hà nh thưởng phạt, miá»…n các loại thuế, xét việc oan uổng, chiếu cố những ngÆ°á»i không vợ, góa chồng, cô Ä‘á»™c má»™t mình".
Mùa đông, tháng 10, ngà y 15, nhà Minh sai chánh sứ là Hình bá»™ lang trung Trần Kim, phó sứ là Hà nh nhân ty hà nh nhân Quách Trá»ng Nam sang báo tin láºp Hoà ng thái tá» và ban vóc lụa.
Ngà y 23, sai sứ sang nhà Minh. Chánh sứ Thẩm hình viện Phạm Du, phó sứ Hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ© Nguyá»…n Bá Ký và Lá»… bá»™ viên ngoại lang Chu Xa sang mừng việc láºp Hoà ng thái tá». Chánh sứ Chấn lôi quân chỉ huy Lê ThÆ°Æ¡ng, phó sứ thị ngá»± sá» Lê Chuyên sang tạ Æ¡n ban vóc lụa.
[89b] Quý Dáºu, [Thái Hòa] năm thứ 11 [1453], (Minh Cảnh Thái năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 21, đại xá.
Tổ chức thi há»™i cho sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Cho bá»n VÅ© Bá Triệt Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ.
Mùa đông, tháng 11, vua sai bá»n bồi tbần Nguyá»…n Nguyên Kiá»u, Nguyá»…n Äán, Trần Hoãn Huy sang nhà Minh ná»™p cống hà ng năm.
Ngà y 21, vua bắt đầu Ä‘Ãch thân coi chÃnh sá»±, đổi miếu hiệu, đại xá. Từ tháng giêng năm sau đổi là Diên Ninh năm thứ 1.
Các Ä‘iá»u lệnh ân xá có: tăng chức 1 báºc cho các công thần Lê Lá»…, Lê Bị, Lê Triện. Cấp má»™t trăm mẫu quan Ä‘iá»n cho bá»n Lê Sát, Lê Ngân, Lê Khả, Lê Khiêm, Trịnh Khắc Phục, đồng thá»i cứu giúp cứu giúp những kẻ không vợ, góa chồng, mồ côi, cô Ä‘Æ¡n và biểu dÆ°Æ¡ng những ngÆ°á»i chồng nghÄ©a khÃ, ngÆ°á»i vợ trinh tiết.
Giáp Tuất, Diên Ninh năm thứ 1 [1454], (Minh Cảnh Thái năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, đúc tiá»n Diên Ninh.
Tuyển tráng Ä‘inh bổ sung quân [90a] ngÅ© và thải ngÆ°á»i già .
Là m sổ hộ tịch.
Mùa hạ, tháng 5, rồng và ng hiện dÆ°á»›i máng nÆ°á»›c của má»™t gia đình ở cá»a Tây.
Ở Nghệ An lá tre úa và ng.
Ất Hợi, [Diên Ninh] năm thứ 2 [1455], (Minh Cảnh Thái năm thứ 6). Sai Phan Phu Tiên soạn bá»™ Äại Việt sá» ký, từ thá»i Trần Thái Tông đến khi ngÆ°á»i Minh vá» nÆ°á»›c.
Mùa đông, tháng 10, châu Ngá»c Ma có con chuá»™t to bằng con lợn.
BÃnh Tý, [Diên Ninh] năm thứ 3 [1456], (Minh Cảnh Thái năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 3,ban đại yến cho các quan, Lạng SÆ¡n VÆ°Æ¡ng Nghi Dân dá»± yến.
Tháng 2, ngà y mồng 4, Ngá»± sá» trung thừa Phạm Du hặc tá»™i Kim ngô vệ đồng tổng tri Lê Quát không chịu giữ phép nÆ°á»›c, và o kỳ há»™i quân năm nay đã sai 70 ngÆ°á»i lÃnh [90b] là m thuyá»n riêng cho mình, phà tổn 18 quan tiá»n của quân Ä‘á»™i, xin hình quan xét há»i trị tá»™i để răn Ä‘e kẻ khác.
Lê Quát tâu rằng: "Thần vốn ngÆ°á»i Lam Ấp. TrÆ°á»›c đây, từ Lam Kinh trở vá», thần có dùng chiếc thuyá»n riêng đã mục nát. Năm nay, thần sắp có việc Ä‘i há»™ giá, nên có sai quân lÃnh sữa chữa lại chiếc thuyá»n ấy, cá»n việc phà tổn tiá»n nong trong quân thì thần không biết".
Du lại tâu rằng: "Bá»n thần lạm dá»± chức ngôn quan, không thể né sợ ngÆ°á»i quyá»n thế, cÅ©ng không thể im lặng không nói, là m đúng nhÆ° lá»i dụ của bệ hạ. Nay thần hặc tá»™i Lê Quát sai quân là m thuyá»n riêng cho mình, thì bá»n thần đã sai ngÆ°á»i trong Ä‘Ã i Ä‘i xét thá»±c sá»±, lại bắt tên há»a đầu ở quân ấy đến lấy cung, chúng có Ä‘á»u nói là bá»n thần Ä‘em việc tÆ° ra Ä‘Ã n hặc, có phải bá»n thần vì chuyện ân oán mà nói đâu?".
Ngà y mồng 5, ban cho bá»n đầu mục MÆ°á»ng Bồn áo và lụa theo thứ báºc khác nhau. Vì đầu mục MÆ°á»ng Bồn [91a] là Lang Tra hồi tháng giêng Ä‘em cống lá»… váºt.
Ra lệnh chỉ cho phụ đạo Lệnh Châu1741 Cầm Công là m Trấn viễn thượng tướng quân. Sai Viên ngoại lang Trình Dao đem chiếu chỉ đến dụ và ban thưởng cho chiếc áo đoạn mà u hồng dệt hoa kim tuyến, mũ cao sơn, đai thếp bạc, yên ngựa, ghế dựa, án thư.
Ra lệnh chỉ cho bá»n Nháºp ná»™i tÆ° đồ bình chÆ°Æ¡ng sá»± Lê Hiêu, Nháºp ná»™i đô đốc bình chÆ°Æ¡ng sá»± Lê Lá»±u trông coi các việc giữ vững thà nh trì, ngà y đêm nghiêm ngặt, tuần phòng trong ngoà i theo đúng phép.
Ngà y Äinh Mùi mồng 8, vua ngá»± vá» Lam Kinh, ngà y Quý Sá»u tá»›i Lam Kinh. Äêm ấy mÆ°a đá.
Ngà y 15, vua Ä‘Ãch thân dẫn trăm quan bái yết SÆ¡ lăng và ra lệnh chỉ cho quan coi lăng ở Lam SÆ¡n rằng:
"Má»i việc ở Ä‘á»n thá» cần phải thà nh kÃnh, tinh khiết nhÆ° ngả cây, chặt che, kiếm củi...
tế tẩm miếu dùng 4 trâu, đánh trống đồng, [91b] quân lÃnh reo hò hưởng ứng. Vá» nhạc, võ thì múaÄ‘iệu "Bình Ngô phá tráºn", văn thì múa Ä‘iệu "ChÆ° hầu lai triá»u"1742 .
Äại tÆ° đồ Lê Bà đến tế miếu Chiêu Hiếu VÆ°Æ¡ng và Trung DÅ©ng VÆ°Æ¡ng1743 , dùng 3 trâu.
thượng thÆ° lệnh Lê Khang đến tế miếu Hoằng Há»±u Äại VÆ°Æ¡ng1744 , dùng 3 trâu.
Ná»™i máºt viện phó sứ Äá»— Thì Việp chết.
Ngà y 21, ban yến cho các quan há»™ giá, các quan nháºn chức ở ngoà i và các quan trà sÄ© ở hà nh Ä‘iện Lam Kinh, thưởng tiá»n theo thứ báºc khác nhau.
Ngà y hôm sau, ra lệnh chỉ cho các đại thần bà n định đặt tên hiệu cho các miếu Ä‘iện ở sÆ¡n lăng Lam SÆ¡n. Chánh Ä‘iện gá»i là điện Quang Äức, Ä‘iện Sùng Hiếu, háºu Ä‘iện gá»i là Diá»…n Khánh. Lại sai quân phủ Thanh Hóa là m tẩm cung thá» Thái hoà ng thái phi ở phÃa tây Ä‘iện lăng Lam SÆ¡n.
Ngà y 30, vua từ Tây Kinh1745 vỠđến kinh sÆ°. Ngà y hôm ấy, có khà xanh, và ng, dá», trắng nhÆ° là cầu vồng ôm lấy mặt trá»i.
[92a] Tháng 3, ngà y mồng 2, sai bá»n Nháºp ná»™i đô đốc bình chÆ°Æ¡ng sá»± Lê Ê Ä‘i công cán lên địa giá»› trấn Thái Nguyên. Cùng Ä‘i có Nháºp ná»™i đại hà nh khiển tri tam quán sá»± nháºp thị kinh diên Äà o Công Soạn, Tây đạo hà nh khiển Nguyá»…n Hữu Quang, Bắc đạo hà nh khiển Lê Cảnh Huy, Thẩm hình viện sứ Trình Chân, Ná»™i máºt viện đồng tri Lê Hoà i Chi. Khi lên đến địa giá»›i Thái Nguyên, quan tam ty [nhà Minh] không tá»›i, lại trở vá».
Bấy giá», Thái Nguyên giáp giá»›i vá»›i châu1746 phủ Thái Bình, tỉnh Quảng Tây, Äầu mục trấn đó là Nông KÃnh và Äà m Khoan bắt giết ngÆ°á»i, cÆ°á»›p trâu bò, gia súc lẫn của nhau rồi vượt sang chiếm đất ta, cho nên có lệnh nà y.
Mùa hạ, tháng 5, các quan trấn, lá»™, phủ, huyện chầu mừng xong từ biệt trở vá», vua cho gá»i và o bảo há»:
"Các ngÆ°Æ¡i là quan tại nhiệm, khi trở vá», phải bảo dân gắng sức là m ruá»™ng, xỠán phải [92b] cho công bằng, nếu có trá»™m cÆ°á»›p, phải hết lòng lùng bắt, không được thá» Æ¡ lÆ°á»i biếng".
Ngà y mồng 8, bá»n Tuyên úy MÆ°á»ng Má»™c và Xa La, Kinh lược sứ châu Thuáºn Má»—i là Äạo Xa, Tri châu Việt Châu là Äạo La, Quan sát sứ châu Ngá»c Ma là Cầm Kha sang dâng sản váºt địa phÆ°Æ¡ng, Ä‘á»u được ban tiá»n theo thứ báºc khác nhau.
Ngà y 15, ra lệnh chỉ cho các đại thần và các quan văn võ trong ngoà i:
"Là ngÆ°á»i bá» tôi, phải là m hết chức trách của mình: Äại thần thì giúp đỡ vua Ä‘iá»u hòa âm dÆ°Æ¡ng, tiến cá» hiá»n tà i, gạt bá» kẻ xấu, để lo trị nÆ°á»›c cho yên. Quan coi quân các vệ thì phải yêu thÆ°Æ¡ng quân lÃnh, luyện táºp võ nghệ, không được sai lÃnh là m việc riêng cho mình, không được bòn vét nhiá»…u hại, bá»›t xén quân nhu để là m Æ¡n riêng. Các quan hà nh khiển năm đạo thì phải hiểu rõ việc lợi việc hại, phân biệt kẻ dở ngÆ°á»i hay. Những việc trị dân, hà nh chÃnh, sổ sách, kiện tụng phải xá» trà cho thÃch đáng, không được theo [93a] ý riêng, bá» lẽ công mà hại tá»›i đạo trị nÆ°á»›c. Quan phong hiến thì phải uốn nắn lá»—i lầm, gạn đục khÆ¡i trong, không được lấy lòng riêng mà bà n việc, hay nhút nhát lặng thinh. Ná»™i máºt viện thì phải tuân theo Ä‘iển chÆ°Æ¡ng pháp chế, tâu bà y tÆ°á»ng táºn rõ rà ng, không được á»· phép là m báºy, đòi há»i ná» kia. Quan xỠán thì phải Ä‘iá»u tra minh bạch, xét rõ oan khiên cần được thấu tình, không được nháºn báºy lá»i gởi gắm và của hối lá»™, để việc cháºm trá»…, oan lạm. Các quan phủ, lá»™, châu, huyện phải tuyên bố đức ý của triá»u đình, chăm sóc dân chúng trong hạt, xét kiện tụng, thu thuế khóa, sai dịch vụ phải giữ liêm khiết, công bằng, không được Ä‘em tiá»n của biếu xén, nịnh hót quan trên để hòng được thăng quan tiến chức. Quan các cục, các kho Ä‘iện tiá»n, Ä‘iện háºu thì phải kiểm tra nghiêm ngặt rồi thu nháºn, không được bá» việc công lao chạy riêng, bá»›t xén đục khoét. Há»c quan thì phải kÃnh giữ há»c quy, dạy dá»— há»c trò cho được thà nh tà i, không được nhởn nhÆ¡ năm nà y tháng khác [93b] bá» bê há»c hà nh, còn các quan ở các ty, cục, thá»±, cÅ©ng phải siêng năng vá»›i công việc của mình, không được lÆ°á»i biếng cầu may. Tất cả trăm quan các ngÆ°Æ¡i, Ä‘á»u phải tuân thủ và thi hà nh theo lệnh chỉ nà y".
Ngà y 21, ra lệnh chỉ cho các quan Ä‘iện tiá»n và tổng tri các phủ trấn nam đạo rằng:
Kỳ há»™i quân lần nà y, các tÆ°á»›ng cắt cá» quân lÃnh và o sÆ¡n trà ng đẵn gá»—, phải chú ý đốc thúc chúng đẵn lấy gá»— theo đúng quy cách. Còn thì ở lại địa pháºn của mình để Ä‘iểm danh, chỉnh đốn vÅ© khÃ, luyện táºp võ nghệ, không được để quân lÃnh rong chÆ¡i ngoà i Ä‘Æ°á»ng, không được bắt chúng đóng góp, hay sai chúng là m việc riêng.
Ngà y 22, Nháºp ná»™i thiếu úy tham tri chÃnh sá» Lê Lăng dâng lá»… váºt xin cÆ°á»›i Äà Quốc công chúa. Con trai của Lê Lăng là Lê Bá»™c là m Phò mã đô úy, lại ban cho y phục tÆ°á»›c hầu và ngá»±a trong tà u nhà vua.
NÆ°á»›c đầm ở Lam Kinh sắc Ä‘á».
Ngà y 23, cấp [94a] tiá»n lÆ°Æ¡ng bổng hằng năm cho các thân vÆ°Æ¡ng, công chúa, đại thần và các quan văn võ theo thứ báºc khác nhau. Tây đạo đô đốc Lê Lá»±u tâu rằng:
"Thần đã thấy dân chúng khốn khổ quẫn bách, dẫu má»™t đồng nhá» nhoi cÅ©ng coi bằng 10 đồng. Do váºy, thần xin không nháºn tiá»n lÆ°Æ¡ng hà ng năm. Bệ hạ không coi thần là có tá»™i, ban riêng cho thần 50 há»™, lại thêm tiá»n lÆ°Æ¡ng bổng 1 năm, thì thu nháºp tất lại tăng rất nhiá»u. Nà y Ä‘Æ°Æ¡ng lúc cấp tiá»n lÆ°Æ¡ng hà ng năm cho các quan, thần xin được từ chối không nháºn.
Ngà y 28, có thánh chỉ cho xã chÃnh xã Äà o Xác, huyện Chà Linh, thuá»™c lá»™ Nam Sách Thượng rằng:
"Vợ góa của Nguyá»…n Văn Äiá»u là tiết phụ, cho cấp bảng và ng treo ở cổng là ng để biểu dÆ°Æ¡ng và miá»…n phu dịch cho 11 ngÆ°á»i con và cháu để phụng dưỡng".
Ngá»± sá» trung thừa Phạm Du, Phó trung thừa Trình Văn Huy, Giám sát Trình Trạc, Bùi Há»±u hặc tá»™i viên quản lÄ©nh vệ Xa ky quân NghÄ©a VÅ© là Nguyá»…n Nguyên Thông [94b] trong kỳ há»™i quân năm nay đã sai lÃnh là m việc riêng cho mình, còn thì cho vá» nhà rồi đòi tiá»n bá» túi mình, xin trị tá»™i theo pháp luáºt để răn Ä‘e kẻ khác.
Tháng 6, tha Lê Thụ ra khá»i ngục.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 25 sai các bồi thần Lê Văn Lão, Nguyá»…n Äình Mỹ, Nguyá»…n CÆ° Äạo, Äặng Huệ Äạt (có sách chép là Liên), sang nhà Minh ná»™p hằng năm và tạ Æ¡n ban áo mÅ©.
Tháng 11, có con hổ và o chùa Diên Há»±u trong thà nh, sai quân ngá»± tiá»n cầm dao bắt giết Ä‘i.
Äinh Sá»u, [Diên Ninh] năm thứ 4 [1457], (Mimh Thiên Thuáºn năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, vua Cảnh Thái nhà Minh ốm, bá»n bầy tôi VÅ© Thanh hầu Thạch Hanh, cùng vá»›i Chưởng binh đô
đốc TrÆ°Æ¡ng Nghê (Nghê là con TrÆ°Æ¡ng Phụ), Tả đô ngá»± sá» DÆ°Æ¡ng [95a] Thiên, Phó đô ngá»± sá» Từ Hữu Trinh đón Thượng hoà ng (tức là Anh Tông) trở lại lên ngôi, đổi niên hiệu là Thiên Thuáºn.
Tháng 2, ngà y mồng 1, nhà Minh phế vua Cảnh Thái là Thà nh VÆ°Æ¡ng nhÆ° cÅ©, cho vỠở Tây cung. Tháng ấy, ngà y 19, Thà nh VÆ°Æ¡ng mất. Ban lụa hồng cho các phi tần nhÆ° ÄÆ°á»ng Thị, bắt phải tá»± tỠđể chôn theo Thà nh VÆ°Æ¡ng.
Mùa thu, từ tháng 8 đến tháng 9, gió to.
Tháng 9, ngà y 26, nhà Minh sai chánh sứ là Thượng bảo tá»± khanh kiêm Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Hoà ng Gián, phó sứ là Thái bá»™c tá»± thừa Trâu Doãn Long sang báo tin Anh Tông trở lại ngôi, tin láºp Hoà ng thái tá» và ban cho vóc lụa.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 14, vua sai chánh sứ là Nam đạo hà nh khiển tả nạp ngôn tri [95b] quân dân bạ tịch Lê Hy Cát, các phó sứ là bá»n Hà n lâm viện thị giảng Trịnh Thiết TrÆ°á»ng, Trung thÆ° khởi cÆ° xá nhân Nguyá»…n Thiên TÃch, Giám sát ngá»± sá» Trần Xác sang nhà Minh mừng việc lên ngôi và láºp Hoà ng thái tá», cùng tạ Æ¡n ban vóc lụa.
(Lê Hy Cát ngÆ°á»i Lam SÆ¡n, huyện LÆ°Æ¡ng Giang).
Máºu Dần, [Diên Ninh] năm thứ 5 [1458], (Minh Thiên Thuáºn năm thứ 2).Thi há»™i cho các sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Cho bá»n Nguyá»…n Văn Ná»… Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân.
Kỹ Mão, [Diên Ninh] năm thứ 6 [1459], (Minh Thiên Thuáºn năm thứ 3). Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 3, Lạng SÆ¡n VÆ°Æ¡ng Nghi Dân Ä‘ang đêm bắc thang, chia là m ba Ä‘Æ°á»ng, trèo thà nh cá»a Äông, lẻn và o cung cấm. Vua và Tuyên Từ hoà ng thái háºu Ä‘á»u bị hại.
TrÆ°á»›c kia, DÆ°Æ¡ng Thị Bà là mẹ Nghi Dân có tá»™i vá»›i Thái Tông, nên Nghi Dân không được láºp, má»›i ngầm chức mÆ°u gian, nhòm ngó ngôi báu, cùng bá»nđồ đảng Phạm Äồn, [96a] Phan Ban, Trân Lăng xÆ°á»›ng xuất bá»n vô lại gồm hÆ¡n trăm đứa, lợi dụng đêm tối, bắc thang trèo thà nh, lẻn và o cung cấm. Thế là vua bị hại. Hôm sau, Hoà ng thái háºu cÅ©ng bị hại. Ná»™i nhân thị thái háºu phó chưởng Äà o Biểu chết.
Bấy giá», Lê Äắc Ninh là Äô chỉ huy giữ cấm binh Ä‘Æ°Æ¡ng phiên trá»±c, đã không chịu dẫn quân ra trÆ°á»›c ngăn giữ, lại Ä‘em giúp kẻ phản nghịch. Cho nên Nghi Dân má»›i tiếm Ä‘oạt được ngôi báu, mà các quan văn võ phải nuốt háºn ngáºm Ä‘au, trăm há» bốn phÆ°Æ¡ng nhÆ° mất cha mất mẹ.
Äến năm Quang Thuáºn thứ 1, mùa đông, tháng 10, ngà y 21, là m lá»… chiêu hồn và táng vua và o Mục Lăng ở Lam SÆ¡n, miếu hiệu là Nhân Tông, dâng tôn hiệu là Khâm Văn Nhân Hiếu Tuyên Minh Thông Duệ Tuyên Hoà ng Äế.
Phan Phu Tiên bà n: Nhân Tông lên nối ngôi và o tuổi ấu thÆ¡, bên trong có mẫu háºu buông rèm [96b] trông coi chÃnh sá»±, bên ngoà i các đại thần đồng lòng phò tá trị nÆ°á»›c, cho nên trong khoảng 17 năm, thiên hạ thái bình, an cÆ° lạc nghiệp, xứng đáng là vua nhân từ. Äến lúc cuối Ä‘á»i bị lÅ© vô lại Äồn, Ban xÆ°á»›ng xuất, khiến Lệ Äức hầu Nghi Dân Ä‘ang đêm bắc thang trèo thà nh, lẻn và o cung cấm, vua và Tuyên Từ hoà ng thái háºu Ä‘á»u bị hại. ThÆ°Æ¡ng thay!.
Lại xét bà i Trung hÆ°ng ký năm Quang Thuáºn viết: Nhân Tông má»›i lên hai tuổi đã sá»›m nối ngôi vua, Thái háºu Nguyá»…n Thị là gà mái gáy sá»›m, Äô đốc Lê Khuyển nhÆ° thá» khôn giữ mệnh. Vua Ä‘Ã n bà mắt quáng buông rèm ngồi chốn thâm khuê, bá»n há» ngoại lòng tham, khoác lác hoà nh hà nh khắp cõi, kẻ thân yêu nắm quyá»n vị, nạn hối lá»™ được công khai. Việc văn giáo lặng lẽ nhÆ° băng hà n ngÆ°á»i hiá»n từ phải bó cánh. Báºc túc nho nhÆ° Lý Tá» Tấn, Trình Thuấn Du thì đẩy và o chổ nhà n, phÆ°á»ng dốt đặc ồn [97a] à o nhÆ° ong Ä‘Ã n nổi dáºy, nhÆ° chó chuá»™t nhe răng. Tể thần nhÆ° Lê Sủng, Lê Sát thì ngu si không phân biệt sáu loại súc váºt, Chưởng binh Lê Äiên, Lê Luyện, thì mù tịt, chẳng sao hiểu được bốn mùa má»™t năm. Báºc lÆ°Æ¡ng thần nhÆ° Trịnh Khả, Khắc Phục thì kèn cá»±a mà giết Ä‘i, ngÆ°á»i tà i sÄ© nhÆ° Nguyá»…n Má»™ng Tuân thì đẩy và o vòng tai há»a. Oan uổng không chỉ kêu xin, má»i việc thảy Ä‘á»u đổ nát. Văn giai nhÆ° Công Soạn tuổi gần tám mÆ°Æ¡i, tể thần nhÆ° Lê Ê không biết má»™t chữ. Bá»n trẻ không biết nghÄ©, là m báºy ngông cuồng, ngÆ°á»i giÃ
chẳng chết Ä‘i, trở thà nh mối há»a. Bán quan mua kiện, Æ°a già u ghét nghèo. Hiá»n tà i là rÆ°á»ng cá»™t của triá»u đình mà sạch không nhÆ° quét đất. Văn chÆ°Æ¡ng là khà váºn của nhà nÆ°á»›c mà im ắng tá»±a cá» khô. Bá»n xiểm nịnh được tin dùng, kẻ Ä‘ao bút được tiến cá». Hà nh khiển Nguyá»…n Hữu Quang, Ná»™i máºt Lê Hoà n Chi, hoạn quan chừng năm sáu bá»n mà không má»™t ngÆ°á»i đóng cá»a cho nghiêm; cấm vệ Lê Äắc Ninh, chỉ huy Lê Hoằng [98b] Dục, vệ sÄ© đến tám chÃn lÅ© mà không má»™t ai mang má»™c che đỡ. Lòng ngÆ°á»i sôi Ä‘á»™ng, Ä‘Æ°á»ng sás xôn xao. Há» ngoại nhÆ° Văn Lão, XÆ°Æ¡ng Lê, lòng nhÆ° quá»· quái, vị không nhÆ° Trần Lá»±u, Äá»— TÆ° ai chẳng cÆ°á»i chê? Cá»a ngõ thì sÆ¡ sà i, tay không cÅ©ng phá nổi. Thế là nó dẫn quân cú vá» cáo cầy, ngầm nuôi mÆ°u kế cÆ°á»›p ngôi phản nghịch. Bá»n tặc thần Phạm Äồn, Phan Ban, Trần Lăng, Ngô Trang và phÆ°Æ¡ng chó lợn hÆ¡n 300 đứa, ná»a đêm dám cả gan bắc thang trèo tÆ°á»ng lẻn và o nhÆ° là và o chá»— không ngÆ°á»i. Vua và Hoà ng thái háºu Ä‘á»u bị hại, thÆ°Æ¡ng thay!.
Ngà y mồng 7, Lạng SÆ¡n VÆ°Æ¡ng Nghi Dân tá»± láºp, lên ngôi Hoà ng đế, đại xá, đổi niên hiệu là Thiên HÆ°Æ¡ng. (Từ mồng 3 [tháng 10] trở vá» trÆ°á»›c là Diên Ninh năm thứ 6, từ mồng 7 trở vá» sau là Thiên HÆ°ng năm thứ 1 của Nghi Dân). Ban ân rá»™ng rãi cho các quan văn võ trong ngoà i má»—i ngÆ°á»i 1 tÆ°.
Bà i văn đại xá ngụy viết rằng: "Trẫm là con trưởng của Thái Tông Văn Hoà ng Äế, [98a] trÆ°á»›c đây đã được giữ ngôi chÃnh ở Äông cung1747 . Chẳng may Tiên đế Ä‘i tuần miá»n đông, bá»—ng băng ở bên ngoà i. Nguyá»…n Thái háºu muốn giữ vững quyá»n vị, ngầm sai ná»™i quan Tạ Thanh dá»±ng Bang CÆ¡ là m vua, bắt trẩm là m phiên vÆ°Æ¡ng. Sau Tạ Thanh tiết lá»™ việc ấy, lây đến cả Thái úy Trịnh Khả và TÆ° không Trịnh Khắc Phục, Thái háºu bắt giết cả Ä‘i để diệt hết ngÆ°á»i nói ra. Cho nên từ đó đến giá», hạn hán sâu bệnh liên tiếp xảy ra, tai dị luôn luôn xuất hiện, đói kém trà n lan, trăm há» cùng khốn. Diên Ninh1748 tá»± biết mình không phải là con của tiên đế, hÆ¡n nữa lòng ngÆ°á»i ly tán, nên ngà y mồng 3, tháng 10 năm nay, đã ra lệnh cho trẫm lên thay ngôi báu. Trẫm nhá» ngÆ°á»i trông xuống, tổ tông phù há»™, cùng các vÆ°Æ¡ng, đại thần, các quan văn võ trong ngoà i đồng lòng suy tôn, xin trẫm nên nối đại thống, hai ba lần khuyên má»i, trẫm bất đắc dÄ© đã lên ngôi và o ngà y mồng 7, tháng 10 năm nay, [98b] đổi niên hiệu là thiên HÆ°ng".
Tháng ấy, Nghi Dân sai bá»n Lê Cảnh Huy, Nguyá»…n NhÆ° Äá»—, Hoà ng Thanh, Nguyá»…n Nghiêu TÆ° sang nhà Minh ná»™p cống hằng năm và xin bá» việc mò ngá»c trai.
Ngà y 20, lại sai bá»n Trần Phong, LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c, Trần Bá Linh sang nhà Minh cầu phong.
Xét bà i văn bia Mục lăng của Nguyễn Bá Kỳ viết:
"Vua 1749 thần sắc anh tuấn, dáng Ä‘iệu Ä‘Æ°á»ng hoà ng. Má»—i khi tan chầu, tá»± đến Kinh diên nghe giảng, mặt trá»i lặn má»›i thôi.
Khi đã tá»± mình trông coi chÃnh sá»± thì lá»… tế thần linh, truy thá» tông miếu. Äối vá»›i Thái háºu dốc lòng hiếu thảo, đối vá»›i anh em trá»n nghÄ©a yêu thÆ°Æ¡ng. Hoà thuáºn vá»›i há» hà ng, kÃnh lá»… vá»›i đại thần, tôn sùng đạo Nho, xét những lá»i thiển cáºn, nháºn những lá»i can trung, chăm nom chÃnh sá»±, tháºn trá»ng thưởng phạt, coi trá»ng nghá» nông, chú ý ná»n gốc, [99a] hết lòng thÆ°Æ¡ng dân, không thÃchxây dá»±ng, không mê săn bắn, không gần thanh sắc, không ham tiá»n của, háºu vá»›i ngÆ°á»i bạc vá»›i mình, trong ấm ngoà i êm.
Vua răn cấm tÆ°á»›ng ngoà i biên không được gây hấn khÃch. Äến khi Chiêm Thà nh hai lần và o cÆ°á»›p châu Hóa thì sai tÆ°á»›ng Ä‘em quân Ä‘i đánh, bắt được chúa nó là Bà Cai.
NÆ°á»›c lá»›n sợ uy, nÆ°á»›c nhá» mến đức.Má»i Ä‘iá»u chÃnh sá»± Ä‘á»u theo Ä‘iển chÆ°Æ¡ng phép tắc cÅ© đã có sẳn, sai đình thần nghị bà n cho thÃch đáng rồi sau má»›i thi hà nh. Cho nên chÃnh trị hay, giáo hóa tốt ban khắp ra bốn biển, sinh linh mến đức, Ä‘á»i được thái bình. Ngà y băng thình lình, trăm há» nhÆ° mất cha mất mẹ.
Ôi tÆ° chất của vua nhÆ° váºy mà gặp phải tai biến nhÆ° váºy, thì chẳng phải là trá»i đất rá»™ng lá»›n dÆ°á»ng ấy mà loà i ngÆ°á»i vẫn còn có chổ đáng tiếc đó sau?".
Chú ThÃch:
1596 Bình Nguyên: tên châu Ä‘á»i Lý -Trần vá» sau, thá»i Lê, đổi thà nh châu Vị Xuyên, là đất các huyện Vị Xuyên, Hoà ng Su Phì, Bắc Quang, tỉnh Hà Tuyên ngà y nay.
1597 Danh sơn: núi non danh tiếng.
1598 Äại xuyên: sông lá»›n.
1599 Tức TÆ° Tá», con trưởng của Lê Lợi, đã bị truất là m Quáºn VÆ°Æ¡ng.
1600 Tiên đế: chỉ Lê Lợi.
1601 Ngôn quan: hay gián quan, là các quan giữ chức trách can gián khuyên ngăn vua.
1602 MÆ°á»ng Việt: tức là Việt Châu, nay là huyện Yên Châu, tỉnh SÆ¡n La.
1603 MÆ°á»ng Lá»±: tức là động Bình LÆ° nay thuá»™c tỉnh Là o Cai.
1604 Chùa Pháp Vân: theo CMCB3 chùa nà y ở thôn Văn Giáp, huyện Thượng Phúc, nay là huyện ThÆ°á»ng TÃn, tỉnh Hà Tây.
1605 Cá»a Việt:: nay là Cá»a Việt, tỉnh Quảng Trị.
1606 Nguyên văn "khiển chi", chúng tôi ngỠchữ "khiển" vốn là chữ "hoà n" khắc lầm.
1607 Tức là ngÆ°á»i đầu mục trông giữ voi.
1608 Tức là Bồn Man.
1609 Hoà nh huynh: anh vua. Quốc cữu: cáºu vua.
1610 Tức há»™i Vu Lan Bồn của nhà Pháºt tổ chức và o ngà y 15 tháng 7 âm lịch hằng năm. Theo Pháºt thoại, mẹ của Mục Liên và o địa ngục, há»… ăn gì Ä‘á»u hóa thà nh lá»a. Pháºt liá»n dùng chiếc bồn lá»›n, Ä‘á»±ng hà ng trăm thức ăn để cúng dÆ°á»ng các Pháºt, giải thoát cho mẹ Mục Liên, Sau nà y, lá»… Vu Lan Bồn là để cúng thà bá»n quá»· đói, giải thoát má»i khổ ải cho chúng sinh.
1611Cá»— Thái lao: lá»… lá»›n, dùng đủ tam sinh (ba con váºt tế) là : trâu, dê, lợn.
1612B à n nhà : tức là " vua" phiêm âm tiếng Là o "pha nhân".
1613 Ãp nha: ngÆ°á»i đứng đầu má»™t nha.
1614 Nguyên văn là Hữu Äằng, nhầm chữ Cổ thà nh chữ Hữu. Cổ Äằng là tên huyện, sau đổi là Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa.
1615 Xem sự việc năm Thiệu Bình thứ 2, tháng 3, ngà y mồng 6.
1616 MÆ°á»ng Má»™c: nay là thuá»™c huyện Má»™c Châu, tỉnh SÆ¡n La.
1617 Vùng đất thượng lưu sông Mã, giáp đất Ai Lao.
1618 Sú bộ của ta do Lê Vi dẫn đầu sang nhà Minh báo tin Lê Lợi mất.
1619 Nguyên văn là chữ bệ", "bệ vệ" thì không có nghĩa, chắc là bản khắc lầm.
1620 Thà nh VÆ°Æ¡ng: là vua nhà Chu, Thái Giáp: là vua nhà ThÆ°Æ¡ng, được coi là những vua giá»i thá»i cổ của Trung Quốc.
1621 Nguyên văn "tháºp tiệm". Nguỵ TrÆ°ng là hiá»n thần của ÄÆ°á»ng Thái Tông, dâng sá»› xin vua Ä‘á» phòng 10 Ä‘iá»u lầm lá»—i có thể thấm dần mà mắc phải.
1622 Tên hai vị thánh mà các thầy phù thủy hay niệm chú.
1623 Tá»± Ä‘iển: danh sách các vị thần được triá»u đình chÃnh thức phong tặng, được hưởng cúng tế.
1624 Bồi thần: vốn là chức quan đại phu của chÆ° hầu xÆ°ng vá»›i thiên tá». Ở đây Tông Trụ là quan đại phu triá»u Lê, Ä‘i cống nhà Minh, xÆ°ng vá»›i thiên tá» nhà Minh.
1625 Hồng lô tự của nhà Minh.
1626 Long Châu là tên huyện thuộc phủ Thái Bình, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
1627 "Thuáºn thiên thá»a váºn" là "Theo trá»i nối váºn". "Äại thiên hà nh hóa" : là "Thay trá»i tiến hà nh giao hóa".
1628 Bá»™c thân công nha: kẻ tôi tá»› nà y kÃnh bẩm công nha.
1629 Vùng đất thượng lưu sông Mã, thuộc tỉnh Thanh Hóa và huyện Lan Hòa.
1630 ThÆ° Kinh: Thiên Ãch Tắc.
1631 La La TÆ° Äiện: là má»™t vÆ°Æ¡ng quốc của ngÆ°á»i Lô Lô hồi đó. Äịa bà n nÆ°á»›c nà y là vùng đất tỉnh Quý Châu, Trung Quốc.
1632 MÆ°á»ng Qua: theo lá»i chú Bản dịch cÅ© là nÆ°á»›c Lão Qua.
1633 MÆ°á»ng Tà m: tức Tà m Châu, vùng thượng lÆ°u sông Mã nÆ°á»›c Ai Qua.
1634 Nghĩa như "phê duyệt ngà y nay.
1635 Sinh trị: nghÄ©a là sinh đã biết má»i việc, không cần phải dạy bảo, từ nà y chỉ dùng cho các báºc thánh nhân.
1636 Äiểm nhỡn: vẽ mắt tượng.
1637 XỠgiáo: xỠthắt cổ cho chết.
1638 Bến sông Hồng, ở phÃa đông thà nh Thăng Long.
1639 MÆ°á»ng Bồn: tức là Bồn Man.
1640 Dịch theo nguyên văn. Bản dịch cÅ© chép là "Ruá»™ng các xứ Chiêm Äá»™ng và Cổ Luỹ".
1641 Tức là Minh Anh Tông.
1642 Cát phục: áo mặc lúc có việc vui, trái với tang phục.
1643 Sông Äông Ngà n: khúc sông Äuống chảy qua huyện Từ SÆ¡n cÅ© nay thuá»™c huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc.
1644 Má»—i Châu: tức MÆ°á»ng Muá»—i, sau đổi là Thuáºn Châu. Thuáºn Châu Ä‘á»i Lê gồm các huyện Thuáºn Châu, MÆ°á»ng La, Mai SÆ¡n tỉnh SÆ¡n La và huyện Tuần Giáo, tỉnh Lai Châu ngà y nay.
1645 Äao bút: chỉ bá»n thÆ° lại chuyên nắm giấy tá» sồ sách.
1646 Tức Lê Äinh, ông tá»— bốn Ä‘á»i của Thái Tông.
1647 Tức bà Nguyá»…n Thị Quách, vợ của Lê Äinh.
1648 Tức Lê Khoáng, cha Lê Lợi, ông nội của Thái Tông.
1649 Tức bà Trịnh Thị Thương, vợ của Lê Khoáng.
1650 Tức Lê Lợi.
1651 Tức bà Phạm Thị Trần, mẹ Thái Tông.
1652 Cung Từ Hoà ng Thái Háºu là bà Phạm Thị Trần, sinh ra Lê Thái Tông.
1653 Huyện Thủy ÄÆ°á»ng: nay là huyện Thủy Nguyên; Hải Phòng.
1654 Huyện Äể Giang: nay là huyện SÆ¡n DÆ°Æ¡ng, tỉnh Hà Tuyên.
1655 Tứf Hồ Quý Ly, Hồ Quý Ly có nhiá»u thÆ¡ văn bằng chữ Nôm, nhÆ°ng hiện nay chÆ°a tìm lại được.
1656 Thánh tiết: ngà y sinh của vua.
1657 ChÃnh đám: ngà y mồng má»™t tết Âm lịch.
1658 NgÅ© tá»±: theo Lá»… kinh, thiên Nguyệt lệnh, thì NgÅ© tá»± là năm lá»… tế các thần Há»™ (cá»a), Táo (bếp) Trung lá»±u (giữa nhà ), Môn (cá»a lá»›n), Hà nh (Ä‘Æ°á»ng Ä‘i).
1659 Äại lá»™: xe lá»›n, tượng lá»™: xe trang sức bằng ngà voi; mã lá»™: xe ngá»±a.
1660 Cá»u long dÆ°: kiệu chÃn rồng; thất long dÆ°: kiệu bảy rồng.
1661 Bộ liễn: xe đi thong thả, phi liễn: xe đi nhanh.
1662 Tinh kỳ, mao tiết: là các loại cá». ChÆ°Æ¡ng phiến: loại quạt lá»›n là m bằng lông chim.
1663 Nguyên văn là dâm nhạc, đối láºp vá»›i nhã nhạc, ở đây chỉ các là n Ä‘iệu dân gian.
1664 Nguyên văn: " Quan đồng quân quan lĩnh..." hẳn là in lầm, ở đây chúng tôi dựa và o bản dịch cũ.
1665 Sá»a lại theo bản dịch củ.
1666 Nên sá»a lại là Nam Sách thượng vệ nhÆ° ở dÆ°á»›i.
1667 Bùi Cầm Hổ trÆ°á»›c là m quan ngá»± sá», mâu thuẩn vá»›i Lê Sát, bị đổi ra là m An phủ sứ trấn Lạng SÆ¡n. Xem sá»± việc năm Thiệu Bình thứ 1 (1434), tháng 9.
1668 Vùng huyện sông Mã, tỉnh Sơn La ngà y nay.
1669 CMCB17, 11a ghi LÆ°Æ¡ng Äăng được thăng Äô giám trung thừa.
1670 Quan tác: có nghÄ©a là "là m mÅ©", cục quan tác có lẽ là cục thợ thủ công chuyên là m các loại mÅ© dùng cho các quan thá»i đó.
1671 Nguyên văn: "ÄÆ°á»ng thượng". Bản cÅ© dịch là "trên Ä‘Æ°á»ng"; ở đây là "triá»u Ä‘Æ°á»ng", là điện của nhà vua khi ra coi chầu, đối láºp vá»›i "Ä‘Æ°á»ng thượng" là "Ä‘Æ°á»ng hạ" tức là dÆ°á»›i Ä‘iệ, ngoà i Ä‘iện.
1672 Nguyên văn: "biên khánh, biên chung", tức là bộ khánh, bộ chuông gồm 16 chiếc khánh từ nhỠđến lớn và 16 chiếc chuông tỠnhỠđến lớn cùng treo một giá ở trên.
1673 Sênh, quản thược: Ä‘á»u là các loại sáo. Chúc: là m bằng gá»—, hình vuông, cao 1 thÆ°á»›c 3 tấc, giữa lồi lên nhÆ° cái trống đánh. Ngữ: là m bằng gá»—, hình con hổ nằm lÆ°ng có 27 răng cÆ°a bằng đông, lấy gá»— cá» và o thà nh tiếng. Huân: là m bằng đất nung hình nhÆ° quả trứng, có lá»— để thổi. Trì: là m bằng trúc, có lá»— để thổi.
1674 PhÆ°Æ¡ng hưởng: gồm 16 thá»i gang dà i, từ nhỠđến lá»›n cùng mắc nghiêng và o má»™t giá, có hai tầng, lấy dùi nhá» bằng đồng để đánh. Không hầu: là thứ nhạc khà nhÆ° các Ä‘Ã n sắt nhÆ°ng nhá» hÆ¡n. Quản dịch: là các loại sáo.
1675 Nguyên văn: "NgÅ© lá»™", là 5 loại xe lá»›n là : Ngá»c lá»™ (xe nạm ngá»c), Kim lá»™ (xe trang sức bằng và ng), Tượng lá»™ (xe trang sức bằng ngà voi), Cách lá»™ (xe bá»c da), Má»™c lá»™ (xe đóng gá»—). Số lượng xe và quy cách xe của vua và hoà ng háºu, cung phi Ä‘á»u có quy chế sẳn. Các xe ấy Ä‘á»u gá»i chung là "lá»™".
1676 Lá»… bá»™: nghÄ©a là nghi trượng của thiên tá». Lá»— bá»™ ty là cÆ¡ quan của triá»u đình chuyên trông coi các nghi trượng của nhà vua.
1677 NgÆ°á»i Kinh: ở đây chỉ ngÆ°á»i Việt, tức là bắt ngÆ°á»i Minh phải theo phong tục nÆ°á»›c Äại Việt.
1678 Tức là bà Phạm Thị Trần, mẹ sinh ra vua Thái Tông.
1679 Minh sỠq.321, CMCB 17 ghi là Thang Nại.
1680 Äoà n sứ bá»™ Äại Việt tố cáo thổ quân châu TÆ° Lang, phủ Thái Bình, tỉnh Quảng Tây lấn cÆ°á»›p đất biên giá»›i cá»a ta.
1681 Y: tức là Y Doãn, hiá»n tÆ°á»›ng của Thà nh Thang nhà ThÆ°Æ¡ng, có công giúp Thà nh Thang đánh bại Hạ Kiệt, là m vua thiên hạ. Lã: tức là Lã Vá»ng, công thần nhà Chu, giúp Văn VÆ°Æ¡ng, VÅ© VÆ°Æ¡ng bình định thiên hạ, còn gá»i là Lã Thượng. Thái Công Vá»ng...Chu: tức Chu Công hay Chu Công Äán, con Chu Văn VÆ°Æ¡ng, là m tÆ°á»›ng giúp VÅ© VÆ°Æ¡ng đánh bại Trụ, VÅ© VÆ°Æ¡ng chết, phò tá vua nhá» là Thà nh VÆ°Æ¡ng. Thiệu: tức Thiệu Công TÃch, con thứ của Văn ThÆ°Æ¡ng, con cháu Ä‘á»i Ä‘á»i Ä‘á»u là đại thần phụ chÃnh.
1682 Trần Bình, Chu Bá»™t, VÆ°Æ¡ng Lăng: là công thần của Hán Cao Tổ LÆ°u Bang. Hoắc Quang: tên tá»± là Tá» Mạnh, nhân di chiếu láºp Hán Chiêu Äế má»›i có 8 tuổi lên ngôi, Chiêu Äế chết, lại láºp Tuyên Äế.. Gia Cát: chỉ Gia Cát Lượng, tÆ°á»›ng giá»i của LÆ°u Bị, láºp nên nhà Thục. KÃnh Äức: tức Trì KÃnh Äức, tá» Nghi: tức Quách Tá» Nghi. KÃnh Äức, Tá» Nghi và Lý Thạnh Ä‘á»u là công thần Ä‘á»i ÄÆ°á»ng.
1683 Lá»i thá» của Hán Cao Tổ khi phong công thần. Äại ý nói: Ta cùng các ngÆ°Æ¡i mãi mãi cùng hưởng phúc lá»™c lâu dà i truyá»n nối đến muôn Ä‘á»i con cháu, cho tá»›i khi sông Hoà ng Hà chỉ còn nhÆ° cái Ä‘ai, núi Thái SÆ¡n chỉ còn nhÆ° hòn đá mà i.
1684 Ngô thị: tức bà Ngô thị Ngá»c Dao, sinh ra hoà ng tá» TÆ° Thà nh, sau là vua Lê Thánh Tông.
1685 Tức MÆ°á»ng La, ở SÆ¡n La.
1686 Chùa nà y có tên là TÆ° Quốc , tÆ°Æ¡ng truyá»n do nhà sÆ° Pháp Loa Ä‘á»i Trần xây dá»±ng. Chùa là m ở núi Côn SÆ¡n, thuá»™c Chà Linh, tỉnh Hải HÆ°ng ngà y nay.
1687 Trung sứ: - ngÆ°á»i được vua sai Ä‘i ra ngoà i dân thăm há»i tình hình.
1688 Nguyá»…n Văn là Lệ Chi Viên. Huyện Gia Äịnh: sau là huyện Gia Bình, nay là má»™t phần của huyện Gia LÆ°Æ¡ng, tỉnh Hà Bắc.
1689 Bà i văn khắc rên bia đá đặt ở Hựu Lăng, nơi an táng Lê Thái Tông.
1690 Tam Pháºt Tá»: tên Trung Quốc chỉ má»™t vÆ°Æ¡ng quốc trung đại Palem bang ở Sumatra, ngÆ°á»i ta cÅ©ng thÆ°á»ng đồng nhất Tam pháºt Tá» vá»›i vÆ°Æ¡ng quốc Srivijaya (Thất Lợi Pháºt Thệ) được biết đến từ cuối thế ká»· VII ở vùng nà y.
1691 Mãn Lạt Gia: tên phiên âm của Malacca, má»™t tiểu quốc Hồi giáo (Sultanat) do Paramesvara láºp nên và o đầu thế ká»· XV ở vùng cá»a sông Malacca, bán đảo Mã Lai. NÆ°á»›c nà y phát triển thịnh vượng trong thế ká»· XV, nhÆ°ng đến năm 1526 thì bị ngÆ°á»i Bồ Äà o Nha diệt.
1692 Cá»a biển Äại Toà n: Ở và o đất Thái Bình ngà y nay, có lẽ là cá»a Diêm Há»™ bây giá».
1693 Huyện Äông Lại: Sau đổi là huyện VÄ©nh Lại, là vùng đất gồm huyện Ninh Giang cÅ©, nay thuá»™c huyện Ninh Thanh, tỉnh Hải HÆ°ng và huyện VÄ©nh Bảo, Hải Phòng.
1694 Huyện Hà Hoa: sau đổi ra huyện Kỳ Hoa, gồm đất hai huyện Kỳ Anh và Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh hiện nay.
1695 Ly Giang: cÅ©ng gá»i là Lê Giang, tên huyện thá»i thuá»™c Minh và đá»i Lê, đến đầu Ä‘á»i Nguyá»…n đổi thà nh Lá»… DÆ°Æ¡ng, nay là đất huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam -Äà Nẳng.
1696 Äa Lang: chÆ°a rõ ở đâu.
1697 Cổ Lũy: vùng đất tỉnh Quảng Nghĩa cũ, nay thuộc tỉnh Quảng Ngãi.
1698 Thi Nại: tức cá»a biển Quy NhÆ¡n, tỉnh Bình Äịnh.
1699 Chà Bà n: tức thà nh Vijaya, kinh đô nÆ°á»›c Chiêm Thà nh thá»i ấy, nay còn dấu vết ở tỉnh Bình Äịnh.
1700 Äà i quan: các quan ở ngá»± sá» Ä‘Ã i chuyên việc xét hoặc lá»—i lầm của các quan lại.
1701 Rà ren: nguyên văn là chữ Nôm cÅ©ng có thể Ä‘á»c là "là len" là má»™t hình thức múa hát dân gian ở vùng Thanh Hóa thá»i đó.
1702 Quân phủ: trị sở của quân đội một phủ. Phủ ở đây có nghĩa như "doanh".
1703 Nên sá»a lại là Giáp Tý.
1704 Ba triá»u: chỉ các triá»u Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông và Lê Nhân Tông.
1705 Pháp Vân: tên chùa, tức chùa Dâu ở tỉnh Hà Bắc.
1706 Sao Tâm: chùm sao trong 28 sao (Nhị tháºp bát tú) của thiên văn Trung Quốc tức 3 ngôi sao S, A, T của chòm Scorpiton.
1707 Tuần: 10 ngà y.
1708 Dịch theo nguyên văn. Bản dịch cÅ© ghi là : Bãi chức hai viên đại phu của ty tÆ°á»ng hình.
1709 Sơn hô có lẽ là chim sơn ca.
1710 Cá và ng: dịch ý, nguyên văn là "văn ban ngư".
1711 Lý Thuần Phong: Thái sá» lệnh Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Cao Tông, giá»i thiên văn lịch số là má»™t nhà toán há»c xuất sắc đã là m chú thÃch Tháºp bá»™ toán kinh. Phó Dịch: cÅ©ng là Thái sá» lệnh Ä‘á»i ÄÆ°á»ng.
1712 Thuáºn Thiên: là niên hiệu của Lê Thái Tổ. NghÄ©a chữ "thuáºn thiên" là thuáºn theo lòng trá»i.
1713 Nguyên văn "âm dÆ°Æ¡ng nhân" chỉ những ngÆ°á»i theo thuyết âm dÆ°Æ¡ng để chiêm Ä‘oán má»i việc.
1714 Chỉ Bạch Khuê, được là m An phủ sứ lộ Quốc Oai trung.
1715 Chỉ Bùi Thì Hanh được là m Thiêm tri Tây đạo.
1716 Trạng nguyên trư là "trạng nguyên lợn".
1717 Nguyên văn "lỗ khảo quan" tức khảo quan thô lỗ, ngu dốt.
1718 Bảo Lạc: tên châu Ä‘á»i Lê, nay là đất huyện Bảo Lạc, tỉnh Cao Bằng.
1719 Dịch theo nguyên văn. Bản dịch cÅ© sá»a là "Bắc đạo đồng tri".
1720 Bản kinh: nguyên văn là "bản kinh", có thể là lầm từ "ngũ kinh".
1721 Tế Giang: sau đổi là huyện Văn Giang, nay là một phần đất huyện Châu Phong, tỉnh Hải Hưng.
1722 Sông Bình Lỗ: tức sông Cà Lồ, trong huyện Sóc Sơn, Hà Nội.
1723 Lãnh Canh: hay Lãnh Kinh, ở khoảng gần Äáp Cầu, tỉnh Hà Bắc.
1724 Cầu Phù Lỗ: tức cầu qua sông Cà Lồ ở xã Phù Lỗ, huyện Kim Anh cũ, nay thuộc huyện Sóc Sơn, Hà Nội.
1725 Thánh Từ: tức Thánh Từ hoà ng thái háºu. Vua còn nhá», thái háºu phải buông rèm coi chÃnh sá»±.
1726 Quan gia: Lê Nhân Tông. Äá»i Trần có qui định gá»i vua là quan gia. Äây cÅ©ng theo lệ ấy.
1727 Công thần nÆ¡i tiá»m để: Công thần giúp vua từ khi chÆ°a lên ngôi.
1728 Yên Lăng: nay thuộc tỉnh Vĩnh Phúc.
1729 Hà o lục tam, quẻ Giải của Kinh Dịch.Nguyên Văn: "Phụ thả thừa, tri khấu chà .
1730 Phối sở: nơi đà y các tội nhân, tùy mức độ phạm tội, có thể đà y ra châu xa hoặc châu gần. Hồi ấy Tuyên Quang bao gồm cả phần đất tỉnh Hà Giang, Tuyên Quang ngà y nay; Quy Hóa bao gồm cả phần đất của tỉnh Yên Bái, Là o Cai ngà y nay.
1731 An Bang: đất tỉnh Quảng Ninh hiện nay. An Bang không có huyện Thái ÄÆ°á»ng. Có lẽ nhầm từ huyệnThủy ÄÆ°á»ng, tức huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng hiện nay.
1732 Thái háºu há» Mã: là hoà ng háºu của Hán Minh Äế, tÃnh cần kiệm, hay Ä‘á»c sách, bà n luáºn chÃnh sá»± rất sáng suốt. Thượng Äế lên ngôi phong là m Hoà ng thái háºu. Thái háºu há» Äặng là hoà ng háºu của Hán Hòa Äế, Thượng Äế còn bé lên ngôi, buôn g rèm coi chÃnh sá»±. Thượn g Äế chết, láºp An Äế, vẫn trông coi chÃnh sá»±, chá»n dùng ngÆ°á»i giá»i. Bà Tuyên Nhân: bà hoà ng háºu của Tống Anh Tông. Triết Tông còn bé lên ngôi, bà buông rèm coi chÃnh sá»± 9 năm, được coi là Ngihiêu Thuấn trong giá»›i phụ nữ.
1733 Cao: là Cao Dao, danh thần của Ngu Thuấn Quỳ: là quan coi nhạc của Ngu Thuấn. Tắc: quan coi việc là m ruá»™ng của Thuấn. Tiết:: hiá»n thần của vua Thuấn, thủy tổ nhà ThÆ°Æ¡ng. Y: tức Y Doãn. Phó: Tức Phó Duyệt. Chu: Tức Chu Công Äán. Thiệu: tức Thiệu Công ThÃch.
1734 Dịch theo nguyên văn. Chá»— nà y ngá» sai sót.. Bản dịch cÅ© chép: "Cho Quốc Oai là m Trung lá»™ an phủ sứ" và ngá» in thiếu tên ngÆ°á»i nà o đó.
1735 Dã Tiên: quan Thái sư của bộ tộc Ngõa Lạt nước Mông Cổ.
1736 Äại Äồng: là trị sở của phủ Äại Äồng, nay thuá»™c tỉnh SÆ¡n Tây, Trung Quốc.
1737 Thổ Má»™c: tên đất, ở phÃa tây huyện Hoà i Lai của Trung Quốc.
1738 Thiên lá»™c: lá»™c trá»i, thiên tá» hưởng lá»™c trá»i. Câu nà y ý nói Anh Tông phải ăn thứ tanh hôi không phải lá»™c trá»i.
1739 Äế hÆ°Æ¡ng: quê hÆ°Æ¡ng vua. Câu nà y ý nói Anh Tông bị giam ở miá»n thảo dã, không phải đất nÆ°á»›c mình.
1740 Kiến ChÆ°Æ¡ng: vốn là tên cung Ä‘iện của Hán VÅ© Äế. Ở đây chỉ cung Ä‘iện của vua Minh.
1741 Dịch theo nguyên văn. CÆ°Æ¡ng mục sá»a là châu Quy Hợp.
1742 "ChÆ° hầu lai triá»u" nghÄ©a là "chÆ° hầu đến chầu".
1743 Chiêu Hiếu VÆ°Æ¡ng là tÆ°á»›c hiệu truy phong cho Lê Há»c, anh ruá»™t Lê Lợi. Trung DÅ©ng VÆ°Æ¡ng là tÆ°á»›c hiệu truy phong cho Lê Thạch, con Lê Lợi.
1744 Hoằng Há»±u Äại VÆ°Æ¡ng: tức Lê Trừ, anh thứ hai Lê Lợi.
1745 Tây Kinh: tức Lam Kinh hay Lam Sơn.
1746 CMCB 18 chú là châu An Bình giáp giới với châu Hạ Tư Lang, trấn Thái Nguyên.
1747 Tức là ngôi thái tá».
1748 Tức Lê Nhân Tông Bang Cơ.
1749 Tức Lê Nhân Tông.
|
18-09-2008, 09:29 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q2(a)
Bản kỷ thực lục Q2(a)
Nhà Háºu Lê (1460 - 1472)
[1a]
K ỷ N h à L ê
Thánh Tông Thuần Hoà ng Äế
Tên húy là Tư Thà nh, lại húy là Hạo, là con thứ tư của Thái Tông. Ở ngôi 38 năm, thỠ56 tuổi, băng táng ở Chiêu Lăng.
Vua sáng láºp chế Ä‘á»™, văn váºt khả quan, mở mang đất Ä‘ai, cõi bá» khá rá»™ng, thá»±c là báºc vua anh hùng tà i lược, dẫu VÅ© Äế nhà Hán, Thái Tông nhà ÄÆ°á»ng cÅ©ng không thể hÆ¡n được. NhÆ°ng công trình thổ má»™c vượt quá quy mô xÆ°a, tình nghÄ©a anh em thiếu hẳn lòng nhân ái. Äó là chá»— kém váºy.
Mẹ vua là Quang Thục Hoà ng thái háºu Ngô thị, ngÆ°á»i là ng Äá»™ng Bà ng, huyện Yên Äịnh, phủ Thanh Hóa. TrÆ°á»›c kia, khi còn là Tiệp dÆ°, Thái háºu Ä‘i cầu tá»±, mÆ¡ thấy thượng đế ban cho má»™t tiên đồng, thế rồi có thai. (Tục truyá»n rằng Thái háºu khi sắp ở cữ, nhân thá» thả chợp mắt, mÆ¡ thấy mình đến chá»— Thượng đế, Thượng đế sai má»™t tiên đồng xuống là m con Thái háºu, tiên đồng chần chừ mãi không chịu Ä‘i, thượng đế giáºn, lấy cái hốt ngá»c đánh và o trán chảy máu ra, sau tỉnh dáºy, rồi sinh ra vua, trên trán vẫn còn dấu vết lá» má» [1b] nhÆ° thấy trong giấc mÆ¡, mãi đến khi chết, vết ấy vẫn không mất).
Năm Nhâm Tuất, Äại Bảo thứ 3 (1442), tháng 7, ngà y 20, sinh ra vua.
Vua sinh ra thiên tÆ° tuyệt đẹp, thần sắc khác thÆ°á»ng, vẻ ngÆ°á»i tuấn tú, nhân háºu, rạng rỡ, nghiêm trang, thá»±c là báºc thông minh xứng đáng là m vua, báºc trà dÅ©ng đủ để giữ nÆ°á»›c. Năm Thái Hòa thứ 3, được phong là m Bình Nguyên VÆ°Æ¡ng, vâng mệnh là m phiên vuÆ¡ng và o ở kinh sÆ°, hằng ngà y cùng há»c ở Kinh diên vá»›i các vÆ°Æ¡ng khác. Bấy giá», quan ở Kinh diên là bá»n Trần Phong thấy vua dáng Ä‘iệu Ä‘Æ°á»ng hoà ng, thông minh hÆ¡n hẳn ngÆ°á»i khác, trong bụng cho là báºc khác thÆ°á»ng. Vua lại cà ng sống kÃn đáo, không lá»™ vẻ anh minh ra ngoà i, chỉ vui vá»›i sách vở cổ kim, nghÄ©a lý thánh hiá»n. Bẩm sinh ra đã biết, mà sá»›m khuya không lúc nà o rá»i sách vở, tà i năng lá»—i lạc trá»i cho, mà chế tác lại cà ng đặc biệt lÆ°u tâm, [2a] Æ°a Ä‘iá»u thiện, thÃch ngÆ°á»i hiá»n, chăm chắm không há» biết má»i, Tuyên từ thái háºu yêu vua nhÆ° con mình đẻ ra, Nhân Tông coi vua là ngÆ°á»i em hiếm có. Äến khoảng năm Diên Ninh, Nghi Dân tiếm ngôi, đổi phong vua là Gia VÆ°Æ¡ng và xây phủ đệ ở bên hữu ná»™i Ä‘iện cho vua ở. Không bao lâu, các đại thần là bá»n Nguyá»…n XÃ, Äinh Liệt cùng nhau Ä‘em cấm binh đánh bá»n Äồn, Ban, rồi phế Nghi Dân, đón vua lên ngôi. Bấy giá» vua 18 tuổi, và o nối đại thống, tá»± xÆ°ng là thiên Nam Ä‘á»™ng chủ, miếu hiệu là Thánh Tông.
Canh Thìn, [Quang Thuần] năm thứ 1 [1460], (tháng 6 trở vá» trÆ°á»›c, Nghi Dan tiếm xÆ°ng là Thiên HÆ°ng năm thứ 2, Minh Thiên Thuáºn nam thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, Nghi Dân bà n đặt phủ huyện.
Có sao Chổi hiện ra ở vùng sao Dực.
Mùa hạ, tháng năm, sao Xuy VÆ°u1750 nhÆ° lá cá» trắng tá»a sáng ngang trá»i, từ đông sang tây.
[2b] Tháng 6, ngà y mồng 6, các đại thần là bá»n Nguyá»…n XÃ, Äinh Liệt xÆ°á»›ng nghÄ©a diệt bá»n phản nghịch Äồn, Ban. Giáng Nghi Dân xuống trÆ°á»›c hầu. Äón Gia VÆ°Æ¡ng lên ngôi Hoà ng đế.
Khi ấy, Nghi Dân cÆ°á»›p ngôi má»›i được 8 tháng, tin dùng bá»n gian nịnh, giết hại bá» tôi cÅ©, pháp chế của tổ tông đổi thay hết thảy, ngÆ°á»i oán trá»i giáºn.
Bấy giá» các huân há»±u đại thần là Khai phủ nghi đồng tam ty nháºp ná»™i kiểm hiệu thái phó bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»± à quáºn hầu Nguyá»…n XÃ, Äinh Liệt, Nháºp ná»™i kiểm hiệu bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»± à thượng hầu Lê Lăng, tÆ° mã tham dá»± triá»u chÃnh Äình thượng hầu Lê Niệm, Tổng tri ngá»± tiá»n háºu quân à hầu Lê Nhân Thuáºn, Tổng tri ngá»± tiá»n trung quân Quan ná»™i hầu Lê Nhân Khoái, tổng tri ngá»± tiá»n thiện trạo doanh quân Quan phục hầu Trịnh Văn Sái, Thiêm tri Bắc đạo quân dân bạ tịch Trịnh Äạc, Äiện tiá»n ty đô chỉ huy Nguyá»…n Äức Trung, thiết Ä‘á»™t tả quân đại Ä‘á»™i trưởng Nguyá»…n Yên. Nháºp ná»™i đại hà nh khiển Lê VÄ©nh TrÆ°á»ng, Äiện tiá»n [3a] ty chỉ huy Lê Yên, Lê Giải, cùng bà n vá»›i nhau:
"Nay Lạng SÆ¡n VÆ°Æ¡ng Nghi Dân rất là vô đạo, Ä‘em bá»n vô lại Phạm Äồn, Phan Ban, lợi dụng ban đêm, bắc thang trèo thà nh và o trong cung cấm giết vua và Quốc mẫu hoà ng thái háºu, tá»™i ác không gì lá»›n bằng. Bá»n chúng ta là bá» tôi huân cá»±u, mắt thấy việc đó, đáng lẽ phải chết cho xã tắc, mà lại ở dÆ°á»›i kẻ bá»™i nghịch, đứng trong triá»u của kẻ cÆ°á»›p ngôi giết vua, là tá»™i nhân của muôn Ä‘á»i, còn mặt mÅ©i nà o trông thấy tiên đế dÆ°á»›i suối và ng nữa?".
Sau buổi chầu, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u và o ngồi ở Nghị sá»± Ä‘Æ°á»ng ngoà i cá»a Sùng VÅ©. Bá»n Nguyá»…n Xà xÆ°á»›ng nghÄ©a giết chết hai tên phản nghịch đầu sá» là Äồn, Ban trÆ°á»›c Nghị sá»± Ä‘Æ°á»ng, rôi sai đóng các cá»a thà nh, má»—i ngÆ°á»i Ä‘em cấm binh Ä‘i dẹp ná»™i loạn, giết hết bè đảng phản nghịch là bá»n Trần Lăng hÆ¡n trăm tên. Giết xong bá»n phản nghịch, các đại thần cùng bà n vá»›i nhau rằng:
"Ngôi trá»i khó khăn, thần khà rất trá»ng, nếu không phải [3b] là báºc đại đức, thì sao có thể kham nổi. Nay Gia VÆ°Æ¡ng thiên tÆ° sáng suốt, hùng tà i đại lược, hÆ¡n hẳn má»i ngÆ°á»i, các vÆ°Æ¡ng không ai so được, lòng ngÆ°á»i Ä‘á»u theo, đã biết ý trá»i đã quyết".
Ngay ngà y hôm ấy Ä‘em xe kiệu đến đón vua ở Gia Äể1751 (có sách chép là Tây Äể). Quyết định giáng Nghi Dân là m Lệ Äức hầu.
(Xét: Có sách nói là sau khi giết bá»n phản nghịch Trần Lăng, Lê Lăng lấy lụa Ä‘Æ°a cho Nghi Dân, bắt phải tá»± tá». Giết Nghi Dân xong, liá»n Ä‘i đón Cung VÆ°Æ¡ng Khắc XÆ°Æ¡ng. Cung VÆ°Æ¡ng cố tình từ chối, má»›i đón vua ở Tây Äể vá» lên ngôi. Sau vua nghe lá»i gièm, Cung VÆ°Æ¡ng phải chết).
Ngà y mồng 8, vua lên ngôi ở Ä‘iện TÆ°á»ng Quang, đổi niên hiệu là Quang Thuáºn năm thứ 1, đạixá thiên hạ.
Truy tặng Ná»™i quan Äà o Biểu tÆ°á»›c 1 tÆ° và ban cho 5 mẫu ruá»™ng công để thá» cúng. Trả lại vợ con, Ä‘iá»n sản để nêu gÆ°Æ¡ng tá» tiết.
Äịnh tá»™i của Lê Äắc Ninh, vì Äắc Ninh giữ cấm binh không biết bảo vệ xã tắc, lại Ä‘em giúp kẻ phản nghịch, là m váºy là để răn Ä‘e kẻ bất trung.
Vua lên ngôi xong, liá»n là m lá»… phát tang cho Nhân Tông và Thái háºu.
Ngà y Tân Mùi, là m lễ cáo miếu, rước bà i vị Nhân Tông và o Thái miếu.
Ngà y Quý Dáºu [4a] rÆ°á»›c kim sách dâng tôn hiệu cho Nhân Tông là Khâm Văn Nhân Hiếu Tuyên Minh Hoà ng Äế, miếu hiệu là Nhân Tông, dâng tên thụy cho Nguyá»…n thái háºu là Tuyên Từ Nhân à Chiêu Túc Hoà ng thái háºu.
Äêm hôm ấy, trá»i mÆ°a to. Từ mùa xuân đến đây không mÆ°a. Sau khi rÆ°á»›c bà i vị Nhân Tông lên thỠở Thái miếu, trá»i má»›i mÆ°a.
Mùa thu, tháng 7, lấy ngà y sinh là m Sùng Thiên thánh tiết.
Ra sắc chỉ cho các quan ở ná»™i máºt, Ä‘Ã n bà ở ná»™i máºt và các cung tỳ, ná»™i nhân rằng: Từ nay vá» sau, nếu thấy chiếu chỉ và các việc cung thì không được lén lút tiết lá»™ ra trÆ°á»›c cho ngÆ°á»i ngoà i và con thân thÃch.
Ra sắc chỉ cho các vệ quân năm đạo, các phủ trấn, các tổng quản và tổng tri rằng:
Có quốc gia là phải có võ bị. Nay phải tuân theo tráºn đồ nhà nÆ°á»›c đã ban, trong địa pháºn của vệ mình, phải chỉnh đốn Ä‘á»™i ngÅ©, dạy cho quân lÃnh phép Ä‘i, đứng, đâm, đánh, hiểu được hiểu lệnh, tiếng chuông, tiếng trống khiến cho binh lÃnh táºp quen cung tên, [4b] không quên võ bị.
Tháng 8, ra lệnh yết bảng cho những ngÆ°á»i nguyên là há» Trần phải kiêng húy đổi thà nh há» Trình.
Ra lệnh cho các sắc quân, dân ở các phủ, lộ, trấn, châu, huyện, động, sách, trang rằng:
"NgÆ°á»i nà o có nhiá»u thóc tình nguyện dâng lên, thì tá»›i trình báo vá»›i các quan sở tại là m danh sách tâu trình lên, tùy theo số thóc dâng nhiá»u hay Ãt mà trao cho quan tÆ°á»›c: từ 200 há»™c thì cho chức quan nhà n tản chánh thất phẩm, 150 há»™c thì cho chức quan nhà n tản tòng thất phẩm, 100 há»™c thì cho cho chức quan nhà n tản tòng bát phẩm, con cái há» Ä‘á»u được miá»…n tuyển, nếu là 60 há»™c thì thưởng 1 tÆ°, chỉ được miá»…n bản thân thôi.
Tháng 9, ngà y 21, sai bồi thần là bá»n Äinh Lan, Nguyá»…n Phục, Nguyá»…n Phục, Nguyá»…n Äức Du sang nhà Minh tâu việc.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, sai bồi thần là bá»n Nguyá»…n Nháºt Thăng, Phan Duy Trình, Nguyá»…n Tá»± sang nhà Minh cầu phong.
Tâu trình những ngÆ°á»i có công hồi tháng 61752 .
Tổng đốc Nguyá»…n XÃ, Äông đốc [5a] Äinh Liệt tâu trình tên há» các quan trong các phiên, các quan ngá»± doanh và những ngÆ°á»i trÆ°á»›c sau xÆ°á»›ng nghÄ©a chém bá»n nghịch thần Äồn, Ban:
- XÆ°á»›ng nghÄ©a trÆ°á»›c và hạ thủ đầu tiên là Lê Nhân Thuáºn, đã chém giặc Lăng.
- XÆ°á»›ng nghÄ©a là bá»n Trịnh Äạc, Nguyá»…n Äức Trung, Lê Nhân Quý đế Lê Láºt gồm 49 ngÆ°á»i.
- Lại tâu trình thêm bá»n Nguyá»…n Trợ, Nguyá»…n Ngô, Lê SÆ° Lá»™... gồm 6 ngÆ°á»i.
Phong công thần Nguyá»…n Xà là m Quỳ quáºn công, Äinh Liệt là m Lân quáºn công; Thái bảo Lá»— SÆ¡n hầu Lê Niệm là m Thái phó; Kỳ quáºn công Lê Thá» Vá»±c là m Tả đô đốc tham nghị triá»u chÃnh chưởng Äiện tiá»n ty; Nguyá»…n Lá»—i là m Äại đô đốc chưởng hình bá»™ (Lá»—i là con của Nhữ Lãm); Lê Khang là m Văn Chấn hầu.
Ra sắc chỉ cho các quan trong ngoà i rằng: Viên nà o con đáng được táºp ấm mà không có con trai [5b] thì cho nuôi con ngÆ°á»i thân thÃch cùng há», chỉ được 1 ngÆ°á»i táºp ấm.
Ngà y 11, ban biển ngạch cho ngÆ°á»i hiếu Ä‘á»… là Nguyá»…n Liêm ở xã Mụ Xá, huyện Ứng Thiên, tha phú dịch cho bản thân. Sai quan huyện sở tại là m cổng lầu để treo bằng và ng.
Ra sắc chỉ cho quan các phủ, lá»™, trấn, châu, huyện rằng: Ai ở cõi biên giá»›i thì phải giữ quan ải cẩn tháºn, không được thông đồng vá»›i ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i.
Cấp ruá»™ng thế nghiệp cho 30 viên công thần, số mẫu có thứ báºc khác nhau: Lê Lăng 300 mẫu, Lê Niệm 200 mẫu, Lê Nhân Thuáºn 130 mẫu, Lê Thá» Vá»±c, Lê SÆ° Hồi, Lê Nhân Khoái 150 mẫu, từ Trịnh Văn Sái trở xuống, Ä‘á»u được cấp ruá»™ng theo thứ báºc khác nhau.
Sắc cho bá»n tể thần Lê Xà tâu thăng các quan công thần tại chức hay đã chết, được ban quốc tÃnh hay không được ban, cùng số con trai của há» chÆ°a được thăng bổ. Loại được ban quốc tÃnh thì từ bá»n Lê Quán Chi con trai của Thái phó [6a] Lê Liệt, Lê Văn Lão con trai của Lê Bà trở xuống đến Lê Ký
con trai của Lê Luyện. Loại chÆ°a được ban quốc tÃnh thì từ Nguyá»…n SÆ° Hồi con trai của Nguyá»…n XÃ, đến Lê Lá»™ng con trai của Lê Äa Mỹ. Loại đã chết, được ban quốc tÃnh thì từ Lê Muá»™n con trai Lê Vấn, Lê DÆ° con trai Lê Bôi, cho đến Lê Văn LÆ°Æ¡ng con trai Lê Nhữ Soạn, chÆ°a được ban quốc tÃnh thì từ Lê Văn Thiết con trai Lê Chuẩn, đến Lê Văn Lâm con trai Lê Thiết.
Äến khi bá»n Xà dâng tá» tâu lên, vua dụ rằng:
"Äã xem hết tá» tâu, trong ấy có xin cho bá»n Lê Ê, Lê Thụ, Äá»— BÃ, Lê Ngang theo nhÆ° lệ công thần đã mất, nhÆ°ng câu ấy còn có thể bẻ lại được, là vì khoảng năm Diên Ninh, Äá»— BÃ, Lê Ê ở chức cao nhất và o hà ng tể thần; Lê Ngang, Lê Thụ tay cầm cấm quân, giữ việc an nguy, đáng lẽ phải dẹp yên giặc loạn, chuyển nguy thà nh an má»›i phải, thế mà chỉ biết sắp gà và o trong nồi mà để [6b] cá kình lá»t ra ngoà i lÆ°á»›i. Äến sau mÆ°u việc không kÃn, đến ná»—i phải phÆ¡i thây ở bên Ä‘Æ°á»ng1753 . Äó lại thêm má»™t tá»™i khác trong các tá»™i của bá»n BÃ, Ngang, có khác gì tá»™i giết vua của Triệu Thuẫn ngà y xÆ°a1754 , sau được để cùng vá»›i những công thần đã mất?".
Ngà y 24, là m lá»… chiêu hồn, chôn Nhân Tông ở bên hữu VÄ©nh Lăng gá»i là Mục Lăng1755 .
Lại sai Trung thÆ° sảnh thủ Trung thÆ° lệnh tri tam quán sá»± nhÆ°ng tri há»c sinh ngá»± tiá»n nhị cục khinh xa úy Nguyá»…n Trá»±c và Trung thÆ° sảnh Trung thÆ° lệnh thị lang nháºp thị kinh diên kiêm quản cáºn thị chi háºu các cục thượng kỵ đô úy Nguyá»…n Bá Ký cùng soạn bà i văn bia ở Mục Lăng1756 .
Ngà y 27, ra sắc chỉ cho hình quan rằng: Từ nay vỠsau, xét việc kiện tụng, phải mỗi tháng ba lần trình lên để quyết định, coi đó là địn chế lâu dà i.
Tháng 12, sai Thái phó Lê Liệt, Thái phó Lê Lá»±u, thái bảo Lê Lăng dẫn các quân chia Ä‘Æ°á»ng Ä‘i đánh há» Cầm1757 .
Tuyển đinh tráng có tên trong sổ bổ và o [7a] quân ngũ.
Là m sổ hộ tịch.
Lấy Nguyá»…n NhÆ° Äá»— là m Lại bá»™ thượng thÆ°.
Sắc cho Trung thÆ° sảnh Trung thÆ° lệnh thị lang nháºp thị kinh Ä‘iên kiêm quản cáºn thị chi háºu các cục thượng kỵ đô úy Nguyá»…n Bá Kỳ, Hoà ng môn thị lang kiêm Quốc sá» viện đồng tu quốc sá» Hoà ng Sằn Phu hiệu định miếu húy và ngá»± danh.
Tân Tỵ, [Quang Thuáºn] năm thứ 2 [1461], (Minh Thiên Thuáºn năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, ban miếu húy và ngá»± danh. Miếu có 9 chữ: Hiển Tổ là Äinh, Hiển Từ là Quách, Tuyên Tổ là Khoáng, Trinh Từ là ThÆ°Æ¡ng, Thái Tổ là Lợi, Cung Từ là Trần, Nhân Tông là Long, Tuyên Từ là Anh, Nhân Tông là CÆ¡, ngá»± danh của kim thượng húy là Thà nh, Quang Thục hoà ng thái háºu, húy là Giao.
Tháng 2, vua ngự vỠTây Kinh bái yết sơn lăng.
Tháng 3, ngà y 11, ban đêm, sét đánh ở cá»a Ä‘iện Thừa Thiên.
Ngà y 19, vua [7b] và các quan bỠáo triá»u là m lá»… tạ ở Ä‘iện Thừa Thiên.
Ra sắc chỉ cho các quan phủ, huyện, lộ, trấn, xã rằng:
Từ nay vá» sau, trong việc là m ruá»™ng, phải khuyến khÃch quân dân Ä‘á»u chăm nghá» nghiệp sinh nhai, để đủ ăn mặc, không được bá» gốc theo ngá»n, hoặc kiếm chuyện buôn bán, là m trò du thủ du thục. NgÆ°á»i nà o có ruá»™ng đất mà không chăm cà y cấy, thì quan cai trị bắt trình trị tá»™i.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 11, động đất.
Ra sắc chỉ cho các xứ, phủ, lộ rằng: Chùa quán nà o không có ngạch cũ thì không được tự tiện là m mới.
Cấm không được xÆ°ng hô lá»™n báºy trên dÆ°á»›i.
Sắc dụ quan Lại bá»™ là Nguyá»…n NhÆ° Äá»— và Nguyá»…n Thiện rằng:
"Năm ngoái các ngÆ°Æ¡i nháºn lá»i thỉnh thác của Äá»— Bất Má»™t, tâu xin cho hắn là m Tổng tri vệ Bắc Bình, rồi lá»i bà n tán trong triá»u ầm á»·, các ngÆ°Æ¡i lại tâu xin cho Bất Má»™t lấy là m hà m Tổng binh vệ vá» nghỉ, nhÆ° váºy thá»±c là gian ngoan quá lắm".
Tháng 8, ngà y mồng 1, Hoà ng trưởng tá» Trang sinh (sau nà y là [8a] Hiến Tông). Bà mẹ là con gái thứ hai của Nguyá»…n Äức Trung, năm trÆ°á»›c tuyển và o là m Sung nghi ở cung VÄ©nh Ninh, sau nà y được tôn là m TrÆ°á»ng Lạc hoà ng thái háºu.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 21, có sắcdụ Thái bảo Lê Lăng.
TrÆ°á»›c đó, vua đã sai Chánh chưởng Nguyá»…n Lá»—i Ä‘em bạc lạng đến thưởng cho Lê Lăng và dụ rằng: "NgÆ°Æ¡i nên tháºn trá»ng từ đầu đến cuối, phải thanh liêm công bằng".
Äến đây lại dụ rằng:
"TÃnh khà của ngÆ°Æ¡i cứng rắn quá, ngoà i mặt thì nghiêm khắc mà trong lòng thì yếu má»m. Vì thế, ngÆ°á»i nà o mình không bằng lòng thì đẩy xuống đất Ä‘en, ngÆ°á»i nà o chiá»u ý mình thì nâng niu trên gối, má»i ngÆ°á»i không Æ°a chẳng vì thế Æ°?".
Vua dụ bảo Äô ngá»± sá» Ä‘Ã i là bá»n Ngô SÄ© Liên và Nghiên Nhân Thá» rằng:
"Ta má»›i coi chÃnh sá»±, sá»a má»›i đức Ä‘á»™, tuân theo Ä‘iển cÅ© của thánh tổ thần tông, nên má»›i tế giao và o đầu mùa xuân. Các ngÆ°Æ¡i lại bảo tổ tông tế giao cÅ©ng không đáng theo!. [8b] Các ngÆ°Æ¡i bảo nÆ°á»›c ta Ä‘á»i xÆ°a là hà ng phiên bang, thế là các ngÆ°Æ¡i theo đạo chết, mang lòng không vua. Vả lại, khi Lệ Äức hầu cÆ°á»›p ngôi, Ngô SÄ© Liên chẳng vì hắn trổ tà i phong hiến1758 đó sao? Ưu đãi trá»ng lắm! Nhân Thá» không vì hắn trù hoạch nÆ¡i mà n trÆ°á»›ng đó Æ°? Ngôi chức cao lắm! Nay Lệ Äức hầu mất nÆ°á»›c vá» tay ta, các ngÆ°Æ¡i không biết vì ăn lá»™c mà chết theo hắn lại Ä‘i thá» ta. Nếu không nói ra, trong lòng các ngÆ°Æ¡i không tá»± hổ thẹn mà chết Æ°? Thá»±c là bá»n gian thần bán nÆ°á»›c!".
Tháng 11, đại xá thiên hạ, vì tháng 8 má»›i rồi sinh Thái tá».
Mùa đông, tháng 12, ban các Ä‘iá»u đại cáo, từ phủ đến các châu, huyện, trang, má»—i nÆ¡i 1 bản. Cấm các thuá»™c lại không được bóc trá»™m những Ä‘iệp sá»› dán kÃn, không được chia nhau cầm giữ mang vá» nhà ,hoặc cho ngÆ°á»i ngoà i truyá»n nhau sao chép.
Lấy Lê Lá»™ng là m Äô đốc bình chÆ°Æ¡ng sá»±; Lê Chấp Trung là m Äô đốc, Trịnh Văn Sái là m Äô đốc tham dá»± triá»u chÃnh chưởng [9a] Ä‘iện tiá»n ty; VÅ© Lãm là m Hà n lâm viện trá»±c há»a sÄ©; Hà n lâm viện há»c sÄ© Nguyá»…n Äình Mỹ là m quyá»n Lá»… nghi viện thượng thÆ°.
Nhâm Ngá», [Quang Thuáºn] năm thứ 3 [1462], (Minh Thiên Thuáºn năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, hiệu định nghi chú lá»… dâng biểu và lá»… bái bà i1759 , theo lá»i tâu của quyá»n Lá»… nghi viện thượng thÆ° Nguyá»…n Äình Mỹ.
Äổi viện nhi1758 thà nh ứng sai.
Tháng 2, tăng 2 lần số tiá»n đại bô1761 .
Ngà y 11, nhà Minh sai chánh sứ là Hà nh nhân ty hà nh nhân LÆ°u Tráºt sang tế Nhân Tông.
Ra lệnh chỉ cho các quan văn võ biết: Các nhà quân, dân ở các lá»™, huyện, phủ Trung Äô, nhà nà o có nô tỳ là ngÆ°á»i Ngô1762 , không được cho ra ngoà i thông đồng vá»›i sứ nhà Minh.
Nghiêm cấm việc loại bá» tiá»n đồng.
Tháng 3, tha tội chết cho Nguyễn Sư Hồi.
Vua dụ các quan trong triá»u rằng:
"SÆ° Hồi vì có công trung hÆ°ng cùng vá»›i cha là Xà có [9b] công lao lá»›n trong buổi khai quốc1763 , nên tha tá»™i chết. Còn bá»n Trịnh Lý thì triá»u thần các ngÆ°Æ¡i cùng bà n xá»".
Sắc dụ Tả đô đốc Lê ThỠVực rằng:
"Bà i thÆ¡ yêu ma đó chÆ°a chắc là do SÆ° Hồi là m, trong chá»— còn ngá» cÅ©ng có thể vu oan được. Những câu vá» Lê Niệm, Nguyá»…n Lá»—i, Trịnh Văn Sái thì có ngá» cho nó còn được, chứ Thá» Vá»±c thì chỉ nói là hung bạo, thá»±c ra chÆ°a đến mức phản nghịch thì sao lại đổ cho SÆ° Hồi là m? Nếu nó đáng chết nữa, thì cÅ©ng là trá»i hại nó, sao nhà ngÆ°Æ¡i lại manh tâm báo thù nó?".
Bấy giá» SÆ° Hồi muốn hại bá»n Lê Niệm, là m má»™t bà i thÆ¡ vứt ra Ä‘Æ°á»ng, khiến ngÆ°á»i lÆ°u truyá»n đến tai vua. Bà i thÆ¡ viết:
Nhân hữu nhị tâm vÆ°u khả nghi, Tá»± lai chung cánh hiếu vi phi. Thổ biên hữu hoặc chân dung bạo, Thủy tại tây bà ng xã tắc nguy. (NgÆ°á»i có hai lòng rất đáng nghi, Giống chữ "lai" đó thÃch vi phi1764 . Bên "thổ" có "hoặc" thá»±c hung bạo, "Thủy" sát bên "tây" xã tắc nguy). (NgÆ°á»i có hai lòng là chữ Niệm tức là Lê Niệm. Giống chữ lai là chữ lá»—i, tức là Nguyá»…n Lá»—i. Bên chữ Thổ có chữ hoặc là chữ Vá»±c tức Lê Thá» Vá»±c. Bá»™ Thủy ở cạnh chữ tây là chữ Sái tức Trịnh Văn Sái).
SÆ° Hồi là m bà i thÆ¡ nà y chÆ°a kịp lÆ°u truyá»n thì tình gian bị bại lá»™. Cả bá»n Ä‘á»u xin trị tá»™i SÆ° Hồi, nên vua có dụ nà y để răn bá»n Thá» Vá»±c.
Mùa hạ, tháng 4, định lệ bảo kết1765 trong thi hương.
Ra lệnh chỉ cho các thà sinh trong nÆ°á»›c, không cứ là dân hay lÃnh, hạn tá»›i thượng tuần năm nay đến nhà giám hay đạo sở tại khai tên và căn cÆ°á»›c đợi thi hÆ°Æ¡ng. Ai Ä‘á»— thì gá»i danh sách lên Lá»… nghi viện để đến trung tuần tháng giêng năm sau thi há»™i. Cho quan sở tại và xã trưởng xã mình là m giấy bảo đảm rằng ngÆ°á»i ấy thá»±c là có đức hạnh thì má»›i được và o danh sách dá»± thi. Kẻ nà o và o loại bất hiếu, bất mục, bất nghÄ©a, loạn luân, Ä‘iêu toa... thì dẫu há»c giá»i, văn thÆ¡ hay, cÅ©ng không cho và o thi. Phép thi nhÆ° sau:
- Thà sinh phải ná»™p căn cÆ°á»›c, khai rõ phủ, huyện, xã, tuổi tác cùng là chuyên há»c kinh nà o, lý lịch ông cho ra sao, không được gian dối, giả mạo.
- [10b] Nhà phÆ°á»ng chèo, con hát và những kẻ phản nghịch, ngụy quan có tiếng xấu, thì bản thân và con cháu Ä‘á»u không được dá»± thi. Nếu mang sách hay mượn ngÆ°á»i là m há»™ bà i thì bị trị tá»™i theo luáºt.
- Phép thi hương trước hết thi ám tả để loại bớt.
- Äá» mục thi: Kỳ thứ nhất thì Tứ thÆ°, kinh nghÄ©a gồm 5 bà i. Kỳ thứ hai thi chiếu, chế, biểu dùng cổ thế hay tứ lục. Kỳ thứ ba thi thÆ¡, dùng ÄÆ°á»ng luáºt, phú dùng cổ thế hay Ly Tao, văn tuyển, từ 300 chữ trở lên. Kỳ thứ tÆ° thi má»™t bà i văn sách, đầu Ä‘á» há»i vá» kinh, sá» hay việc Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, hạn 1.000 chữ.
- Chữ húy của quốc triá»u, nếu hai chữ liá»n nhau thì Ä‘á»u không được dùng, nếu rá»i ra chữ má»™t thì cÅ©ng cho dùng thay chữ khác, khuyên ở bên ngoà i...
Lấy Hoà ng Thanh là m Môn hạ sảnh hữu ty lang trung tham tri Hải Tây đạo quân dân bạ tịch ky đô úy.
Bấy giá» nhân có tai biến vá» mÆ°a đá và sấm gió, xuống chiếu cầu lá»i nói thắng. Thanh bèn dâng sá»› [11a] trình bà y 7 việc:
1- Thuáºn âm dÆ°Æ¡ng để đón khà hòa.
2- Gần Kinh diên để tôn chánh há»c.
3- Chá»n con nối để vững gốc nÆ°á»›c.
4- Tiết kiệm của dùng để thi cho kinh phÃ.
5- Tháºn trá»ng chức thú lệnh để chăn dân.
6- ThÆ°á»ng xuyên huấn luyện để nghiêm võ bị.
7- Äặt đồn Ä‘iá»n để chứa lÆ°Æ¡ng cho biên giá»›i.
Vua tiếp nháºn cả.
Tháng 5, ra sắc chỉ cho các quan ở 5 đạo: Tan buổi chầu, đến giỠMùi phải ở đạo mình để coi việc, nếu thiếu vắng ở nha môn thì xỠgiáng hoặc bãi chức.
Tháng 6, sắc dụ bá»n Thái bảo Nguyá»…n Xà rằng:
"Các ngÆ°Æ¡i vốn là quan võ là m trấn phủ. NghÄ©a chữ "trấn phủ", bá»n vÅ© phu các ngÆ°Æ¡i có biết được không? Äến nhÆ° Tăng Văn Trá»ng còn bị Khổng Tá» chê là "trá»™m cắp ngôi vị"1766 , huống chi các ngÆ°Æ¡i là bá»n bịt Ä‘Æ°á»ng của báºc hiá»n tà i, khÆ¡i nguồn cho kẻ cầu may!".
Mùa thu, tháng 8, giết Thái úy Lê Lăng vì Lăng ngầm mưu là m phản.
Tháng 9, nhà Minh sai chánh [11b] sứ là Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c há»c sÄ© Tiá»n Phổ, Phó sứ là Lá»… khoa cấp sá»± trung VÆ°Æ¡ng Dá»± mang sắc phong vua là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng. Sai TÆ° lá»… giám thái giám Sà i Thăng, Chỉ huy thiêm sá»± TrÆ°Æ¡ng Tuấn, Phụng ngá»± TrÆ°Æ¡ng Vinh sang thu mua hÆ°Æ¡ng liệu.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 6, sứ thần nhà Minh là bá»n Tiá»n Phổ trú ở sứ quán. Khi vá», vua sai Ä‘em lá»… váºt đến, bá»n Phổ cố từ chối không nháºn.
Ra sắc chỉ cho cả nước rằng:
Kể từ nay, các quan viên văn võ là m việc đến 65 tuổi muốn nghỉ việc, các lại Ä‘iển, giám sinh, nho sinh, sinh đồ tuổi từ 60 trở lên muốn vá» là m dân, thì Ä‘á»u cho ngÆ°á»i đó ná»™p Ä‘Æ¡n ở Lại bá»™ rồi xếp loại tâu lên để thi hà nh.
Ra lệnh cho các nha môn trong ngoà i cả nÆ°á»›c rằng: ở các bản tâu Ä‘á» thì chÃnh viên quan nha môn đó phải ký tên không được nhá» lại dịch ký tên há»™.
Tháng 121767 , sai sứ sang nhà Minh: Lê Công Lộ [12a] tạ ơn việc phúng tế, Trần Bà n sang tâu việc Bùi Hựu tạ ơn sách phong.
Tháng 12, sai bồi thần là bá»n Lê Văn Hiển, Hoà ng Văn Ngá», Tạ Tá» Äiá»n sang tuế cống nhà Minh và xin ban mÅ© áo.
Ngà y mồng 4, láºp Hoà ng trưởng tá» Tranh là m Hoà ng thái tá». Äại xá thiên hạ.
Năm ấy thăng Thái phó Nguyá»…n Xà là m Nháºp ná»™i hữu tÆ°á»›ng quốc.
Quý Mùi, [Quang Thuáºn] năm thứ 4 [1463], (Minh Thiên Thuáºn năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, miá»…n kỳ há»™i duyệt các quân vì năm trÆ°á»›c có đại xá.
Bắt đầu định lệ ba năm một lần thi hội.
Tháng2, tổ chức thi há»™i cho các sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Bấy giá» ngÆ°á»i dá»± thi có tá»›i 4.400 ngÆ°á»i, lấy Ä‘á»— 44 ngÆ°á»i.
Ngà y 16, thi điện cho các tiến sĩ.
Sai Nháºp ná»™i kiểm hiệu tÆ° đồ bình chÆ°Æ¡ng sá»± Nguyá»…n Lá»—i và Nháºp ná»™i đô đốc đồng bình chÆ°Æ¡ng sá»± tri Äông đạo chÆ° vệ quân dân Quốc tá» giám tế tá»u Lê Niệm là m Ä‘á» Ä‘iệu. ChÃnh sá»± viện [12b] tham nghị chÃnh sá»± Nguyá»…n Phục là m giám thÃ, Môn hạ sảnh ty tả gián nghị đại phu tri Bắc đạo quân dân bạ tịch kiêm Hà n lâm viện thừa chỉ há»c sÄ© Nguyá»…n NhÆ° Äổ; Hà n lâm viện thừa chỉ há»c sÄ© tri Äông đạo quân dân Nguyá»…n VÄ©nh TÃch; Quốc tá» giám tế tá»u Nguyá»…n Bá Ký là m Ä‘á»™c quyá»n.
Vua ra hiên, thân hà nh ra Ä‘á» văn sách há»i vỠđạ xuất thân theo thứ báºc khác nhau.
Xuống chỉ rằng là m lá»… cầu mÆ°a thì dùng tiá»n thuế.
Ban biển ngạch cho ngÆ°á»i phụ nữ trinh tiết là Nguyá»…n Thị Bồ ở xã Äại Hữu Lệ, huyện Thanh Trì để nêu khen vá»›i xóm là ng, cho má»™t ngÆ°á»i con hay cháu được miá»…n phu dịch để nuôi nấng.
Ngà y 22, truyá»n loa xÆ°á»›ng danh các tiến sÄ© là bá»n LÆ°Æ¡ng Thế Vinh và ban ân mệnh cho từng ngÆ°á»i. Sai các quan Lá»… bá»™ Ä‘em bảng và ng treo ngoà i cá»a Äông Hoa cho các sÄ© nhân biết.
Tháng 3, ngà y mồng 3, Hoà ng Thanh chết, thỠ53 tuổi.
[13a] Thanh tên tá»± là Trá»±c Khanh. Bấy giá» LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c ngÆ°á»i Hồng Châu có bà i tán Ä‘á» và o bức chân dung của Thanh rằng:
Thiếu kết tri Æ° Thái Tổ, Trưởng tÃn nhiệm Æ° Thánh Tông. Thể cụ nhi dụng chu, Tá» hiếu nhi trần trung, Tứ triá»u lịch sá»±, Nhất tiết thủy chung. (Hồi trẻ được Thái Tổ biết, Trưởng thà nh được Thánh Tông tin. Thể toà n mà dụng đủ, Con hiếu lại tôi trung. Trải thá» bốn Ä‘á»i, TrÆ°á»›c sau má»™t tiết). Ra lệnh chỉ rằng: các việc kiện tụng tranh nhau đã xét xỠđúng lẽ rồi thì không được cưỡng tranh nữa.
Mùa hạ, tháng 4, cấm ná»™i quan và con gái trong cung không được kết bạn vá»›i ngÆ°á»i ngoà i, không được trao đổi trò chuyện và đùa bỡn vá»›i nhau.
Tháng 5, cấm cưỡng tranh ruộng đất khi đuối lý đem bán cho nhà thế gia.
Ra sắc chỉ rằng: Kẻ nà o dùng gÆ°Æ¡m, nón trái quy định để và o trong Hoà ng thà nh Ä‘á»u bị xá» tá».
Mùa thu, tháng 7, hạn. Vua lánh chÃnh Ä‘iện, giảm món ăn, triệt bỠđồ nhạc.
Äá»™ng đất.
Mùa đông, tháng 10, sắc dụ các quan trong triá»u rằng:
"Má»›i rồi Nguyá»…n Phục thấy mùa xuân đại hạn 3 tháng, cho là nhất định sẽ có chuyện gì, khuyên trẫm bình tÄ©nh để chá» xem biến cố, sẳn sà ng vÅ© khà để phòng thân. Trẫm khôn nghe [13b] quả nhiên vô sá»±. Thánh nhân xÆ°a quan sát thiên văn để xét sá»± đổi thay của thá»i tiết, xem xét nhân văn để giáo hóa thiên hạ, không thể không cảnh giác Ä‘á» phòng, nhÆ°ng sao lại nên chứa chất ngá» vá»±c để cho há»ng việc?".
Tháng 12, dụ bá»n Thái phó Nguyá»…n Xà rằng:
"Tông miếu xã tắc an hay nguy là ở mấy ngÆ°á»i các khanh thôi. Các khanh nên nghÄ© cho kỹ, tÃnh cho chÃn, tâu việc trị nÆ°á»›c cho trẫm biết. Trẩm sẽ cố gắng quyết Ä‘oán ở bên trong, các khanh sẽ thừa hà nh ở bên ngoà i".
Ra sắc chỉ rằng:
" Những ngÆ°á»i bói toán, đạo thÃch ở trong nÆ°á»›c từ nay vá» sau không được trò chuyện trao đổi vá»›i ngÆ°á»i trong cung và háºu đình".
Sắc dụ cho bá»n Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ, Hình bá»™ thượng thÆ° Trần Phong, Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n VÄ©nh TÃch, Há»™ bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n CÆ° Pháp, Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Äình Mỹ rằng:
"Ta nghe TÆ° Mã Quang có nói: "NgÆ°á»i quân tá» là cá»™i gốc để tiến lên trị bình, kẽ tiểu nhân là thá»m báºc để Ä‘i đến há»a loạn". Ta và các ngÆ°Æ¡i đã thá» vá»›i trá»i đất dùng ngÆ°Æ¡i quân tá», bá» kẽ tiểu [14a] nhân, ngà y đêm chăm chắm không lÆ¡i, các ngÆ°Æ¡i chá»› có quên đấy!".
Lại dụ các quan tể thần và kinh diên rằng:
"Nay bá»n Lê Cảnh Huy, Nguyá»…n NhÆ° Äổ, Phạm Du, khi bà n luáºn ở triá»u đình, hay lúc quyết định việc chÃnh trị Ä‘á»u chỉ a dua lấy lòng hoặc ngáºm miệng không nói, thì dù có lá»—i nhá» mà khép và o pháp luáºt cÅ©ng đáng; còn nhÆ° bá»n Nguyá»…n Máºu, Nguyá»…n VÄ©nh TÃch, Nguyá»…n Trạc, Nguá»…n Trạc biết lo vua yêu nÆ°á»›c, gặp việc nói hết, thì dù có lầm lá»—i mà được khoan thứ cÅ©ng là phải. Má»›i rồi, Nguyá»…n Máºu nói việc không mà không bị buá»™c tá»™i, đó là trẫm báo Ä‘á»n cái đức hay nói của Nguyá»…n Máºu".
Sắc dụ Lễ bộ tả thị lang Lương Như Hộc rằng:
"Má»›i rồi, Nguyá»…n VÄ©nh Trinh không há»c thể thÆ¡ quốc ngữ, là m thÆ¡ không đúng phép. Ta tưởng là ngÆ°Æ¡i biết, nên má»›i há»i thá» ngÆ°Æ¡i, nhÆ°ng ngÆ°Æ¡i cÅ©ng không biết nốt. Vả ta xem Hồng Châu quốc ngữ thi táºp của ngÆ°Æ¡i còn nhiá»u chá»— thất luáºt, ta chắc là ngÆ°Æ¡i chÆ°a biết nên má»›i nói ra. VÅ© Lãm thÆ°á»ng[14b] không muốn ta nói cho ngÆ°Æ¡i biết đâu".
Sắc dụ Äô đốc Nguyá»…n SÆ° Hồi rằng:
"DÆ°Æ¡ng Quốc Minh bảo là Ngô Tây lấy 30 lạng bạc trao cho Nguyá»…n Hồ đến đút lá»t bá»n ngÆ°Æ¡i. NgÆ°Æ¡i sai vợ lẽ ngÆ°Æ¡i nháºn lấy. Vả khi trÆ°á»›c nó đút lót cho cha ngÆ°Æ¡i là Xà 50 lạng, nay chuyển sang đút lót cho ngÆ°Æ¡i, tất cả là 80 lạng, hiện còn ở nhà ngÆ°Æ¡i, ngÆ°Æ¡i lại không biết hay sao? Nay đặc sai TÆ° lá»… giám Nguyá»…n Ãng Ä‘em sắc chỉ tá»›i bảo ngÆ°Æ¡i và đòi lấy số 80 lạng đút lót ấy mang vá». NgÆ°Æ¡i có tá»™i mà không ngại sá»a bá» tá»™i lá»—i thì sau nà y chắc chắn không bị tai há»a".
Lại dụ Nguyễn Sư Hồi rằng:
"Ta thể theo lòng ngÆ°á»i lên nháºn ngôi báu, vẵn nhá» các báºc huân hiá»n đòng lòng giúp đỡ, đến nay đã 4 năm rồi. Cha con ngÆ°Æ¡i, đầy nhà lá»›p lá»›p ngá»c khuê giải ấn có thể gá»i là thịnh lắm rồi. Ta vẫn tin ngÆ°Æ¡i. Dẫu có hÆ° đó, cÅ©ng không há» suy giảm. Sau khi được thÆ° ấy, hẳn ngÆ°Æ¡i có chổ không yên lòng. NgÆ°Æ¡i há không nên nghÄ© cho kỹ để là m kế giữ mình Æ°?".
Bấy giỠ[15a] bắt được trên nóc nhà có thư nặc danh, nói Sư Hồi sắp là m phản, cho nên vua dụ Hồi.
Dụ Thái bảo Lê Niệm rằng:
"Ngà y xÆ°a, Thái Tổ ta khai sáng cÆ¡ nghiệp lá»›n, cha ngÆ°Æ¡i rong ruổi từ đông sang tây, nhiá»u lần vì nÆ°á»›c quên mình1768 . Äến khi Thái Tông nối chà kế nghiệp, nhá»› tá»›i công của cha ngÆ°Æ¡i, nhÆ°ng ngÆ°Æ¡i Ä‘ang còn nhá», chÆ°a là m quan được. Nhân Tông trao cho ngÆ°Æ¡i nÆ¡i Há»±u phủ1769 , ra coi giữ phiên trấn lá»›n. Äến khi tai biến xảy ra sắt nách, ngÆ°Æ¡i hết lòng mÆ°u việc khôi phục, gÆ°Æ¡m sắt vung lên là kẻ gian tà phải ná»™p đầu, ngôi tôn vá» chÃnh vị mà tông miếu xã tắc vững yên. Tuy nhiên, khanh đã láºp nên công lao không gì lá»›n hÆ¡n, cÅ©ng nên giữ mãi sá»± nghiệp không ai sánh kịp. Trên thì cÆ¡ đồ của tổ tông ta cà ng thêm huy hoà ng, dÆ°á»›i thì công đức của cha con ngÆ°Æ¡i ngà y má»™t rạng rỡ, há chẳng vui sao!".
Giáp Thân [Quang Thuáºn] năm thứ 5 [1464], (Minh Thiên Thuáºn năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 17, vua Anh Tông nhà Minh băng. Ngà y 22, [15b] Thái tá» Kiến Nhu lên ngôi, đổi niên hiệu là Thà nh Hóa. Äó là Hiến Tông.
Äịnh lá»… tế âm hồn, gồm con váºt cúng và rượu.
Tháng 2, vua ngự vỠTây Kinh bái yết sơn lăng.
Sắc dụ chưởng Hình bộ Lê Cảnh Huy rằng:
"NgÆ°Æ¡i nhiá»u lần giữ chức then máy của triá»u đình, công tÃch đáng ghi, đã hết lòng can ngăn nói thẳng, chỉ ra lá»—i lầm của trẫm, dẫu ná»a được nữa há»ng,nhÆ°ng phÆ°Æ¡ng cứu tệ, giúp Ä‘á»i xuất phát từ lòng trung quân ái quốc, đã liá»n dòng liá»n trang rồi. Từ nay vá» sau, ngÆ°Æ¡i hãy xét kỹ những việc oan uổng, dẹp bá»›t những kẻ giang ngoan, bà n luáºn ở triá»u đình cho trắng Ä‘en sáng tá», phải đối chiếu vá»›i nghÄ©a lý, chá»› có là m Ä‘iá»u khôi hà i. Trao cho chức lá»›n, ký thác việc nặng, trẫm chỉ còn trông đợi ở má»™t khanh thôi".
Mùa hạ, tháng 6, ban cho các quan văn võ trong ngoà i môn má»™t quả ấn.Ra lệnh chỉ cho các phủ, lá»™, trấn, châu, huyện, xã:Từ nay vá» sau,không được tá»± thiến cà n báºy.
Mùa thu, tháng 7, ban cho Anh VÅ©, con Nguyá»…n Äình Mỹ. Vua dụ rằng:
"Äồ dùng thì chuá»™ng thứ má»›i, dùng ngÆ°á»i thì nên dùng ngÆ°á»i cÅ©. Nho thần tuổi già nhÆ° bá»n các ngÆ°Æ¡i còn mấy nguá»i đâu, mà ngÆ°Æ¡i đâu, mà ngÆ°Æ¡i phạm tá»™i cÅ©ng là sau vụ phạm tá»™i của Ngô SÄ© Liên và Nguyá»…n Thiện thôi. Pháp ty giữ công bằng, theo luáºt, phải giáng bãi, nhÆ°ng ta thì tiếc tà i ngÆ°Æ¡i, sai đổi thà nh lệnh biếm chức. Pháp luáºt là phép công của nhà nÆ°á»›c, ta cùng các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u phải theo,ngÆ°Æ¡i nên nhá»› lấy".
Tháng 8, có thánh chỉ rằng: kẽ nà o phạm tá»™i mò trá»™m ngá»c trai và đúc trá»™m tiá»n đồng, thì chia ra loại thủ phạm và tòng phạm mà xá» tá»™i khác nhau.
Sắc dụ Hình bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Máºu rằng:
"NgÆ°Æ¡i chăm lo việc nÆ°á»›c, Ä‘iá»u gì hay thì quy vá» cho vua, không kém gì NhÆ° Hối, Huyá»n Linh1770 . Äến nhÆ° Äái Trụ xá» việc phức tạp khó khăn1771 , Ngạn Bác tâu bà y rõ rà ng, tÆ°á»ng táºn 1772 , so vá»›i hai ngÆ°á»i đó cÅ©ng có khá hÆ¡n má»™t chút. Lâm bầy tôi nhÆ° váºy thá»±c đáng khen ngợi lắm, nên ban cho bạc lạng. Khi nà o
bạc ban đến nÆ¡i, ngÆ°Æ¡i cà ng nên mãi giÅ©a thêm lòng son vốn có mong cho ta [16b] tá»›i cõi trị bình. Ta có lá»—i lầm gì hãy thẳng thắn chỉ ra, hãy cứng nhÆ° Äổng Tuyên 1773 , chá»› nhÆ° Tô Uy 1774 quen thói giâu giếm".
Mùa đông, tháng 10, nhà Minh sai chánh sứ là Thượng bảo tá»± khanh Tô Lâng TÃn, phó sứ là bá»n Hà nh nhân ty hà nh nhân Thiệu Chấn sang báo việ Hiến Tông lên ngôi và ban cho mÅ© áo, vóc lụa cùng sắc dụ.
Tháng 11, sai sứ sang nhà Minh: Phạm Bá Khuê dâng hương; Lê Hữu Trực, Dương Tông Hải, Phạm Khánh Dung mừng lên ngôi.
Lê Tông Vinh, Phạm Cừ, Trần Văn Chân tạ ơn ban vóc lụa.
Tháng 12, cấm các quan nháºm chức bên ngoà i vô cá»› vá» kinh đệ trình bản tâu.
Có thánh chỉ rằng những tội nà o còn ngỠthì xỠgiảm mức.
Sắc dụ đại thần và các quan rằng:
" XÆ°a Thái Tổ ta dãi gió dầm mÆ°a để bình định thiên hạ, bấy giá» các bá» tôi có công ra sức giúp dân, cùng chịu gian lao khổ ải, tình nhgÄ©a Ä‘á»u vẹn toà n. Vì thế, đặc ân ban quốc tÃnh để tá» lòng yêu qúi khác thÆ°á»ng. NhÆ°ng con cháu các ngÆ°Æ¡i truyá»n nối lâu dà i[17a] e rằng há» cÅ© của tổ tiên, trái vá»›i đạo dạy ngÆ°á»i ta hiếu thảo. Từ nay vá» sau, công thần được đặc ân ban quốc tÃnh thì chỉ má»™t Ä‘á»i ngÆ°á»i ấy thôi, còn con cháu thì Ä‘á»u theo há» cÅ©".
Thái úy Nguyễn Xà ốm. Vua dụ rằng:
" Ngà y xÆ°a trẫm là m phiên vÆ°Æ¡ng, nhởn nhÆ¡ chốn cá»a son, không có ý lên ngôi báu. Vì bá»n khanh đồng lòng suy tôn, diệt bá»n phản nghịch, Ä‘Æ°a trẫm lên ngôi báu, đến nay đã năm 5. Thú vui con hát, vÅ© nữ thì khanh không bằng lòng há» Thạch há» Cao nhà Tống1775 , mà lo lắng đến héo ruá»™t khô tim thì khanh hÆ¡n hẳn há» Phòng, há» Äá»— Ä‘á»i ÄÆ°á»ng1776 . Công lao đó trẫm chÆ°a báo Ä‘á»n, bệnh khanh sao đã trẫm trá»ng thế? Nếu khanh nghÄ© đến nÆ°á»›c, thì cÆ¡m cháo phải cố mà ăn, nếu khanh lo cho trẫm thì thuốc thang phải cố mà uống. Äối vá»›i SÆ° Hồi, khanh chẳng phải là thân phụ đó sao? Hãy nên dốc lòng hết lòng thà nh kÃnh của mình. NgÆ°á»i xÆ°a cúng trá»i tế quá»· để trừ tai ách, khanh thá» nghÄ© xem!".
Dụ Thiêm [17b] đô ngự sỠNguyễn Thiện rằng:
"Khoảng năm Thái Hòa, Diên Ninh, trên thì Tể tÆ°á»›ng, dÆ°á»›i đến trăm quan, tranh nhau bòn lợi, hối lá»™ bừa bãi. NgÆ°Æ¡i bảo Nguyá»…n Äình Mỹ là kẻ tiểu nhân, không thể tin dùng. Ta lên ngôi báu đến nay đã năm năm, Äinh Mỹ bôn tẩu phục vụ rất chăm, dốc lòng hết sức, trÆ°á»›c thì xiá»m nịnh là thế, sau lại lÆ°Æ¡ng thiện là thế, thá»±c có gì là hại đâu? Hồi Lệ Äức hầu Æ°a thÃch của quý váºt lạ, Nguyá»…n NhÆ° Äổ và Trần Phong Ä‘i sứ sang Bắc mua sắm kể hà ng ngà n, xoay xở đủ trăm cách. Còn nhÆ° lòng trung của hai ngÆ°á»i đó thì ai biết? NgÆ°Æ¡i hãy nghÄ© cách há»c táºp há»".
Lại dụ Nguyễn Thiện rằng:
"NgÆ°Æ¡i là m bá» tôi của ta, hết lòng trung thà nh lo việc nÆ°á»›c, kÃnh cẩn chăm nom chức nhiệm, nhiá»u lần dâng lá»i hay. Trẫm có lúc dùng quyá»n oai, ngÆ°Æ¡i chÆ°a thấy bao giá» chịu nhục bá»›t. Tuy công việc chÆ°a có gì nổi báºt, kẻ xấu chÆ°a Ä‘Ã n hặc hết được, nhÆ°ng đại khái cÅ©ng đáng khen thưởng. Äặc sai tÆ° lá»… giám Ä‘em [18a] sắc đến dụ ban thưởng cho bạc lạng. NgÆ°Æ¡i hãy cố gắng hÆ¡n nữa".
Sắc dụ Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n VÄ©nh TÃch rằng:
"Nay DÆ°Æ¡ng Quốc Minh nói năm xÆ°a có Ä‘em 34 lạng bạc đến đút lót cho mẹ ngÆ°Æ¡i, dẫu không chứng cá»›, nhÆ°ng chả lẽ lại nói vu? Tuy có dụ nà y, nhÆ°ng ta cÅ©ng che giấu cho để ngÆ°Æ¡i tá»± sá»a lổi"?.
Lại dụ rằng: "Xem sá»› của ngÆ°Æ¡i tâu bà y, rất là thiết thá»±c, xác đáng, dù há» VÆ°Æ¡ng, há» Ngụy Ä‘á»i ÄÆ°á»ng1777 cÅ©ng khônghÆ¡n được. Äáng ban cho 10 lạng bạc để đáp lại lòng trung thà nh của ngÆ°Æ¡i. Vả lại, lá»i bà n của ngÆ°Æ¡i rất hợp vá»›i ý của tiên nho, trẫm đã khen ngợi và tiếp thu cả".
Ất Dáºu, [Quang Thuáºn] năm thứ 6 [1465], (Minh Hiến Tông Kiến Nhu Thà nh Hóa năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, sắc dụ Äô đốc Nguyá»…n SÆ° Hồi rằng:
"Ãn lá»›n xảy ra luôn, bắt nhiá»u con em nhà quyá»n quý, sao ngÆ°Æ¡i không nghhÄ© kỹ Ä‘iá»u đó? Chúng nó nói dến cả Cung VÆ°Æ¡ng và Lê Niệm, nhÆ°ng cẩn tháºn, chá»› nói cho há» biết".
Ra lệnh chỉ cho các quan nắm việc kiện tụng rằng:
[18b] "Nên xét định ngay các đại phu ở NgÅ© hình viện, ngÆ°á»i nà o xá» kiện không có oan uổng thì ghi thà nh má»™t hạng, ngÆ°á»i nà o bình thÆ°á»ng ghi thà nh má»™t hạng, ngÆ°á»i nà o hèn kém thì ghi thà nh má»™t hạng, tâu trình lên. Hạng không có oan uổng thì khen thưởng, hạng bình thÆ°á»ng thi giữ lại là m việc, hạng hèn kém thì bổ chức Chuyển váºn1778 ".
Äịnh lệ tế Văn miếu ở các trấn, lá»™ và o hai ngaỳ Ä‘inh của mùa xuân và múa thu. Chỉ tế mÆ°á»i vị hiá»n triết thôi1779 đó là theo lá»i tâu của Nguyá»…n Äình Mỹ.
Tháng 2, sắc cho Tả đô đốc Lê Thá» Vá»±c tuyển chá»n Ä‘inh tráng. Vua dụ rằng:
"NgÆ°Æ¡i là bá» tôi giá»i việc dẹp loạn nên má»›i đặc biệt sai ngÆ°á»i là m việc tuyển Ä‘inh tráng, chả lẽ ngÆ°á»i không hết lòng thà nh, bá» tình riêng để không phụ uá»· thác của ta hay sao?"
Tháng 3, ngà y 16, có nguyệt thực toà n phần.
Äặt sáu viện1780 , lấy quân lÃnh thân tÃn là m quân tả hữư VÅ© lâm.
Xây Ä‘iện KÃnh Thiên.
Mùa hạ, tháng 4, vua ngá»± ra XÆ°Æ¡ng Giang, thưởng cho các quan theo hầu má»—i ngÆ°á»i 1 tÆ°.
Äịnh lệnh đòi các quan nháºm chức bên ngoà i bị kiện.
Nháºp ná»™i đại hà nh khiển bả bá»™c xạ tham tri chÃnh sá»± chưởng Ná»™i máºt viện sá»± [ 19a] Lê Cảnh Huy tâu rằng:
"Khi xét những việc kiện tụng liên can quan nháºm chức ở bên ngoà i, nếu nhẹ thì cứ cho nha môn đó lấy cung rõ rà ng gá»i vá» ná»™p. Nếu can việc nặng thì tâu lên rồi má»›i cho đòi tá»›i đối chất."
Äịnh lệnh các quan được sai Ä‘i là m việc khi vá» phục mệnh: Kể từ nay, quan các nha môn được sai Ä‘i là m việc gì, là xong, vá» kinh phải đệ trình ngay bản tâu đến Thông chÃnh sứ ty rồi đến chá»±c ở ngoà i cá»a Äông Hoa để đợi gá»i và o há»i, khi nháºn được chỉ má»›i được vá» nhà .
Tháng 5, ra lệnh cho Lễ bộ yết bản khuyên giữ phong hoá.
Mùa thu, tháng 7, là m sổ há»™ tịch. Phép là m: Äá»u lấy 6 năm là m mức. Äến kỳ, quan các phủ, huyện, châu, gá»i các xã quan lê, má»—i ngÆ°á»i Ä‘em sổ há»™ khẩu của xã mình đến kinh đối chiếu mà viết.
Bắt đầu đặt ngạch nữ đinh khiêng kiệu.
Tháng 8, sai Hoà ng thái tá» và o há»c. Vua là m thÆ¡ Ä‘Æ°a cho nhÆ° sau:
Chà thân hạp bất táºn thà nh ái, Tiện bế cÆ°Æ¡ng trÆ°á»ng nhiá»…u chỉ phu. Sở quốc Phà n CÆ¡ quang [ 19b ] phụ đức, Trưởng tôn hoà ng háºu hữư gia mÆ°u. Äầu sà ng trùng sá» Tần vÆ°Æ¡ng háºn, DÆ°Æ¡ng túy thá»i tri Vệ Quán Æ°u. Chúng khẩu hÆ°u hÆ°u thông nhÄ© quát, Hà tằng nhất kiến Tiết CÆ° Châu. ( Thân yêu há chẳng hết lòng nà y, Xiểm nịnh là m cho dạ đổi thay1781 . NÆ°á»›c Sở Phà n CÆ¡ nêu đức tốt1782 . Trưởng Tôn hoà ng háºu có mÆ°u hay1783 . Tần VÆ°Æ¡ng háºn chuyện lăn ra sáºp1784 . Vệ quán lo âu khéo giả say1785 , Trăm miệng ồn à o tai phải Ä‘iếc, CÆ° Châu1786 đâu thấy được ngÆ°á»i ngay1787 ). Bây giá» Hoà ng thái háºu là ngÆ°á»i nhân huệ có thừa mà không đủ quả quyết, răn dạy con cháu chÆ°a bao giỠđổi sắc mặt, có khi đánh bằng roi vá»t, nhÆ°ng chỉ má»™t lát lại thÆ°Æ¡ng xót. Vua sợ Tranh dần dà trở nên phóng túng kiêu ngạo, nên là m bà i thÆ¡ nà y Ä‘Æ°a cho.
Äổi Äô sảnh Ä‘Æ°á»ng thà nh Khâm hình thượng thÆ°, Tri từ tụng sá»± thà nh Tả hữu thị lang. Trung thÆ° khoa đổi thà nh Lại khoa, Hải khoa đổi thà nh Há»™ khoa, Äông khoa đổi thà nh Lá»… khoa, Nam khoa đổi thà nh Binh khoa, Tây khoa đổi thà nh Hình khoa, Bắc khoa đổi thà nh Công Khoa, Biên Khoa đổi thà nh Thượng bảo tá»±, Hà nh Khiển các đạo đổi thà nh Tuyên chÃnh sứ ty.
Dá»±ng Ä‘iện Cẩn Äức.
Tháng 9, ra sắc chỉ rằng: ngÆ°á»i nà o cố ý giết voi nhà nÆ°á»›c [20a] thì xá» tá»™i có mức Ä‘á»™ khác nhau.
Äổi Trần Phong ra là m Tuyên chÃnh sứ Tây đạo.
Vua dụ các quan trong triá»u rằng:
"Trần Cẩn là em Trần Phong. Cẩn có tá»™i. Trẫm há»i Phong vá» hà nh vi ngà y thÆ°á»ng của Cẩn thì Phong nhân thế bá»›i móc hết cái xấu của Cẩn ra, định là m hại Cẩn. Cái tình anh em cÆ¡ hồ sụp đổ rồi;
nhân luân bại hoại không gì tệ bằng thế. Nếu Phong biết sá»a chữa lầm lá»—i má»™t lòng trung hiếu, thì ta cÅ©ng kiá»…ng chân mà chỠđợi kết quả sá»a đổi sau nà y của hắn".
Có thánh chỉ dụ các quan trấn, huyện lá»±a chá»n duyên lại trong nha môn của mình xem ngÆ°á»i nà o tà i giá»i, liêm khiết, quen thạo công việc cho tâu lên đặt má»—i nha má»™t ngÆ°á»i thÆ°á»ng xuyên để tiện là m việc.
Bấy giá», Hà n lâm viện đại há»c sÄ© quyá»n Ngá»± sỠđại phu Trần Bà n tâu rằng:
"Triá»u đình đặt quan, phân chức cốt là vì dân, dân chúng thÆ°a kiện phiá»n toái, sổ sách giấy tá» gấp vá»™i, quan không thể soi xét xá» lý hết được, lại giao cho lại cho kiểm xét giấy tá». [20b] Cho nên tâu rằng: "Quan không có lại thì không Ä‘i được, lại không có quan thì không đứng được" là bởi để cùng nhau là m việc váºy. Nay thần trá»™m lo rằng, các nha môn sổ sách giấy tá» gấp vá»™i, khó lòng tránh khá»i tá»™i lá»—i. Cúi xin định lệ ban xuống cho các huyện, lá»™, má»—i nÆ¡i đặt má»™t ngÆ°á»i duyên lại thÆ°á»ng xuyên, am hiểu sổ sách giấy tá», giá»i viết chữ, là m tÃnh để giữ công văn giấy tá». NhÆ° thế thì sổ sách giấy tá» không còn lo cháºm Ä‘á»ng nữa, mà dân cÅ©ng khổ vì nạn ở lại hầu kiện lâu ngà y".
Vua y cho, nên định lệ nà y.
Mùa đông, tháng 10, cấm bá»n con hát không được giá»…u cợt cha mẹ và quan trưởng.
Vua sai sứ sang nhà Minh: Äà o Tuấn, Äà o ChÃnh Ká»·, Lê ÄÃch ná»™p cống hằng năm; Nguyá»…n SÄ© HÆ°ng tâu việc châu Bảo Lạc bị bắt ngÆ°á»i cÆ°á»›p của.
Tháng 11, đại xá, vì hai Ä‘iện KÃnh Thiên và Cẩn Äức má»›i là m xong.
Quốc tá» giám tế tá»u kiêm Văn minh Ä‘iện đại há»c sÄ© Nguyá»…n Bá Kỳ chết.
TrÆ°á»›c đó, Bá Kỳ cho rằng vua là m [21a] văn không chú ý tá»›i kinh, sá», dâng sá»› khuyên căn. Vua dụ rằng:
"Trẫm vừa xem hết tá» sá»›, ngÆ°Æ¡i bảo là trẫm không chú ý kinh, sá», lại chuá»™ng lối há»c phù hoa, vô dụng, chỉ ngụ ý ở ngoà i mây khói. Nếu ta Æ°a chuá»™ng văn hoa, không lấy gốc kinh, sá», thì còn sách nà o nữa? Ta tá»± xét mình, xét lá»i ngÆ°Æ¡i nói, thì trong bốn chữ "phù hoa vô dụng" kia, thá»±c đã gồm cả lòng trung rồi, thế mà ta lại là m văn mà biện lại, thì ta thá»±c có lá»—i. Lúc ấy, ngÆ°Æ¡i đã kịp thá»i can ngăn, chẳng vì thế mà giữ ý".
Äến đây chết, vua sai TÆ° lá»… giám quan Phạm Hổ Ä‘em sắc đến dụ rằng:
"NgÆ°Æ¡i thá» vua trung thà nh, giữ mình chÃnh trá»±c, sá»›m tối ở bên ta, nay đã được 6 năm, lúc thoi thóp rồi mà lòng trung vẫn mãi chÆ°a thôi!".
Ban hà nh phép duyệt táºp tráºn đồ thủy bá»™.
Vá» thủy tráºn thì có những đồ pháp nhÆ°: Trung hÆ°1788 , ThÆ°á»ng sÆ¡n xà 1789 , Mãn thiên tinh1790 , Nhạn hà ng1791 , Liên châu1792 , NgÆ° Ä‘á»™i1793 , Tam tà i hà nh1794 , Thất môn1795 , Yển [21b] nguyệt1796 .
Vá» bá»™ tráºn thì có những đồ pháp nhÆ°: TrÆ°Æ¡ng cÆ¡, TÆ°Æ¡ng kÃch, Kỳ binh. Lại ban 31 Ä‘iá»u quân lệnh vá» thủy tráºn, 22 Ä‘iá»u vá» tượng tráºn, 27 Ä‘iá»u vá» mã tráºn, 42 Ä‘iá»u vá» kinh vệ bá»™ tráºn.
Vua lại dụ các Tổng quản, Tổng tri các vệ quân năm đạo và quân các phủ trấn rằng:
"Há»… có quốc gia là phải có võ bị. Những lúc rá»—i việc là m ruá»™ng, phải ngừng những việc không cần kÃp, cứ ngà y rằm hằng tháng, thì và o phiên để Ä‘iểm mục, liệu cắt quân nhân và o những việc nhÆ° giữ cá»a nhà , Ä‘iếm canh, kiếm cá» lợp nhà , nuôi voi... Còn thì trÆ°á»›c đó má»™t, hai ngà y, phải theo các tráºn đồ nhà nÆ°á»›c ban xuống, ở ngay địa pháºn của vệ mình đóng, tiến hà nh chỉnh đốn Ä‘á»™i ngÅ©, dạy quân lÃnh những phép ngồi, đứng, tiến, lui, táºp nghe những tiếng hiệu lệnh chiêng trống, cho quân lÃnh quen vá»›i cung tên, không quên việc võ bị. Äến ngà y thứ tÆ° trở Ä‘i, má»›i sai là m [2a] tạp dịch. Nếu quan nà o không biết để tâm răn dạy, rèn táºp quân lÃnh, dám sai chúng là m các việc tạp nhiá»…u thì cứ xá» biếm chức hoặc bãi chức".
BÃnh Tuất, [Quang Thuáºn] năm thứ 7 [1466], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, truy đòi tiá»n thuế1797 .
Tháng 2, ngà y mồng 8, ra sắc chỉ đạo cho các nha môn rằng:
Quan viên nà o có tội, thì cho quan quân quản lĩnh viên đó truy đòi sắc mệnh cấp cho khi trước, thu vỠbản khoa để lưu giữ.
Lê Nhân Khoái tâu rằng: "Tất cả các trÆ°á»ng hợp bị giáng chức, nếu bãi chức đến các tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y, tá» hình thì phải thu lại hết sắc mệnh đã cấp trừ trÆ°á»›c". Vua y theo.
Äặt các chức Tham chÃnh, Tham nghị, Chủ sá»±, Thôi quan ở Tuyên chÃnh sứ ty.
Lấy Phạm Văn Hiá»n là m Khâm hình viện thượng thÆ°; Nguyá»…n Thì Äáºt là m Tuyên chÃnh sứ của Tuyên chÃnh sứ ty Thuáºn Hóa; Nguyá»…n Văn Chất là Tham chÃnh của Tuyên chÃnh sứ Nghệ An; Lê Nhân Khoái là TÆ° binh viện nháºp ná»™i thiếu bảo [22b] thượng thÆ°.
Tuyên chÃnh sứ Tây đạo Trần Phong tâu rằng:
"Những văn tá»± cầm bán ruá»™ng đất từ Ä‘á»i Trần, Hồ đến Ä‘á»i Ngô1798 thì Ä‘á»u không được chuá»™c lại. Nếu từ năm Thuáºn Thiên thứ 1 đến nay thì cho chuá»™c".
Vua y theo.
Tổ chức thi há»™i cho các thà sinh trong cả nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— 27 ngÆ°á»i.
Tháng 3, ngà y 12, vua ngá»± ra Ä‘iện KÃnh Thiên, thân hà nh ra Ä‘á» bà i văn sách há»i các đế vÆ°Æ¡ng trị thiên hạ.
Sai Sùng tiến nháºp ná»™i tả đô đốc kiêm thái tá» thiếu bảo Lê Cảnh Huy và quyá»n ChÃnh sá»± viện thượng thÆ° kiêm Cẩn Äức Ä‘iện đại há»c sÄ© thái tá» tân khách Nguyá»…n NhÆ° Äổ là m Ä‘á» Ä‘iệu, Hà n Lâm viện đại há»c sÄ© quyá»n ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sỠđại phu Trần Bà n là m giám thÃ. Hà n lâm viện thừa chỉ Nguyá»…n Trá»±c, Hà n lâm viện thừa chỉ quyá»n Há»™ bá»™ hữu thị lang kiêm Cẩn Äức Ä‘iện đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên tả xuân phÆ°á»ng thái tá» tả dụ đức Nguyá»…n CÆ° [23a] Äạo, Hà n lâm viện há»c sÄ© hà nh Hải Tây đạo Tuyên chÃnh sứ ty tham tri kiêm bà thÆ° giám há»c sÄ© VÅ© VÄ©nh Trinh là m Ä‘á»™c quyển.
Lấy bá»n DÆ°Æ¡ng NhÆ° Châu 8 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ©; bá»n Nguyá»…n Nhân Thiếp 19 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ©. Quy chế 3 năm má»™t lần thi há»™i là bắt đầu từ khoa nà y.
Ngà y 26, xÆ°á»›ng danh bá»n tiến sÄ© DÆ°Æ¡ng NhÆ° Châu. Vua ban ân mệnh. Lá»… bá»™ Ä‘em bảng và ng yết ở ngoà i cá»a Äông Hoa.
Táºp thủy tráºn ở Giao Thủy.
Tháng 3 nhuáºn, ngà y mùng 3, ban cho bá»n tiến sÄ© DÆ°Æ¡ng NhÆ° Châu vinh quy.
Xét: Bà i Tiến sÄ© Ä‘á» danh bi ký của Äà m Văn Lá»… ghi:
"Nhân tà i có quan hệ rất lá»›n đối vá»›i nÆ°á»›c nhà . Từ Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Ngu, Tam đại đến Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, láºp ra tÆ°á»ng tá»±, há»c hiệu1799 mà nhân tà i được Ä‘Ã o tạo, ban hà nh phép thi cá» mà nhân tà i được sá» dụng. Tuy hiệu quả trị nÆ°á»›c có thuần, có tạp [23b] nhÆ°ng chÆ°a bao giá» không coi việc chá»n ngÆ°á»i tà i giá»i đâu.
Lê Thái Tổ bình định thiên hạ nuôi dạy anh tà i, há»i tìm rá»™ng rãi thì cầu ngÆ°á»i ẩn dáºt, thu chá»n quy mô thì thi khảo há»c trò, tuy chÆ°a đặt khoa thi tiến sÄ© mà khà mạch văn há»c đã đủ. Thái Tông dá»±ng ná»n móng, từ năm Nhâm Tuất mở khoa thi mà nhân tà i quần tụ.Nhân Tông kế tiếp mở ba khoa thi mà nhân văn cà ng thêm rá»±c rỡ. Äá»n Thánh Tông trung hÆ°ng năm Quý Mùi thì số ngÆ°á»i lấy Ä‘á»— nhiá»u hÆ¡n cả so vá»›i trÆ°á»›c.
Song từ khoa Nhâm Tuất đến khoa Quý Mùi, khi thì 6 năm má»™t khoa, lúc lại 5 năm má»™t khoa, còn 3 năm má»™t khoa thì năm BÃnh Tuất nà y má»›i bắt đầu. Những ngÆ°á»i thi Ä‘á»—, Ä‘á»u xứng đáng là nhân tà i cả. Sau nà y, chế Ä‘á»™ ngà y cà ng tÆ°á»ng táºn, văn há»c ngà y cà ng đầy đủ hÆ¡n. Thi há»™i có đăng khoa lục1800 đã đủ nêu sá»± thịnh trị của Ä‘á»i nay, có Ä‘á» danh bị1801 lại đủ là m gÆ°Æ¡ng khuyến khÃch cho háºu thế".
[24a] Mùa hạ, tháng 4, cấm các quan chuyên đổi đi nơi khác không được dỡ lấy các thứ đồ dùng ở công sở.
Bắt đầu đặt năm phủ 1802 sáu bá»™ 1803 . Äổi đặt sáu viện thà nh sáu tá»± 1804 ,đổi Khâm hình viện thà nh Hình bá»™, Ä‘á»u đặt chức Thượng thÆ° ở các Lại, Há»™, Lá»…, Binh, Hình, Công.
Tháng 5, Thái bá»™c tá»± thiếu khanh hà nh Thượng bảo tá»± thiếu khanh Lê Äình Tuấn tâu rằng:
"Và o tháng 5, tháng 6, Ä‘Æ°Æ¡ng mùa là m ruá»™ng, những quân nhân ứng dịch ở thÆ°á»ng ban thì cho ở lại túc trá»±c và là m các việc giữ cá»a, coi nhà , canh Ä‘iếm, lợp nhà , cắt cá», nuôi voi, còn các sắc quân ở các sảnh, viện và những thợ ở cục Bách tác thì giữ lại má»™t nữa là m việc, còn thì cho vá» là m ruá»™ng".
Vua y theo.
Ban cho tả đô đốc Lê ThỠVực 20 lạng bạc.
Vua dụ rằng:
"NgÆ°Æ¡i là m bá» tôi cho ta đã 7 năm rồi, chỉ biết nêu rõ những việc là m trong chức trách của mình mà chÆ°a bao giá» nói đến những Ä‘iá»u không đúng trong các việc của ta. Nhân nháºn được tá» tâu nà y của ngÆ°Æ¡i, ta rất khen ngợi, đặc cách ban cho ngÆ°Æ¡i [24b] 20 lạng bạc để còn mong đợi vá» sau nữa, chứ có phải vì việc nhá» nà y mà thưởng đâu"..
Bây giá», Thá» Vá»±c tâu:
1. Các quan viên văn võ nếu bất thần cho triệu và o thì Ä‘á»u truyá»n cho trung quan dẫn và o.Nếu bình thÆ°á»ng ra và o cá»a cấm, nhÆ° các chức há»c sÄ© của sáu khoa thì cứ cho và o.
2. Các nÆ¡i có dâng voi, ngá»±a hoặc những thứ khác thì đêu dẫn và o ngoà i cá»a Äoan Minh để vua xem bản tâu rồi đợi xin lệnh chỉ.
Vua hạ lệnh ban bố ngay hai Ä‘iá»u đó và đặc cách ban thưởng cho.
Khảo thi chức huấn đạo ở các phủ.
Ra sắc chỉ rằng: Nếu khuyết viên huấn đạo nà o thì sai quan sở tại chá»n giám sinh các Ä‘Æ°á»ng và lại viên các nha môn, ngÆ°á»i nà o thi há»™i trúng các kỳ đệ nhất, đệ nhị, đệ tam, lại có hạnh kiểm, há»c vấn, từ 35 tuổi trở lên, theo nhÆ° lệ năm trÆ°á»›c, khảo thi 4 kỳ Ä‘á»u Ä‘á»— thì má»›i cho là m.
Tháng 6, quy định mà u sắc y phục của các quan văn võ: Từ nhất phẩm đến tam phẩm mặc áo mà u hồng; tứ, ngÅ© phẩm mặc áo mà u lục, còn thì Ä‘á»u mặc áo mà u xanh.
[25a] Äặt 13 đạo thừa tuyên: Thanh Hóa, Nghệ An, Thuáºn Hóa, Thiên TrÆ°á»ng, Nam Sách, Quốc Oai, Bắc Giang, An Bang, HÆ°ng Hóa, Tuyên Quang,Thái Nguyên, Lạng SÆ¡n và phủ Trung Äô.
Äổ lá»™ thà nh phủ, đổi trấn thà nh châu, đổi an phủ sứ các lá»™ Tri phủ, Trấn phủ thà nh Äồng tri phủ, Chuyển váºn thà nh Tri huyện, Tuần sát thà nh Huyện thừa, Xã quan thà nh Xã trưởng.
Ban cấp ấn Tri phủ, thôi cấp ấn An phủ cho các lộ.
Äịnh lại rõ lệnh kiêng chữ húy.
Mùa thu, tháng 7, đổi chức NgÅ© chánh, NgÅ© trưởng thà nh Tổng kỳ, Phó ngÅ© trưởng thà nh Tiểu tổng kỳ. Äổi Ä‘á»™i sá» thà nh qun lại. Äổi các tượng nhân ở Công bá»™ thà nh phó ngÅ© trưởng.
Äịnh thể thúc các bản tâu, bản Ä‘á»: Các bản trình bà y vá» phụng mệnh thánh chỉ, hoặc tình hình thi hà nh của các nha môn thì gá»i là bản Ä‘á»; còn tất cả những bản tâu bà y các việc công tÆ° nà o đáng phải tâu bà y của quan lại các nha môn và dân chúng thì gá»i là bản tâu.
[25b] Lấy Thiêm đô ngự sỠNguyễn Thiện là m Thanh Hoa tuyên phủ phó sứ. Bà i dụ viết:
" NgÆ°Æ¡i trÆ°á»›c là m gián quan bà n luáºn thẳng thắn, thiết thá»±c. Nay vá»— yên trăm há», nga8n giữ má»™t phÆ°Æ¡ng, phải là m theo phép nÆ°á»›c, lo cho dân, bá»›t nóng nảy, nén dục vá»ng. NgÆ°Æ¡i hãy kiên trì gắng gá»i, đừng để thẹn vá»›i chức trách của mình".
Bá»n Trung thÆ° lệnh bà thÆ° giám há»c sinh LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c vâng mệnh nghị thảo rằng:"Những bản viết của các nha môn, nếu gặp khi chánh quan khuyết hoặc Ä‘i việc quan vắng, thì quan tá thay giữ ấ tÃnh của nha môn ấy ký tên ở dÆ°á»›i chổ Ä‘á» năm tháng".
Tháng 8, Bùi Lựu tâu rằng:
"Quan các nha môn đổi Ä‘i nháºm chức nÆ¡i khác, các việc kiện tụng và giấy tá» Ä‘Æ°Æ¡ng xét chÆ°a kịp bà n giao, đợi đến hôm khác lại trở vá» bà n giao, vừa phiá»n ngÆ°á»i đón tiếp, vừa cháºm việc xét kiện. Cúi xin há»… khi quan viên đổi Ä‘i ná»›i khác, cho há» khai những giấy tá» và các việc kiện tụng cùng các loại công việc khác trong chức trách của mình; trao cho viên duyện giữ việc nà y nháºn[26a] giữ, đợi thấy quan má»›i đến sẽ giao lại để thi hà nh".
Vua y theo.
Tháng9, ra sắc chỉ rằng: Quân Vũ lâm phạm tội phải vỠlà m dân, không được trở vỠhạng con quan.
Mùa đông, tháng 10, ban ấn chỉ cho các bộ.
Äổi Tả hình thà nh Thanh hình ty lang trung đại phu, Hữu hình thà nh Tháºn hình ty lang trung đại phu, TÆ° hình thà nh Minh tÆ°á»ng hình. Thôi không đặt chức quan thẩm hình, Ä‘á»u đặt chức Lang trung. Äặt các thuá»™c viên ở Y ty và Huấn khoa.
Dụ Thiêm đô ngá»± Äà o Tuấn rằng:
"Khoảng Thái Hoà , Diên Ninh, chức Ngá»± sá» không ở ngoại thÃch thì ở quyá»n thần, vì thế công luáºn lá»™n báºy, không phân biệt đâu là ngá»±a đâu là hÆ°Æ¡u, tệ hại cho việc không lúc nà o trầm trá»ng hÆ¡n thế".
Lại dụ rằng: "Äà o Tuấn trái bá» phép nÆ°á»›c, tá»± ý là m cà n, nay giữ chức Ngá»± sá» lại nói năng khinh xuất, rõ là loà i hoạt lại".
Äinh Hợi, [Quang Thuáºn] năm thứ 8 [1467], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, vua ngá»± vá» Tây Kinh, khi trở vá», táºp tráºn ở sông Thiên Phái 1805 .
[26b] Äại xá. Từ mùa thuđến mùa đông, trá»i đã lâu không mÆ°a.
Xét bà i văn đại xá nói: Vua dụ cho các công hầu, quan viên văn võ và trăm hỠrằng:
"Trẫm là kẻ không có đức, là m chủ muôn dân. Muốn cho má»i ngÆ°á»i Ä‘á» già u đủ, yên vui để tiến tá»›i thịnh trị. Năm ngoái, từ mùa thu đến mùađông, trá»i mãi không mÆ°a, ngÆ°á»i mất hy vá»ng được mùa, dân lo khó khăn đói kém. Trẫm là cha mẹ dân, chỉ biết Ä‘au xót trong lòng. Nếu không ban Æ¡n rá»™ng khoan tha thì sao thấy huệ thá»±c tá»›i dân được?".
Cấm dệt mÅ© mát 1806 vì ngÆ°á»i ta hay cắt trá»™m lông Ä‘uôi ngá»±a công, tÆ° để là m.
Ra sắc chỉ rằng: Quan triá»u tham Ä‘eo thẻ bà i Ä‘i theo hầu thì nên ghi chữ "há»— tòng" và o thẻ bà i.
Cấm dùng diêm tiêu là m trò chÆ¡i đốt pháo bông, đó là theo lá»i tâu của Há»™ bá»™ thượng thÆ° Trần Phong.
Xuống sắc chỉ cho vệ Trấn sóc 1807 rằng: Kể từ nay, kỳ đại duyệt binh sắp xong, thì ba bá»™ ty Äô, Thừa, Hiến sở tại, má»—i ty cá» hai ngÆ°á»i lên bản vệ giữ lệnh, báo cáo và các tÆ°á»›ng hiệu, kỳ quân ở các sở kinh lược sứ Bác Nẫm, VÄ©nh Bồng 1808 cÅ©ng Ä‘á»u đến cả bản vệ để táºp tráºn.
Ngà y mồng 10, sai Äô đốc 5 phủ là bá»n Trịnh Văn Sá, Lê Hy Cát cùng Binh bá»™ [27a] thượng thÆ° Nguyá»…n VÄ©nh TÃch duyệt tuyển các Äại, Tiểu tổng kỳ của các vệ trong 5 phủ để sung là m quân của 5 vệ Äiện tiá»n.
Lễ khoa cấp sự trung Nhữ Văn Lan tâu rằng: Tiểu tổng kỳ thì phải 9 năm trở lên mới được thực thụ. Vua y theo.
Ngà y 12, bắt đầu định lễ bao phong các thần và o dịp tế xuân; không dùng cổ chay, dùng lụa để tế, theo phong tục nước mình thôi.
Ngà y 16, là m lá»… Khánh thỠở Ä‘iện Cần ChÃnh.
TrÆ°á»›c đây, cứ đến đầu mùa xuân thì là m lá»… bao phong các thần ở Thái miếu, xong rồi thì là m lá»… Khánh thá». Äến đây, má»›i là m lá»… Khánh thỠở Ä‘iện Cần ChÃnh 1809 . Sau đó là m lệ thÆ°á»ng.
Ngà y 18, lấy con cháu các quan viên trÆ°á»›c đã sung là m quân ở vệ Kim ngô, ngÆ°á»i nà o thi Ä‘á»— thì sung là m giám sinh Quốc tá» giám, nếu thi há»™i trúng trÆ°á»ng 1810 thì sung là m tam xá sinh 1811 . NgÆ°á»i nà o Ä‘á»— thi hÆ°Æ¡ng và có tÆ° chất tốt thì cho là m giám quan kể ra, tâu xin cho ở lại há»c táºp. Bắt Giám sát ngá»± sá» Quản Công Thiêm vì LÆ°Æ¡ng Thế [27b] Vinh hặc tá»™i ông nà y dung túng kẻ Ä‘Æ°a hối lá»™ là Hán Tông Nghiệp.
Ngà y 27, vua bắt đầu đến Lam Kinh bái yết lăng Lam Kinh.
Ngà y 29, ngá»± giá đóng tại hà nh Ä‘iện An Bạc. Ban phép táºp tráºn đồ.
Tháng 2, ngà y Äinh Dáºu mồng 1, có nháºt thá»±c.
Là m lễ tế Văn miếu.
Ngà y Giáp Thìn mồng 8, vua thấy trá»i đã lâu không mÆ°a, tâu cáo để cầu. Lại sai bá»n thái bảo Nguyá»…n Lôi là m lá»… cầu đảo ở các Ä‘á»n Chà Linh, Hoằng Há»±u.
Sai Há»™ bá»™ thượng thÆ° Trần Phong cùng bá»n quan Tuyên chÃnh Phan SÆ° Tông Ä‘i khám đất công ở hÆ°Æ¡ng Lam SÆ¡n và thôn Dâm để cấp cho các công thần từ nhất phẩm đến lục, thất phẩm theo thứ báºc khác nhau. Lại dụ các quan và bô lão rằng:
Lam Kinh là đất căn bản nÆ¡i quê vua, không và nhÆ° các nÆ¡i kinh sÆ° khác được. Má»›i rồi bá»n thế gia hay là m trái phép, coi thÆ°á»ng pháp luáºt, chiếm Ä‘oạt đất Ä‘ai là m của riêng, công chúa không có lấy [28a] tấc đất cắm dùi. Muốn dùng pháp luáºt mà buá»™c tá»™i, sao bằng lấy lá»… nghÄ©a báo trÆ°á»›c, sao cho há» vua ngà y má»™t đông đúc cÅ©ng có chá»— mà nÆ°Æ¡ng thân. Nay định rõ giá»›i hạn, kẻ nà o còn dám vi phạm, thì phải trị tá»™i theo pháp luáºt.
Ngà y Ất Tỵ, mồng 9, sai Hà nh tổng binh Khuất Äà đem quân Ä‘i đánh Ai Lao.
TrÆ°á»›c đây Ai Lao chiếm Ä‘á»™ng CÆ° Lá»™ng, lấn cÆ°á»›p ngoà i biên. Tá»›i đây, quan giữ biên giá»›i Ä‘em việc ấy tâu lên. Vua sai Khuất Äả Ä‘em hÆ¡n 1.000 quân Ä‘i đánh. Lấy Äồng tổng binh vệ Äịnh huân là Nguyá»…n Äá»™ng là m phó và Nghiên Nhân Thá» là m Tán lý quân vụ, há»p vá»›i quân đồn thú trấn Gia HÆ°ng mà đánh. Vua bảo Nhân Thá» rằng: "NgÆ°Æ¡i và Khuất Äả được phép tá»± tiện là m việc". Nhân Thá» tá»›i chá»— lÆ°u thủ Äông Kinh là Thái bảo Lê Niệm xin viện binh ở VÅ© khố mà đi.
Dụ cho quan lÆ°u thủ là Lê Niệm phát 50 quan tiá»n kho nhà nÆ°á»›c, sai Tế sinh Ä‘Æ°á»ng mua thuốc, sai ngÆ°á»i chữa chạy [28b] cho những ngÆ°á»i mắc bệnh dịch ở các phủ Quốc Oai, Tam Äá»›i và dụ rằng:
"Từ nay vá» sau, phủ nà o có bệnh dịch thì cho phép các quan địa phÆ°Æ¡ng đó dùng tiá»n thuế mua thuốc chữa cho dân".
Ngà y 15, xa giá đế hà nh Ä‘iện Phi Lai. Bấy giá» sứ thần nÆ°á»›c Chiêm là Thẩm Phác Lặc Sa sang tiến cống, vừa đến nÆ¡i, nên cho triá»u kiến tại hà nh Ä‘iện.
Ngà y 16, quan trấn phủ An Bang tâu việc thuyá»n chở lÆ°Æ¡ng của ngÆ°á»i Minh bị giạt đến xứ ấy. Vua bảo Thái sÆ° Äinh Liệt và Thái bảo Nguyá»…n Lá»—i rằng:
"Má»›i rồi, trẫm bảo bắt giữ ngÆ°á»i chở lÆ°Æ¡ng của nÆ°á»›c Minh là vì có thể há» bà y ra kế gì đó để lừa ta. Ta muốn ngăn ngừa mÆ°u kế củ há». Äó là việc quyá»n nghi nhất thá»i, chứ không phải đạo thÆ°á»ng là m đâu".
Bá»n Lá»—i tâu:
"Nếu há» liá»u lÄ©nh gây chuyện bất ngá» khác mà đặt ra kế ấy, ta bắt há» thì há» sẽ có cá»› để nói được, chi bằng thả cho vá». Nếu không thế, e rằng sẽ xảy ra hấn khÃch nÆ¡i biên giá»›i".
Vua nói:
"Các khanh nói tuy phải, [29a] nhưng lỡ kẻ gian phản phúc thì sao?".
Äô ngá»± sá» Nguyá»…n CÆ° Äạo nói:
"Lá»i bà n của các quan tuy có dị đồng mà quyết định nhÆ° thế nà o là ở nhà vua thôi".
Rốt cuá»™c giữ ngÆ°á»i Minh không cho vá».
Ngà y 20, diá»…n táºp tráºn đồ trung hÆ° ở Lá»— Giang 1812 .
Vua ngá»± đến trị sở của thừa tuyên Thiên TrÆ°á»ng, há»i quan Thừa tuyên là bá»n Phạm Du vá» những khó khăn của dân và ban tiá»n cho bá»n Du và Tri phủ Nguyá»…n Tá»± theo thứ báºc khác nhau.
Sai Quyá»n tổng tr vệ Ninh Sóc 1813 là Äà o Viện là Äốc tÆ°á»›ng thay Khuất Äả Ä‘i đánh Ai Lao. Bá»n Äả đến thì Ai Lao đã chạy trốn trÆ°á»›c rồi. Bá»n Äả phi báo rằng Ai Lao xin trả lại đất chiếm, váºy xin Ä‘em quân vá». Vua bảo Khuất Äả để Äà o Viện thay coi quân và ban cho 10 quan tiá»n.
Tháng ấy, ngà y 23, táºp đồ tráºn tam tà i và thất môn ở sông Vi1814 . Bá»n Tây quân Äô đốc Lê Thiệt trái lệnh, bị trói Ä‘Æ°a đến cá»a doanh, rồi sau lại được tha.
[29b] Bãi quan chức của bá»n Trấn Ä‘iện phó tÆ°á»›ng quân Lê Hán Äình.
TrÆ°á»›c kia, Hán Äình là m Chuyển váºn, khi tại chức tham ô, sợ dân kiện, tâu xin nghỉ dưỡng bệnh. Chỉ huy sứ Äà o Bảo tiến cá» Hán Äình lên triá»u đình, nói chuyện váºn Hán Äình và Thái chúc thừa Nguyá»…n Äức vốn giá»i binh pháp. Bá»n Hán Äình dâng các tráºn đồ: 1) Trung hÆ°; 2) Mãn thiên tinh, 3) ThÆ°á»ng sÆ¡n xà ... Vua khen ngợi, phong hai ngÆ°á»i là m Trấn Ä‘iện phó tÆ°á»›ng quân, sai quân 5 phủ táºp theo tráºn đồ, hai ba lần Ä‘á»u không được. Vua sai hai ngÆ°á»i ra dạy cÅ©ng không được. Vua nổi giáºn sai bắt đánh trượng rồi bãi chức Ä‘uổi vá» bản quán.
Ngà y 26, táºp tráºn đồ ngÆ° Ä‘á»™i, nháºn hà ng ở sông An Cha, táºp tráºn đồ ThÆ°á»ng sÆ¡n 1815 ở ngã ba sông Bạch Hạc.
Ngà y 29, đại giá vỠkinh sư.
Tháng 3, Lại bá»™ tâu vá» việc khảo thi các cáºn thị há»c sinh để bổ là m giám sinh các huyện, khảo thi Quốc tá» giám [30a] giám sinh và lại viên các nha môn bổ là m giáo chức các phủ. Vua y theol.
Dinh thiện viên ngoại lang Hoà ng Văn Biá»n bị bá» ngục và phạt 50 quan tiá»n. Công bá»™ hữu thị lang Trịnh Công Äán bị phạt 30 quan tiá»n vì bá» phÆ¡i mÆ°a nắng những gá»—, lạt của công.
Sai các ty tà m tang đà o hồ ở đình Giảng Võ.
Ra lệnh tìm kiếm những di cảo thÆ¡ văn của cố Hà n lâm thừa chỉ há»c sÄ© Nguyá»…n Trãi.
Sai Lá»… bá»™ thượng thÆ° Lê Hoằng Dục đãi yến sá» thần Chiêm Thà nh ở quán Bắc Sứ. Sai ná»™i quan há»i sứ thần nÆ°á»›c Chiêm vá» lá»… thá» nÆ°á»›c lá»›n. Sứ Chiêm trả lá»i:
"NÆ°á»›c Chiêm tôi đối vá»›i thánh triá»u nhÆ° là con cái cáºy nhá» bố mẹ, dạy bảo thế nà o thì xin theo thế. NhÆ°ng thiên tá» có lệnh truyá»n ngoà i váºt tiến cống theo lệ đã định, lại phải cống thiếc nữa. Äó là lệ má»›i, không dám tá»± tiện trả lá»i. Cúi xin sai sứ sang há»i chúa nÆ°á»›c tôi để vẻ vang cho nÆ°á»›c dÆ°á»›i". Vua không nghe.
Thu lại quân quyá»n Tây quân đô đốc Lê [30b] Thiệt, vì con Thiệt là Bá Äạt Ä‘ang giữa ban ngà y phóng ngá»±a ra phố, dung túng gia nô đánh ngÆ°á»i.
Lấy Há»™ bá»™ thượng thÆ° kiêm cung sÆ° phủ thái tá» tân khách Trần Phong là m Hình bá»™ thượng thÆ° kiêm thái tá» tân khách; Lại bá»™ thượng thÆ° Phạm Văn Hiển là m Trung quân phủ đô đốc đồng tri; Lá»… bá»™ thượng thÆ° kiêm thái thÆ°á»ng tá»± khanh Lê Hoằng Dục là m tây quân phủ đô đốc đồng tri; Công bá»™ thượng thÆ° Bùi Quát là m Äông quan phủ Äô đốc thiêm sá»±; Hình bá»™ thượng thÆ° Phạm Công Nghị là m Lá»… bá»™ thượng thÆ°; Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô đốc ngá»± sá» kiêm Cần ChÃnh Ä‘iện phụng thị kinh diên Nguyá»…n CÆ° Äạo là m ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» quyá»n Há»™ bá»™ thượng thÆ° tri kinh diên sá»±; Thiên TrÆ°á»ng thừa tuyên sứ Phạm Du là m Tuyên uý đại sứ quyá»n Công bá»™ thượng thÆ°; Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô Ngá»± sá» Trần Xác là m cung sÆ° phủ [31a] thái tá» tân khách kiêm ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá»; Hà n lâm viện đại há»c sÄ© quyá»n Lại bá»™ tả thị lang kiêmBà thÆ° giám há»c sÄ© Nguyẽn Äình mylà m Cung sÆ° phủ đại há»c sỹ quyá»n Há»™ bá»™ tảthị lan Hà n lâm viện đại há»c sÄ© quyá»n Binh bá»™ tả thị lang; Kiêm Bà thÆ° giám há»c sỹ Trần Bà n là m cung sÆ° phủ tân khách quyá»n Lại bá»™ tả thị lang; Thái bá»™c tá»± khanh hà nh Thông chÃnh ty thông chÃnh sứ Lê Trung là m Thứa đức ty thứa đức đại sứ quyá»n Há»™ bá»™ hữu thị lang; Quang lá»™c tá»± hanh kiêm bà thÆ° giám há»c sÄ© VÅ© VÄ©nh Trinh là m Han
lâm viện đại há»c sÄ© quyá»n Lá»… bá»™ hữu thị lang kiêm Quang lá»™c tá»± khanh bà thÆ° giám há»c sÄ© tri kinh diên sá»±; đại lý tá»± khanh Nguyá»…n Ninh là m Thiêm sá»± hà nh Äại lý tá»± khanh; Hữu dụ đức quyá»n Lại bá»™ hữu thị lang Phan Duy Trinh là m [31b] Tuyên uy sứ quyá»n Thiên TrÆ°á»ng xứ thứa tuyên sứ; HÆ°ng Hóa thứa tuyên sứ tham nghị Nguyá»…n Äức Du là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiêm đô ngá»± sá»; Tri phủ Quy Hóa Nguyá»…n Thúc Thông là m HÆ°ng Hóa thừa tuyên sứ tham nghị.
Tổng quản Khuất Äả cùng Thông chÃnh ty tả thừa Nghiên Nhân Thá» chiêu dụ được bá»n giặc Ai Lao là Äạo Äồng1816 ra hà ng rồi Ä‘em quân vá».
TrÆ°á»›c đó, quan quân đến Má»™c Châu phủ Gia HÆ°ng, lấy 300 thổ binh đến thẳng sách Câu Lá»™ngở Mã Giang đóng quân ná»a tháng. Khuất Äả chia sai Tổng tri vệ Gia HÆ°ng Lê Miá»…n Ä‘em quân vệ mình đến Khâu Chúc, hợp vá»›i thổ quân của hai châu Việt và Má»—i 1817 , nói phao lên là đánh quân giặc quấy nhiá»…u, nhÆ°ng thá»±c ra là ngăn chăn Ä‘Æ°á»ng hiểm yếu. Bá»n giặc nghe tin vỡ chạy. Khuất Äả sai ngÆ°á»i lấy lẽ há»a phúc lợi hại dụ bảo. Bá»n Äạo Äồng đến cá»a doanh đầu hà ng. Khuất Äả bèn sai kinh lược Má»™c Châu là ngÆ°á»i Man há» Xa sá»a lại cá»a ải củ, [32a] cùng vá»›i thổ quan là phụ đạo Cầm La đốc suất thổ binh canh giữ. Bá»n Äả Ä‘em quân trở vá».
Trong chiến dịch nà y, cả Ä‘i lẫn vá» chỉ có 18 ngà y, hà nh quân tá»›i đâu, hà ng ngÅ© nghiêm chỉnh, đến gà chó cÅ©ng không bị kinh Ä‘á»™ng. Ngà y dâng tù, vua muốn Ä‘Æ°a bá»n giặc trở vá» xứ sở của chúng giết Ä‘i để răn Ä‘e kẻ khác. Bá»n Thái bảo Äinh Liệt thÆ°a rằng:
"Äạo đồng nếu quả thá»±c lòng hà ng phục thì tha tá»™i chết cho hắn để khuyên dụ kẻ sau. Nếu do bị săn Ä‘uổi bức bách quá mà ra hà ng để mong khá»i chết thì giết Ä‘i là phải".
Vua không nghe. Äến đây, sai ngÆ°á»i lấy gạo ấy cấp cho số ngÆ°á»i trong thuyá»n đó, má»—i ngÆ°á»i má»™t há»™c, bắt sung và o ty Äồn Ä‘iá»n. [32b] Số gạo còn lại, sai Tứ thà nh binh mã chở lên các xứ Tuyên Quang, Quy Hóa, Äà Giang, cấp cho những quân nhân vá» há»™i quân mà túng đói.
Lấy Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiêm đô ngá»± sá» DÆ°Æ¡ng Tông Hải là m Äô cấp sá»± trung quyá»n Thượng bảo tá»± khanh.
Hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ© quyá»n Công khoa cấp sá»± trung LÆ°Æ¡ng Thế Vinh hặc tá»™i Trấn Ä‘iện tÆ°á»›ng quân Bùi Huấn. Tá» tâu đại khái nói:
Luân thÆ°á»ng lá»›n của con ngÆ°á»i có 5 Ä‘iá»u trong đó. Nay Huấn Ä‘Æ°Æ¡ng lúc còn tang vợ mà đi lấy con gái của ngÆ°á»i vá» hà ng bạn hữu, hÆ¡n nữa trÆ°á»›c đây đã lấy con gái của ngÆ°á»i ấy là m vợ cả rồi. Tệ bạc trong ân ái vợ chồng, khinh miệt đạo cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng đến thế. Việc nà y quan hệ tá»›i phong hóa, là m rối loạn nhân luân, xin giao cho pháp ty trị tá»™i. Vua y theo.
Bắt đầu đặt NgÅ© kinh bác sÄ© 1818 . Bấy giá» các giám sinh há»c Kinh Thi, Kinh ThÆ° thì nhiá»u, há»c Lá»… Ký, Chu Dịch, Xuân Thu thì Ãt, cho nên đặt chức NgÅ© kinh bác sÄ©, má»—i ngÆ°á»i chuyên nghiên cứu má»™t kinh để dạy há»c trò.
[33a] VÅ© lâm vệ chỉ huy sứ Lê Tông VÄ©nh khai man táºp ấm để được bổ là m quan. Tông VÄ©nh vốn ngÆ°á»i Gia Viá»…n, con trai Nguyá»…n Cố, được Tổng quản Lê Nguyên nuôi là m con mình, nhá» táºp ấm được bổ là m Quyá»n cấp sá»± trung, bị LÆ°Æ¡ng Thế Vinh hặc tá»™i, vua cắt chức.
Thuyá»n buôn nÆ°á»›c Tô Vấn Äáp Lạt 1819 dâng phẩm váºt.
Xuống chiếu giam Äạo Äồng ở ngục ngá»± tiá»n.
TrÆ°á»›c đây, ngÆ°á»i nÆ°á»›c Minh là bá»n Lý Máºu Thá»±c 29 tên có hai chiếc thuyá»n chở 205 há»™c gạo Ä‘Æ°a đến Bá chÃnh ty Quảng Äông bị trôi giạt tá»›i An Bang. Tuần ty bắt được giải tá»›i hà nh tại. Äô ngá»± sá» Nguyá»…n CÆ° Äạo tâu nên thả chúng vá» nÆ°á»›c.
Giảm bớt số quan châu, huyện thuộc hai phủ Bắc Bình, Thông Hóa1820 mỗi phủ, châu, huyện một viên.
Sai Bắc đạo Giám sát ngá»± sá» Phan Tông Tiến đến phủ Bắc Bình xét há»i bá»n quan trấn thủ Lê Lục, Nguyá»…n Lượng và bắt giải vá» kinh.
Bấy giá» ngÆ°á»i Thổ phủ Trấn An nÆ°á»›c Minh là Sầm Tổ Äức Ä‘em hÆ¡n 1.000 tên quân đến đóng ở Âm Äá»™ng1821 nói phao là đi bắt tên giặc Sầm Vá»ng Ä‘Æ°Æ¡ng chạy trốn, rồi đến cÆ°á»›p bắt ngÆ°á»i và trâu bò, gia súc ở vùng biên giá»›i Nà Man, châu Thông Nông, trấn Bắc Ninh Ä‘em Ä‘i, sau lại chiếm giữ ngÆ°á»ii lái thổ châu Bảo Lạc.
Tổ Äức có tá» tâu rằng: các thôn Man Ly, Man Nhung vốn trÆ°á»›c [33b] giả dối quy phụ Trấn An, rồi cÆ°á»›p bắt ngÆ°á»i và sức váºt, cúi xin thánh thượng gia Æ¡n sai phái đại quân Ä‘i đánh các thôn Man Nhungvà Man Ly, và xin trừng trị hai châu Thông Nông, Bảo Lạc, Ä‘uổi bá»n phạm nhân Sầm Vá»ng vá» yên nghiệp. Triá»u đình cho rằng những lá»i của Tổ Äức Ä‘á»u là gian trá. Vua đặc sai trung thÆ° là m tá» tÆ° thẳng cho Bá chÃnh ty1822 đòi trả lại ngÆ°á»i và súc váºt bị cÆ°á»›p và sai Tông Tiến Ä‘i khám xét, bắt bá»n Nguyá»…n Lượng Ä‘em vá» kinh vì tá»™i coi giữ không nghiêm cẩn, để cho ngÆ°á»i ngoà i đến cÆ°á»›p biên giá»›i.
Hiệu úy Hoà ng Liá»…n Ä‘em thổ binh phủ An Tây1823 đánh nhau vá»›i ngÆ°á»i Ai Lao ở Khâu Lạo, là m tá» thÆ°Æ¡ng đếnn hÆ¡n 3.000 ngÆ°á»i, thu được nhiá»u tai giặc.
Äòi lại những ngÆ°á»i Minh trên thuyá»n buôn của nÆ°á»›c Tô Vấn Äáp Lạt Ä‘Æ°a trả vá» bản quốc.
Mùa hạ, đầu tháng 4, hạ lệnh cho quan Lại bá»™ rằng: Các chức quan văn võ, ngÆ°á»i nà o chân trắng má»›i bổ và những ngÆ°á»i bị giáng chức hay đã nghÄ© việc, Ä‘á»u cho [34a] là m bằng ban cấp cho.
Châu Thuáºn Má»—i, phủ Gia HÆ°ng Ä‘em ná»™p vợ con gia thuá»™c Cầm Äồng và tai của bá»n Ai Lao bắt được Ä‘Æ°a vá» kinh sÆ°.
Ban cấp bản in sách NgÅ© kinh của nhà nÆ°á»›c cho Quốc tá» giám, theo lá»i tâu của Bà thÆ° giám há»c sÄ© VÅ© VÄ©nh Trinh.
Sai quyá»n Thượng bảo tá»± khanh DÆ°Æ¡ng Tông Hải và Thông chÃnh ty tả thừa Nghiên Nhân Thá» dạy các quân Kiêu dÅ©ng, Binh mã Ä‘á»c sách.
Bá»n Äô cấp sá»± trung Trịnh Thiết TrÆ°á»ng hặc tá»™i bá»n Hình bá»™ Äá»— Tông Nam là m quan ăn hối lá»™, Lại bá»™ Nguyá»…n NhÆ° Äổ tiến cá» ngÆ°á»i xấu, cả hai Ä‘á»u xin giao cho pháp ty theo luáºt trị tá»™i. Vua y theo.
Lấy Nguyễn Phục là m Tham nghị thừa tuyên Thanh Hóa. Vua dụ Phục rằng:
"Năm trÆ°á»›c sai ngÆ°á»i Ä‘i sứ phÆ°Æ¡ng Bắc, được khá»e mạnh mà vá»; năm nay cho gá»i, ngÆ°Æ¡i lại dâng lá»i hay thá»±c rất đáng khen. Nay sai Giám thừa Nguyá»…n Lá»—i Ä‘em bạc lạng ban thưởng để biểu dÆ°Æ¡ng lòng trung thà nh củaa ngÆ°Æ¡i [34b] và tá» hết sá»± chà tình của ta, hãy nháºn lấy".
Tháng 5, ngà y mồng 1, Tri châu Äà o Phục Lá»… ở phủ Bắc Bình tâu rằng:
Thổ quan phủ Trấn An nhà Minh sai Tông Thiệu xâm lấn ải Tá»a Thoát1820 , cÆ°á»›p lấy ruá»™ng của xứ ấy và cÆ°á»›p Ä‘oạt trâu bò súc váºt. Vua giao xuống cho triá»u thần bà n kế phòng giữ. Bá»n thái sÆ° Äinh Liệt Ä‘á»u cho là nên giữ kỹ bá» cõi, không nên gây hấn khÃch nÆ¡i biên giá»›i, nếu thấy nó đến, chỉ chống giữ thôi.
Lễ bộ thượng thư Phạm Công Nghị tâu rằng:
"Äá»i xÆ°a khi dá»±ng nÆ°á»›c, nhân tên nÆ°á»›c mà đặt tên há» (tÃnh), nhân chia đất mà ban tên há» (thị). NhÆ° ông Tiết khi được phong ở đất ThÆ°Æ¡ng, được ban há» Tá» (Tá» thị), ông Tắc khi được phong ở đất Thai, được ban há», để láºp tông phái. Từ đó vá» sau, các Ä‘á»i Ä‘á»u có tên há», nhÆ° Ngu Thuấn là há» Diêu (Diêu tÃnh), Hạ VÅ© há» Tá»± (Tá»± tÃnh), Chu Văn há» CÆ¡ (CÆ¡ tÃnh); mà Cá»u khanh, Tam công, NgÅ© thần, Tháºp loạn1825 Ä‘á»u có công lao vá»›i nÆ°á»›c, nhÆ°ng chÆ°a từng [35a] thấy ai được ban há» (nhà vua) cả. Äến Hán Cao Tổ cho là Lâu KÃnh có công dâng kế sách dá»±ng đô thà nh bèn ban cho há» LÆ°u1826 , ÄÆ°á»ng Cao Tổ khen Thế TÃch có khà tiết bá» tôi trong sạch nên ban cho há» Lý1827 . Äó Ä‘á»u là phÆ°Æ¡ng sách chế ngá»± hà o kiệt mà thôi. NhÆ°ng nguồn vừa khÆ¡i ra mà dòng đã thà nh vẩn đục. NgÆ°á»i là m tôi thì cÅ©ng cho thế là vinh hạnh, mà không hiểu rằng há» hà ng phải có phả hệ, tuyệt đối không thể lẫn lá»™n được. Cái sai của việc ban tên há» có quan hệ rất lá»›n. Vì ngÆ°á»i là m tôi mà cùng há» vá»›i vua thì bất kÃnh, ngÆ°á»i là m con mà quên mất gốc thì bất hiếu. Là m sao có kẻ bất kÃnh bất hiếu mà là m nên việc được? Nên sá»a bá» lệ ấy Ä‘i. Tất cả bá» tôi đã được ban cho há» nhà vua Ä‘á»u cho đổi lại theo há» cÅ© của ông cha để cho tông phái nhà vua được phân minh, cá»™i gốc các hỠđược rõ rà ng".
Vua y theo.
Phó tổng binh trấn thủ Tuyên Quang Lê Quỹ tâu rằng:
"Xã Mông ÄÆ°Æ¡ng trong trấn bị ngÆ°á»i Xá đến đốt phá nhà cá»a, giết và bắt ngÆ°á»i".
[35b] Xuống chiếu cho triá»u thần bà n. Tể thần là bá»n Äinh Liệt nói:
"Bá»n man di cõi biên cÆ°Æ¡ng xa xăm đánh lá»™n lẫn nhau, đó là tục của chúng tôi, chỉ việc giữ hồi kỹ bá» cõi của ta, không để xảy ra hấn khÃch ở biên giá»›i là được".
Ngà y 19, sét đánh và o điếm canh trên thà nh của vệ Giám môn.
Ngà y Giáp Tuất mồng 10, sai quân ngÅ© phủ là m kiểu mẫu đồ chiến khÃ, rồi lại đổi là m kiểu khác, quân nhân có ngÆ°á»i than oán. Quân nhân vệ Uy lôi là Văn LÆ° dâng sá»› đại ý nói:
"Thần trá»™m thấy hồi tháng giêng năm nay bệ hạ đã ban ra kiểu má»›i, sai các quân chế tạo chiến khÃ, nay lại đổi là m kiểu khác, nhÆ° thế là chÃnh lệnh bất thÆ°á»ng".
Vua sai Lại bộ dụ Lư rằng:
"Chiến khà vẫn cùng một kiểu, ngươi nói thế là nói cà n".
Thị lang Lương Nhữ Hộc nói riêng với Lư rằng:
"NgÆ°Æ¡i không phải lấy là chức pháºn được nói, sao giám bà n báºy việc nÆ°á»›c"?.
LÆ° Trả lá»i:
"NÆ°á»›c lấy dân là m gốc, mà binh là để bảo vệ dân. Nay hiệu [36b] lệnh bất tÃn, quân dân buồn rầu than oán, ông là cáºn thần lại im lặng không nói, tôi thấy mà nói thì cÅ©ng là yêu vua thôi".
Bá»n NhÆ° Há»™c nÃn lặng.
Ngà y Äinh Sá»u 13, Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ tâu rằng:
Những ngÆ°á»i thi há»™i Ä‘á»— kỳ thi thứ hai và kỳ thi thứ ba, sung bổ lại viên các nha môn, nay thi Ä‘á»— giáo chức, nên bổ và o các chức kinh lịch.
Vua y tỠtâu.
Ngà y Máºu Dần 14, lấy Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c há»c sÄ© hà nh Lại khoa đô cấp sá»± trung Trịnh Thiết TrÆ°á»ng là m Hà n lâm thị giảng há»c sÄ© quyá»n Công bá»™ hữu thị lang, quyá»n Quốc Oai đẳng xứ tán trị thừa tuyên sứ ty tham chÃnh DÆ°Æ¡ng Chấp Trung là m Äại lý tÆ° khanh quyá»n Hình bá»™ tả thị lang, Hà n lâm thị Ä‘á»™c há»c sÄ© thá»± viện sá»± kiêm Binh khoa đô cấp sá»± trung Phạm CÆ° là m Thái bá»™c khanh quyá»n Lạng SÆ¡n đẳng xứ tán trị thừa tuyên tham chÃnh.
[36b] Ngà y 20, ban ná»™i yến cho các đại thần và quan có chức sá»± ở Ä‘iện Cần ChÃnh.
Sắc dụ các quan trấn thủ, phó tổng binh và thổ quan các xứ Lạng Sơn, An Giang, Bắc Bình rằng:
"Quan coi giữ bá» cõi của triá»u đình, cố nhiên phải giữ đất yên dân, đánh ngăn giặc ngoà i là chức pháºn của mình. Má»›i rồi, ngÆ°á»i ngoà i xâm nháºp bá» cõi, bắt ngÆ°á»i cÆ°á»›p của, nhiá»u lần thấy chạy tâu, mà kết quả đánh giữ ra sao thì im không thấy báo gì. Nay nếu cứ khép và o luáºt pháp mà trị tá»™i tất cả e rằng sẽ không hết được. Bá»n các ngÆ°Æ¡i phải dốc lòng hết sức, là chuá»™c lại lá»—i trÆ°á»›c".
Lại ban khoa lệnh 1828 11 Ä‘iá»u.
Lấy Nghiên Nhân Thá» là m Thượng bảo tá»± khanh quyá»n lại khoa đô cấp sá»± trung.
Cho Quyá»n tham chÃnh xứ Lạng SÆ¡n là Nguyá»…n Kha nghỉ việc.
Ra sắc chỉ rằng: Từ nay vá» sau, ngÆ°á»i nháºn chức ở tại nÆ¡i biên giá»›i xa phải đủ 9 năm má»›i được đổi vá» các huyện dÆ°á»›i kinh.
Tháng 6, ngà y mồng 1, lấy Äại lý tá»± khanh Lê Bá Äạt [37a] là m Chiêu thảo đại sứ hà nh Bắc Bình phủ tri phủ thiêm tri Bắc Bình vệ.
Ra lệnh cho 12 thừa tuyên Ä‘iá»u tra hình thế sông, núi, sá»± tÃch xÆ°a nay của các nÆ¡i trong hạt mình, vẽ thà nh bản đồ ghi chú rõ rà ng rồi vá» Há»™ bá»™ để là m bản đồ địa lý.
Khảo thi và sa thải bá»n Äông cung thị giảng là VÅ© Nguyên Tiá»m và Tạ Bá»u ở Phụng Nghi Ä‘Æ°á»ng.
Bấy giá» Nguyên Tiá»m cùng BÆ°u hầu Äông cung há»c. Vua ngá»± đến Äông cung, há»i chữ nghÄ©a hôm trÆ°á»›c thế nà o, Thái tá» Ä‘em những lá»i Nguyên Tiá»m đã dạy để trả lá»i. Vua bèn sai ra ba Ä‘á» chế, chiếu, biểu bắt bá»n Tiá»m và BÆ°u thi ở Phụng Nghi Ä‘Æ°á»ng. Bá»n Tiá»m Ä‘á»u quên lối là m, cả ba bà i Ä‘á»u không thà nh văn lý. Vua xem xong, phê rằng: "Äáng tởm" và quở trách Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ, Äông cung quan Trần Phong và Äô ngá»± sá» Ä‘Ã i Trần Xác vá» tá»™i bảo cá» báºy.
Sai Äô đốc thiêm sá»± Khuất Äả Ä‘em 500 quân ngÅ© phủ đến [37b] bảo Khả Lặc trấn An Bang Ä‘uổi đánh giặc cá» nhÆ°ng không kịp lại trở vá».
Sai Quyá»n lại khoa đô cấp sá»± trung Nghiên Nhân Thá» và Äông đạo giám sát Thiá»u Duy Tinh đến bảo Khả Lặc, trấn An Bang, xét há»i việc tÆ°á»›ng súy chần chừ và bị thua nhÆ° thế nà o.
Bãi quan chức của Tây quân đô đốc Lê Thiệt vì quân lÃnh và chỉ huy của Thiệt sai Ä‘i tuần tiá»…u biên giá»›i đã dá»a nạt lấy bạc của ngÆ°á»i châu Thoát, việc bị phát giác, nên Thiệt phải bãi chức.
Cho Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n VÄ©nh TÃch chÆ¡i không vì VÄ©nh TÃch năm trÆ°á»›c Ä‘i nháºn bạc đút lót của ngÆ°á»i, nay ủy cho trá»ng trách Binh tà o, lại xin báºy bổng lá»™c cho má»™t viên Tổng tri, cho nên thu lại thẻ bà i vẫn Ä‘eo và cho ở không.
Sai lục bá»™, lục tÆ°, lục khoa lá»±a chá»n lại viên của mình, ngÆ°á»i nà o biết chữ, có hạnh kiểm, má»—i bá»™, tá»±, khoa lấy 2 ngÆ°á»i để bổ sung việc Ä‘i thăm há»i, Ä‘iá»u tra ná»—i Ä‘au khổ của dân và điá»u hay dở của chÃnh sá»±.
Lấy Lê Bá Trù là m Binh bộ thượng thư.
Äà y Phó tổng binh trấn [38a] thủ Bắc Bình là Lê Lục và Äồng tổng tri Nguyá»…n Lượng ra châu xa, vì tá»™i giữ trấn mình mà để cho giặc cÆ°á»›p đốt quan ải. Việc bị phát giác, bị Ä‘Ã y, nhÆ°ng được miá»…n là m khổ sai.
Hạ lệnh rằng thóc chứa ở các kho trong kinh ngoà i trấn, quan địa phÆ°Æ¡ng phải bắt ngÆ°á»i coi kho thÆ°á»ng xuyên xem xét, không được để mÆ°a thấm Æ°á»›t, hao tổn lÆ°Æ¡ng thá»±c.
Hạ lệnh rằng các quan chức tá nhị châu, phủ, huyện khi coi việc ở công Ä‘Æ°á»ng không được cùng ngồi ở chiếu chÃnh vá»›i chánh quan.
Tháng 12, vua Ä‘Æ°a ấn "Thiên Nam Hoà ng Äế cho bảo"1829 cho các tế thần xem để cùng bà n.
Quyá»n Há»™ bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n CÆ° Äạo nói: Ấn của Hoà ng Äế là ấn truyá»n quốc, nhÆ°ng hai chữ "Thiên Nam" hình nhÆ° hÆ¡i má»›i lạ, không bằng dùng các chữ "Thuáºn thiên thừa váºn chi bảo" rất hà m súc, rất có ý nghÄ©a.
Vua lại dụ các quan rằng:
"Má»›i rồi, ấn truyá»n quốc đã sai quan bà thÆ° là bá»n LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c xét trong sách Văn hiến thông khảo1830 để đúc, gá»i [38b] là Hoà ng Äế thụ mệnh chi bảo", các quan tể thần bà n thế nà o, hãy là m bản tâu lên".
Vua muốn xem quốc sá», sai ná»™i quan tá»›i hà n lâm viện dụ riêng sá» quan Lê NghÄ©a rằng:
"Trứơc kia, Phòng Huyá»n Linh là m sá» quan, ÄÆ°á»ng Thái Tông muốn xem Thá»±c lục1831 , Huyá»n Linh không cho xem. Nay ngÆ°Æ¡i vá»›i Huyá»n Linh thì ai hÆ¡n?".
NghÄ©a trả lá»i: "Sá»± kiện ở cá»a Huyá»n VÅ©1832 , Huyá»n Linh lại không thẳng thắn ghi lại, ÄÆ°á»ng Thái Tông phải bảo ghi rồi sau má»›i ghi, nhÆ° thế e rằng cÅ©ng chÆ°a phải là hiá»n thần".
Ná»™i quan nói: "Vua muốn xem ghi chép hằng ngà y từ năm Quang Thuáºn thứ 1 đến năm thứ 8".
NghÄ©a trả lá»i: "Vua mà xem quốc sá», hẳn không phải là việc hay. Những việc là m của ÄÆ°á»ng Thái Tông và Phòng Huyá»n Linh đã bị Ä‘á»i sau chê bai đấy!".
Ná»™i quan nói: "Vua bảo là xem những ghi chép hằng ngà y để biết trÆ°á»›c có lá»—i gì còn có thể sá»a được".
NghÄ©a nói: "Chỉ cần bệ hạ gắng là m Ä‘iá»u hay thôi, việc gì phải xem quốc sá»".
Ná»™i quan dụ bảo nhiá»u lần, NghÄ©a nói:
"Thà nh chúa nếu biết sá»a bá» lá»—i lầm thì đó là phúc lá»›n vô hạn của xã tắc, [39a] thế dẫu không khuyên can mà cÅ©ng không là khuyên can".
Rồi dâng những ghi chép hằng ngà y lên. Vua xem xong trả lại cho SỠViện.
Bà n (đặt) vệ quân ở trấn An Bang, vì đất ấy rất Ä‘á»™c lại là cõi biên giá»i xa xôi, Ä‘Æ°á»ng sá nhiá»u trở ngại, ứng viện không kịp.
Giặc cỠđánh bảo Khả Lặc, trấn An Bang.
Sai Tây quân đô đốc phả thiêm sá»± Khuất Äả Ä‘em 1.000 quân NgÅ© phủ, và sai quân nhân hai ty Thân quân, Äiện tiá»n và hai ty Hiệu úy Ä‘i đánh.
Triệu Thái sÆ° Äinh Liệt, Thái bảo Nguyá»…n Lá»—i, Lê Niệm và NgÅ© phủ Trịnh Văn Sái và o cá»a Gia Há»±u há»p bà n phÆ°Æ¡ng sách đánh bá»n giặc cá».
Lại sai Kiêu vệ Ä‘iệp tổng tri Lê Công Nghị dẫn quân NgÅ© phủ Trịnh Văn Sái và o cá»a Gia Há»±u há»p bà n phÆ°Æ¡ng sách đánh bá»n giặc cá».
Lại sai Kiêu vệ Ä‘iệp tổng tri Lê Công Nghị dẫn quân NgÅ© phủ Ä‘i ứng cứu. Sai bá»n Nam quân phủ đô đốc đồng tri Nguyá»…n Äức Trung Ä‘i An Bang đốc thúc đánh bá»n giặc cá», cho phép chém trÆ°á»›c tâu sau. Phát 3 vạn thăng gạo kho sai ngÆ°á»i phủ Trung Äô là m lÆ°Æ¡ng chở tá»›i trấn An Bang để [39b] cung cấp cho quân lÃnh.
|
19-09-2008, 10:07 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q2(b)
Bản kỷ thực lục Q2(b)
Nhà Háºu Lê (1460 - 1472)
Tham nghị thừa tuyên sứ ty châu Hóa là Äặng Thiếp dâng sá»› trình bà y 5 Ä‘iá»u gây lợi:
1. Dá»±ng đồn lÅ©y ở cá»a biển TÆ° Dung1833 .
2. Lấp cá»a Eo1834 .
3. Äà o kênh sen1835 .
4. Bãi bỠchức thuế sứ ở đầu nguồn.
5. Chiêu má»™ những kẻ lÆ°u vong đến khai khẩn ruá»™ng hoang ở châu Bố ChÃnh.
Tháng 8, Khâm sai quyá»n Lại khoa cấp sá»± trung Nghiên Nhân Thá» hặc tá»™i tổng binh trấn An Bang Lê Hối không biết trù liệu đánh giặc, Äốc tÆ°á»›ng Khuất Äả Ä‘uổi đánh giặc thất lợi đến ná»—i bị thua. Lệnh cho Nhân Thá» tiến hà nh Ä‘iá»u tra và bắt hai ngÆ°á»i vá» kinh.
Xuống chiếu giảm tô ruộng và thuế nhân đinh có mức độ khác nhau, vì Hộ bộ tâu là lúa má sút kém và mất mùa.
Hạ lệnh cho quan thừa tuyên Nghệ An lấy tiá»n công Ä‘ong thóc chở vá» kinh. Bấy giá» giá gạo ở kinh đô rất đắt, ở Nghệ An có rẻ hÆ¡n, nên sai mua và o.
Lấy Thân vệ tổng tri Nguyá»…n Äá»™ng là m An Bang trấn thủ [40a] phó tổng binh kiêm thừa tuyên sứ ty thừa tuyên sứ. Lấy Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c há»c sÄ© quyá»n Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» Äà o Tuấn là m Thái há»c tá»± khanh quyá»n An Bang đẳng xứ tán trị thừa tuyên sứ ty tham chÃnh trị bản vệ quân sá»±.
Äông quân phủ quyá»n đô đốc Trịnh Công Lá»™ từ trấn An Bang trở vá», dâng sá»› trình bà y 4 Ä‘iá»u nên là m:
1- Láºp đồn lÅ©y Vạn Ninh1836 , Tân Yên1837 để chống giặc ngoà i.
2- Chá»n đặt hÆ°Æ¡ng trưởng là m giáp thủ để trông coi lẫn nhau.
3- Chá»n ngÆ°á»i có tà i năng văn, võ là m quan trấn thủ.
4- Lấy các Ä‘Æ°á»ng quan ải, không cho đến chặt cây cối hay mở Ä‘Æ°á»ng Ä‘i lại là m mất thế hiểm trở.
Sắc cho Há»™ bá»™ khai mÆ°Æ¡ng, đắp Ä‘áºp, không được để đồng ruá»™ng úng ngáºp hay khô cạn.
Sai Há»™ bá»™ gá»i công văn cho rthừa tuyên các xứ xét xem có ty Khuyến nông và hà đê xứ nà o để lúa má úng ngáºp và còn ruá»™ng [40b] bá» hoang thì tâu lên.
Ngà y 15, dá»±ng lan can bằng đá ở Ä‘iện KÃnh Thiên và xây Ä‘iện nhỠở sân Giảng Võ.
Ngà y 16, Ä‘em việc khắc ấn "Hoà ng Äế thụ mệnh chi bảo"1838 tâu cáo ở Thái miếu. Ngà y hôm ấy mÆ°a gió to.
Dụ cho Äô đốc đồng tri Nguyá»…n Äức Trung tạm là m Trấn thủ An Bang. Sai bá»n Tổng binh Nguyá»…n văn Äà m Ä‘i An Bang đánh giặc, dÆ°á»›i quyá»n chỉ huy của Nguyá»…n Äức Trung.
Äịnh biên chế quân ngÅ©1839 . Má»—i vệ 5 sở, 20 Ä‘á»™i; má»—i Ä‘á»™i 20 ngÆ°á»i theo lệ má»›i.
Ra sắc chỉ rằng: Khi có lệhn ban Æ¡n thì: Quan (văn)1840 nhất phẩm được dùng chế; quan võ nhất phẩm, quan văn tam phẩm được dùng cóa; quan võ tam; tứ phẩm, quan văn tứ, ngÅ© phẩm dùng sắc, còn thì Ä‘á»u cấp giấy khám hợp cả.
Lá»… bá»™ thị lang LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c và Nguyá»…n Äình Mỹ cho là thá»i tiết thuáºn hòa, mùa mà ng bá»™i thu, dân chúng yên vui, muôn váºt dồi dà o, dâng biểu xin vua tiến tôn phong hiệu.
Tháng 9, lúa chÃn sá»›m.
Có sâu cắn lúa.
Khâm sai quyá»n Lại khoa đô cấp [41a] sá»± trung Nghiên Thân Thá» bắt giải bá»n Khuất Äả, Nguyá»…n Báo, Lê Hối vá» kinh sÆ° vì đánh giặc bị thua.
Thuyá»n Ä‘i biển của nÆ°á»›c Xiêm La đến trang Vân Äồn dâng biểu văn khắc trên là và ng và dâng sản váºt địa phÆ°Æ¡ng, vua khÆ°á»›c từ không nháºn.
Sắc dụ quan trấn thủ và phó tổng binh các vệ ở các xứ An Bang, Lạng Sơn, Tuyên Quang rằng:
"Các ngÆ°Æ¡i chức vụ đứng đầu má»™t phÆ°Æ¡ng1841 khống chế cả cõi biên thùy, phải phòng bị Ä‘iá»u bất trắc, để ngăn ngừa giặc ngoại xâm. Cần phải khuyên bảo các tÆ°á»›ng hiệu răn Ä‘e quân lÃnh, không được quen thói cÅ©, bá» trốn vá» nhà , để trống vị trà phòng thủ, kẻ nà o trái lệnh thì trị tá»™i nặng hÆ¡n luáºt thÆ°á»ng".
Phạt đánh trượng Äiện tiá»n kinh lịch Cao Bá TÆ°á»ng và đà y ra châu ngoà i, vì bá»n quan kiểm Ä‘iểm Lê Thá» Vá»±c, Lê Bô, Phạm Văn Hiến coi giữ quân lÃnh, bắt là m việc riêng và thả vỠđể lấy tiá»n mà Bá tÆ°á»ng không biết nêu ra để hặc tá»™i.
Sai đạo sĩ cúng trừ sâu lúa.
Sai các Thượng thÆ° Lại bá»™ và Lá»… bá»™ [41b] là bá»n Nguyá»…n NhÆ° Äổ Ä‘i tế các thần để trừ sâu lúa.
Ngà y 20, bão. Các phủ ven biển là Nam Sách, Giáp SÆ¡n, Thái Bình, Kiến XÆ°Æ¡ng1842 nÆ°á»›c biển lên to, đê ngăn bị vỡ, lúa má bị ngáºp, dân ven biển chết đói nhiá»u. Các huyện ở đầu nguồn và ven biển, thuá»™c Nghệ An cÅ©ng bị thủy tai.
Có sắc rằng: "Các trấn phủ, Phó tổng binh kiêm Thừa tuyên sứ chỉ xuất thân từ con Ä‘Æ°á»ng võ nghệ, không hiểu văn há»c mà kiêm giữ hai chức, sợ ảnh hưởng tá»›i việc quân. Nay Phó tổng binh nên thôi kiêm chức Thừa tuyên sứ. Còn chức Thừa tuyên thì chá»n quan văn há»c. Các chức Tham chÃnh, Tham
nghị nên bá»›t Ä‘i má»™t viên. Khi biên cÆ°Æ¡ng có việc thì tổng binh và thừa tuyên Ä‘á»u được tham gia bà n bạc".
Äó là theo lá»i tâu của Trấn Ä‘iện tÆ°á»›ng quân Lê Văn.
Mùa đông, tháng 10, Hô Lung nước Ai Lao xin quy phục nước ta, vua khước từ.
Diá»…n táºp võ nghệ, định lệ thưởng phạt theo thứ báºc khác nhau.
Dá»i quân doanh của trấn thủ An Bang [42a] đến Bà i Lẫm.
Thừa tuyên sứ Thanh Hóa dâng một giỠkén dại đã thà nh tơ. Vua khước từ.
Ra sắc chỉ cho các nha môn chá»n các lại viên xuất thân nho há»c để bổ các chức, Ä‘á»u cho quan phụ trách công bằng xem xét mà tiến cá». Các huyện có khuyết chức chÃnh quan nếu không có ngÆ°á»i khoa mục thì cho lấy ngÆ°á»i thi Ä‘á»— tam quan mà tuyên bổ.
Thổ quan châu An Bình nhà Minh là Lý Lân Ä‘em hÆ¡n 8 nghìn quân và 300 con ngá»±a xâm lấn châu Hạ Lang1843 . Lân đánh thua rút vá» bản châu, chia quân giữ địa giá»›i. Quan trấn thủ1844 là bá»n Äà o Viện, Lê Bá Äạt xin gá»i thÆ° cho Lân há»i lý do gây việc binh Ä‘ao. Vua y cho.
Ngà y 16, đại thần và các quan dâng biểu xin vua thêm tôn hiệu. Vua phê rằng:
"Trẫm chÆ°a dám nói đến danh hiệu Hoà ng đế. Äối vá»›i các khanh, trẫm xÆ°ng là Hoà ng thượng, đối vá»›i Thái miếu, trẫm xÆ°ng là Tá»± hoà ng, nhÆ° thế cÅ©ng đủ khác vá»›i danh hiệu của các thân vÆ°Æ¡ng rồi. Những lá»i ấy, các khanh nên nghÄ© lại. Sau nà y và i năm nữa, [42b] nếu thấy trên thì trá»i thuáºn, dÆ°á»›i thì dân yên, mÆ°a gió Ä‘iá»u hòa, nÆ°á»›c lá»›n thân thiện, nÆ°á»›c nhá» sợ uy, má»›i có thể bà n đến tôn hiệu. Các khanh nghÄ© kỹ lại xem".
Ngà y 19, đại thần và các quan văn võ lại dâng, biểu xin thêm tôn hiệu. TỠbiểu viết: Bệ hạ đã lên ngôi chà tôn, nên xưng là Hoà ng đế. Vua không nghe.
Sứ thần nÆ°á»›c Trảo Oa là bá»n Na Bôi sang ra mắt.
Mùa đông, tháng 11, ngà y mồng 5, lúc tan chầu, vua há»i đại thần và trăm quan rằng:
"Äô đốc Khuất Äả trÆ°á»›c đây tuy trái quân luáºt Hình bá»™ Ä‘Æ°Æ¡ng xét há»i, trẫm muốn gá»i cho là m Tổng binh để trấn thủ Bắc Bình có được không?".
Thái bảo Nguyễn Lỗi nói:
"Cho sống hay bắt chết, ban chức hay bãi miá»…n là quyá»n của đức vua, bá»n bá» tôi không dám bà n đến. Song Khuất Äả phụng mệnh đánh giặc không nên công, Lục khoa hặc tâu lên, Hình bá»™ Ä‘Æ°Æ¡ng xét há»i. Hãy đợi xong án, nếu ông ta không có tá»™i thì dùng được".
Chỉ riêng Hình bộ thượng thư Lê Bá Trù [43a] tâu rằng:
"Khuất Äả tuy có tá»™i, nhÆ°ng nay quyá»n nghi mà dùng thì có hại gì?".
Vua theo lá»i của Lá»—i, lệnh ấy bèn thôi
Ra sắc chỉ rằng: Ngà y tể thần xỠán, phải có quan Äại lý tá»± cho ngÆ°á»i tù kêu oan để tiện việc bẻ bác.
Lấy lại khoa cấp sá»± trung Ninh Thao kiêm chức rèn dạy cho em công thần và cáºn thị há»c sÄ©.
Sai bá»n giám quan Trần Xác há»i Chưởng chiếu ngục đô chỉ huy sứ Nguyá»…n Phục vá» tá»™i không xét xá» nhanh chóng để án bị ứ Ä‘á»ng nhiá»u. Phục dâng lá»i trình bà y rằng:
"Nếu có để ứ Ä‘á»ng thì chỉ có hai án kiện của Lê Văn Thao và Văn Phong mà thôim còn Ä‘á»u thì má»›i Ä‘Æ°a tá»›i, chÆ°a quá hạn xét xá»". Vua bá» không há»i.
Ngà y 13, triệu quan các nha môn đã Ä‘á»— tiến sÄ© là bá»n Lê Bình Tuấn và đồng bà thÆ° giám LÆ°Æ¡ng Thế Vinh 30 ngÆ°á»i và Phục Nghi Ä‘Æ°á»ng, vua ra đầu bà i cho thi.
Triệu Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ cho phá»±c chức.
TrÆ°á»›c đó, [43b] NhÆ° Äổ vì việc biên chép ngÆ°á»i được thuyên bổ không rõ rà ng, vệ Cẩm Y bắt há»i,bị mất chức, đến đây lại cho phục chức.
Hình bá»™ thượng thÆ° Trần Phong xét há»i việc của Tổng binh Bắc Bình Lê Hối. Ãn xong, định xét xá» theo quân lệnh, vì thấy Hối có công, xin cho theo luáºt bát nghị1845 .
Äá»— ngá»± sá» Trần Xác nói:
"Hối đã giao cho pháp ty xét há»i, nên theo luáºt bát nghị. Chỉ có tá»™i đại ác, phản nghịch má»›i không được nghị xét thôi, chÆ°a bao giá» thấy phạm pháp mà không nghị xét cả".
Vua dụ Xác rằng: "Quân pháp chỉ có má»™t chứ không có hai, lá»i Xác nói thế là đã tách là m hai đấy, hoà n toà n không phải là bà n vá» quân pháp, chỉ là lá»i du thuyết1846 mà thôi, nên trị hắn vá» tá»™i du thuyết".
Không bao lâu, vua lại dụ Xác rằng:
"Ta vu oan nhà ngÆ°Æ¡i là kẻ du thuyết, đó là ta lỡ lá»i. NgÆ°Æ¡i có mÆ°u kế gì hay, cứ và o nói vá»›i ta, để nhÆ° cÆ¡n mÆ°a ngá»t khi đại hạn, nhÆ° con thuyá»n lúc cần qua sông1847 . Hãy kÃnh nhá»› lấy".
Dụ Trần Phong rằng:
"Trẫm nghe, nÆ°á»›c mà không có thưởng [44a] phạt thì dẫu ÄÆ°á»ng Ngu1848 cÅ©ng không thể trị được thiên hạ. Nay ta ký thác trách nhiệm nặng ná» cho nhà ngÆ°Æ¡i, ngÆ°Æ¡i cốt giữ lấy 4 chữ "cần, thà nh, đôn, ý"1849 mà thôi, chả lẽ ngÆ°Æ¡i lại không gắng gá»i Ä‘á»c sách để sáng tỠđạo giữ mình hay sao?".
Sai kiểm xét há»™ khẩu của ngÆ°á»i Chiêm đã quy thuáºn và ước thúc ngăn cấm các hạng nô tỳ công và tÆ°.
Sai bá»n Äông quân quyá»n hữu đô đốc Trịnh Công Lá»™ đốc thúc quân NgÅ© phủ xây Hoà ng thà nh, vì Hoà ng thà nh thất hẹp.
Giáng chức bá»n Thừa tuyên sứ các xứ Bắc đạo Lê Công Khác, má»—i ngÆ°á»i má»™t báºc vì trong sứ có nhiá»u sâu cắn lúa mà không biết tâu lên trÆ°á»›c, chỉ ngồi nhìn tai há»a của dân.
Nhắc lại lệnh cho con cháu các công thần trở lại hỠcủa ông cha.
Äãi chế DÆ°Æ¡ng NhÆ° Châu vì há»c nghiệp không tiến bá»™ phải ra là m Hồng lô tá»± thừa.
Tháng 12, ngà y Giáp Ngá», là m lá»… tế mùa đông, vua xÆ°ng là "hiếu tôn đức hoà ng". Danh hiệu"Quốc hoà ng" có từ đây.
[ 44b ] Lấy hà nh Bắc quân đô đốc thiêm sá»± Lê Giải là m Äiện tiá»n ty đô kiểm Ä‘iểm; Binh bá»™ thượng thÆ° Lê Bá Trù là m Tả kiểm Ä‘iểm.
Trả lại chức cho Tây quan tả đô đốc Lê Thiệt.
TrÆ°á»›c đây, Thiệt phạm tang trái luáºt phải bãi chức. Äến đây, vua cho là Thiệt có tà i, có thể dùng được, sai trả lại chế mệnh đã bị tịch thu khi trÆ°á»›c. Ban lại chiếu thÆ° chế sắc bắt đầu từ Thiệt.
Lệnh cho Bà thÆ° sảnh là m ngá»c tịch1850 .
Ban lệnh cấp chế cáo cho bá»n Äô kiểm Ä‘iểm Lê Giải, trong lệnh Ä‘á»u ghi là " Hoà ng thượng chế cáo chi mệnh".
Vua xưng là " Hoà ng thượng bắt đầu từ đây".
Sai triá»u thần tiến cá» chức quan huyện cÆ°Æ¡ng trá»±c biết trị kẻ gian tà , má»—i ngÆ°á»i má»™t cá» viên.
Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ Ä‘Æ°a 8 ngÆ°á»i thế gia thân quen là bá»n Nguyá»…n Thế Mỹ ra để vua chá»n. Vua cho rằng há» là bá»n má»›i lên, tà i năng bình thÆ°á»ng. Hôm sau lại sai cá» 10 ngÆ°á»i Ä‘ang giữ các chức trách trong kinh. Thái bảo Lê Niệm cá» [ 45a ] LÆ°Æ¡ng Thế Vinh, Äô đốc Trịnh Văn Sái cá» Há»™ khoa cấp sá»± trung Äặng Thục Giáo, thượng thÆ° Trần Phòng cá» Thượng bảo tá»± khanh DÆ°Æ¡ng Tông Hải, Ä‘á»u là những ngÆ°á»i mình biết. Vua xem tá» tâu, phần nhiá»u là những ngÆ°á»i có chức, bèn loại bá» há» tên của bá»n LÆ°Æ¡ng Thế Vinh, chỉ để lại Giáo thụ Nguyá»…n Nhân Tuỳ, Huyện quan Äinh Bô CÆ°Æ¡ng trong diện xét chá»n và phê rằng:
" Lục bá»™, Lục khoa và Ngá»± sá» Ä‘Ã i mà tiến cá» báºy thì chịu tá»™i giáng hay bãi chức. Néu tiến cỠđược ngÆ°á»i giá»i thì nhất định sẽ được trá»ng thưởng".
Sai ná»™i quan Ä‘Æ°a cho đình thần xem, không ai không kinh hãi vì vua xét ngÆ°á»i rất sáng suốt.
Dá»i Hình bá»™ và Äại Lý tá»± ra ngoà i thà nh.
Tổng binh Lạng SÆ¡n là Lê Luyện tâu rằng: Äược tin Tổng binh Quảng Tây nhà Minh Ä‘iá»u Ä‘á»™ng 13 vạn binh mã, đóng tại châu Ngô, châu Tầm, nói phao là sá»a sang cầu Ä‘Æ°á»ng bắc qua khe suối dá»c ven biển để tiến đánh giặc Man ở Liêm Châu và Tri huyện Bằng TÆ°á»ng tỉnh Quảng Tây [ 45b ] Lý Quảng Ninh nói dối là còn báºn phòng bị ở cá»a Nam Giao, chÆ°a rồi để Ä‘iá»u binh Ä‘i đánh giặc Man.
Vua sai triá»u thần há»p bà n. Bá»n Thái bảo Nguyá»…n Lá»—i Ä‘á»u nói:
" Nên giữ kỹ của cải, mặc hỠmuốn là m gì thì là m, có sao đâu!"
Thi khoa Hà nh từ. Äiểm gá»i các quan và o thi, tất cả là 30 ngÆ°á»i.
Bấy giá», Khâm hình viện lang trung VÅ© Hữu, Viên ngoại lang Nguyá»…n Äình Khoa 5 ngÆ°á»i Ä‘á»u cáo ốm không và o thi. Vua lấy là m lạ, há»i ra má»›i biết há» chỉ thÃch hối lá»™. Nhân thế, vua dụ các quan trong triá»u rằng:
" Việc hình án phức tạp khó khăn, có ba Ä‘iá»u vất vả: Má»™t là suốt ngà y cặm cụi vất vả, khổ sở. Hai là xỠán không đúng, chịu tá»™i là m sai. Ba là án tụng chất đống, khó lòng xét xá» tÆ°á»ng táºn. Có ba Ä‘iá»u vất vả ấy dẫu ngÆ°á»i không bệnh cÅ©ng đến phát ốm, huống chi là có bệnh".
Äó là nói giá»…u VÅ© Hữu.
Cho Lang trung Nguyá»…n TÆ°á»ng, Lê Äình Tuấn, Tri [ 46a ] huyện Nguyá»…n Nhân Thiếp, Äà o Thuấn Cá», Viên ngoại lang Phạm NhÆ° Lan, Tấu sứ Trần Qúy Huyên Ä‘á»u được và o Ä‘á»c sách tại Bà thÆ° giám, vì thi Ä‘á»— khoa Hoà nh từ.
Triệu các quan dá»± thi là bá»n Phạm Nại 20 ngÆ°á»i và o Phụng Nghi Ä‘Æ°á»ng. Vua tá»± ra đầu bà i cho há» thi.
Ngà y mồng 9, vua sai Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äá»— chá»n lấy những ngÆ°á»i nhân háºu, khoan thứ, sáng suốt, công bằng ở các nha môn trong ngoà i, để thay bá»n Hình bá»™ lang trung, Viên ngoại Phạm
Nại, Äà m Văn Thông. Bấy giá», hình án có nhiá»u vụ xá» oan, thuá»ng có Ä‘Æ¡n kêu lên triá»u đình. Vua chán ghét bá»n đó, cho nên có lệnh nà y.
Ra lệnh ngừng việc xây cung thà nh, vì có nhiá»u tá» tâu gá»i lên, nói là mất mùa, giá gạo cao vá»t, cho nên hoãn lại.
Miá»…n cho quân lÃnh vùng ven biển không phải dá»± kỳ táºp luyện lá»›n sang năm, vì hồi tháng 8, tháng 9 có bão lá»›n, nÆ°á»›c dâng cao, nhà cá»a của dân chúng ven biển bị nÆ°á»›c cuốn Ä‘i nhiá»u.
Thưởng 10 quan tiá»n cho quan Bà thÆ° giám [46b] và quở trách bá»n LÆ°Æ¡ng Thế Vinh, Äá»— Hân há»c hà nh không tiến bá»™.
Lấy bá»n Quốc tá» giám thụ Nguyá»…n Nhân Tùy, Huyện thừa Äinh Bô CÆ°Æ¡ng, Giám bạ Äà o Nhân Tùy, Tri huyện Lê Bá Tu, Minh hình tri viên ngoại lang Äà o Lang Chủng là m giám sát ngá»± sá» các xứ Hải Tây, Hải Äông, Hải Bắc, Hải Nam.
Sai Giám sát Äinh Nhân Phủ và Thiá»u Duy Tinh chia nhau Ä‘i ba đạo Hải Äông, Hải Tây, Hải Nam khám xét bỠđê ven biển, bắt thừa ty các xứ ấy phải bồi đắp lại.
Ngà y 20, lấy Äà o Thuấn Cá» là m Hà n lâm viện đãi chế cho và o Ä‘á»c sách tại Bà thÆ° giám.
Ấn báu đúc xong, sai Thái sÆ° Äinh Liệt tấu cáo Thái miếu.
Nam đạo giám sát ngá»± sá» Trình Bá Tu dâng sá»› nói rất kỹ vá» sai lầm thiếu sót của chÃnh sá»± Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, trái vá»›i ý vua, phải ra là m Tri châu châu Lá»™ng Nguyên, phủ Bắc Bình.
Vua cho là LÆ°Æ¡ng NhÆ° Há»™c tiến cá» Trần Quý Huyên không phải là ngÆ°á»i giá»i, [47a] xuống chiếu giam NhÆ° Há»™c và o ngục và thu lại văn bằng của Quý Huyên.
Mở rá»™ng kênh Sen ở Thuáºn Hóa và các kênh ở Thanh Hóa, Nghệ An.
Năm nà y xá» tù tá» tá»™i trong nÆ°á»›c gồm 323 ngÆ°á»i.
Máºu Tý, [Quang Thuáºn] năm thứ 9 [1468], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, ra sắc chỉ rằng:
Những quan viên nháºm chức nÆ¡i nÆ°á»›c Ä‘á»™c chốn biên cÆ°Æ¡ng xa xôi, ngÆ°á»i nà o biết cách nuôi vá»— dân, đốc thúc không phiá»n nhiá»…u dân mà vẫn thu đủ thuế, đủ hạn 6 năm thì cho chuyển vá» nÆ¡i đất là nh. Nếu ai kiếm cá»› Ä‘au ốm né tránh, ná»™p thuế thiếu nhiá»u thì phải bổ Ä‘i miá»n biên cÆ°Æ¡ng xa, đủ 6 năm nữa má»›i được quyết định lại.
Tháng 3, ra sắc chỉ cho các nha môn rằng: Nếu là bản tâu vá» việc công thì được dùng con dấu của nha môn mình, nếu bản tâu của quan viên quân sắc nà o không có con dấu thì Ä‘á»u cho Thông chÃnh sứ ty xét đóng dấu kiá»m và o chổ hai tá» giấy đóng liá»n nhau.
Dụ Äô chỉ huy Nguyá»…n Phục rằng:
"NgÆ°Æ¡i khi trÆ°á»›c còn là m gia thần, giám nói phao là ta đáng là m Thiên tá». NgÆ°Æ¡i là Thiên đế hay sao? Là quá»· thần hay sao? [47b] Sao ngÆ°Æ¡i biết trÆ°á»›c được việc đó? HÆ¡n nữa, ngÆ°Æ¡i là m quan phụ đạo, lại toà n là m những việc mạo hiểm cầu may. Thế là ngÆ°Æ¡i không giết ta mà ta cÅ©ng chẳng việc gì phải đáp ngÆ°Æ¡i. NhÆ°ng ta có 6 Ä‘iá»u không phụ ngÆ°Æ¡i, mà ngÆ°Æ¡i phụ ta có đến 11 Ä‘iá»u. NgÆ°Æ¡i là gian thần, ta là tặc thần đó!".
Mùa hạ, tháng 4, hạn hán.
Có sắc dụ các công, hầu, bá, quan viên và trăm há» gồm 9 Ä‘iá»u.
Lấy Bùi Bạch Lương và Phan Phổ là m Hoà ng thái tỠthị giảng.
Tháng 6, ra sắc chỉ cho Lễ bộ bà n định quy cách giấy tỠtrong dân gian để ban hà nh trong cả nước.
Äịnh nghi chú lá»… cầu mÆ°a, cầu nắng.
Mùa thu, tháng 7, dụ Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ rằng:
Khoảng năm Thái Hòa, cả má»™t Hình bá»™ chỉ có hai viên đại phu, xét án kiện trong nÆ°á»›c, nhiá»u vụ để ứ Ä‘á»ng. Năm trÆ°á»›c, ta đặt má»™t hình [ty]1851 3 hoặc 4 viên, tại sao nay lại chỉ đặt má»—i hình [ty] 2 viên thôi? Lại bá»™ các ngÆ°Æ¡i rá»—i trong hay ngoà i triá»u, ai là ngÆ°á»i vừa cứng cá»i, vừa má»m dẻo, có tà i xỠán xét kiện thì đặt má»—i hình ty lấy 3 viên ngoại.
Tháng 3, các quan theo hầu vua vỠLam Kinh.
Vua cùng Hoà ng thái tá» và Kỳ quáºn công Lê Niệm, cùng các quan theo hầu là bá»n Lê Hoằng Dục, Äá»— Nhuáºn, Quách Äình Bảo, vua tôi cùng nhau xÆ°á»›ng há»a, sáng tác Ãnh hoa hiếu trị thi táºp, có nhiá»u câu sang sảng nhÆ° và ng gieo.
Ngà y 13, dụ bá»n Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äá»— rằng:
"Bá»n ngÆ°Æ¡i cố xin lấy giáo thụ là m quan huyện, thế là kế gian đã nảy sinh đó. Giáo thụ phải giữ chức lâu năm để Ä‘Ã o tạo nhân tà i cho có hiệu quả, thế mà dám xin đổi là m chức khác, tá»™i ấy không nhá»".
Tháng 9, ra sắc chỉ rằng: từ nay vá» sau, kẻ nà o có Ä‘Æ¡n kêu ca oan uổng mà nha môn ấy xét ra không có oan uổng gì thì phải đánh 80 trượng, phạt 5 quan tiá»n.
Dụ bá»n Nguyá»…n NhÆ° Äổ rằng:
"Ta xem Trần Phong ngoà i mặt thì kêu căng, trong bụng thì xu nịnh, nói năng khinh suất. Äến nhÆ° xiểm nịnh [48b] kẻ quyá»n quý thì láºt Ä‘áºt nhÆ° con lanh già giẫm yếm xéo Ä‘uôi; liếm trôn trÄ© của Äức Trung, hút mủ nhá»t cho Nguyá»…n Yên, đó là kế sở trÆ°á»ng để nên quan to của Phong đấy".
TrÆ°á»›c đó, Trần Phong ban sá»›m thì theo Ä‘uôi má»i ngÆ°á»i hặc tá»™i Nguyá»…n Äức Trung, đến đêm lại tá»›i nhà Äức Trung để tạ lá»—i của mình. Äức Trung là cha của TrÆ°á»ng Lạc Hoà ng háºu, còn Yên là cáºu của Hoà ng háºu. Phong xin là m thông gia vá»›i Yên, lạy ở ngoà i sân suốt ngà y, Yên má»›i gả cho.
Dụ há»™ Bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n CÆ° Äạo rằng:
"Ta khi còn Ãt tuổi là m bạn vá»›i ngÆ°Æ¡i, khi lên ngôi báu thì ngÆ°Æ¡i là m quan Kinh diên. Vá» mặt thần hạ, ngÆ°Æ¡i vá»›i ta là ngÆ°á»i tri ká»·, là bạn há»c thức. Vá» mặt vua tôi, ngÆ°Æ¡i vá»›i ta là duyên cá nÆ°á»›c, là há»™i gió mây.NgÆ°Æ¡i hãy hết lòng hợp sức, gắng gá»i lo báo Ä‘á»n Æ¡n nÆ°á»›c, chà công [49a] vô tÆ°, để cho dứt hẳn tệ hối lá»™. Äược nhÆ° thế, thì ta được tiếng là báºc vua hiểu ngÆ°á»i, ngÆ°Æ¡i được tiếng là bá» tôi táºn trung, cha mẹ vinh hiển, danh tiếng vẻ vang, sáng ngá»i trong sá» sách, nhÆ° thế chẳng đáng vui sao? Nếu không được nhÆ° váºy, thì ta là ông vua không biết ngÆ°á»i, mà ngÆ°Æ¡i là bá» tôi để là m gì, trong hai Ä‘iá»u ấy, ngÆ°Æ¡i chá»n đằng nà o thì chá»n".
Mùa đông, tháng 10, ngà y 28, vua dụ các quan trong triá»u rằng:
"Ta xem Trần Phong xin cho Lê Bô phạm pháp bị tá»™i kình1852 được chuá»™c tá»™i, nhÆ° thế là ngÆ°á»i già u có nhiá»u của hối lá»™ thì được miá»…n tá»™i, còn ngÆ°á»i nghèo thì vô cá»› mà bị trị tá»™i, là cả gan vi phạm phép tắc của tổ tông láºp ra để trừng trị kẻ ngoan cố không biết răn chừa. Vả lại, cho chuá»™c tá»™i kình là ơn riêng của triá»u đình thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i có tà i, thế mà [Phong] dám là m uy là m phúc để hại nÆ°á»›c. Äại lý tá»± phải chiếu luáºt để trị tá»™i".
Lấy Phạm Phổ là m Chỉ huy. Phổ đổ tiến sÄ© khoa Quý Mùi, ba lần dâng sá»› nguyện sung là m chức quan võ. Vua khen là Phổ có chÃ, có thể là m nên việc, cho nên bổ ngay không phải qua chức nhá».
[49b] Tháng 11, sai sứ sang nhà Minh. Bá»n DÆ°Æ¡ng Văn Äán, Phạm Giám, Hoà ng Nhân Ä‘i ná»™p cống hằng năm.
Tạ Chủng tâu việc các châu Vĩnh An1853 Vạn Ninh bị cướp bóc.
Sắc dụ bá»n Ngá»± sá» Trần Xác, Nguyá»…n Văn Chất rằng:
"Tá» tâu của các ngÆ°Æ¡i nói rằng bá»n ná»™i thần Nguyá»…n ThÆ°, Chu Äức Äại, DÆ°Æ¡ng Minh Phong, Ngô Ãt, Phan Tông Trình Ä‘á»u là kẻ hầu cáºn, quen thói ăn hối lá»™, pháp ty giữ công bằng, tá»™i đáng phải xá» tá». Sao lại tha tá»™i cho Nguyá»…n ThÆ° mà không tha cho Phan Tông Trinh? Là m thế là bất tÃn vá»›i thiên hạ. Ta biết Nguyá»…n ThÆ°1854 ăn hối lá»™, chết là đáng rồi, nhÆ°ng nay ta không giết là có ý còn nhá» hắn ngà y sau sá»a lá»—i để còn sai khiến thôi. Còn nhÆ° Phan Tông Trinh là m con nuôi của viên ná»™i quan Hiá»n. Hiá»n chết, xác còn hôi hổi đã thông dâm vá»›i vợ Hiá»n, cÆ°á»›p lấy là m vợ lẽ của mình; năm trÆ°á»›c nó lại thông dâm vá»›i cung nữ là Nguyá»…n Mai, cả hai tá»™i Ä‘á»u nặng, giết là đáng rồi".
[50a] Ká»· Sá»u, [Quang Thuáºn] năm thứ 10 [1469], (Minh thà nh Hóa năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 2 nhuáºn, cấm thiên hạ chứa đồ binh khà trong nhà . Vua dụ các quan văn võ rằng:
"Trẫm giữ cÆ¡ nghiệp lá»›n tá»›i nay đã được nhiá»u năm, trong nÆ°á»›c yên lặng, binh khà không phải dùng đến, nên xuống chiếu cho trong nÆ°á»›c không được chứa chất đồ binh khà trong nhà , dụ rõ để cấm".
Ra sắc chỉ rằng ai bắt được giặc biển thì được thăng thưởng.
Ra sắc chỉ rằng quan viên có tá»™i, nếu đã già thì bắt vá» là m dân, theo lá»i tâu của Hình bá»™ thượng thÆ° Trần Phong.
Tổ chức thi há»™i cho sÄ© nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— 20 ngÆ°á»i.
Ngà y 26, vua ngá»± ở cá»a KÃnh Thiên, thân hà nh ra Ä‘á» văn sách, há»i vá»Ä‘ạo trị nÆ°á»›c để lấy hiá»n sÄ©.
Sai Thái bảo bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»± kiêm Äá» Ä‘iệu Quốc tá» giám Lê Niệm và nguyên Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ là m Ä‘á» Ä‘iệu; Äại lý tá»± khanh quyá»n Hình bá»™ hữu thị lang DÆ°Æ¡ng Chấp Trung là m giám thÃ; Hà n lâm viện thừa chỉ Nguyá»…n Trá»±c, Hà n lâm viện đại há»c sÄ© thá»± viện sá»± kiêm Quang [50b] lá»™c tá»± khanh đồng tri kinh diên sá»± VÅ© VÄ©nh Ninh; Hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ© Nguyá»…n Äức Trinh, Quách Äình Bảo là m Ä‘á»™c quyá»n.
Cho bá»n Phạm Bá Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân theo thứ báºc khác nhau.
Ra sắc chỉ rằng các quan tÆ°á»›c công, hầu, bá thì cấp chế mệnh; các quan văn, võ nhị phẩm cấp báo mệnh; tam phẩm đến ngÅ© phẩm cấp sắc mệnh bằng giấy long tiên; lục, thất phẩm cấp sắc mệnh bằng giấy hắc lạn; bát, cá»u phẩm cấp khám hợp1855 .
Tháng 3, vua ngự ra Bình Than, rồi đi đánh Bồn Man.
NgÆ°á»i Chiêm Thà nh Ä‘i thuyá»n vượt biển tá»›i cÆ°á»›p phá, quấy nhiá»…u châu Hóa.
Cấm ngục quan không được bắt quân lÃnh góp tiá»n. TrÆ°á»›c đó ngục quan thÆ°á»ng bắt quân lÃnh góp tiá»n mua thịt rượu, mượn cá»› là để tế ngục chủ, nhân thế mà chè chén là m hao tốn tiá»n của quân lÃnh. Äến đây ra lệnh cấm.
Mùa hạ, tháng 4, ra sắc chỉ rằng các vệ, ty Thần vÅ©, Du nô, Thần tý, VÅ© lâm, Thiên uy má»—i khi đến phiên túc trá»±c thì thay nhau mà chuyên táºp võ nghệ, [51a] còn nhÆ° các vệ NgÅ© uy1856 và các sở súng nỠở vệ ngoà i thì Ä‘á»u phải ngừng các việc tạp sai, già nh ra số ngÆ°á»i canh giữ các nÆ¡i, còn thì Ä‘á»u chuyên táºp luyện võ nghệ. Äến khi hết ban thì tiến hà nh khảo duyệt, theo lệ mà thưởng phạt.
Quy định bản đồ của phủ, châu, huyện, xã, trang, sách thuộc 12 thừa tuyên:
Thanh Hóa 4 phủ, 16 huyện, 4 châu. Nghệ An 9 phủ, 27 huyện, 2 châu. Thuáºn Hóa 2 phủ, 7 huyện, 4 châu. Hải DÆ°Æ¡ng1857 4 phủ, 18 huyện. SÆ¡n Nam1858 11 phủ, 42 huyện. SÆ¡n Tây1859 6 phủ, 24 huyện. Kinh Bắc1860 4 phủ, 16 huyện. An Bang 1 phủ, 3 huyện, 3 châu. Tuyên Quang 1 phủ, 2 huyện, 5 châu. HÆ°ng Hóa 3 phủ, 4 huyện, 17 châu. Lạng SÆ¡n 1 huyện, 7 châu. Ninh Sóc1861 1 phủ, 7 huyện. Phủ Phụng Thiên1862 2 huyện.
Ngà y 9, trị tội viên Chỉ huy sứ Phan Sư Kinh, vì tỠtâu của Sư Kinh rối rắm, lằng nhằng, [51b] có ý ngạo mạn, lừa dối.
Cấm là m bán thứ nón sắc trắng như phấn.
Tháng 5, Phổ cùng vợ đến nhà Huy nhân1863 là Äồng Äà o, vừa lúc Äồng Äà o đã và o cung rồi. Phổ cùng vợ cúi rạp xuống đất lạy ngÆ°á»i chồng của Äồng Äà o là VÅ© Lân, nhá» Äồng Äà o Ä‘Æ°a con gái mình và o trong cung để lo củng cố quyá»n vị. Vua dụ các quan trong triá»u rằng:
"Phạm Phổ là đứa tặc thần của nhà nước thôi"
Vì thế Phổ bị bãi chức.
Ngà y 12, xÆ°á»›ng danh các tiến sÄ© là bá»n Phạm Bá. Vua ban ân mệnh, cho mÅ©, Ä‘ai, y phục và ban yến ở Lá»… bá»™.
Mùa thu, tháng7, ngà y 14, vua dụ Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ rằng:
"NgÆ°Æ¡i nhiá»u lần xin bảo lÄ©nh cho Lê Bốc là m Tổng tri, nhÆ°ng Bốc lại có bệnh trúng phong, cháºm chạp, yếu Ä‘uối, không kham nổi việc, ngÆ°Æ¡i thá»±c là tên gian lại".
Tháng9, cấm dùng tiá»n giả để đổi là m tiá»n thế.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 16, đại xá. Äổi [52a] niên hiệu, lấy năm sau là m Hồng Äức năm thứ 1.
Ngà y 18, sắc dụ quan viên văn võ và dân chúng cả nước rằng:
"Trẫm nghÄ©, ngÆ°á»i ta sở dÄ© khác giống cầm thú là vì có lá»… là m khuôn phép giữ gìn. Nếu không có lá»… thì tình dục bừa bãi, phóng đãng xằng báºy, không gì không là m. Từ nay vá» sau, các sắc quan lại, ai được thăng chức hay bổ dụng, thì Lại bá»™ phải sức giấy cho phủ, huyện, xã, bắt xã trưởng phải là m tá» Ä‘oan khai là tên ấy đã đủ tuổi quy định, giá thú là m theo hôn lá»… thì má»›i tâu cho lên để thăng bổ nhÆ° lệ, Nếu để cho kẻ xấu lạm dá»± và o hà ng quan chức, thì viên đó bị thÃch chữ Ä‘i Ä‘Ã y".
Tháng 12, ra sắc chỉ cho quan phủ huyện phải thân hà nh xem xét ruộng nương trong hạt mình.
Cấm cợ búa trong dân gian bán nón thuá»· ma và nón sÆ¡n Ä‘á». Vua dụ quan viên và trăm há» cả nÆ°á»›c rằng:
"Những thứ áo giáp, mÅ© trụ là để cho khà thế quân Ä‘á»™i trang ngghiêm, nhÆ° [52b] thứ nón tuá»· ma và nón sÆ¡n Ä‘á» là của thân quân vẫn Ä‘á»™i để túc vệ. Nay chợ búa dân gian có nhiá»u ngÆ°á»i bán, nên cấm hẳn Ä‘i".
Lấy Lê Cảnh Diệu là m Há»™ bá»™ thượng thÆ°; Lê Quốc Trunh là m Phó tổng binh trấn thủ Nghệ An; Thân Nhân Trung là m Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c; Äà m Tông Lá»… là m Hà n lâm viện hiệu lý; Äinh Thức Thông là m Hà n lâm viện trá»±c há»c sÄ©.
Canh Dần, Hồng Äức năm thứ 1 [1470] ( Minh Thà nh Hoá năm thú 6), Mùa xuân, tháng giêng cấm là m giả nón da.
Chá»n các vủ sÄ© vệ Kim ngô Ä‘i bắt giặc biển.
Ra sắc chỉ rằng: Con để tang cha mẹ, vợ để tang chồng phải theo quy chế chung là 3 năm, không được theo ý riêng tá»± tiện là m trái lá»…, phạm pháp. Con để tang cha mẹ và vợ cả, vợ lẽ có chá»a thì bắt tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y. Vợ để tang chồng mà dâm loạn bừa bãi, hoặc chÆ°a hết tang đã bỠáo trở, mặc áo thÆ°á»ng, hoặc nháºn lá»… há»i của nguá»i khác, hay Ä‘i lấy chồng khác [53a] Ä‘á»u phải tá»™i chết cả. Nếu Ä‘Æ°Æ¡ng có tang, ra ngoà i thấy đám trò vui mà cứ mê mải xem không tránh, thì xá» tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y. Nếu kẻ nà o tham của, hiếu sắc mà lấy vợ cả vợ lẽ của kẻ đại ác phản nghịch, cùng là ngÆ°á»i Man thông dâm vá»›i vợ cả vợ lẽ của anh em đã chết rồi, cùng những kẻ là m quan lại mà nháºn hối lá»™ thì tùy tá»™ nặng nhẹ mà xá» tá»™i.
Tháng 2, tuyển đinh tráng bổ sung quân ngũ.
Ra sắc chỉ rằng: NgÆ°á»i láºu sổ há»™ tịch 10 tuổi trở lên mà khoẻ mạnh thì bắt xung quân. Trong má»™t há»™ có 3 Ä‘inh là cha con anh em vá»›i nhau thì không ở trong sổ xung quân.
Äịnh lệnh tuyển chá»n ngÆ°á»i khoẻ mạnh bổ sung thay thế( quân lÃnh già yếu) đó là theo lá»i tâu của Phó tổng binh Trấn thủ Thanh Hoá kiêm thừa Tuyên xứ ty các xứ Thanh Hoa Nguyá»…n Äức Trung.
Có sắc dụ kể tá»™i gian thần Nguyá»…n Phục gồm 12 Ä‘iá»u. Lúc ấy Nguyá»…n Phục là Cẩm y vệ đô chỉ huy sứ.
Vua ngự vỠTây Kinh. Vua nói:
" Năm trÆ°á»›c ta đến Phúc Quang Ä‘Æ°á»ng1864 thì ruá»™ng nÆ°Æ¡ng Äá»™ng Bà ng Ãt nÆ°á»›c không thể cấy luá được. Năm nay nÆ°á»›c nhiá»u, luá chiêm [53b] mênh mông bát ngát".
Rồi vịnh luôn bà i thơ tứ tuyệt rằng:
Vạn khoảnh thanh thanh nhị hạ Ä‘iá»n, Tá» dân Ä‘Æ°Æ¡ng vÄ© thá»±c vi tiên. Thôn đầu tam lưỡng nông phu đáo, Giai vị kim niên thắng tÃch niên. ( Äồng chiêm muôn khoảnh luá xanh tÆ°Æ¡i, Dân chÃnh coi ăn chÃnh ấy trá»i. Äầu xóm nông phu dặm kẻ đến, Nói năm nay vượt má»i năm rồi). Bấy giá» là lúc vua đến bái yết Phúc Quang Ä‘Æ°á»ng ở xã Äá»™ng Bà ng.
Tháng 3, định lệnh vá» việc cấp thiếp cho ngÆ°á»i nhà bếp [trong cung] và các nhà thế gia cùng lệnh vá» việ công đồng mua váºt phẩm, đó là theo lá»i tâu của Quyá»n Tri phủ Phụng Thiên Nguyá»…n Tông Tây.
Cấm ngÆ°á»i không phải là sÆ° sãi không được caỠđầu.
Mùa hạ, tháng 4, vua thân hà nh soạn bà i Äạo Am thiên tá»±, đại ý là :
Äạo trá»i mạnh chà cÆ°Æ¡ng, đạo đất thuáºn vô lÆ°á»ng, là m vua đủ trà dÅ©ng, cho nÆ°á»›c được phồn xÆ°Æ¡ng; chá»n lấy ngÆ°á»i đôi lứa, tốt ngang há» Nhâm KhÆ°Æ¡ng1865 .
Tha tá»™ cho Thủy quân vệ chỉ huy sứ Äà o Bảo. Vua bảo triá»u thần rằng: Äà o Bảo nguyên trÆ°á»›c là ngÆ°á»i Ngô, sau khi thà nh bị hạ, là m gia nô cho Lê Sát, đến khi nhà Lê Sát bị tịch thu, cho là m nô ở phủ Bình Nguyên1866 . Nay hắn là m trái sắc chỉ, cố ý vi phạm quân [54a] lệnh, tá»™i đáng phải chết. Song Äà o Bảo đã từng là m tôi tá»› cho ta ở phiên để, nên đặc cách tha cho tá»™i chết, đồ là m binh cà y ruá»™ng.
Tháng 5, vua dụ các quan trong triá»u rằng:
"Có hai việc của kẻ tiểu nhân thì Nguyá»…n Äình Mỹ đã là m cả rồi. Äể củng cố quyá»n vị thì hắn tâu rằng các tÆ°á»›ng sÄ© thÃch là m việc thổ má»™c. Äể bán chác lá»i nói thẳng thì hắn tâu rằng đình thần mang lòng đố kỵ, và xin má»—i tháng ba lần tâu việc. TrÆ°á»›c kia Äình Mỹ đã từng bị trẫm thá», thế mà nay vẫn là m quan to đến tam phẩm và triá»u đình vẫn còn sùng tÃn hắn. Nên để cho kẻ tiểu nhân Äình Mỹ xuống chức tứ phẩm, để tỠý của triá»u đình ngăn chặn lá»i nói gièm, ghét bá» kẻ gian nịnh, ngõ hầu ngà y sau có kẻ nà o nhÆ° Äình Mỹ còn nghÄ© đến việc là m sá»a lòng thay dạ mà tiến tá»›i chá»— không còn lá»—i lầm nữa chăng?".
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 3, hoà ng tá» nhà Minh là Hữu ÄÆ°á»ng sinh (tức là vua Hiếu Tông nhà Minh).
Tháng 8, quốc vÆ°Æ¡ng Chiêm Thà nh Bà n [54b] La Trà Toà n thân hà nh Ä‘em hÆ¡n 10 vạn quân thuá»· bá»™ cùng voi ngá»±a đánh úp châu Hoá. TÆ°á»›ng trấn giữ biên thuỳ ở châu Hoá là bá»n Phạm Văn Hiển đánh không nổi, phải dồn cả dân và o thà nh, rồi cho chạy thÆ° cáo cấp.
Tháng 9, ra lệnh rằng: Hạng hoà ng Ä‘inh 12 tuổi đã phải chá»n sung xuân, đổi thà nh 15 tuổi trở lên, khai là con trai hạng lá»›n, đó là theo lá»i tâu của Nguyá»…n Nháºt Thăng.
Có sắc chỉ rằng: Con cháu các viên quan tuổi còn Ãt nhung vóc ngÆ°á»i to lá»›n mà còn lẩn tránh không chịu ra trình thì bản thân phải sung quân ở bản phủ, ngÆ°á»i cha thì phải bãi chức.
Sắc dụ Thừa tuyên sứ phủ Thiên TrÆ°á»ng rằng:
Dẹp loạn thì trÆ°á»›c hết phải dùng võ, quân mạnh vốn là ở đủ lÆ°Æ¡ng ăn. Lệnh tá»›i nÆ¡i, bá»n ngÆ°Æ¡i phải trÆ°ng thu ở các hạng quân sắc, lại viên, sinh đồ má»—i ngÆ°á»i 15 ống gạo, hạng hoà ng đình và ngÆ°á»i già má»—i ngÆ°á»i 12 ống, bắt ngÆ°á»i bị trÆ°ng thu lại phải đồ lên thà nh gạo chÃn, không được để cháºm ngoà i giá», Ä‘em ná»™p lên sứ ty. Quan hạt đó Ä‘á»±ng là m nhà kho, kiểm nghiệm thu [55a] và o rồi là m bản tâu lên. Kẻ nà o trốn chạy thì xá» tá»™i chém đầu.
Mùa đông, tháng 10, sai sứ sang nhà Minh: Nguyá»…n Äình Mỹ tâu việc Chiêm Thà nh quấy nhiá»…u biên giá»›i, Quách Äình Bảo tâu việc bị mò trá»™m trân châu và việc địa phÆ°Æ¡ng bị lấn cÆ°á»›p.
Tháng 11, hiệu định 52 Ä‘iá»u lệnh vá» việc hà nh binh.
Äinh lệnh xa giá Ä‘i đâu, cấm nói phao trả giá.
Ngà y mồng 6, vua xuống chiếu thâ hà nh đi đánh Chiêm Thà nh.
TrÆ°á»›c đó, ngÆ°á»i Chiêm Thà nh ở Thi Nại1867 Bà n La Trà Duyệt là con ngÆ°á»i vú nuôi, giết chúa hắn là Bà Äiá»n mà cÆ°á»›p lấy nÆ°á»›c, rồi truyá»n cho ngÆ°á»i em là Trà Toà n. Trà Toà n là đứa hung bạo là m cà n, dối thần ngược dân, ngÆ°á»i Chiêm mÆ°u phản, Toà n cÅ©ng không nghÄ© chi đến, lại còn ngạo mạn kiêu căng, không sá»a lá»… tiến cống, lăng nhục sứ thần của triá»u đình, quấy nhiá»…u dân biên giá»›i. Lứa gạt ngÆ°á»i Minh để xin viện trợ mà sang ăn cÆ°á»›p.
Vua bèn gá»i 26 vạn tinh binh, xuống chiếu thân trinh. Tá» chiếu viết:
"XÆ°a đức Thái [55b] Tổ Cao Hoà ng Äế ta dẹp yên loạn lạc gây dá»±ng nÆ°á»›c nhà . Thái Tông Văn Hoà ng Äế kÃnh trá»i chăm dân kế chà nối nghiệp, kÃnh nÆ°á»›c lá»›n, thÆ°Æ¡ng nÆ°á»›c nhá». Bên trong thì sá»a sang, bên ngoà i thì đánh dẹp. Cho nên, đến những kẻ mặc xiêm cá», búi tóc dùi cÅ©ng trèo núi vượt biển mà sang chầu, muôn nÆ¡i Ä‘á»u mến đức, tám cõi cÅ©ng phục uy.
Bá»n Chiêm Thà nh ngu xuẩn kia, tháºp thò trong hang thá», nhÆ° loà i ong Ä‘á»™c, được nuôi rồi đốt lại, nhÆ° giống cầm thú, ăn no lại quên Æ¡n; là kẻ vô đạo lừng khừng, là hạng tiểu trà lẩn quẩn. Thái nhÆ¡ nhuốc sá» sá», quên thân mình không đất ở, lòng gian ác chất chứa, vạch liá»u kế bắn trá»i cao. Äức Tiên hoà ng ta liá»n nổi cÆ¡n thịnh ná»™, tÃnh đến mÆ°u xa, nhÆ°ng vì ba năm lặng tiến bát âm1868 mà công Æ¡n lá»›n chÆ°a hoà n thà nh được.
Khi Nhân Miếu1869 lên ngôi cả, thì giống nòi chúng đã rất đông. NÆ°Æ¡ng chốn Cổ LÅ©y nhÆ° hang cầy, cáºy thà nh Chà Bà n nhÆ° tổ kiến. Äiên cuồng mất trÃ, nó xÆ°ng bừa là cha chú, gá»i đức vua ta là cháu con; mất đức ra oai, ác chất chồng, giấu sao cho nổi? Những lá»i lăng nhục không thể nêu tÆ°á»ng.
Chúng tụ táºp bầy Ä‘oà n, [56a] dám giở thói nhÆ° chó kia cắn trá»™m, chúng lừa khi sÆ¡ hở, ngầm xua quân nhÆ° lÅ© quạ tụm bầy. Äịnh cÆ°á»›p Hóa Châu, giết quân đồn thú. Kể tầy trá»i tá»™i ác, chỉ hÆ¡n tháng sẽ dẹp yên. Kế đã chẳng thà nh, mÆ°u kia cà ng vụng. Chết đã sắp tá»›i, toi mạng hẳn rồi. Äã mù chẳng thấy gì, còn mở mồm nói láo. Kế đã cùng nên lòi quẫn, sắp là m phản phải thẹn thùng.
Rồi nhÆ° loà i cáo xiểm nịnh vá»›i Yên Kinh1870 ton hót để gièm pha ngÆ°á»i khác, định nhÆ° giống tằm ăn lấn ra Tượng quáºn1871 , tÃnh toan đâm trÆ°á»›c mặt sau lÆ°ng. Mong cá»™t đồng dá»±ng ở Hoà nh SÆ¡n1872 , để quân Hán xuống đến Bặc Äạo1873 . Rêu rao tố báºy, gièm nhảm chẳng chừa. Lại vu cáo ta Ä‘iá»u Ä‘á»™ng binh sÄ© muôn ngÆ°á»i, sắp thôn tÃnh cõi bá» triá»u Bắc1874 lại bảo ta nhÆ° hai mặt trá»i cùng má»c, tá»± tôn là Hoà ng đế nÆ°á»›c Nam, bảo là ta cÆ°á»›p mất lá»… cống ngá»c và ng, bảo là ta tranh mất giống voi cái trắng1875 .
Coi khinh dân ta hÆ¡n là cá» rác, nảy sinh dã tâm sâu Ä‘á»™c hại ngÆ°á»i; tưởng chiếm nÆ°á»›c ta [56b] dá»… tá»± chÆ¡i cá», xÆ°Æ¡ng Bồng Nga còn hòng đến nhặt1876 . Cứ coi má»i hà nh vi, lá»i lẽ của nó, Ä‘á»u là muốn đạp đổ tông miếu dòng giống nhà ta. MÆ°u kế sâu nhÆ° váºy, tá»™i ác nà o không là m. Khiến nhà Minh ngá» vá»±c, gá»i sắc thÆ° há»i mấy năm liá»n, vì lÅ© giặc hung hăng, xe đổ cứ lần theo vết củ. Gông đóng ngáºp tai cÅ©ng đáng, lo đến cháy dạ chẳng sai. Thế nguy nhÆ° quạ Ä‘áºu tổ cao, lại dám khinh thÆ°á»ng triá»u sứ,nhìn hẹp tá»±a ếch ngồi đáy giếng, cả gan chế nhạo sắc thÆ°.
Ngà y má»™t quá, tháng má»™t hÆ¡n, kẻ no xÆ°á»›ng lÅ© kia há»a. Cùng má»™t duá»™c gây há»a loạn, coi bạo ngược chẳng há» gì. Ngáºp ngụa tanh loà i chó lợn, cÆ°á»›p ngôi giết vua, Ä‘uổi con cháu Bồ Äá»1877 ra ngoà i cõi. Nhảm tin pháºt quá»· dá»±ng pháp chùa, bịa Ä‘iá»u há»a phúc, cho dòng giống Trà Toà n được sinh sôi. Cấm mổ thịt là m khốn khó dân trá»i, cấm nấu rượu, việc tế thần phải bá». Con trai, con gái thảy Ä‘á»u lo vất vả chầu hầu, kẻ góa, con côi, chịu mãi cảnh thiêu ngÆ°á»i, cắt mÅ©i.
Dân Chiêm Thà nh thì nặng thuế thảm hình, ngÆ°á»i Thi Nại thì quan cao tÆ°á»›c trá»ng. [57a] Äà n ông, Ä‘Ã n bà của ta nó bắt là m nô lệ, tù tá»™i trốn tránh của ta nó hết thảy bao dung. Dân lÆ°u vong1878 phải chụm chân mà chịu oan, suốt cả nÆ°á»›c muốn kêu trá»i nhÆ°ng không lối. Äứa ngủ trá», nhà sắp bị đốt 1879 ,
cà ng giở trò gian, mạo xÆ°ng phong hóa; kẻ là m ác, trá»i không cho yên, vẫn thói hung tà n mà là m chÃnh sá»±.
Tiểu nhân lên ngôi báu, nÆ°á»›c lá»›n thà nh kẻ thù. Trong lòng vẫn dòm ngó trẫm, ngoà i mặt cống hiến giả vá». Và phá»ng cáo kêu nÆ¡i đế lý 1880 thì má»›i cam lòng, nà o ngá» kiến há»p đất Thần Châu1881 để hòng thá»a chÃ. Ta buông lá»ng, nó kéo Ä‘Ã n đến cÆ°á»›p, ta giÆ°Æ¡ng cung, lại Ä‘uôi vẫy xin tha. Thá»±c là kẻ thù của tông miếu xã tắc, là tai há»a của sinh dân muôn Ä‘á»i. Nó nghÄ© là roi dẫu dà i không quất đến bụng ngá»±a1882 , gió cuối cÆ¡n không cuốn nổi lông hồng. Mang dã tâm gây loạn là m cà n, thá»±c phải tá»™i đáng phải giết, đáng phải trị.
Báºc hà o kiệt nghe tin mà nghiến răng tức giáºn, ngÆ°á»i trung nghÄ©a thấy thế mà trong dạ Ä‘au thÆ°Æ¡ng. Nó đảo lá»™n hết lẽ thủy chung, trà cá»n con mà đòi mÆ°u lá»›n. Ta Ä‘iển chÆ°Æ¡ng phép tắc còn đó, gây phản nghịch luáºt pháp không tha. Không ra oai thì nó không chừa, trừ tà n bạo mÆ°u di cÅ©ng trị.
[57b] Trẫm thể lòng thượng đế, nối chà vua cha. Giết kẻ thù chÃn Ä‘á»i theo nghÄ©a Xuân Thu1883 , định mÆ°u kế vạn toà n cho yêu đất nÆ°á»›c. Cứu muôn dân thoát khá»i vòng Ä‘iêu đứng, dẹp nÆ°á»›c loạn đã trái đạo lâu năm. Äánh phản nghịch, cứu sinh dân, thánh triết phải tá» bà y uy vÅ©; trồng mầm nhân, nhổ cá»™i ác, đất trá»i cÅ©ng lấy đó là m lòng.
Bởi vì Di, Äịch xÆ°a là mối lo cho nÆ°á»›c, cho nên thánh vÆ°Æ¡ng khi trÆ°á»›c, cung ná» phải ra oai. Cá»u Lê loạn đức, hoà ng đế phải dùng binh1884 , Tam Miêu bất kÃnh, Äại VÅ© gá»i quân sÄ©1885 . Tuy dụng binh là điá»u thánh nhân cá»±a chẳng đã, nhÆ°ng láºp pháp cốt để bá»n ngoan ngu phải hay. SÆ°Æ¡ng mù sao che nổi ánh mặt trá»i, giÆ°á»ng mình há để kẻ ngoà i nằm ngáy.
Ta đã chá»n hà ng loạt tÆ°á»›ng tà i, đã má»™ vô và n quân giá»i. Tỳ hổ vạn ngÆ°á»i, thuyá»n ghe ngà n dặm. Binh sÄ© trăm lần dÅ©ng cảm, ngÆ°á»i ngÆ°á»i chỉ má»™t quyết tâm. Ai cÅ©ng nắm tay Ä‘ua nhau lên trÆ°á»›c, tuân lệnh đợi lúc ra tay. [58a] Nguyện xin đắp cồn chôn xác giặc, mong cho sá» sách mãi ghi công. Ra quân có danh nghÄ©a, phạm tá»™i quyết không tha.
Trẫm chỉ huy cá» võ, hiệu lệnh binh thần. KÃnh Ä‘em mệnh lệnh của trá»i, là m việc đánh giết kẻ ác. Bóng cá» rợp đồng ná»™i, nhÆ° mây cuốn nhÆ° gió bay; lưỡi búa loáng trên không, tá»±a nắng chang, tá»±a sao chói. Dá»… dà ng nhÆ° bóc mo nang, thuáºn lợi nhÆ° bẻ cà nh mục. Giặc táºn mắt nhìn, sấm sét gấp bung tai nà o kịp, quân Ä‘i trên chiếu1886 , lá»a bừng bừng vèo cháy mảy lông. Công má»™t buổi sẽ hoà n thà nh, háºn trăm Ä‘á»i sẽ rá»a sạch. Lại vì dân trừ loà i sâu Ä‘á»™c, chẳng để giặc cho con cháu Ä‘á»i sau. Khinh VÅ© Äế1887 nhà m võ không thôi, khen Văn VÆ°Æ¡ng mở mang bá» cõi1888 .
Ôi! giặc cùng mổ dê không máu1889 ; nên há»c xÆ°a tháng 6 ra quân1890 , Cõi Nam thấy lợn lấm bùn1880 chẳng đợi 7 tuần phục1881 . Bá cáo trong nÆ°á»›c, cho má»i ngÆ°á»i nghe".
Hôm ấy, sai Thái sÆ° Lân quáºn công Chinh lá»— tÆ°á»›ng [58b] quân Äinh Liệt, Thái bảo Kỳ quáºn công Chinh lá»— tÆ°á»›ng quân Lê Niệm Ä‘em thủy quân 3 phủ vệ Äông, Nam, Bắc Ä‘i trÆ°á»›c. Ban hà nh 24 Ä‘iá»u lệnh đánh Chiêm Thà nh trao cho các quân doanh và các vệ ty Cẩm y, Kim ngô, Thần vÅ©, Äiện tiá»n.
Ngà y Tân Tỵ, mồng 7, vua tấu cáo ở Thái miếu rằng: "Thần là kẻ Ãt tuổi bất tà i, và o nối nghiệp lá»›n, chỉ mong yên dân giữ nÆ°á»›c đâu dám dùng nhảm việc binh. Chỉ vì giặc Chiêm Thà nh ngu xuẩn, nó Ä‘iên cuồng nhòm ngó nÆ°á»›c ta. Không sợ trá»i tạm bợ cho qua; vá»›i nÆ°á»›c ta, nó gây thù địch. TrÆ°á»›c thì đánh cÆ°á»›p châu Hóa để hòng chiếm Ä‘oạt đất Ä‘ai, sau lại sang báo nhà Minh, âm mÆ°u diệt hết tông miếu. Là phÆ°á»ng cha chó, mẹ lợn nhuốc nhÆ¡; là m việc cÆ°á»›p, giết vua bạo nghịch. Äể vá»— cho Thi Nại béo no; nó dao thá»›t cắt xẻo Tượng Quáºn, Chức ác ngáºp trá»i, là m hại khắp cõi.
Thần đã bà n bạc nÆ¡i miếu Ä‘Æ°á»ng, lại lắng há»i ở lòng dân. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u cho rằng nó là loà i rắn Ä‘á»™c hung tà n, là mối lo cho sinh linh trong cõi. [59a] Phải kÃp Ä‘em quân há»i tá»™i, treo thủ cấp nó bên Ä‘Æ°á»ng. Thần bất đắc dÄ©, theo nguyện vá»ng của má»i ngÆ°á»i, Ä‘em đại quân Ä‘i há»i tá»™i. Giáp binh rầm ráºp kéo ra ngoà i cõi, uy quyá»n mảy may không mượn tay ai.
Ngà y Canh Thìn mồng 6 tháng nà y, lệnh sai Chinh lá»— tÆ°á»›ng quân Lân quáºn công Äinh Liệt, Phó tÆ°á»›ng Kỳ quáºn công Lê Niệm Ä‘em 10 vạn thủy quân Ä‘i trÆ°á»›c.
Ngà y 16 Canh Dần, thần đốc xuất 15 vạn thủy quân tiếp sau. Tiến sâu và o đất giặc, không bá» lỡ thá»i cÆ¡. Trên là nối chà căm thù của tổ tông ông cha, dÆ°á»›i lo cứu nguy cho muôn và n lÆ°u dân Ä‘iêu đứng, tÃnh mÆ°u kế cho con cháu, diệt kẻ thù của tổ tông.
Cúi mong anh linh của các thánh ở trên trá»i phù há»™ cho, để trong khi dà n quân bà y tráºn được biển lặng gió im. Quân ta trổ oai phong hùm gấu, xác giặc chất thà nh đống kình nghê1893 . Khà yêu ma quét sạch, chốn thanh miếu1894 cáo thà nh. Thu công bình định được mau; nhá» [59b] ở thánh thần giúp đỡ. Thần kÃnh dâng bản tâu lên".
Ngà y 16, vua thân hà nh dẫn quân đại quân tiến tiếp sau. Sai bá»n Tả đô đốc Lê Huy Cát, Hữu đô đốc Lê Cảnh Huy ở lại kinh giữ nÆ°á»›c.
Ngà y hôm ấy, ngá»± giá khởi hà nh, trá»i mÆ°a nhá», gió bấc. TÆ° thiên giám Tạ Khắc Hải tâu rằng:
"MÆ°a là mÆ°a nhuần quân, gió từ phÆ°Æ¡ng bắc là gió hòa". Cho nên khi thuyá»n Ä‘i vua Ä‘i, có câu thÆ¡ rằng:
Bách vạn sÆ° đồ viá»…n khai hà nh, Xao bồng vÅ© tác nhuáºn quân thanh. (Trăm vạn quân Ä‘i đánh cõi xa, Mui thuyá»n mÆ°u Ä‘á»™i thấm quân ta)1895 . Äó là ghi sá»± thá»±c.
Sai Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ tế Ä‘á»n Äinh Tiên Hoà ng. Dá»c Ä‘Æ°á»ng, há»… qua Ä‘á»n thá» thần nà o Ä‘á»u sai quan tá»›i dâng lá»… tế, để cầu cho quân Ä‘i thắng tráºn.
Ngà y 25 đêm ấy, Äá»— Nhuáºn hầu tÆ°á»›c mặt vua. Nhân nói đến hai chữ "Äạo lý", vua bảo rằng:
"Äạo là việc Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên, rõ rà ng dá»… hiểu, lý là cá»› dÄ© nhiên, mầu nhiệm khó thấy. Ta từng là m bà i thÆ¡ vá» hai chữ ấy, lâu ngà y má»›i xong".
Nhuáºn thÆ°a [60a] rằng:
"Lý há»c của đức vua rất sáng tá» uyên bác; trong chá»— há»—n nhiên mà phân biệt rất rõ rà ng, rất tinh vi hà m súc, thể hiện ra ở lá»i thÆ¡, không phải ngÆ°á»i há»c vấn tầm thÆ°á»ng có thể mong mà theo kịp được".
Vua lại nói vá» thiên văn há»c, chỉ ra rằng sá»± váºn hà nh của Nhị tháºp bát tú1896 và NgÅ© tinh1897 Ä‘á»u có xâm phạm tá»›i nhau. Nếu sao ná» phạm và o sao nà o đó thì ứng vá»›i má»™t việc nà o đó".
Xem thế, có thể thấy được đôi nét vá» tầm há»c rá»™ng hiểu sâu của vua.
Vua xem địa đồ nước chiêm, đổi lại tên sông tên núi.
Tháng 12, ngà y mồng 3,đại giá xuất phát từ Thiết SÆ¡n1898 , thưởng tiá»n cho bá»n Ãn sát sứ Äinh Thúc Thông, Nguyá»…n Tà i theo thứ báºc khác nhau. Vua ban sắc dụ khen rằng:
"Việc được thua của sáu quân là trách nhiệm của tÆ°á»›ng quân, mà cÆ¡ lợi hại trong má»™t dinh trách nhiệm thuá»™c vỠán sát. Bá»n Thái sÆ° Äinh Liệt nắm quân không có ká»· luáºt, nhu nhÆ¡ nhÆ° trò trẻ con, các ngÆ°Æ¡i biết là m sá»› ngá» tâu lên, ta khen bá»n các ngÆ°Æ¡i, thưởng cho tiá»n công, hãy đến mà nháºn [60b] lấy".
Ngà y mồng 7, thổ quan phủ Ngá»c Ma là Cầm Lệ đến chầu, tiến cống sản váºt, đó là bắt chÆ°á»›c lá»… ngà y xÆ°a, vua Ä‘i tuần đến núi lá»›n ở địa phÆ°Æ¡ng thì chÆ° hầu đến chầu.
Bá»n Ãn sát sứ Äinh Thúc Thông, Phạm VÄ©nh Dụ, Bùi Thúc Sá», Nguyá»…n Tà i tâu bà n cà n báºy. Vua cho gá»i đến hà nh tại há»i vá» tá»™i hủ nho là m há»ng việc, bắt bá» mÅ© xuống đái và o mÅ© để là m nhục.
Vua dụ bá»n Chinh lá»— tÆ°á»›ng quân Äinh Liệt và Lê Niệm rằng:
"Vua má»›i ra quân mà lắm chuyện nhÆ° trò trẻ con, có má»™t vụ cháy mà bị chết, bị thÆ°Æ¡ng tá»›i gần 30 ngÆ°á»i. Cứ ý ta xét thì thá»±c là kém quá. Cho Ä‘em sắc đến cáo dụ, ngÆ°Æ¡i hãy nghÄ© xem".
Ngà y 18, thủy quân và o đến đất Chiêm Thà nh.
Äịnh lệ khảo khóa quan lại nÆ¡i cai quản.
Trưởng quan các nha môn trong ngoà i khi khảo khóa các quan viên trong phạm vi cai quản thì phải xét kỹ thà nh tÃch trong công việc mà viên đó đã là m. Nếu quả là có lòng chăm nom yêu thÆ°Æ¡ng, được nhân dân yêu mến, và trong nÆ¡i cai quản Ãt kẻ trốn tránh, thì má»›i là xứng chức. Nếu vÆ¡ vét, quấy nhiá»…u, gây tệ riêng tÆ° [61a] và trong nÆ¡i cai quản có nhiá»u ngÆ°á»i trốn tránh thì là không xứng chức.
Tân Mão, [Hồng Äức] năm thứ 2 [1471], (Minh thà nh Hóa năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 2, vua cho là khi đại quân sắp và o đất giặc, quân lÃnh cà ng cần phải luyện táºp. Do đó, xuống chiếu cho quân Thuáºn Hóa ra biển táºp thủy chiến.
Vua nghÄ© núi sông nÆ°á»›c Chiêm có chá»— chÆ°a biết rõ rà ng, liá»n sai thổ tù ở Thuáºn Hóa là Nguyá»…n VÅ© vẽ hình thế hiểm dị của nÆ°á»›c Chiêm để dâng lên.
Ngà y mồng 6, viên Chỉ huy Cang Viá»…n bắt sống Bồng Nga Sa là viên lại giữ cá»a quan Cụ Äê nÆ°á»›c Chiêm Ä‘em ná»™p.
Phiên tù ở Sa Bôi là Cầm tÃch, phiên tù ở Thuáºn Bình1899 là Äạo Nhị, đến chầu và dâng sản váºt địa phÆ°Æ¡ng. Sứ thần Æ°á»›c Ai Lao, trấn thủ Quan Bình là bá»n đầu mục Lang Lệ Ä‘á»u Ä‘em sản váºt địa phÆ°Æ¡ng đến hiến.
Vua thân hà nh soạn ra Bình Chiêm sách, ban cho các doanh. Trong Bình Chiêm sách, nói có 10 lẽ tất thắng, có 3 việc đáng lo. Vua sợ rằng tướng sĩ chưa [61b] hiểu, sai Chỉ huy Nguyễn Thế Mỹ dịch ra quốc ngữ để nhắc lại.
Sai Giám sát ngá»± sá» Lê Bá Di phát thóc kho Thuáºn Hóa là m gạo cả vá»1900 chuyên chở tá»›i hà nh tại.
Tháng 2, ngà y mồng 5, Trà Toà n sai em là Thi Nại1901 và 6 viên đại thần đem 5.000 quân và voi, ngầm đến sát dinh vua.
Ngà y mồng 6, vua bà máºt sai bá»n Tả du kÃch tÆ°á»›ng quân Lê Hy Cát, Hoà ng Nhân Thiêm và bá»n Tiá»n phong tÆ°á»›ng quân Lê Thế, Trịnh Văn Sái Ä‘em hÆ¡n 500 chiếc thuyá»n, 3 vạn tinh binh, ban đêm ra cá»a Ãp1902 và cá»a Toạ1903 vượt biển gấp, bà máºt tiến và o cá»a biển Sa Kỳ1904 dá»±ng lÅ©y đắp thà nh để ngăn chặn lối vá» của giặc. NgÆ°á»i Chiêm Thà nh không biết gì vá» việc nà y.
Ngà y mồng 7, vua tá»± mình dẫn hÆ¡n 1.000 chiếc thuyá»n, hÆ¡n 70 vạn1905 tinh binh ra hai cá»a biển Tân Ãp và Cá»±u Tá»a dá»±ng cá» thiên tá», đánh trống hò reo mà tiến.
TrÆ°á»›c đó, vua đã bà máºt sai bá»™ binh tÆ°á»›ng quân Nguyá»…n [62a] Äức Trung dẫn bá»™ binh ngầm Ä‘i Ä‘Æ°á»ng chân núi. TÆ°á»›ng giặc trông thấy ngá»± doanh thì tan vỡ, già y xéo lẫn nhau chạy vá» Chà Bà n. Chạy đến núi Má»™ Nô1906 , bá»—ng thấy quân của bá»n Hy Cát đã chặn Ä‘Æ°á»ng vá», giặc cuống cuồng sợ hãi, chạy rẽ ngang trèo qua chân núi cao, xác ngÆ°á»i, ngá»±a và đồ quân tÆ° đầy núi đầy Ä‘Æ°á»ng. Bá»n Lê Niệm, Ngô Hồng tung quân ra đánh, chém được 1 viên đại tÆ°á»›ng giặc, còn thì Ä‘á»u sợ hãi tan chạy cả.
Bấy giá», vua đến Má»… Cần1907 , tung binh tiến đánh, chém được hÆ¡n 300 thủ cấp, bắt sống hÆ¡n 60 tên. Trà Toà n nghe tin em mình thua chạy, rất sợ hãi, sai ngÆ°á»i thân tÃn mang biểu tá»›i xin hà ng. Vua cÅ©ng sai sứ Ä‘i lại không ngá»›t.
Ngà y 27, vua tự mình đem đại quân đánh phá thà nh Thi Nại, chém được hơn 100 thủ cấp.
Ngà y 28, vua tiến vây thà nh Chà Bà n.
Ngà y 29, đến sát chân thà nh vây thà nh mấy vòng.
Ngà y mồng 1 tháng 3 hạ được [62b] thà nh Chà Bà n, bắt sống hÆ¡n 3 vạn ngÆ°á»i, chém hÆ¡n 4 vạn thủ cấp, bắt sống Trà Toà n rồi Ä‘em quân vá».
TrÆ°á»›c đó, các doanh đã là m xong phi kiá»u1908 , Trà Toà n hằng ngà y Ä‘em lá»… váºt đến xin hà ng. Vua cho gá»i bá»n Lê Quyết Trung đến bảo rằng:
Giặc đã tan rã chà chiến đấu; kỳ hạn đánh thà nh đã tá»›i. Trà Toà n nay ở trong thà nh nà y, chỉ má»™t tráºn là ta có thể nhổ được. Ta định phát pháo hiệu, nhÆ°ng sợ chúng biết, chi bằng máºt Æ°á»›c các doanh cùng má»™t lúc tiến đánh.
Lại dụ khắp cả tÆ°á»›ng sÄ© phải gấp rút bắc thang lên thà nhl. Äược má»™t lát, vua trông thấy ở đằng xa, quân lÃnh doanh Tiá»n khu đã trèo lên tÆ°á»ng con trên thà nh liá»n bắn ba phát súng để hưởng ứng, lại sai ná»™i thần Ä‘em quân Thần vÅ© phá cá»a đông mà và o.
Sai đồng thái giám Nguyá»…n Äảm dụ các tÆ°á»›ng sÄ© ở các doanh rằng:
Tất cả kho tà ng, của cải trong thà nh Ä‘á»u phải niêm phong giữ kÃn, không được đốt cháy, Trà Toà n nÆ°á»›c Chiêm phải bắt sống Ä‘Æ°a vá» viên môn, không được giết chết.
Vua sai chỉ huy Ngô [63a] Nhạn dẫn tên giặc đầu hà ng là Bô Sản Ha Ma đến. Lại sai trÆ°ng bà y những thứ giặc dùng là m lá»… váºt Ä‘em đến xin hà ng mà ở nÆ°á»›c ta không có, sai viên quan đô úy Äá»— Hoà n chỉ tên từng thứ má»™t. Có cái há»™p bạc, hình nhÆ° thanh kiếm, vua há»i váºt gì. Hoà n trả lá»i rằng đó là đồ của nÆ°á»›c Chiêm từ xÆ°a, ngÆ°á»i là m quốc vÆ°Æ¡ng phải có váºt đó để truyá»n cho con cháu. Ha Ma là bác ruá»™t Trà Toà n.
Quân Thuáºn Hóa bắt sống được Trà Toà n dẫn đến trÆ°á»›c mặt vua. Trà Toà n cúi đầu quỳ xuống. Vua há»i qua ngÆ°á»i phiên dịch rằng:
"Ngươi là chúa nước Chiêm phải không?".
Toà n trả lá»i: "Vâng".
Vua há»i: "Có biết ta là vua không?".
Toà n trả lá»i: "Tôi nhìn thấy phong thái, đã biết là thánh thượng rồi".
Vua há»i: "NgÆ°Æ¡i có mấy con rồi".
Trả lá»i: "Tôi có hÆ¡n 10 đứa con".
Äá»— Hoà n nói: "Hắn đã kêu van xin là m thần tá», xin bệ hạ tha cho khá»i chết".
Vua nói với Toà n:
Trong đám gươm giáo, ta sợ ngươi bị hại, nay may mà còn sống đến đây, ta thực yên lòng".
Bèn sai đưa Trà Toà n ra ngoà i ty Trấn điện [63b] là m nhà nhỠcho ở đấy. Các quan dẫn Toà n ra hơi gấp. Vua bảo:
"ÄÆ°a Ä‘i thong thả thôi, ngÆ°á»i ta là vua của má»™t nÆ°á»›c, sao lại bức nhau đến nhÆ° váºy?".
Ngà y mồng 2, vua thấy đã phá được thà nh Chà Bà n, liá»n xuống chiếu Ä‘em quân vá».
Vua thấy thuyá»n Trà Toà n Ä‘i cháºt hẹp, không chức được hết vợ cả, vợ lẽ hắn, sai cho chá»n hai ngÆ°á»i cùng Ä‘i. Còn những ngÆ°á»i khác, khi vỠđến kinh sÆ°, sẽ trả lại cả. Vợ của Trà Toà n là con gái Bà Cai, cùng vá»›i cháu gái Ä‘á»u là vợ của Bà n La Trà Duyệt là anh Toà n. Thế mà Trà Toà n thông dâm cả.
Sau khi Trà Toà n bị bắt, tướng của hắn là Bô Trì Trì chạy đến Phiên Lung1909 , chiếm cứ đất ấy, xưng là chúc Chiêm Thà nh, Trì Trì lấy được 1 phần 5 đất của nước Chiêm, sai sứ sang xưng thần, nộp cống, được phong là m vương. Vua lại phong vương cho cả Hoa Anh và Nam Bà n1910 gồm 3 nước để dễ rà ng buộc.
Ngà y mồng 7, lấy ngÆ°á»i Chiêm đầu hà ng là Ba Thái là m Äồng tri châu Thái Chiêm, Ba Thủy là m Thiêm tri châu. Vua dụ [64a] há» rằng:
"Hai châu Thái Chiêm và Cổ Luỹ trÆ°á»›c là đất của ta, Ä‘á»i gần đây bị mất vá» nÆ°á»›c Chiêm, nay lấy lại được hết, đặc cách sai bá»n các ngÆ°Æ¡i trấn giữ. Có kẻ nà o không chịu theo, cho giết trÆ°á»›c rồi tâu sau".
Ngà y 11, lấy Äổ Tá» Quý là m Äồng tri châu tri Thái Chiêm quân dân sá»±, Lá»… _ Äà là m cố LÅ©y châu tri châu tri quân dân. NgÆ°á»i Chiêm nà o dám chống lại hay là m loạn thì cho giết rồi tâu sau.
Ai Lao sai sứ sang chầu. TrÆ°á»›c đó, Ai Lao đã sai sứ sang chầu ở kinh sÆ°, gặp khi đại giá khởi hà nh, bèn từ kinh sÆ° Ä‘i tá»›i hà nh Ä‘iện ở cá»a TÆ° Dung. Äến khi đại giá khải hoà n má»›i được và o chầu.
Thổ quan phủ Trấn Ninh là Cầm Công sai đầu mục sang triá»u cống.
Thổ quan châu Thuáºn Bình là bá»n Äạo Nhị tá»›i chầu.
Bấy giỠđại giá vá» tá»›i Thuáºn Hóa, tri châu là Äạo Nhị và em là Äạo Äồng cùng hÆ¡n 100 bá»™ đảng Ä‘em 5 con voi đến cống.
Tri châu Ä‘á»™ng Du Phác là Äạo Lá»± [64b] cÅ©ng Ä‘em ngà voi và thổ sản đến cống.
Vì vua đã dẹp được Chiêm Thà nh, uy thanh chấn Ä‘á»™ng khắp chốn, cho nên các nÆ°á»›c phiên thuá»™c ở phÃa tây Ä‘á»u láºt Ä‘áºt kẻ trÆ°á»›c ngÆ°á»i sau tranh nhau đến cống.
Vua sai Äá»— Hoà n, chỉ và o Lê Thá» Vá»±c mà bảo Trà Toà n rằng:
"Äây là Äiện tiá»n đô đốc; khi phá thà nh Chà Bà n, trèo lên đánh thà nh trÆ°á»›c tiên là ngÆ°á»i nà y đây!".Trà Toà n nhìn Thá» Vá»±c má»™t hồi lâu.
Trả lại lÆ°Æ¡ng kho cho quân doanh Thuáºn Hóa.
Bấy giá» số lÆ°Æ¡ng của Nguyá»… Văn Chất chở đến Ä‘á»u là gạo Ä‘un chÃn. Vua há»i Chất:
"Gạo nấu chÃn có thể để tá»›i 10 năm không?".
Văn Chất trả lá»i:"Khoảng năm Thái Hòa, số gạo nấu chÃn khi Ä‘i đánh Chiêm Thà nh mãi đến khi Ä‘i đánh Bồn Man, trải qua 26 năm vẫn còn ăn được".
Vua nói: "Hạng tốt thì má»›i được thế, chả lẽ lại không có mốc, mục hay sao? Äại khái để lâu vừa thì 10 năm vẫn tốt nguyên".
Ngà y 15, vua đã dẹp Ä‘Æ°Æ¡c Chiêm Thà nh, bắt sống Trà Toà n, bèn tá»± mình viết bà i chiếu báo tin thắng tráºn, sai quan mang vá» kinh sÆ° bố cáo thiên hạ biết.
[65a] Mùa hạ, tháng 4, vua dừng lại ở Nghệ An.
Ngà y mồng 8, vua đến sông Phi Lai1911 . Vua thấy Hoà ng thái háºu ngồi thuyá»n, có thái tá» theo hầu, vá»™i Ä‘i thuyá»n nhẹ đến, thay áo, lên thuyá»n rồi vá» hà nh Ä‘iện ở Thiên Phái. Chúa Chiêm Trà Toà n vì lo lắng thà nh bệnh, đến đây thì chết. Sai chém lấy đầu Toà n, đốt xác ném xuống sông, chở đầu hắn Ä‘i, lại cắm lá cá» trắng ở đầu thuyá»n, Ä‘á» mấy chữ rằng: "Äầu của tên đầu sá» tá»™i ác Trà Toà n nÆ°á»›c Chiêm Thà nh" để cho thiên hạ Ä‘á»u biết.
Ngà y 11, đại giá vá» hà nh Ä‘iện ở Thổ Ngõa, vua ngá»± trênt thuyá»n Thiên thu1912 , sau đó vua Ä‘i trÆ°á»›c vá» bến Nhị Hà , Hoà ng thái tá» theo hầu, các thuyên há»™ tống chỉ có mấy chiếc. Vua dừng thuyá»n hồi lâu, bắn 6 phát súng, đợi thuyá»n Thiên thu tá»›i, vua má»›i vá» cung.
Ngà y 22, dâng tù ở Thái miếu. Äem thủ cấp của chúa Chiêm Thà nh là Trà Toà n và tai giặc bắt được tấu cáo ở Lam Kinh.
[65b] Tháng 5, ngà y mồng 1, là m lá»… mừng thắng tráºn. Các quan là bá»n Lê Niệm dâng biểu mừng thắng tráºn.
Tháng 6, lấy đất Chiêm thà nh đặt là m thừa tuyên Quảng nam và vệ Thăng Hoa.
Äặc chức Ãn sát sứ ở 12 thừa tuyên và đặt 3 ty ở Quảng Nam.
Mùa thu, tháng 7, định lệ ban xuống thể thức bản đồ, văn khế. Ngà y thi hà nh bắt đầu từ mồng 10 tháng giêng năm nay. Sau ngà y ấy mà ai chÆ°a tuân theo thì cho là không hợp lệ, đó là theo lá»i tâu của há»™ bá»™ thượng thÆ° kiêm thái tá» thái bảo Lê Cảnh Huy.
Ban bố thể thức văn khế đã được chuẩn y.
Ngà y mồng 10, sai Thái bảo há»™ bá»™ thượng thÆ° kiêm thái tá» thái bảo Lê Cảnh Huy mang kim sách láºp hoà ng tá» thứ 5 là Tân là m Kiến VÆ°Æ¡ng.
Tháng 8, định chức trách của quan Äá» hình1913 .
Các Äá» hình ngá»± sá» khi đứng trong ban triá»u tham phải nhÆ° Ngá»± sá» của các đạo. Còn việc soát xét hình bá»™ và Äại lý tá»±, việc kiểm tra hình án của NgÅ© hình [66a] là theo quy định của các năm Thuáºn Thiên và Äại Bảo, không phải là má»›i đặt. Từ Hình bá»™ thượng thÆ° trở xuống, tá»›i Äại lý tá»± và các ngục quan, ngÆ°á»i nà o tha tá»™i hay buá»™c tá»™i cho ngÆ°á»i không đúng luáºt pháp thì phải tâu hặc. NgÆ°á»i có tá»™i oan uổng cÅ©ng phải xét lại và minh oan cho há». Vệ Cẩm y xét kiện và ty Äiện tiá»n xét án, nếu có trÆ°á»ng hợp nà o oan khuất, thê thảm thì phải tâu lên, hằng ngà y phải thân hà nh tá»›i xét há»i.
Thánh 9, ra sắc chỉ rằng:
Những ngÆ°á»i nguyên nô tỳ của nhà nÆ°á»›c, những quan lại ngụy, thổ quan chống đối mà ra thà nh đầu hà ng, những kẻ cha là ngyá»i Ngô mẹ là ngÆ°á»i Việt, bá»n gian ác phản nghịch, và ngÆ°á»i Ai Lao, Cẩu Hiểm, Chiêm Thà nh hết thảy là nô tỳ của nhà nÆ°á»›c, đã bổ Ä‘i là m các loại công việc mà phải tá»™i, con cái còn bé thay đổi há» tên là m dân thÆ°á»ng và lấy vợ lấy chồng ở các huyện xã khác, thì con trai, con gái, cháu ruá»™t, cháu gá»i bằng chú bác của bá»n ấy, há» tên là gì, chÃnh bản thân phải tá»›i Châu Lâm viện để duyệt tuyển.
Ngà y 26, hiệu định Hoà ng triá»u quan chế 1914 . Vua dụ các quan viên văn võ và [66b] trăm há» rằng:
"Äất Ä‘ai bá» cõi ngà y nay so vá»›i trÆ°á»›c kia khác nhau nhiá»u lắm, không thể không thân hà nh nắm quyá»n chế tác, là m trá»n đạo biến thông".
Ở trong, quân vệ đông đúc thì năm phủ chia nhau nắm giữ, việc công bá» bá»™n thì sáu bá»™ bà n nhau mà là m. cấm binh coi giữ ba ty1915 để là m vuốt nanh, tim óc. Sáu khoa để xét bác trăm ty, sáu tá»± để thừa hà nh má»i việc. Thông chÃnh ty sứ ty để tuyên đức hóa của vua và đỠbạt nguyện vá»ng của dân. Ngá»± sỠán để hặc tâu các quan là m báºy, soi xét ẩn khuất cho dân.
Bên ngoà i thì mÆ°á»i ba thừa ty cùng tổng binh coi giữ địa phÆ°Æ¡ng, đô ty thủ ngá»± thì chống giữ các nÆ¡i xung yếu, phủ, châu, huyện là để gần dân; bảo, sở, quan là để chống giặc; tất cả Ä‘á»u liên quan vá»›i nhau, rà ng buá»™c lẫn nhau.
Do đó, gá»i lÃnh, lấy quân, là việc của đốc phủ mà Binh bá»™ phải nắm chung; chi ra, thu và o là chức của Há»™ bá»™ mà Há»™ khoa phải giúp đỡ. Lại bá»™ thăng bổ lầm ngÆ°á»i thì Lại khoa được phép [67a] bác bá». Lá»… bá»™ nghi chế không hợp lệ thì Lá»… khoa có quyá»n hặc tâu. hình khoa xem xét công việc xỠán của Hình bá»™ phải trái nhÆ° thế nà o; Công khoa kiểm Ä‘iểm quá trình là m việc của Công bá»™ siêng năng hay lÆ°á»i biếng.
Äến nhÆ° việc xét duyệt sổ sách quân nhu hà ng đống, hay phân biệt chá»n lá»±a tÆ°á»›ng súy, thiên tỳ, trong các quân của thủ phủ thì các quan kinh lịch, thủ lÄ©nh Ä‘á»u được phép tra xét, Ä‘Ã n hặc cả. Quy chế trÆ°á»›c kia, đặt quan phần nhiá»u lấy quan to, tÆ°á»›c cao. Chế Ä‘á»™ ngà y nay, đặt quan Ä‘á»u là lÆ°Æ¡ng Ãt tráºt thấp. Số quan đặt ra so vá»›i trÆ°á»›c tăng rất nhiá»u, nhÆ°ng tiá»n lÆ°Æ¡ng chi tiêu so vá»›i xÆ°a cÅ©ng thế. Äã không có ngÆ°á»i nà o ăn hại, mà trách nhiệm lại có nÆ¡i quy kết, khiến cho quan to, quan nhá» Ä‘á»u rà ng buá»™c vá»›i nhau; chức trá»ng chức khinh cùng kiểm chế lẫn nhau. Uy quyá»n không bị lợi dụngm thế nÆ°á»›c váºy là khó lay. Hình thà nh thói quen giữ đạo lý, theo pháp luáºt mà dứt bá» tá»™i lá»—i khinh nhân nghÄ©a, phạm ngục hình. Äể hoà n thà nh chà hÆ°á»›ng của đức thánh tổ thần tông ta, và giữ mãi bình yên thịnh trị tá»›i vô cùng, chứ không phải là ta cố ra vẻ thông minh biến đổi phép cÅ© mà buá»™c miệng thiên hạ [67b] đâu! Kể từ nay, kẻ nà o là con cháu ta, phải biết rằng ban hà nh quy chế nà y là điá»u bất đắc dÄ©, má»™t khi phép tắc đã định ra, phải kÃnh cẩn duy trì và thá»±c hiện, không được cáºy mình là thông minh, rồi Ä‘em so vá»›i triá»u trÆ°á»›c mà sá»a đổi lại, là m đảo lá»™n má»i Ä‘iển chÆ°Æ¡ng chế Ä‘á»™, để mắc tá»™i bất hiếu. Kẻ nà o là bá» tôi cÅ©ng
kÃnh cẩn giữ phép thÆ°á»ng, mãi mãi giúp đỡ vua các ngÆ°Æ¡i, để kế tục công liệt của ngÆ°á»i xÆ°a, để vÄ©nh viá»…n không còn lầm lá»—i. Kẻ nà o dám dẫn bừa quy chế cÅ© mà bà n cà n má»™t quan nà o, thay đổi má»™t chức nà o, chÃnh là kẻ bá» tôi gian nghịch, là m loạn phép nÆ°á»›c, phải xá» tá» vứt xác ra chợ không thÆ°Æ¡ng xót; còn gia thuá»™c nó phải Ä‘Ã y Ä‘i nÆ¡i xa để tá» rõ tá»™i kẻ là m tôi bất trung; ngõ hầu muôn Ä‘á»i sau nà y hiểu được ý nghÄ©a sâu xa của việc sáng láºp Ä‘iển chÆ°Æ¡ng chế Ä‘á»™".
Quan chế nà y bắt đầu bằng các tÆ°á»›c của tông phái nhà vua. Thân vÆ°Æ¡ng thì hoà ng tỠđược phong, lấy tên phủ là m hiệu (nhÆ° phủ Kiến HÆ°ng gá»i là Kiến HÆ°ng VÆ°Æ¡ng). Tá»± thân vÆ°Æ¡ng1916 thì con cả của thân vÆ°Æ¡ng được phong, lấy tên huyện là m hiệu [68a] (nhÆ° huyện Hải Lăng thì gá»i là Hải Lăng VÆ°Æ¡ng...). TÆ°á»›c công thì các con của hoà ng thái tá» và thân vÆ°Æ¡ng được phong, lấy mỹ tá»± là m tên hiệu nhÆ° Triệu Khang công...). TÆ°á»›c hầu thì con trưởng của tá»± thân vÆ°Æ¡ng hay thân công được phong, lấy mỹ tá»± là m tên hiệu (nhÆ° VÄ©nh Kiến hầu...). TÆ°á»›c bá thì hoà ng thái tôn, các con của tá»± thân vÆ°Æ¡ng, tá»± thân công, con trưởng của thân công chúa, được phong, lấy mỹ tá»± là m tên hiệu (nhÆ° TÄ©nh Cung bá...). TÆ°á»›c tá» thì xem nhÆ° chánh nhất phẩm, các con thứ của thân công chúa, con trưởng tÆ°á»›c hầu, tÆ°á»›c bá được phong lấy mỹ tá»± là m tên hiệu (nhÆ° Kiến XÆ°Æ¡ng tá»...). TÆ°á»›c nam thì xem nhÆ° tông nhất phẩm, con trưởng của thân công chúa được truy tặng, các con thứ của tÆ°á»›c hầu, tÆ°á»›c bá được phong, lấy mỹ tá»± là m tên hiệu (nhÆ° Quảng trạch nam...). Song lệ của tông phái nhà vua có 8 báºc1917 từ Tá quốc sứ đế Tá»± ân sứ. Thứ đến các tÆ°á»›c của công thần. Nếu không phải là ngÆ°á»i có uy đức lá»›n, công lao to vá»›i nÆ°á»›c từ trÆ°á»›c, thì không được lạm phong. NhÆ° quốc ông, quáºn công thì lấy phủ, huyện là m tên hiệu, [68b] chỉ dùng má»™t chữ, tÆ°á»›c hầu, bá, thì lấy xã là m tên hiệu, dùng cả hai chữ.
Vá» cấp báºc của ngÆ°á»i có công lao thì bên văn từ Thượng trụ quốc đến Tu tháºn thiếu doãn gồm 5 phẩm, Ä‘á»u có chánh, tòng. Bên võ từ Thượng trụ quốc đến Thiết kỵ úy gồm 5 phẩm cÅ©ng có chánh, tòng. Tản quan bên văn, từ chánh nhất phẩm, sÆ¡ thụ Äặc tiến kim tá» vinh lá»™c đại phu, cho đến chánh cá»u phẩm sÆ¡ thụ TÆ°á»›ng sÄ©thứ lang, gồm 9 phẩm, Ä‘á»u có chánh, tòng. Tản quan bên võ từ chánh nhất phẩm sÆ¡ thụ Äặc tiến phụ quốc thượng tÆ°á»›ng quân đến tònh luịc phẩm, sÆ¡ thụ Quả cảm tÆ°á»›ng quân gồm 6 phẩm, Ä‘á»u có chánh tòng. Ná»™i quan tản từ Thị trung lệnh chánh tam phẩm đến Phó lịch sứ tòng cá»u phẩm gồm 7 báºc, cÅ©ng có chánh, phó. Vá» thông tÆ°1918 thỉ thượng tráºt 24 tÆ° đến hạ liệt 1 tÆ° gồm 19 báºc. vá» công thần được vinh phong [69a] thì từ chữ "suy trung" đến chữ "tuyên lá»±c", gồm 24 chữ. Äại để các quan văn võ có công thì ban đầu được phong từ 2 chữ đến 8 chữ. NgÆ°á»i nà o đáng được phong chữ nà o thì tá»›i lúc đó sẽ đặc xét gia phong.
Lại lấy các chức Thái sÆ°, Thái úy, Thái phó, Thái bảo, Thiếu sÆ°, Thiếu úy, Thiếu phó, thiếu bảo là m hạng đại thần trá»ng chức. Lấy Lại, há»™, lá»…, Binh, Hình, Công là m sáu bá»™. Ngoà i sáu bá»™ lại có 6 khoa. Äại lý, Thái thÆ°á»ng, Quang lá»™c, Thái bá»™c, Hồng lô, Thượng bảo là 6 tá»±.
Lại đặt Giám sát ngá»± sá» 13 đạo, Äô đốc phủ năm phủ quân. Kim ngô, Cẩm y, gá»i là hai vệ; tiá»n, háºu, tả, hữu vệ gá»i là bốn vệ Hiệu lá»±c; tiá»n, háºu, tả, hữu vệ gá»i là bốn vệ Thần vÅ©. VÅ© lâm, Tuyên trung, thiên uy, thủy quân, Thần sách, Ứng thiên gá»i là 6 vệ Äiện tiá»n. Các trấn bên ngoà i cùng đặt phủ vệ, đô ty. Các xứ sông, biển cÅ©ng đặt [69b] tuần kiểm, giang quan. Các nha môn coi việc ở các thừa, ty, phủ, huyện, châu bên ngoà i không chá»— nà o không đặt quan để cai trị.
Ngà y 21, sai sứ sang Minh: Bá»n Bùi Viết LÆ°Æ¡ng, Nguyá»…n Lãm, lê Nhân Ä‘i tuế cống. Bá»n Nguyá»…n Äức Trinh, Phạm Mục tâu việc Chiêm Thà nh quấy nhiá»…u biên giá»›i.
Äịnh lệ thuế bãi dâu, tÃnh theo mẫu thuá»™c các hạng nhất nhì ba mà ná»™p tiá»n.
Ra sắc chỉ rằng:
"Các chức quan văn, võ trong kinh (trung quan cÅ©ng thế), ngÆ°á»i nà o má»›i được bổ thà chức1919 thì Lại bá»™ tâu lên để ban cấp cho giấy khám hợp, chu mÅ©, Ä‘ai và cấp cho má»™t phần ba tiá»n lÆ°Æ¡ng, con cháu vẫn nhÆ° dân thÆ°á»ng. Sau ba năm mà xứng chức và không phạm lá»—i gì thì được thăng cấp cho thá»±c thụ1920 . NgÆ°á»i nà o không xứng chức thì Ä‘uổi vá» là m các hạng quân sắc cÅ©. Nếu là ngÆ°á»i có tà i năng lá»—i lạc được bổ dụng theo đặc ân, thì không phải theo lệ nà y. NgÆ°á»i vị nháºp lÆ°u1921 dẫu được thá»±c thụ cÅ©ng chỉ cấp giấy khám hợp, [70a] không có cấp sắc mệnh. Từ nay vá» sau, khi có sắc chỉ hay các thể lệ lá»›n nhá», thì bá»™, sứ ty và các nha môn phủ, huyện, châu Ä‘á»u phải viết ra bảng treo dán lên để dân chúng theo đó mà thi hà nh.
Tháng 9 nhuáºn, định chế Ä‘á»™ y phục và bổ tá»1922 của các vua quan. Vua dụ rằng:
"Triá»u đình là nÆ¡i lá»… nhạc, y phục là vẻ Ä‘iểm tô, danh pháºn đã rạch ròi, không nên lấn lÆ°á»›t. Cho nên vua Thuấn xem ngÆ°á»i xÆ°a mà dùng năm sắc và o triá»u phục, vua VÅ© hay dùng y phục xấu nhÆ°ng triá»u phục lại rấy hay. Vua Thuấn vua VÅ© Ä‘á»u là thánh nhân, còn không coi y phục là tiểu tiết mà phải để tâm tá»›i. Những ngÆ°á»i là m vua là m tôi Ä‘á»i sau lại không kÃnh cẩn lo việc ấy hay sao?
Nhà nÆ°á»›c ta vá»— yên khắp cõi, theo lể văn xÆ°a. Triá»u phục ngÆ°á»i trên kẻ dÆ°á»›i, quan văn thêu chim, quan võ vẽ thú, từ xÆ°a đã có chế Ä‘á»™ rồi. Nghi thức kẻ quý ngÆ°á»i hèn, không được tiếm vượt, trÆ°á»›c đây cÅ©ng đã ngăn cấm, cá»› sao các quan không chịu phân biệt, coi [7ab] chế Ä‘á»™ của nhà nÆ°á»›c là má»› hÆ° văn? Dân chúng thì phạm pháp, Ä‘em tÆ¡ gai dệt kim tuyến may áo thÆ°á»ng. Quan viên và dân chúng các ngÆ°Æ¡i phải nghe lá»i trẫm, triá»u phục các quan văn võ thế nà o, trÆ°á»›c ngá»±c sau lÆ°ng thêu gì, phải theo đúng quy chế đã ban hà nh. Trong hạn năm ngà y, ngÆ°á»i nà o không theo đúng quy chế sẽ phải giáng cấp, trị tá»™i.
Äặt nữ Ä‘inh khiệng kiệu.
Mùa đông, tháng 10, ban ra bản vẽ các kiểu bổ tá», Ä‘á»u là các loà i cầm thú. Công, hầu, bá và phò mã Ä‘á»u vẽ má»™t loại con; các quan văn võ: phẩm chánh vẽ 1 loại con, phẩm tòng vẽ 2 loại con, ngá»± sá»1923 và đưá»ng thượng quan 1924 vẽ 1 loại con, phân ty vẽ 2 con. Còn nhÆ° các hình mây, nÆ°á»›c, sông, núi, cây, hoa thì nhiá»u hay Ãt, phức tạp hay Ä‘Æ¡n giản Ä‘á»u thêu vẽ tùy ý, không phải câu nệ; các kiểu mà u xanh, và ng, Ä‘á», trắng, biếc, lục, cho được tá»± chá»n mà thêu, cÅ©ng không cần phải cứ là kim tuyến, còn nhÆ° thêu hình mây, núi, sông, nÆ°á»›c cầm thú mà dùng kim tuyến cÅ©ng cho.
Äổi lại phủ, huyện, châu.
Cấm bản tâu không được nói máºp má».
[71a] Tháng 11, sắc dụ các quan thừa tuyên, phủ, huyện ở Sơn Nam rằng:
"Bá»n các ngÆ°Æ¡i giữ trá»ng trách ở má»™t phÆ°Æ¡ng, thân yêu dân là trách nhiệm. [Thế mà ] không biết thể theo lòng nhân của triá»u đình yêu nuôi dân chúng, chỉ chăm là m những việc nhá» má»n nhÆ° roi vá»t, sổ sách. Nay sứ ty và phủ huyện các ngÆ°Æ¡i phải mau mau Ä‘i xem xét những nÆ¡i núi chằm bá» biển trong hạt, chá»— nà o hình thế có thể khÆ¡i đắp ngòi cừ đê Ä‘áºp để là m ruá»™ng, chá»— nà o có hùm sòi là m hại, cÆ°á»ng hà o thao túng, phong tục kiêu bạc, sinh dân Ä‘au khổ..., tóm lại, má»i việc lợi nên là m, má»i mối hại nên bá», trong hạn trăm ngà y, phải lần lược trình tâu cẩn tháºn. Nếu chây lÆ°á»i để quá hạn, ta sẽ sai vệ sÄ© vệ Cẩm y Ä‘i Ä‘iá»u tra, nếu thấy vẫn còn việc lợi nên là m, mối hại nên bá» mà các ngÆ°Æ¡i chÆ°a nói tá»›i thì quan phủ, huyện phải bãi chức, sung quân ở Quảng Nam, quan thừa ty bị giáng chức".
Ra sắc chỉ rằng: Nếu ông cha phải tá»™i mất chức, thì con cháu phải sung là m lÃnh ở phủ đó.
Ra sắc chỉ rằng: Những ngà y sóc, vá»ng1925 và đại lá»… mà các quan văn võ không mặc triá»u phục [71b] chỉ mặc áo thÆ°á»ng trốn tránh ngoà i cá»a, khi Ä‘iểm danh không có, thì phải sung quân.
Cấm để cháºm kỳ khảo khóa. Vua dụ rằng:
"Phép khảo khóa cốt để phân biệt ngÆ°á»i hay kẻ dở, nâng cao hiệu quả trị nÆ°á»›c. Äá»i ÄÆ°á»ng Ngu, ba năm má»™t kỳ xét công để thăng giáng. Nhà Thà nh Chu ba năm má»™t lần xét công để định thưởng phạt. Nay nha môn trong ngoà i các ngÆ°Æ¡i, ngÆ°á»i nà o nháºm chức đã đủ 3 năm, phải báo ngay lên quan trên không được để cháºm. Nếu quá má»™t trăm ngà y mà không kê danh sách gởi Ä‘i, thì tÃnh số ngÆ°á»i cháºm má»—i ngÆ°á»i phải phạt 1 quan tiá»n, kẻ nà o theo tình riêng mà dung túng Ä‘á»u phải trị tá»™i cả".
Tháng ấy, vua ra sắc lệnh vá» việc khá»›p lại binh phù1926 khi tuyên gá»i Tổng binh và dụ các quan tổng binh các vệ rằng:
"Bá»n các ngÆ°Æ¡i theo quy chế và giữ trá»ng trách cầm quân, được ký thác phên giáºu biên thùy, nếu triá»u đình có những việc quan trá»ng nhÆ° tuyên triệu, bắt há»i ra quân, ắt phải ban cho sắc thÆ° và ná»™i phù. [Khi ấy các ngÆ°Æ¡i] phải cáºn tháºn khá»›p phù, nếu quả không sai má»›i được theo mệnh lệnh. Nếu chỉ có sắc thÆ° mà không có ná»™i phù, hoặc chỉ có ná»™p phù mà không có sắc thÆ°, [72a] cả đến những văn thÆ° đòi gá»i, Ä‘iá»u Ä‘á»™ng của các nha môn từ công hầu trở xuống Ä‘á»u là gian trá cả, các ngÆ°Æ¡i phải giữ ngay lại, là m bản tâu cho chạy trạm trình lên. NgÆ°á»i nà o tá»± tiện rá»i bá» nhiệm sở, tá»™i nặng thì xá» tá», tá»™i nhẹ thì xá» Ä‘i Ä‘Ã y".
Ngà y mồng 8, lại đi đánh Chiêm Thà nh. Bắt được chúa nó là Trà Toại và bè lũ đem vỠkinh.
Năm ấy, lấy Äá»— Nhuáºn, Quách Äình Bảo là m Äông các hiệu thÆ°, Ngô SÄ© Liên là m Sá» quan tu soạn.
Lấy Thái bảo Kiến Dương bá Lê Cảnh Huy trông coi sáu khoaj.
Nhâm Thìn, [Hồng Äức] năm thứ 3 [1472], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, ra sắc chỉ rằng: Nếu có bản tâu dán kÃn thì cho ngÆ°á»i tâu ký rõ tên và o bản tâu.
Tháng 3, hạ lệnh rằng, lại viên các nha môn nếu thi Ä‘á»— khoa thi hÆ°Æ¡ng thì được bổ lên chÃnh quan.
Gác cá»a Tây bị cháy.
Thi há»™i chá»n sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Lê Tuấn Ngạn 26 ngÆ°á»i.
Phép thi: Kỳ thứ nhất ra 8 Ä‘á» vá» Tứ thÆ°, ngÆ°á»i thi tá»± [72b] chá»n lấy 4 Ä‘á», là m 4 bà i văn, Luáºn ngữ 4 Ä‘á», Mạnh Tá» 4 Ä‘á» 1927 . NgÅ© kinh: má»—i kinh 3 Ä‘á», ngÆ°á»i thi tá»± chá»n 1 Ä‘á» mà là m. Duy kinh Xuân thu thì 2 đế gá»™p là m 1 mà là m. Kỳ thứ hai thi chế, chiếu, biểu; mổi loại 3 Ä‘á». Kỳ thứ ba, thÆ¡, phú, má»—i loại 2 Ä‘á»; phú dùng thể Lý Bạch. Kỳ thứ tÆ°, 1 bà i văn sách, há»i vá» chá»— dị đồng trong nghÄ©a lý của kinh truyện, Ä‘iá»u hay dở trong chÃnh sá»± của các Ä‘á»i.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 7, vua ngá»± ra biên, tá»± mình ra Ä‘á» văn sách há»i vỠđế vÆ°Æ¡ng trị thiên hạ.
Vua sai Thái bảo Binh bá»™ thượng thÆ° kiêm thái tá» thái bảo Kiến DÆ°Æ¡ng bá Lê Cảnh Huy và Thông chÆ°Æ¡ng đại phu tả xuân phÆ°á»ng tả thứ tá» kiêm Lại bá»™ thượng thÆ° Trần Xác là m hai viên Ä‘á» hiệu; 2 viên (không chép tên) là m giám thÃ; bá»n Äinh Thúc Thông, Quách Äình Bảo 5 viên là m Ä‘á»™c quyển.
Cho bá»n Vụ Kiệt, Nguyá»…n Toà n [73a] An, VÆ°Æ¡ng Khắc Thuáºt Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n VÅ© Äức Khang 7 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Chá» Phong 16 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân.
Äịnh lệ tÆ° cánh của tiến sÄ©: Äệ nhất giáp, ngÆ°á»i Ä‘á»— thứ nhất cho chánh lục phẩm, 8 tá»±; ngÆ°á»i Ä‘á»— thứ nhì cho tòng lục phẫm, 7 tÆ°; ngÆ°á»i Ä‘á»— thứ ba cho chánh thất phẫm, 6 tÆ°, Ä‘á»u được ban chữ "Tiến sÄ© cáºp đệ". Äệ nhị giáp, cho tòng thất phẩm 5 tÆ°; được ban chữ "Tiến sÄ© xuất thân". Äệ tam giáp cho chánh bát phẩm, 5 tÆ°; được ban chữ "Äồng tiến sÄ© xuất thân". Nếu và o Hà n lâm viện thì được gia 1 cấp; nếu bổ là m Giám sát ngá»± sá» hay Tri huyện thì giữ nguyên phẩm cÅ© mà bổ.
Tháng 5, ra sắc chỉ rằng những điển lại nà o thanh liêm, cần mẫn thì được thăng bổ chức phó nhị.
Tháng 6, lấy Nguyá»…n Máºu là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» tru từ tụng.
Mùa thu, tháng 8, định lệ tế Äinh1928 . Hằng năm các phủ là m lá»… tế và o các ngà y Ä‘inh thượng tuần của hai tháng trá»ng1929 mùa xuân và mùa thu.
[73b] Ra sắc chỉ cho các quan thừa ty sứ ty và các quan phủ, huyện các xứ thừa tuyên đắp đê, là m Ä‘Æ°á»ng.
Tháng 9, ra sắc chỉ răn bảo các quan Äô đốc năm phủ và Thượng thÆ° sáu bá»™ rằng: Sau buổi chầu, Ä‘á»u phải đến nha môn của mình, coi xét hết thảy việc công; các liêu thuôc dÆ°á»›i quyá»n phải đến đủ để hầu bẩm trưởng quan, không được tá»± tiện bá» vá». Nếu cấp dÆ°á»›i đến cháºm hay vắng thiếu thì trưởng quan phải nêu tên tâu lên.
Ra sắc chỉ cho Thái bá»™c tá»± khanh xét há» tên của bá»n ngÆ°á»i Chiêm, ngÆ°á»i Man. Há» của ngÆ°á»i Chiêm thì má»›i cÅ© theo đúng quy chế, há» của ngÆ°á»i Man thì dồn lại là m má»™t; nếu tên trùng lặp thì chỉ để ba chữ thôi nhÆ° là Tô Môn - Tô Sa Môn, Sa Qua - Sa Oa Qua...
Mùa đông, tháng 10, định triá»u nghi há»™ vệ. Các tÆ°á»›ng sÄ© hằng ngà y và o chầu, phải đứng sắp hà ng trÆ°á»›c ở hai bên đông tây ngoà i cá»a Äoan Môn; những ngà y sóc, vá»ng phải đến đợi ở ngoà i cá»a Văn Minh Sùng VÅ©, sau ba hồi trống thì tiến và o Äan Trì dà n bà y nghi trượng, [74a] ban thú chỉnh tá». NgÆ°á»i nà o dám cố ý vi phạm, là m mất hà ng ngÅ©, sau ba hồi trống vẫn chÆ°a chỉnh tá» thì các vệ Cẫm y và Kim ngô bắt giữ xin trị tá»™i.
Äặt mức sà o, thÆ°á»›c. Hạ lệnh rằng ruá»™ng đất má»—i mẫu 10 sà o, má»—i sà o 16 thÆ°á»›c 5 tấc.
Cấm quan viên và dân chúng không được lén lút chứa giấu ngÆ°á»i Chiêm Thà nh.
Tháng 11, ban hà nh 19 Ä‘iá»u lệnh Ä‘i đánh ngÆ°á»i Man.
Lấy Äà o Cá» Là m Hà n lâm tri chế cáo.
Tháng 12, sắc dụ bá»n Thái bảo Kiến DÆ°Æ¡ng bá Lê Cảnh Huy rằng:
"Nháºn được tá» tâu của trấn An Bang nói là ngÆ°á»i Minh sai quân lÃnh Ä‘i theo quan há»™i khám của Quảng Tây sao đông thế. NgÆ°á»i phải há»a tốc sai ngÆ°á»i Ä‘i thăm dò tình hình. Nếu thấy sá»± thế khác nhiá»u thì phải láºp tức gá»i công văn cho các xứ táºp hợp binh mã phòng giữ".
Ra sắc chỉ cho các quan văn võ rằng: Kể từ nay, khi và o chầu nếu gặp ngà y mÆ°a thì mang bổ tá» Ä‘i, Ä‘i hia già y, mặc áo vải, áo gai cÅ©ng cho tùy [74b] nghi. Còn khi trá»i tạnh hắng, Ä‘Æ°á»ng khô ráo thì phục sức phải theo lệ cÅ©.
Lấy Äà o Tuấn là m Binh bá»™ thượng thÆ°, Phạm Nhân Khiêm là m Công khoa cấp sá»± trung, VÆ°Æ¡ng SÆ° Bá là m tá» giám giáo thụ.
Chú ThÃch:
1750 Sao Xuy VÆ°u: tục gá»i là sao Cá», giống nhÆ° Sao Chổi, có Ä‘uôi cong nhÆ° lá cá» (chú của CMCB 19, 2A).
1751 Tức phủ đệ của Gia Vương, tước hiệu của Thánh Tông lúc ấy.
1752 Chỉ việc phế Nghi Dân, rước Thánh Tông lên ngôi.
1753 Bá»n Lê BÃ, Lê Ê, Lê Thụ bà n mÆ°u giết hại Nghi Dân bị bại lá»™, tất cả Ä‘á»u bị chém.
1754 Triệu Thuẫn là khách khanh nÆ°á»›c Tần Ä‘á»i Xuân Thu ở Trung Quốc. Vua nÆ°á»›c Tần là Linh Công định hại Thuẫn, Thuẫn bá» trốn. Sau Triệu Xuyên giết Linh Công, đón Thuẫn vá» phục chức. Tuy Thuẫn không giết vua, nhÆ°ng sá» quan nÆ°á»›c Tần viên chép là Thuẫn giết vua, vì cho Thuẫn cùng má»™t chà vá»›i Xuyên.
1755 Nguyên bản in là DÆ°Æ¡ng nhÆ°ng hẳn là có lầm từ chữ Mục. Toà n thÆ° BK 12, 59a và 96b Ä‘á»u chép là Mục Lăng.
1756 Nguyên văn là DÆ°Æ¡ng Lăng, sá»a là Mục Lăng. Toà n thÆ° BK12, 98b cÅ©ng chép là Nguyá»…n Bá Kỳ soạn bà i văn bia ở Mục Lăng.
1757 Tức hỠLư Cầm, tù trưởng Bồn Man.
1758 Phong hiến: là chức ngự sỠgiữ việc đà n hặc.
1759 Lá»… bái bà i: tức là lá»… bái vá»ng và o các dịp sinh nháºt vua hoặc ngà y chÃnh đán.
1760 Viện nhi: ngÆ°á»i hầu hạ và sai phái trong các viện.
1761 Äại bô: tiệc cho thần dân và o các dịp lá»… lá»›n
1762 Ngô: danh từ để chỉ ngÆ°á»i Trung Quốc hồi ấy.
1763 Chỉ cuá»™c kháng chiến chống Minh thắng lợi láºp ra nhà Lê.
1764 Vi phi: là mnhững Ä‘iá»u phi pháp.
1765 Nguyên văn là "bảo kết:", nghĩa là bảo đảm, cam kết.
1766 Khổng Tá» nói: "Tăng Văn Trá»ng chẳng phải là kẻ trá»™m cÆ°á»›p ngôi vị đó Æ°? Biết Liá»…u Hạ Huệ là ngÆ°á»i hiá»n mà không cho cùng là m quan vá»›i mình" (Xem Luáºn ngữ, thiên Vệ Linh Công).
1767 Nên sá»a lại là tháng 11 nhÆ° bản dịch cÅ© có lẽ đúng hÆ¡n.
1768 Lê Niệm là con Lê Lâm, cháu Lê Lai, Lê Lâm đi đánh Ai Lao, bị chông sắt mà chết.
1769 Tức là và o hà ng tế thần tham dá»± triá»u chÃnh.
1770 NhÆ° Hối: tức Äá»— NhÆ° Hối, Huyá»n Linh: là Phòng Huyá»n Linh, Ä‘á»u là bá» tôi giá»i của ÄÆ°á»ng Thái Tông.
1771 Äái Trụ: là ngÆ°á»i minh mẫn, cÆ°8ng trá»±c, rất giá»i xá» việc rối rắm phức tạp là m đến Kiểm hiệu Lại bá»™ thượng thÆ° cho ÄÆ°á»ng Thai Tông.
1772 Ngạn Bắc: tức là Ôn Ngạn Bác,giá»i việc tâu bà y, là m Thượng thÆ° hữu bá»™ xạ Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Thái Tông.
1773 Äổng Tuyên: là quan lệnh ở Lạc DÆ°Æ¡ng, tÃnh cứng cá»i, thẳng thắn, khi xá» vụ án giết ngÆ°á»i đầu bếp của Hồ DÆ°Æ¡ng công chúa,Hán VÅ© Äế bắt tuyên phải lạy tạ công chúa, tuyên chống hai tay xuống đất, nhất định kh6ng chịu lạy.
1774 Tô Uy: là trá»ng thần của nhà Tùy mất, Uy sống tùy thá»i, triá»u nà y lên cÅ©ng xin thá» phụng và đá»u được trá»ng dụng. Äến khi ÄÆ°á»ng Thái Tông Ä‘Æ°Æ¡ng nÆ°á»›c, Uy xin yết kiến, không được Thái Tông chấp nháºn
1775 Há» Thạch: là Thạch Thủ TÃn, há» Cao: là Cao Hoà i Äức, hai công thần nhà Tống Ä‘á»u cố nắm binh quyá»n không chịu bá». Trong má»™t bữa tiệc, Tống Thái Tổ bảo hai ngÆ°á»i nên bá» binh quyá»n mà vui thú vá»›i con hát, gái múa cho thá»a thÃch.
1776 Há» Phòng, há» Äá»—: tức Phòng Huyá»n Linh và Äá»— NhÆ° Hối Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Thái Tông.
1777 Há» VÆ°Æ¡ng há» Ngụy: tức VÆ°Æ¡ng Khêu và Ngụy TrÆ°ng Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Thái Tông Ä‘á»u nổi tiếng vá» thẳng thắn can ngăn vua.
1778 Chức nà y sau đổi thà nh tri huyện.
1779Chỉ 10 vị há»c trò nổi tiếng của Khổng TỠđược thỠở Văn miếu. Äầu tiên thì có: Nhan Uyên, Mẫu Tá» khiên, Nhiệm Bá NgÆ°u, Trá»ng Cung, Tể Ngã, Tá» Cống, Nhiá»…m Hữu, Quý Lá»™, Tá» Dụ, Tá» Hạ. Sau Nhan Uyên được thăng phối, lấy Tăng Từ thêm và o. Khi Tăng TỠđược thăng phối, lại lấy Tá» TrÆ°Æ¡ng thêm và o.
1780 Sáu viện là Nghi lễ viện , Tư hình viện, Khâm hình viện, còn 3 viện nữa chưa rõ ( chú của CMCB 19, 31B ).
1781 Nguyên văn "CÆ°Æ¡ng trÆ°á»ng nhiá»…u chỉ phu" lấy ý từ hai câu thÆ¡: "Hà ý bách luyện kim, hóa tác nhiá»…u chỉ phu "(ngỠđâu loại kim cứng trăm lần tôi lại hoá thà nh chất má»m vòng và o ngón tay được) của LÆ°u Công. Câu nà y dịch ý.
1782 Phà n CÆ¡: là bà phi của Sở Trang VÆ°Æ¡ng. Trang VÆ°Æ¡ng hay Ä‘i săn, Phà n CÆ¡ can không được, bèn nhất định không ăn thịt những con váºt Trang VÆ°Æ¡ng săn được.
1783 Trưởng tôn hoà ng háºu: là bà háºu của ÄÆ°á»ng Thái Tông, tÃnh khiêm nhÆ°á»ng kiệm Æ°á»›c, là m gÆ°Æ¡ng cho phi tần trong cung, có tà i văn há»c, thÆ°á»ng bà n việc vá»›i Thái Tông.
1784 Äuá»ng Thái Tông muốn láºp Tần VÆ°Æ¡ng Trị là m thái tá». Má»™t hôm, sau khi tan chầu, chỉ còn Trưởng Tôn Vô Kỵ và Phòng Huyá»n Linh ngồi lại. Thái Tông nói vá»›i hai ngÆ°á»i: "Ta có hai con và má»™t em, không biết láºp ai, lòng ta buồn lắm", rồi nằm lăn ra sáºp, lấy con dao tá»± dà và o cổ. Bá»n Vô Kỵ sợ hãi chạy tá»›i ôm lấy Thái Tông, giằng láy con dao Ä‘Æ°a cho Tần VÆ°Æ¡ng và há»i Thái Tông muốn láºp ai. Thái Tông nói: Muốn láºp Tần VÆ°Æ¡ng. Bá»n Vô Kỵ nói: "Chúng tôi xin vâng mệnh, ai bà n cách khác thì chém. Thái Tông quay sang bảo Tần VÆ°Æ¡ng: "Cáºu đã bằng lòng láºp con rồi đấy, phải tạ cáºu Ä‘i".
1785 Vệ Quán: là bá» tôi của Tần VÅ© Äế, biết Huệ Äế tÆ° chất kém không là m vua được, nhÆ°ng chÆ°a dám nói vá»›i VÅ© Äế. Sau nhân khi dá»± yến, giả say, vá»— và o sáºp của VÅ© Äế ngồi mà nói: "Chổ ngồi nà y thá»±c đáng tiếc".
1786 Tiết CÆ° Châu: là thiện sÄ© ngÆ°á»i nÆ°á»›c Tống thá»i Chiến Quốc.
1787 ThÆ¡ dịch của bản cÅ©, có sá»a má»™t đôi chữ.
1788 "Trung hư": có nghĩa là trống giữa.
1789 ThÆ°á»ng sÆ¡n xà : rắn ThÆ°á»ng sÆ¡n.
1790 Mãn thiên tinh: sao đầy trá»i.
1791 Nhạn hà ng: chim nhạn bay sóng hà ng.
1792 Liên châu: chuỗi hạt châu.
1793 Ngư đội: đà n cá.
1794 Tam tà i hà nh: trá»i, đất, ngÆ°á»i là tam tà i.
1795 Thất môn: bảy cá»a.
1796 Yển nguyệt: trăng khuyết.
1797 TrÆ°á»›c đã ân xá các thuế Ä‘inh, Ä‘iá»n. Nay cần chi tiêu lại bắt dân phải ná»™p trả lại.
1798 Chỉ thá»i kỳ thuá»™c Minh.
1799 TÆ°á»ng tá»±: Ä‘á»u là nhà hÆ°Æ¡ng há»c Ä‘á»i xÆ°a của Trung Quốc. Nhà ThÆ°Æ¡ng gá»i là tá»±, nhà Chu gá»i là tÆ°á»ng.
1800 Äăng khoa lục: sách ghi chép tên những ngÆ°á»i thi Ä‘á»—, cùng quê quán và thứ báºc của há».
1801 Äá» danh bị: bia đá khắc tên tuá»—i, quê quán các vị tiến sÄ©.
1802 Năm phủ (NgÅ© phủ): gồm Trung quân phủ, Äông quân phủ, Tây quân phủ, Nam quân phủ, Bắc quân phủ.
1803 Sáu bộ (Lục bộ): gồm Lại bộ, Hộ bộ, Lễ bộ, Hình bộ, Binh bộ, Công bộ.
1804 Sáu tá»± (Lục tá»±): gồm Äại Lý, Thái thÆ°á»ng, Quang Lá»™c, Thái bá»™c, Hồng lô, Thượng bảo.
1805 Khúc sông Äáy chảy qua huyện à Yên, tỉnh Nam Hà ngà y nay.
1806 Nguyên văn là "lương cân", một loại mũ tết bằng lông đuôi ngựa.
1807 Trấn sóc: có nghÄ©a là trấn giữ phÆ°Æ¡ng Bắc. Äây là vệ quân đóng giỠở biên giá»›i phÃa bắc.
1808 Bác N ẫm, VÄ©nh Bồng: Ä‘á»u nằm trên biên giá»›i phÃa Bắc.
1809 Nguyên văn là "Cần ChÃnh Ä‘Æ°á»ng", sá»a lại cho phù hợp vá»›i Ä‘oạn trên.
1810 Trúng trÆ°á»ng: là những ngÆ°á»i Ä‘á»— từ 1 đến 3 kỳ trong kỳ thi há»™i (nếu đủ 4 kỳ thì má»›i được thi đình).
1811 Tam xá sinh là sinh viên ba xá: thượng xá, trung xá, hạ xá.
1812 Lỗ Giang: khúc sông Hồng chảy qua huyện Lý Nhân, tỉnh Nam Hà .
1813 Ninh Sóc: tên má»™t thừa tuyên thá»i Lê trong khoảng 1469 - 1490 sau đổi lại là Thái Nguyên.
1814 Sông Vi: tức sông Ông Vi, tại huyện Vũ Tiên, nay là huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình.
1815 ThÆ°á»ng sÆ¡n: tức là tráºn đồ ThÆ°á»ng SÆ¡n xà (rắn núi ThÆ°á»ng SÆ¡n).
1816 Äạo Äồng: tức là phu đạo Cầm Äồng ở Thuáºn Châu.
1817 Việt: tức là MÆ°á»ng Việt, sau đổi thà nh Yên Châu. Má»—i: tức MÆ°á»ng Muá»—i, còn gá»i là Thuáºn Châu.
1818 NgÅ© kinh bác sÄ©: chức há»c quan, chuyên nghiên cứu vá» năm bá»™ sách kinh Ä‘iển của nho gia (Kinh thi, Kinh ThÆ°, Kinh Dịch, Kinh Lá»…, Kinh Xuân Thu), để dạy há»c trò ở Quốc tá» giám.
1819 Tô Vấn Äáp Lạt:: hay Tô Môn Äáp Lạt, tức Sumatra, nay thuá»™c nÆ°á»›c In-đô-nê-xi-a.
1820 Phủ Bắc Bình: sau đổi là phủ Cao Bình, là đất tỉnh Cao Bằng ngà y nay (trừ huyện Bảo Lộc). Phủ Thông Hóa: phần đất tỉnh Bắc Cạn cũ.
1821 Âm Äá»™ng: thuá»™c phủ Trấn An, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
1822 Tức bố chÃnh ty Quảng Tây thá»i Minh.
1823 Phủ An Tây: thá»i Lê gồm đất tỉnh Lai Châu ngà y nay và má»™t số đất đã mất và o Trung Quốc.
1824 Toả Thoát: Theo CMCB 2, 24a, sau là ải Quả Khoái, ở huyện Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng. Huyện Quảng Uyên nay là huyện Quang Hòa.
1825 Cá»u khanh: chÃn chức quan của nhà Chu: Chủng tể, TÆ° đồ, Tăng bá, TÆ° mã, TÆ° khấu, TÆ° không, Thiếu tÆ°, Thiếu phó, Thiếu bảo. Tam công: Thái sÆ°, Thái phó, Thái bảo. NgÅ© thần: năm ngÆ°á»i bá» tôi của vua Thuấn xÆ°a: VÅ©, Tắc, Tiết, Cao Dao, Bá Ãch. Tháºp loạn: mÆ°á»i bá» tôi dẹp loạn trị nÆ°á»›c của Chu VÅ© VÆ°Æ¡ng là Chu Công Äán, Thiệu Công ThÃch. Thái Công Vá»ng, Tất Công, Ninh Công, Thái Äiá»n, Hoà ng Yên, Tản Nghi Sinh, Nam Cung Quát và Ấp KhÆ°Æ¡ng.
1826 Hán Cao Tổ hỠLưu (Lưu Bang).
1827 ÄÆ°á»ng Cao Tổ há» Lý (Lý Uyên).
1828 Khoa lệnh: Ä‘iá»u luáºt vá» hình pháp.
1829 CÆ°Æ¡ng mục chép là : "Äế dÄ© Thiên Nam Hoà ng Äế chi bảo Äẳng tá»±, thị tế thần": NghÄ©a là vua Ä‘Æ°a các chữ "Thiên Nam Hoà ng Äế chi bảo" để tế thần bà n bạc (CMCB 21, 9B)...
1830 Văn hiến thông khảo, 348 quyá»n, Mã Äoan Lâm Ä‘á»i Nguyá»…n soạn là bá»™ sách chép Ä‘iển chÆ°Æ¡ng, chế Ä‘á»™ của nhiá»u triá»u đại ở Trung Quốc.
1831 Thá»±c lục: má»™t thể loại sá» thá»i trÆ°á»›c, chuyên ghi chép công việc của vua.
1832 ÄÆ°á»ng Thái Tông giết Kiến Thà nh và Nguyên Cát ở cá»a Nguyên Cát ở cá»a Huyá»n VÅ©,Phòng Huyá»n Linh chỉ chép máºp má» là sá»± kiện ngà y mồng 4 tháng 6 thôi Thái Tông xem thá»±c lục, bắt phải chép lại cho rõ rà ng.
1833 Cá»a TÆ° Dung: sau là cá»a TÆ° Hiá»n ở huyện Phú Lá»™c, nay thuá»™c tỉnh Thừa Thiên - Huế.
1834 Cá»a Eo: Sau là cá»a Thuáºn An, huyện Phú Vang, ngà y nay thuá»™c tỉnh Thừa Thiên - Huế.
1835 Kênh Sen: tức là Liên Cừ hay Liên Cảng ở huyện Lệ Thủy tỉnh Quảng Bình.
1836 Vạn Ninh: tên châu thá»i Lê, nay là đất huyện Hải Ninh, tỉnh Quảng Ninh.
1837 Tân Yên: tên châu thá»i Lê, nay là đất huyện Tiên Yên, tỉnh Quảng Ninh.
1838 NghÄ©a là "ấn hoà ng để nháºn mệnh".
1839 Nguyên văn: "Tạo quân quán".
1840 Nguyên văn thiếu chữ "văn" (quan văn), chúng tôi theo mạ ch văn thêm và o.
1841 Nguyên văn là "chức vị tây phương", chưa rõ nghĩa, tạm dịch như trên.
1842 Nam Sách: tên phủ, thuộc trấn Hải Dương, nay là vùng đất gồm các huyện Nam Thanh, Chà Linh thuộc Hải Hưng và tiên Lăng thuộc Hải Phòng.
1843 Hạ Lang: sau là huyện Hạ Lang, thuộc tỉnh Cao Bằng ngà y nay.
1844 Nguyên văn là "thổ thá» trấn thủ". Bản dịch cÅ© theo CMCB 21, 3a sá»a là "Thái Nguyên trấn thủ".
1845 Bát Nghị: nghị xét tá»™i trạng của 8 ngÆ°á»i đáng được miá»…n giảm, gồm: thân thÃch, cố cá»±u, hiá»n thần, ngÆ°á»i tà i cán, báºc sang trá»ng, kẻ siêng năng, tân khách. Xét theo luáºt bát nghị tức là đưa và o diện "chiếu cố" mà xét..
1846 Du thuyết: dùng tà i ăn nói để biện bác, mê hoặc ngÆ°á»i nghe.
1847 Nguyên văn: "Cam lâm tuế hạn, chu tiếp, tế xuyên", lấy Ä‘iển trong Kinh thÆ°, vua ThÆ°Æ¡ng bảo Phó Duyệt: "Ta sai ngÆ°Æ¡i là m mÆ°a ngá»t khi nắng hạn, là m mái chèo lúc qua sông".
1848 Tức là vua Nghiêu, nhân ban đầu được phong ở đất ÄÆ°á»ng nên gá»i là ÄÆ°á»ng Ngu.
1849 "Cần": là siêng năng, "thà nh" là chắc chắn, "đôn" là thà nh thực, "ý" là tốt đẹp.
1850 Ngá»c tịch: là sổ há»™ khẩu của há» nhà vua
1851 Nguyên văn không có chữ "ty", căn cứ và o mạch văn và tham khảo cương mục thêm và o.
1852 Kình: là tá»™i phải thÃch chữ và o trán.
1853 Vĩnh An: tên châu, là vùng đất sát biên giới của tỉnh Quảng Ninh.
1854Nguyên văn là "Nguyễn Vũ": nhưng căn cứ và o đoạn trên thì phải là Nguyễn Thư CMCB 21, 14a cũng chữa là Nguyễn Thư.
1855 Long tiên: giấy và ng vẨy ngân nhũ và vẽ rồng. Hắc lạn: giấy và ng quanh rìa vẽ mực đen. Khám hợp: giấy trắng viết chữ mực (chú của CMCB, 21, 15B)
1856 Các vệ Ngũ uy là 5 vệ: Phấn uy, Chấn uy, Hùng uy, Lôi uy, Tuyên uy.
1857 Trước là Nam Sách.
1858 TrÆ°á»›c là Thiên TrÆ°á»ng.
1859 Trước là Quốc Oai..
1860 Trước là Bắc Giang.
1861 Trước là Thái Nguyên.
1862 TrÆ°á»›c là phủ Trung Äô.
1863 Huy nhân: là tên quan hà m của mệnh phụ trong cung, tráºt tòng tam phẩm.
1864 Phúc Quang Ä‘Æ°á»ng: Tại xã Äá»™ng Bà ng huyện Yên Äịnh, nay thuá»™c tỉnh Thanh Hoá, do Lê Thánh Tông dá»±ng và o năm Quang Thuáºn, tức là điện để Hoà ng thái háºu thay áo( CMCB 21, 27b)
1865 Nhâm: tức là Thái Nhâm là mẹ của Chu Văn VÆ°Æ¡ng, KhÆ°Æ¡ng: tức KhÆ°Æ¡ng Háºu là vợ của Chu Tuyên VÆ°Æ¡ng được các nhà nho coi là phụ nữ mẫu má»±c, hiá»n và có đức. Ở đây theo bản dịch cÅ©.
1866 Phủ Bình Nguyên: là phủ đệ của Bình Nguyên Vương. Bình Nguyên Vương tức là Lê Thánh Tông khi còn là phiên vương..
1867 Thi Nại: ở Quy NhÆ¡n, tỉnh Bình Äịnh ngà y nay.
1868 Tức là thá»i gian 3 năm để tang Lê Thái Tông, bá» hẳn má»i trò vui âm nhạc, múa hát.
1869 Tức Lê Nhân Tông, nối ngôi Lê Thái Tông, sau bị Nghi Dân giết.
1870 Yên Kinh: chỉ kinh đô nhà Minh thá»i đó. Trà Toà n sai sứ sang Yên Kinh xiểm nịnh vua Minh, gièm pha Äại Việt.
1871 Ở đây nói Chiêm Thà nh định lấn ra vùng đất Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế ngà y nay.
1872 à nói Chiêm Thà nh muốn dá»±ng mốc biên giá»›i ở Hoà nh SÆ¡n, tức phÃa Bắc tỉnh Quảng Bình ngà y nay.
1873 Bặc Äạo: là tên huyện, ở phÃa tây namTrung Quốc. Hán VÅ© Äế sai ÄÆ°á»ng Mông Ä‘Ã o núi, đến Nam Trung đặt huyện Bặc Äạo. Cây nà y ý nói Trà Toà n lấn chiếm, buá»™c quân ta phải đánh lại.
1874 Sứ Chiêm Thà nh tâu với vua Minh là vua Lê tự xưng là Hoà ng đế, ngang với Thiên tỠnhà Minh, chuẩn bị binh mã để tiến công nhà Minh.
1875 Nhà Minh đòi Chiêm Thà nh cống voi cái trắng, ChiêmThà nh bảo là ta tranh mất..
1876 Chế Bồng Nga: là vua Chiêm, xâm lược Äại Việt, bị chết tại tráºn, không mang được xác vá».
1877 Vua cũ Chiêm Thà nh: Thà nh cho là ta ở xa, ta đã yếu, không đánh tới đuợc.
1878 Nguyên văn "lÆ°u dân", ở đây chỉ ngÆ°á»i Việt ở vùng đất má»›i là châu Thuáºn, châu Hóa để khai phá, sinh sống.
1879 Câu nà y lấy Ä‘iển ở hà o: Cá»a tam,quê Lữ trong Kinh dịch. à nói kẻ trú ngụ mà lấn quyá»n tất bị đốt nhà mà bản thân bị hại. Vì Trà Duyệt là ngÆ°á»i ở Thi Nại nên nói là "đứa ngủ trá»".
1880 Cáo kêu nơi đế lý: nghĩ a là đế đô thà nh nơi hoang tà n. Câu nà y ý nói phải đánh tan kinh đô nước Chiêm thì mới cam lòng.
1881 Thần Châu: chỉ đất nÆ°á»›c nói chung. Câu nà y ý nói: Giặc há»p quân và o cÆ°á»›p nÆ°á»›c ta.
1882 à hai câu nà y là : Chiêm Thà nh cho là ta ở xa, ta đã yếu, không đánh tới được.
1883 Tá» TÆ°Æ¡ng công diệt nÆ°á»›c Ká»·, trả thù cho ông tổ 9 Ä‘á»i của mình là Tể Ai công, được sách Xuân Thu khen ngợi.
1884 Cá»u Lê: tên tá»™c ngÆ°á»i cổ ở phÃa đông Trung Quốc có tù trưởng là Xuy VÆ°u.
1885 Tam Miêu: tên tá»™c ngÆ°á»i cổ ở phÃa nam Trung Quốc. Äại VÅ©: là ông vua đầu tiên của nhà Hạ. Nguyên văn: "Äại VÅ© thệ chúng", tức là là m lá»… tuyên thệ khi bắt đầu ra quân.
1886 à nói thuáºn lợi, không gặp trở ngại gì.
1887 Hán VÅ© Äế nổi tiếng "cùng binh Ä‘á»™c vÅ©", hiếu chiến tham công.
1888 Chu Văn VÆ°Æ¡ng: ông vua khai sáng nhà Chu ở Trung Quốc, có nhiá»u vÅ© công.
1889 Lấy ý của hà o Thượng lục, quẻ Quy muá»™i Kinh Dịch, những kẻ cô Ä‘á»™c không ai theo, nhÆ° ngÆ°á»i mổ thịt dê không có máu.
1890 Rợ Hiểm Doãn xâm lược, Chu tuyên vÆ°Æ¡ng phải Ä‘em quân Ä‘i đánh và olúc tháng 6, trá»i Ä‘ang nắng gắt. ý nói phải mau chóng kịp thá»i hà nh quân.
1891 Lấy ý của hà o Thượng cá»u, quẻ Khuê trong Kinh Dịch. Nguyên văn: "Kiến thỉ phụ đồ" (thấy lợn Ä‘á»™i bùn) chỉ bá»n giặc Chiêm Thà nh hôi tanh, bẩn thỉu.
1892 Vua Thuấn chinh phục nước Tam Miêu, chưa tới 7 tuần, nước nà y tới quy phục.
1893 Ngà y xÆ°a, sau tráºn đánh, ngÆ°á»i ta thu xác chết của quân thù thà nh từng đống lá»›n, lấp đất lên, gá»i là "Kinh nghê quán" hay "Kinh nghê kinh quán".
1894 Tức là Thái miếu. "Thanh" có nghĩa là trong sạch, tôn nghiêm.
1895 Theo bản dịch cũ.
1896 Nhị tháºp bát tú: 28 chòm sao. Thiên văn há»c cổ Trung Quốc chia sao trên trá»i thà nh 28 chòm gá»i là "tú"; 4 phÆ°Æ¡ng, má»—i phÆ°Æ¡ng có 7 chòm: "PhÆ°Æ¡ng Äông có các chòm: "Dốc, CÆ°Æ¡ng, Chi, Phòng, Tâm, VÄ©, CÆ¡; PhÆ°Æ¡ng Bắc: Äẩu, NgÆ°u, Nữ, HÆ°, Nguy,Thất, BÃch; PhÆ°Æ¡ng Tây: Khuê, Lâu, Vị, Mão, Tát, Chủy, Sâm; PhÆ°Æ¡ng Nam: Tinh, Quá»·, Liá»…u, Tinh,TrÆ°Æ¡ng, Dá»±c, Chẩn.
1897 NgÅ© tinh: là năm hà nh tinh: Kim, Má»™c, Thủy, Há»a, Thổ.
1898 Thiết Sơn: theo Cương mục, núi nà y ở huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An (CMCB 21, 40).
1899 Sa Bôi và Thuáºn Bình là hai châu thuá»™c nguồn Cam Lá»™, nay là tỉnh Quảng Trị.
1900 Gạo cả vá»: tức là thóc Ä‘em luá»™c chÃn, là m lÆ°Æ¡ng ăn cho quân.
1901 Thi Nại: vốn là tên đất. Có thể tên em Trà Toà n cũng trùng với tên nà y, hoặc được phong ở đó.
1902 Cá»a Ãp: tức là cá»a Tân Ãp, sau là cá»a Äại Ãp ở huyện Tam Kỳ, nay thuá»™c tỉnh Quảng Nam - Äà Nẵng.
1903 Cá»a Toạ: tức là cá»a Cá»±u Toạ, sau là cá»a Tiểu Ãp, cách cá»a Tân Ãp (tức Äại Ãp) hÆ¡n 7 dặm (Chú của CMCB 22, 3).
1904 Sa Kỳ: là má»™t cá»a biển ở huyện Bình SÆ¡n, tỉnh Quảng Ngãi.
1905 Dịch theo nguyên văn, con số nà y có lẽ chÆ°a chÃnh xác.
1906 Núi Má»™ Nô: ở phÃa tây cá»a biển Sa Kỳ (Chú của CMCB22, 3).
1907 Mễ Cần: chưa rõ ở đâu, bản dịch cũ có ghi là Thái Cần và chú là huyện Bình Sơn, Quảng Ngãi.
1908 Phi kiá»u: má»™t loại chiến cụ đánh thà nh ngà y xÆ°a, là m bằng gá»— hoặc tre, dùng để bắc lên thà nh cho quân sÄ© và o.
1909 Phiên Lung: là Phan Rang, nay thuá»™c tỉnh Thuáºn Hải.
1910 Nam Bà n: theo CÆ°Æ¡ng mục sau là đất của Thủy xã, Há»a Xá, nay là vùng đất thuá»™c tỉnh Gia Lai- Công Tum và Äắc Lắc. Còn Hoa Anh có lẽ là vùng đất thuá»™c tỉnh Phú Yên và tỉnh Khánh Hoà ngà y nay.
1911 Sông Phi Lai: sông ở xã Phi Lai, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa.
1912 Thuyá»n Thiên thu: là thuyá»n của Hoà ng thái háºu.
1913 Äá» hình: là chu91c quan soát xét việc xỠán có đúng hay sai.
1914 Hoà ng triá»u quan chế: nghÄ©a là quan chế của triá»u vua Ä‘ang trị vì (đây là triá»u Lê).
1915 Ba ty: tức là Äiện tiá»n, Hiệu lá»±c, Thần võ, là tổ chức quân sá»±.
1916 Tá»± thân vÆ°Æ¡ng: con cả của thân vÆ°Æ¡ng được táºp ấm tÆ°á»›c của ngÆ°á»i cha.
1917 Theo CÆ°Æ¡ng mục, thì 8 báºc đó là : Tá quốc sứ, Phụng quốc sứ, Dá»±c quốc sứ, LÆ°Æ¡ng quốc sứ, Sùng ân sứ, Dụ ân sứ, Máºu ân sứ, TÆ° ân sứ (CMCB 22, 14a).
1918 TÆ°: CÅ©ng là đơn vị phẩm tráºt, má»—i phẩm thÆ°á»ng gồm nhiá»u tÆ°.
1919 Thà chức: là chức vụ khong chÃnh thức. Äối láºp vá»›i "thá»±c chức" là chức vụ chÃnh thức.
1920 Thá»±c thụ: là được nháºn chức chÃnh thức.
1921 Nguyên văn "vị nháºp lÆ°u" là những ngÆ°á»i chÆ°a được liệt và o báºc nà o chÃn báºc quan tÆ°á»›c (cá»u phẩm) của nhà nÆ°á»›c.
1922 Bổ tá»: những hình cầm thú thêu vẽ tên triá»u phục của các quan phÃa trÆ°á»›c ngá»±c và sau lÆ°ng theo phẩm cấp của từng ngÆ°á»i.
1923 Nguyên văn là "phong hiến". Chỉ những quan ở Ngự sỠđà i.
1924 ÄÆ°á»n g thượng quan: hay Ä‘Æ°á»ng quan là quan chức cao cấp của triá»u đình.
1925 Sóc: là ngà y mồng 1, vá»ng là ngà y 15 hà ng tháng (Âm lịch).
1926 Binh phù: hay ná»™i phù là váºt là m tin, có hai phần rá»i có thể khá»›p vá»›i nhau. Khi vua trao lệnh cho tÆ°á»›ng sái, ngoà i sắc lệnh, còn có binh phù.Vua giữ má»™t ná»a phù để trong cung, viên quan sai Ä‘i giữ má»™t ná»a. Má»—i khi sai gá»i, hay là m việc gì Ä‘á»u phải khá»›p lại là m tin.
1927 Dịch theo nguyên văn. Äoạn nà y nên sắp xếp nhÆ° sau: Kỳ thứ nhất ra 8 Ä‘á» vá» Tứ thÆ°: Luáºn ngữ 4 Ä‘á», Mạnh Tá» 4 Ä‘á»; ngÆ°á»i thi tá»± chá»n lấy 4 Ä‘á», là m bà i văn.
1928 Tế Äinh: tức là lá»… tế Văn miếu. Vì quy định tế Văn miếu và o các ngà y Ä‘inh, nên gá»i là tế Äinh.
1929 Tháng trá»ng: là tháng thứ hai của má»—i mùa, hai tháng trá»ng của mùa xuân và mùa thu là tháng 2 và tháng 8.
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
àâàòàðêè, áàëëîâ, áàëòèéñêèé, âàííû, áåñïëàòíàÿ, âåòåð, àâòîâàç, àâòîçàï÷àñòè, àâòîìèð, àâòîòðåéäèíã, àâòîðàäèî, äåòñêèé, àëåíà, áèëàí, àëèñà, áèëüÿðä, ãèòàðû, àëüäåáàðàí, äîáàâîê, àíåãäîòû, àíàñòàñèÿ, âíåøòîðãáàíê, ãîëîâèí, ãîëûõ, äîñòàâêà, ãîñòèíèöà, àíòèêâàðèàò, âîðîíåæ, ãîðÿùèé, ãîðÿùèõ, ãìþéíëÿðáþ, áóõãàëòåðñêèé, áóòåðáðîäû, áûòîâàÿ, äæèíñû, ãðóçîâîçîôô, çàäàíèÿ, èãðóøêè, êèòàéñêèé, èìåíèíû, êíèãà, èíòåðüåð, êîðîëü, ëþñòðû, íàëîãîâûé, ïåðèñ, ìàøèí, ïèäîðû, ìèòñóáèñè, ïèööû, ïîãîäà, ïîðíóøêà, îòêðûòêè, ìóðìàíñê, ñáåðáàíêà, ñëîâàðü, ñïåöîäåæäà, ñïîðòèâíîå, ñóáàðó, òåàòð, òàéëàíä, òåñòû, õèëòîí, ôîòîïðèêîëû, ôîòîøîïà, òóðèçì, tac gia dai viet xu ki, ýâàêóàòîð, æàëþçè, ðàáî÷èé, ðàñïðîäàæà, ÷àñòóøêè |
| |