Mặc dù lời nói này gợi cho tôi nhiều suy nghĩ, tôi vẫn không thể hiểu hết ý nghĩa của nó và có một cái gì đó trong tôi không chịu nguôi ngoai, không để tôi tiếp tục tập luyện với sự bình yên tâm trí. Trong nhiều tuần lễ, ý định phản đối dần dần nổi rõ trong tôi đến độ không thể câm nín được, tôi phải bật ra câu hỏi: "Chẳng lẽ ít ra người ta cũng không có quyền nghĩ rằng sau bao năm tập luyện, thầy có thể giương cung tên một cách vô tư và với sự tự tin của người mộng du khiến thầy không những bắn trúng được đích mà còn không thể bắn trật dù không cố ý lấy đường ngắm?".
Sư phụ có lẽ đã quen với lối hỏi han phiền phức của tôi, nên ông lắc đầu, và sau một lúc trầm tư, ông nói: "Tôi không phủ nhận có cái gì đó là đúng trong lời anh nói. Tôi phải đứng đối diện với mục tiêu như thể bị bắt buộc phải nhìn vào đó dù cả khi tôi không cố ý hướng cái nhìn về phía đó. Mặt khác, tôi biết rằng nhìn như vậy chưa đủ, không quyết định được gì, không giải thích được gì vì thấy mục tiêu như là không thấy".
Tôi buột miệng hỏi: "Vậy thầy có thể bắn trúng đích khi bịt mắt hay không?".
Sư phụ trừng mắt nhìn tôi khiến tôi e sợ đã làm ông tự ái, nhưng rồi ông nói: "Chiều nay anh đến đây".
Tối hôm đó, tôi ngồi trên gối kê đối diện với Sư phụ; ông rót trà mời tôi mà không nói lời nào. Chúng tôi ngồi hồi lâu trong yên lặng, chỉ còn nghe tiếng nước sôi trên than hồng. Cuối cùng, Sư phụ đứng dậy và ra dấu bảo tôi đi theo.
Phòng tập sáng choang ánh đèn. Sư phụ bảo tôi đến cắm một cây nhang muỗi nhỏ như que đan vào đụn cát trước mục tiêu, nhưng không bật đèn ở phòng đặt mục tiêu. Nơi đó tối đến nỗi tôi không nhận ra khuôn hình mục tiêu, dù có ánh nhang lờ mờ cũng không soi thấy được gì. Dù sao, nhờ chút ánh sáng này, tôi mới phỏng đoán được mục tiêu đang nằm ở đâu.
Sư phụ múa may nghi lễ, và mũi tên đầu tiên phóng ra, như tia chớp lao vào khoảng tối mịt mùng. Tôi có nghe tiếng cản, có lẽ tên chạm mục tiêu. Cú thứ hai cũng vậy. Khi bật đèn ở phòng mục tiêu, tôi vô cùng kinh ngạc vi thấy mũi tên đầu cắm ngay vào chính giữa vòng đen, và mũi tên sau chẻ hai cây tên đầu trước khi cắm vào cùng tâm điểm. tôi mang tấm bia còn giữ nguyên hai mũi tên đến cho Sư phụ. Ông chăm chú nhìn rồi nói: "Chắc anh nghĩ rằng cú đầu tiên chẳng có gì kỳ lạ vì vị trí mục tiêu qua quen thuộc với tôi, dù trong tối đen tôi vẫn biết nó nằm ở đâu. Anh nghĩ sao cũng được, tôi không muốn biện hộ, nhưng anh nghĩ sao về mũi tên thứ hai nhập một với mũi tên thứ nhất? Dù sao, tôi biết không phải "tôi" tạo được kết quả đó, mà chính "cái đó" bắn và chạm trúng đích. Chúng ta hãy cúi mình vái lạy mục tiêu như lạy Phật!".
Đương nhiên tôi cũng bị hai mũi tên của Sư phụ bắn trúng, và dường như trong lúc ngủ đêm đó, tôi đã được chuyển hóa; tôi không còn bận tâm về những mũi tên của tôi và điều gì xảy ra với chúng. Sư phụ còn giúp tôi củng cố thêm thái độ này khi tôi thấy trong suốt buổi dạy, ông không bao giờ nhìn mục tiêu mà chỉ chăm chú theo dõi người bắn như để tìm kiếm ở đương sự những dấu hiệu cho thấy kết quả của cú bắn. Khi được hỏi, ông thoải mái chấp nhận là đúng như thế và không ngừng tạo cơ hội cho tôi tin chắc trình độ phán đoán chính xác của ông về các cú bắn không kém trình độ bắn tên chính xác của ông. Như vậy qua sự tập trung sâu xa nhất, ông đã truyền tinh thần của bản môn cho học trò; và qua kinh nghiệm bản thân, tôi chẳng ngại xác nhận điều tôi nghi ngờ từ lâu là sự truyền đạt tức thời mà người ta nói đến không chỉ có trong lời thuyết giảng mà là một sự thật hiển nhiên. Vào thời gian đó, Sư phụ còn giúp chúng tôi bằng cách khác theo chiều hướng tâm truyền trực tiếp này. thỉnh thoảng thấy tôi bắn hỏng một loạt, ông liền cầm lấy cây cung của tôi để bắn biểu diễn, và sau đó, tài nghệ của tôi tăng tiến không ngờ; dường như cây cung trở nên ngoan ngoãn hơn, thấu cảm hơn và dễ giương lên khác hơn trước. Không phải chỉ riêng tôi có ấn tượng này. Ngay cả những đệ tử lớn tuổi nhất và có kinh nghiệm nhất của Sư phụ, họ thuộc đủ mọi giới trong xã hội, đều xem đó là một sự kiện có căn cứ và họ rất ngạc nhiên khi nghe tôi đặt ra những câu hỏi như một người mong cầu tiến tới một cách vững chắc. Tương tự, không một lời bài bác nào có thể làm các vị kiếm sư dứt bỏ niềm tin mỗi thanh kiếm đều được tạo ra bởi công lao khó nhọc và sự chăm sóc tận tình in đậm tinh thần của người rèn kiếm, và đó là lý do mà người này phải mặc lễ phục khi bắt tay vào việc. Kinh nghiệm của các vị kiếm sư quá dồi dào và chính họ quá tài ba nên chẳng lẽ họ không thể không nhận thấy một thanh kiếm phản ứng như thế nào trong tay họ!
Một hôm tôi vừa bắn ra một phát, Sư phụ kêu lên: "Vậy đó! Hãy cúi chào mục tiêu!", nhưng khi tôi nhìn vào mục tiêu thì hỡi ôi! Tên chỉ chạm mép điểm đen. Sư phụ liền nói: "Lúc đầu phải như vậy đó, cú bắn đã đúng cách, đã bình thường, nhưng hôm nay vậy là đủ rồi; nếu không anh lại bắn tiếp một cú đặc biệt thì hỏng mất khởi đầu tốt đẹp đó".
Trong các buổi tập, giữa nhiều lần bắn hỏng, đôi khi tôi cũng bắn được những cú đúng cách trúng mục tiêu, nhưng nếu thấy tôi có vẻ hớn hở tự hào, Sư phụ liền trách mắng thẳng thừng: "Anh sao vậy? Chắc anh đã biết nếu không buồn khi bắn hỏng, thì đã chẳng vui khi bắn trúng. Anh phải thoát khỏi những lăng xăng vui buồn, phải tập vượt qua những tình cảm vị kỷ để lòng được thanh thản vô biên. Không những thế, anh còn phải tập cho lòng biết sướng như thể thấy phát tên đúng cách do người khác bắn chứ không phải của mình. Anh phải chăm chỉ rèn luyện cho được như vậy, vì anh chưa thể hiểu được điều này quan trọng như thế nào đâu!".
Suốt những ngày tháng này tôi trải qua thời kỳ học tập gian khổ nhất đời với kỷ luật chặt chẽ mà đôi lần tôi thấy khó nén lòng nín chịu, nhưng dần dần tôi cũng hiểu được mình mang ơn nó rất nhiều. Những thoáng manh tâm sĩ diện cuối cùng của bản năng từng giục tôi chống đối lại việc mình làm cũng được nó dẹp tan.
Một hôm, sau cú bắn khá đạt. Sư phụ lên tiếng hỏi: "Bây giờ anh đã hiểu được cái mà tôi gọi đó là "Cái đó bắn! Cái đó chạm trúng đích! hay chưa?". Tôi trả lời: 'Con e rằng chẳng còn gì để tìm hiểu nữa, vì ngay cả những điều đơn giản nhất cũng gây ra xáo trộn. Có phải tôi giương cung hay cung giương tôi đến mức tối đa? Có phải tôi bắn trúng mục tiêu hay mục tiêu bắn vào tôi? "Cái đó" là thuộc về tinh thần khi được nhìn bằng cặp mắt thể chất hay là thuộc về thể chất khi được nhìn bằng cặp mắt tinh thần? Cả hai đồng có hay chẳng có cái này lẫn cái kia? Cung, tên, mục tiêu, và cái tôi, tất cả tan hòa vào nhau khiến con không thể tách chúng ra được; và cả cái nhu cầu tách ra cũng không còn nữa. Ngay khi cầm cung và bắn, tất cả đều trở nên rõ ràng, êm xuôi và đơn giản một cách buồn cười ...". Sư phụ liền ngắt lời tôi: "Rốt cuộc thì dây cung cũng bật qua được người anh!".
__________________
Thế là hơn năm năm đã trôi qua. Sư phụ mới đề nghị chúng tôi thi thố tài năng, ông nói: "Đây không chỉ là dịp để các con chứng tỏ tài năng, mà quý giá hơn, là để người ta thẩm định mức phát triển tinh thần của cung thủ thể hiện trong từng động tác nhỏ nhặt nhất. Trước hết, thầy mong các con đừng để mình bối rối khi thấy có khán giả, mà điềm tĩnh thực hiện trọn vẹn buổi lễ như là chỉ có chúng ta với nhau mà thôi.
Suốt trong mấy tuần lễ tiếp theo, chúng tôi vẫn làm việc như thường không nghĩ gì đến cuộc thi, không một lời nhắc đến nó và buổi học thường ngưng lại sau một vài cú bắn, còn phần nghi thức của buổi lễ thì chúng tôi được giao về nhà tập với các bước và những tư thế cần đến việc thở đúng và tập trung sâu.
Chúng tôi tập theo những bài bản đã định sẵn và nhận thấy chúng tôi vừa mới làm quen được với việc múa lễ không có cung tên thì đã bắt đầu cảm thấy con người mình được tập trung một cách lạ lùng chỉ sau vài bước khởi động. Cảm giác này càng làm chúng tôi quan tâm hơn đến việc tạo thuận lợi cho sự tập trung bằng cách buông lỏng thân xác. Đến khi cầm lại cung tên tập luyện, những bài tập ở nhà này tỏ ra có hiệu quả đến nỗi chúng tôi trôi vào trạng thái tâm linh thông một cách nhẹ nhàng, không cần cố gắng. Chúng tôi cảm thấy tự tin đến độ ung dung chờ ngày thi đến và sẵn sàng trình diễn trước khán giả.
Buổi thi diễn ra rất tốt đẹp đến nỗi Sư phụ không phải nhoẽn miệng cười bối rối cầu xin sự thứ lỗi của người xem, và chúng tôi được cấp giấy chứng nhận tại chỗ, mỗi tờ có ghi mức độ tinh thông của từng người. Để bế mạc cuộc thi, Sư phụ bận lễ phục cổ truyền đẹp nhất của ông và bắn biểu diễn hai phát tên nhập một. Sau đó vài ngày trong một cuộc thi trước công chúng, vợ tôi được thưởng danh hiệu bậc thầy của nghệ thuật cắm hoa.
Từ đó, các bài học mang một hình thái mới. Sư phụ bằng lòng cho tập bắn ít lại để giảng dạy "Đại Giáo Pháp" của Cung Đạo cho chúng tôi, thích ứng với trình độ mà chúng tôi đã đạt được. Mặc dù ông dùng những hình ảnh huyền bí và những so sánh mù mờ, chỉ cần một vài gợi ý cũng đủ giúp chúng tôi hiểu ông muốn nói gì. Ông giảng lâu nhất với nhiều chi tiết về vấn đề "nghệ thuật không nghệ thuật" mà cung thủ phải xem là mục tiêu phải đến nếu muốn có được sự hoàn hảo. Ông nói: "Ai bắn được với sừng thỏ và lông rùa, thì có thể bắn trung tâm điểm mà không cần có cung (sừng) và tên (lông). Chỉ người đó mới đúng là Thầy theo nghĩa cao nhất của từ này: "Thầy của nghệ thuật không nghệ thuật. Thật vậy, người đó chính là cái nghệ thuật không nghệ thuật và như vậy, đồng thời là Thầy lẫn không Thầy. Đến điểm này, thuật bắn cung được xem là động mà không động, múa mà không múa và chuyển qua thành Thiền".
Khi tôi hỏi làm thế nào chúng tôi có thể đi tiếp mà không có ông khi trở về Châu Âu. Sư phụ đáp: "Câu hỏi của con đã được trả lời bằng việc thầy đưa con vào cuộc thi. Con đã đạt đến trình độ thầy và trò không còn là hai người mà là một. Con có thể tùy ý rời thầy bất cứ lúc nào, và dù cách xa đại dương muôn trùng, thầy vẫn ở bên con khi con thực hành những gì đã học. Thầy không yêu cầu con rèn luyện thường xuyên, cũng đừng ngưng tập với bất cứ lý do gì, và đừng để ngày nào trôi qua mà không thực hiện nghi lễ dù chẳng có cung tên trong tay, hoặc ít ra cũng nên tập thở đúng cách. Thầy không cần đòi hỏi con nhiều lời vì thầy biết con chẳng bao giờ bỏ được thuật bắn cung tinh thần này. Con không cần thường xuyên viết thư kể lể việc tập luyện, mà thỉnh thoảng gởi vài tấm hình để thầy thấy con giương cung ra sao là đủ để biết những gì thầy cần biết. Có điều thầy cũng báo trước là cả hai vợ chồng con đã trở thành những con người hoàn toàn khác nhau sau những năm tháng ở đây. Có lẽ các con chưa nhận ra điều đó, nhưng sẽ thấy rõ khi gặp lại bạn bè thân quyến tại nước các con: mọi thứ sẽ không còn hòa hợp như trước. Con sẽ thấy bằng cặp mắt khác và sẽ suy lường bằng cảm thức khác. Điều này cũng từng xảy ra với thầy và những người đã đạt đến tinh thần của môn nghệ thuật này".
Khi chia tay, mà chưa phải là chia tay, Sư phụ đưa tặng tôi cây cung qúy nhất của ông và nói: "Mỗi khi bắn cây cung này, con sẽ cảm thấy tinh thần của người Thầy đang ở bên con. Đừng đưa nó cho những kẻ tò mò! Và một khi con đã rút hết những gì mà nó có thể cho con, thì đừng giữ nó làm món đồ kỷ niệm, mà hãy đốt bỏ đi cho đến khi chẳng còn gì nữa ngoài một nhúm tro tàn".
__________________
Đến đây tôi e rằng nhiều độc giả khi đọc xong những phần trước sẽ đâm ra nghi ngờ thuật bắn cung vì không còn vai trò quan trọng nào trong chiến tranh người chống người, nên đã tìm cách tồn tại bằng cách ẩn vào sau cái vỏ tâm linh siêu việt và như vậy, được thăng hoa một cách không lành mạnh. Tôi thấy khó mà tránh những người suy nghĩ như vậy. Nhưng điều này khiến tôi lại phải nhấn mạnh một lần nữa là các môn nghệ thuật Nhật Bản kể cả thuật bắn cung đã chịu ảnh hưởng sâu đậm của Thiền không phải mới đây mà đã hằng bao thế kỷ. Thật vậy, một cung sư thời xưa nếu được đưa ra xét nghiệm, chắc không thể nói ra bất cứ lời nào về bản chất của thuật bắn cung khác hơn những lời giảng dạy của một cung sư thời nay, vì đối với họ, "Đại Giáo Pháp" là chân lý sống mãi theo thời gian. Suốt bao thế kỷ, tinh thần của nghệ thuật này vẫn giữ y nguyên trạng và ít bị biến đổi hơn Thiền.
Để có thể xua tan bất cứ nỗi nghi ngờ nào còn sót lại, mà qua kinh nghiệm bản thân tôi biết đó là điêu đương nhiên, tôi xin đua ra một môn nghệ thuật khác để so sánh, môn nghệ thuật này có ý nghĩa quan trọng về phương diện chiến đấu không ai có thể phủ nhận được, ngay cả trong hoàn cảnh hiện nay: đó là kiếm thuật. Tôi cố gắng làm việc này không chỉ vì Sư phụ Awa cũng là một nhà kiếm thuật "có tinh thần" thường chỉ cho tôi những điểm tương đồng rõ nét về kinh nghiệm của một cung sư và của một kiếm sư, mà còn vì có một văn bản kinh điển được viết vào thời kỳ nghề nghiệp hiệp sĩ đang nở hoa và các kiếm sư phải phô diễn tài năng lão luyện của mình trong tình thế bức bách một mất một còn. Đấy là tác phẩm của Đại Thiền sư Takuan (Trạch Am), có nhan đề "Bát Nhã Bất Động" (Trí huệ chẳng động). Trong đó giải thích rất chi tiết mối liên hệ giữa Thiền và kiếm thuật cùng sự thực hành kiếm đạo. Tôi không biết đó có phải là tài liệu duy nhất trình bày đầy đủ và có căn cơ về "Đại Giáo Pháp": của thuật đánh kiếm hay không; tôi cũng chưa biết có những chứng cớ nào tương tự về thuật bắn cung hay không. Tuy nhiên, thật là may mắn khi còn có được bản tường trình của Takuan và cũng cần cảm ơn Giáo sư D. T. Suzuki đã dịch bản văn này - nguyên là bức thư gởi cho một kiếm khách lừng danh - ra tiếng Anh khá đầy đủ (in trong cuốn "Zen Buddhism and its influence on Japanese Culture" - Thiền tông Phật Giáo và ảnh hưởng của tông phái này trong văn hóa Nhật Bản) giúp cho nhiều người phương Tây đọc được văn bản đó.
Sắp xếp và tóm lược tài liệu theo cách riêng, tôi cố gắng giải thích càng rõ ràng, ngắn gọn càng tốt những gì người ta biết về thuật đánh kiếm trong quá khứ và những gì đã được các bậc thầy nổi tiếng cùng đồng ý mà chúng ta ngày nay cần phải biết.
__________________
Với kinh nghiệm của chính mình và qua đệ tử, các kiếm sư có thể nhận thấy người mới nhập môn dù to khỏe hiếu chiến, dù can đảm không biết sợ cũng mất tự nhiên và sự tự tin ngay buổi đầu học tập. Khi biết được những kỹ thuật có khả năng gây nguy hiểm cho tính mạng của người khác cũng như của mình trong chiến đấu, và dù sớm có thể tập trung chú ý đến mức tối đa, nhìn không sót cử động của đối thủ, ngăn đỡ chính xác những cú tấn công và tung đòn đâm chém rất hiệu quả, người này lại đâm ra tệ hại hơn lúc trước, cái lúc mà anh ta còn nửa chơi nửa thật thọc phang tùy tiện chung quanh theo cảm hứng tức thời và nhân dịp chiến đấu cho vui. Bây giờ, mọi ảo tưởng đều tan biến, người này biết rằng mình sẽ phải phơi người chịu trận trước bất cứ đối thủ nào mạnh mẽ hơn, lanh lẹ hơn và lão luyện hơn. Do đó, anh ta không còn cách nào khác hơn là tập luyện không ngừng và ngay cả thầy dạy cũng không có lời khuyên nào tốt hơn vào lúc này. Thế là người đệ tử tìm mọi cách để vưọt qua những người khác lẫn chính mình. Khi đạt tới trình độ kỹ thuật điêu luyện, anh ta lấy lại được một phần tự tin đã mất và nghĩ rằng mình càng ngày càng đến gần mục tiêu mong muốn. Tuy nhiên, người thầy lại nghĩ khác và đúng như Takuan xác nhận, đó là điều chính đáng, vì mọi tài năng mà người đệ tử vừa đạt chỉ là đưa đến việc "luyện tập bằng kiếm".
Tuy nhiên, cách dạy ban đầu về kỹ thuật rất phù hợp với người mới học, nên không thể làm khác đi, dù người thầy biết rõ là không thể dẫn tới mục tiêu cần có. Cái việc người học trò không thể chỉ do cách dạy này mà trở thành một bậc thầy kiếm thuật dù rất nhiệt tình và dù có tài năng bẩm sinh, là điều hiển nhiên, nhưng thế tại sao một người đã bỏ ra thời gian lâu dài để học cách không để mình bị nhiệt tình chiến đấu lôi kéo, giữ được lòng nguội lạnh, biết sử dụng khéo léo sức mạnh thể xác, cảm thấy đã tôi luyện để chịu được những cuộc chiến dai dẳng và khó tìm ra một đối thủ cùng ngành ngang sức, lại phải thất vọng vào phút cuối, không tiến tới được nữa nếu xét theo những tiêu chuẩn cao nhất?
Theo Takuan, sở dĩ có tình trạng này là do người đệ tử cứ mãi bận tâm theo dõi đối thủ và cuộc đấu kiếm; anh ta luôn luôn suy tính, tìm cách đánh có hiệu quả nhất, chờ đối thủ mất cảnh giác để bất thần tấn công ngay. Tóm lại, anh ta lúc nào cũng dựa vào tài nghệ và kiến thức của mình. Takuan cho rằng làm vậy mà anh ta đánh mất "cái tâm linh thông" khiến cú đánh quyết định của đối thủ đánh lại chủ nhân nó". Anh ta càng cố bắt tài đấu kiếm của mình lệ thuộc óc suy tính, lệ thuộc ý thức vận dụng tài nghệ, lệ thuộc kinh nghiệm chiến đấu và chiến thuật, thì càng cản trở không cho "tâm hoạt động tự do".
Vậy phải sửa chữa thế nào đây? Làm sao để tài nghệ trở thành "có tinh thần" và để sự tinh thông kỹ thuật đạt đến trình độ vi diệu thượng thừa của bậc thầy chân chính? Chỉ có một cách duy nhất, như chúng ta đã thấy ở phần trước là người đệ tử phải trở nên vô tư và vô ngã; anh ta phải đạt đến cái điểm thoát lìa không chỉ đối thủ mà cả chính mình nữa. Anh ta phải vượt qua cái giai tầng mà anh ta đang ở và dứt khoát bỏ lại đàng sau tất cả dù có nguy cơ thất bại khó lòng cứu vãn. Chẳng lẽ điều này cũng vô lý như lời yêu cầu cung thủ bắn mà đừng ngắm, đừng thấy mục tiêu, đừng có ý định bắn trúng?
