|
|
10-09-2008, 03:33 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIV-ChÆ°Æ¡ng 4
Sự Chiến Tranh
1. Há» Trịnh đánh há» Mạc ở Cao Bằng. 2. Nhà Thanh dấy nghiệp. 3. Tình thế há» Nguyá»…n ở miá»n Nam. 4. Äánh nhau lần thứ nhất. 5. Äánh nhau lần thứ hai. 6. Äánh nhau lần thứ ba. 7. Äánh nhau lần thứ tÆ°. 8. Äánh nhau lần thứ năm. 9. Äánh nhau lần thứ sáu. 10. Äánh nhau lần thứ bảy.
1. Há» Trịnh Äánh Há» Mạc ở Cao Bằng.
Năm ká»· hợi (1599), vua Thế Tông mất, Trịnh Tùng cùng vá»›i các quan triá»u thần láºp hoà ng tá» là Duy Tân lên là m vua, tức là vua KÃnh Tông. Qua năm sau (1600) bá»n Phan Ngạn, Ngô Äình Hà m và Bùi Văn Khuê nổi loạn ở cá»a Äại An. Trịnh Tùng ở Thăng Long sợ bốn mặt thụ địch, bèn rÆ°á»›c vua và o Thanh Hóa.
Äảng há» Mạc thấy thà nh Thăng Long bá» không, bèn rÆ°á»›c bà thứ mẫu của Máºu Hợp là Bùi Thị vá» tôn lên là m quốc mẫu, rồi cho ngÆ°á»i lên đón Mạc KÃnh Cung ở đất Cao Bằng.
Phan Ngạn và Bùi Văn Khuê lại nghi ngá» nhau rồi giết lẫn nhau, còn Ngô Äình Hà m thì vá» giúp nhà Mạc.
Trịnh Tùng Ä‘em KÃnh Tông và o Thanh Hóa rồi thu xếp ra lấy lại Thăng Long, nhÆ°ng còn sợ mặt Thuáºn Hóa có biến chăng, bèn sai quan và o ủy dụ Nguyá»…n Hoà ng; Ä‘oạn rồi Ä‘em thủy bá»™ đại quân ra Bắc, đánh bắt được Bùi Thị giết Ä‘i, còn Mạc KÃnh Cung bá» chạy sang Kim Thà nh ở Hải DÆ°Æ¡ng, sau thấy đảng của mình thua cả, lại bá» Kim Thà nh chạy lên Cao Bằng.
Trịnh Tùng lấy lại Thăng Long rồi sai quan và o rước vua ra, và sai các tướng đi tiễu trừ đảng hỠMạc ở mặt Thái Nguyên, Lạng Sơn và Yên Quang.
Trịnh Tùng cà ng ngà y cà ng kiêu hãnh quá, vua cÅ©ng không chịu được, lại nhân há» Trịnh có con là Trịnh Xuân muốn ganh quyá»n vá»›i ngÆ°á»i con trưởng là Trịnh Tráng, vua KÃnh Tông má»›i mÆ°u vá»›i Trịnh Xuân để giết Trịnh Tùng, nhÆ°ng chẳng may sá»± không thà nh. Trịnh Tùng bức vua phải thắt cổ chết, và bắt Trịnh Xuân giam mấy tháng rồi tha.
Trịnh Tùng giết vua KÃnh Tông rồi, láºp Hoà ng Tá» là Duy Kỳ lên là m vua, tức là vua Thần Tông.
Năm quý hợi (1623) Trịnh Tùng Ä‘au, há»™i các quan lại giao binh quyá»n cho con là Trịnh Tráng, và cho Trịnh Xuân là m phó.
Trịnh Xuân không bằng lòng, Ä‘em binh là m loạn, đốt phá kinh thà nh, Trịnh Tùng thấy biến, chạy vá» xã Hoà ng Mai, và o nhà Trịnh Äá»—, rồi cho gá»i Trịnh Xuân đến bắt giết Ä‘i. Äược mấy hôm Trịnh Tùng mất ở chùa Thanh Xuân, thuá»™c huyện Thanh Trì.
Trịnh Tráng lên nối nghiệp là m chúa. Nhưng vì đảng Trịnh Xuân còn là m loạn, cho nên mới đưa vua vỠThanh Hóa. Vua phong cho Trịnh Tráng là m Thái Úy Thanh Quốc Công, tiết chế thủy bộ chư quân.
Bấy giá» có Mạc KÃnh Khoan là cháu Mạc KÃnh Cung xÆ°ng là m Khánh VÆ°Æ¡ng ở đất Thái Nguyên. TrÆ°á»›c đã bị quân há» Trịnh đánh phá mấy tráºn, phải lên ẩn núp ở đất Cao Bằng, nay thâ"y ngÆ°á»i nhà há» Trịnh là m loạn, lại Ä‘em quân và o đóng ở là ng Thổ Khối, huyện Gia Lâm. NhÆ°ng chẳng bao lâu Trịnh Tráng ở Thanh Hóa ra đánh. KÃnh Khoan lại phải chạy vá» Cao Bằng.
Trịnh Tráng dẹp yên đất Äông Äô, lại và o rÆ°á»›c vua ra, và tá»± xÆ°ng là m Nguyên Súy, Thống Quốc ChÃnh Thanh Äô VÆ°Æ¡ng, rồi sai con là Trịnh Kiá»u Ä‘em quân lên đánh Cao Bằng (ất sá»u 1625) bắt được Mạc KÃnh Cung Ä‘em vá» giết Ä‘i. Mạc KÃnh Khoan thì chạy sang Tà u, rồi cho ngÆ°á»i vá» dâng biểu xin hà ng.
Triá»u đình phong cho KÃnh Khoan là m Thái Úy Thông Quốc Công, và cho giữ đất Cao Bằng theo lệ cống tiến.
2. Nhà Thanh Dấy Nghiệp.
Khi Trịnh Tráng ở An Nam ta mới lên nối nghiệp là m chúa và đang phải đánh dẹp hỠMạc ở đất Cao Bằng, thì ở bên Tà u nhà Minh mất nước.
Nguyên ở xứ đông bắc nÆ°á»›c Tà u có má»™t xứ gá»i là Mãn Châu, có giống ngÆ°á»i Nữ Chân ở. Vá» Ä‘á»i nhà Tống ngÆ°á»i Nữ Chân đã láºp nên má»™t nÆ°á»›c lá»›n gá»i là Kim, xÆ°ng đế được 120 năm, rồi bị nhà Nguyên lấy mất. Nhà Nguyên đặt Vạn Há»™ Phủ để cai trị đất Mãn Châu.
Sau nhà Minh dứt được nhà Nguyên, tuy ở Mãn Châu nhà Minh có đặt vệ địa, nhÆ°ng mà ngÆ°á»i xứ ấy vẫn tá»± cai trị lấy.
Äất Mãn Châu bấy giá» chia là m bốn bá»™:
1. Mãn Châu Bá»™ (thuá»™c vá» Kiến Châu Vệ Äịa) 2. TrÆ°á»ng Bạch Bá»™ (thuá»™c vá» Kiến Châu Vệ Äịa) 3. Äông Hải Bá»™ (thuá»™c vá» Dạ Nhân Vệ Äịa) 4. Há»— Luân Bá»™ (thuá»™c vá» Hải Tây Vệ Äịa)
Vá» cuối Ä‘á»i nhà Minh, ở TrÆ°á»ng Bạch Bá»™ có má»™t ngÆ°á»i tên là Ná»— NhÄ© Cấp XÃch, tức là vua Thái Tổ nhà Thanh, đánh lấy tất cả đất bốn bá»™, đóng kinh đô ở Thẩm DÆ°Æ¡ng, là Thịnh Kinh bây giá».
Ná»— NhÄ© Cáp XÃch mất, con lên nối nghiệp tức là Thanh Thái Tông. Sau nhân được cái Truyá»n Quốc Tỉ của nÆ°á»›c Tà u, Thái Tông má»›i cải quốc hiệu là Äại Thanh.
Con Thái Tông tên là Phúc Lâm lên là m vua, tức là Thanh Thế Tổ, đánh lấy được cả đất Liêu Tây của nhà Minh.
Khi tÆ°á»›ng nhà Minh là Ngô Tam Quế Ä‘ang chống vá»›i quân nhà Thanh ở SÆ¡n Hải Quan thì Lý Tá»± Thà nh nổi lên vây đánh Yên Kinh. Vua Trang Liệt nhà Minh gá»i Ngô Tam Quế vá» cứu, nhÆ°ng vỠđến ná»a Ä‘Æ°á»ng, Tam Quế được tin Yên Kinh đã thất thủ, Trang Liệt Äế và Hoà ng Háºu đã bị giết, Tam Quế lại trở vá» SÆ¡n Hải Quan.
Lý Tá»± Thà nh cho ngÆ°á»i gá»i Tam Quế vá» hà ng, Tam Quế không vá». Tá»± Thà nh Ä‘em quân đến đánh SÆ¡n Hải Quan. Tam Quế xin hà ng nhà Thanh để lấy binh vỠđánh Tá»± Thà nh.
Lý Tá»± Thà nh đánh thua, phải bá» Yên Kinh mà chạy, quân nhà Thanh và o giữ Yên Kinh rồi dá»i kinh sÆ° vỠđó.
Các quân cá»±u thần nhà Minh láºp Phúc VÆ°Æ¡ng lên là m vua ở Nam Kinh, nhÆ°ng sau vì các tÆ°á»›ng không hòa vá»›i nhau, Phúc VÆ°Æ¡ng phải ra hà ng.
Phúc VÆ°Æ¡ng hà ng Thanh rồi, ÄÆ°á»ng VÆ°Æ¡ng xÆ°ng đế ở Phúc Châu, chẳng bao lâu cÅ©ng bị bắt, phải nhịn ăn mà chết.
Dòng dõi nhà Minh là Quế VÆ°Æ¡ng xÆ°ng đế ở đất Triệu Khánh (thuá»™c tỉnh Quảng Tây) được mấy năm, bị quân nhà Thanh đến đánh, phải chạy sang Diến Äiện. Vua Diến Äiện bắt Quế VÆ°Æ¡ng ná»™p cho Ngô Tam Quế. Tam Quế Ä‘em giết Ä‘i. Từ đấy nhà Thanh nhất thống nÆ°á»›c Tà u.
Khi Quế vương xưng đế ở đất Quảng Tây, có ý muốn nhỠAn Nam cứu viện, cho nên mới phong cho vua Thần Tông nhà Lê là m An Nam Quốc Vương và phong Trịnh Tráng là m phó vương.
Khi ấy ở phÃa bắc nÆ°á»›c Tà u Ä‘ang loạn, há» Mạc thì đã vá» hà ng, Trịnh Tráng má»›i nhân dịp quyết ý Ä‘i đánh há» Nguyá»…n ở phÃa nam.
3. Tình Thế Há» Nguyá»…n ở Miá»n Nam.
Từ khi Nguyá»…n Hoà ng vá» Thuáºn Hóa rồi, bá» ngoà i tuy vẫn chÆ°a ra mặt chống vá»›i há» Trịnh, nhÆ°ng bá» trong thì hết sức lo sợ phòng bị. Xem nhÆ° năm quý sá»u (1613), khi Nguyá»…n Hoà ng sắp mất, gá»i ngÆ°á»i con thứ 6 là Nguyá»…n Phúc Nguyên và o dặn rằng: "Äất Thuáºn, Quảng nà y bên bắc thì có núi Hoà ng SÆ¡n, sông Linh Giang, bên nam thì có núi Hải Vân và núi Bi SÆ¡n tháºt là má»™t nÆ¡i trá»i để cho ngÆ°á»i anh hùng dụng võ. Váºy ta phải thÆ°Æ¡ng yêu nhân dân, luyện táºp quân sÄ© để mà gây dá»±ng cÆ¡ nghiệp vá» muôn Ä‘á»i." Xem lá»i ấy thì biết há» Nguyá»…n đã có ý muốn Ä‘á»™c láºp để chống vá»›i há» Trịnh.
Khi ở ngoà i Bắc, Trịnh Tùng mất, chúa Sãi là ông Nguyá»…n Phúc Nguyên bảo các quan rằng: "Ta muốn nhân dịp nà y mà ra đánh há» Trịnh, nhÆ°ng hiá»m vì công việc chÆ°a xong, váºy thì hãy sai ngÆ°á»i ra phúng Ä‘iếu, trÆ°á»›c là cho phải cái nghÄ©a hôn nhân vá»›i nhau, sau là nhân thể xem tình ý ngoà i Bắc ra thế nà o."
Bấy giỠở miá»n Nam lại có những ngÆ°á»i tôi giá»i giúp ráºp nhÆ° các ông Nguyá»…n Hữu Dáºt, ông Äà o Duy Từ, và ông Nguyá»…n Hữu Tiến Ä‘á»u là ngÆ°á»i có tà i trà cả.
Nguyá»…n Hữu Dáºt là ngÆ°á»i là ng Gia Miêu, huyện Tống SÆ¡n, tỉnh Thanh Hóa, há»c rá»™ng, tà i cao, và lại có tà i hùng biện, đánh giặc giá»i, tháºt là má»™t báºc văn võ kiêm toà n.
Äà o Duy Từ là ngÆ°á»i là ng Hoa Trai, huyện Ngá»c SÆ¡n, phủ TÄ©nh Gia, tỉnh Thanh Hóa. Vì ông là con nhà xÆ°á»›ng hát cho nên không được Ä‘i thi, ông phẫn trà má»›i Ä‘i và o miá»n Nam tìm Ä‘Æ°á»ng láºp công, nhÆ°ng chÆ°a gặp được ngÆ°á»i tiến cá» cho, bèn và o ở chăn trâu cho má»™t nhà phú gia ở là ng Tùng Châu, phủ Hoà i Nhân (nay là Bình Äịnh). Ông là m bà i "Ngá»a Long CÆ°Æ¡ng" để tá»± và mình vá»›i ông Gia Cát Lượng. Sau có quan Khâm Lý là Trần Äức Hòa biết Duy Từ là ngÆ°á»i có tà i, Ä‘em vá» nuôi, và gả con gái cho, rồi Ä‘Æ°a dâng chúa Sãi. Chúa dùng là m Ná»™i tán, phong là m Lá»™c Khê Hầu 100 .
Nguyá»…n Hữu Tiến cÅ©ng là ngÆ°á»i Thanh Hóa, là ng Vân Trai, huyện Ngá»c SÆ¡n, võ nghệ tinh thông, dùng binh rất có ká»· luáºt, tháºt là má»™t ngÆ°á»i là m tÆ°á»›ng có tà i váºy.
Những ngÆ°á»i ấy giúp chúa Nguyá»…n, bà y mÆ°u định kế, luyện táºp quân lÃnh, xây đồn đắp lÅ©y để chống vá»›i quân há» Trịnh 101 .
Khi những đồn lÅ©y đã kiên cố, binh lÆ°Æ¡ng đã đủ rồi, chúa Sãi má»›i ra mặt không thần phục há» Trịnh nữa, và sai tÆ°á»›ng ra chiếm giữ lấy đất Nam Bố ChÃnh là đất ở phÃa nam sông Linh Giang để là m chá»— chống giữ. Từ đó há» Trịnh và há» Nguyá»…n đánh nhau tai hại trong khoảng 45 năm ở đất Quảng Bình, Hà TÄ©nh bây giá».
4. Äánh Nhau Lần Thứ Nhất.
Năm Ä‘inh mão (1627) nhân khi nhà Minh bên Tà u còn Ä‘ang chống nhau vá»›i nhà Thanh, và há» Mạc ở Cao Bằng thì vá» hà ng, Trịnh Tráng má»›i sai quan và o Thuáºn Hóa giả tiếng nhà vua sai và o đòi tiá»n thuế từ ba năm vá» trÆ°á»›c.
TỠsắc là m bằng chữ nôm như sau nà y:
"Hoà ng thượng sắc dụ cho Thái bảo Thụy quốc công là Nguyá»…n Phúc Nguyên được biết rằng: Mệnh lệnh triá»u đình, Äạo là m tôi phải nên tuân thủ; Thuế má phủ huyện, TÆ°á»›ng ngoà i cõi không được tÆ° chuyên. TrÆ°á»›c đây trẫm có sai Công bá»™ thượng thÆ° là Nguyá»…n Duy Thì, Bá Khê Hầu là Phan Văn Trị và o Thuáºn Hóa, đạo đạt tình ý, chỉ bảo Ä‘Æ°á»ng há»a phúc, để cho tỉnh biết mà phục tùng quyá»n chÃnh triá»u đình. Không ngá» nhà ngÆ°Æ¡i mang lòng dùng dằng, tối Ä‘Æ°á»ng tá»›i lui, nói thoái thác cho lôi thôi ngà y tháng, để đến ná»—i thuế má thiếu thốn, không đủ việc chi thu, đạo là m tôi nhÆ° thế đã phải chÆ°a? Nhà ngÆ°Æ¡i nay nên đổi lá»—i trÆ°á»›c, giữ gìn phép tắc. Phà m ngạch thuế trong hai xứ Thuáºn, Quảng, từ năm quý hợi vá» trÆ°á»›c, có
100
Äà o Duy Từ giúp chúa Sãi được 8 năm thì mất, thá» 63 tuổi. 101
Äà o Duy Từ láºp đồn TrÆ°á»ng Dục ở huyện Phong Lá»™c (Quảng Bình). Và xây cái lÅ©y dà i ở cá»a Nháºt Lệ (cá»a Äồng Há»›i) tức là cái TrÆ°á»ng thà nh ở Quảng Bình bây giá». NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng gá»i lÅ©y ấy là lÅ©y Thầy, nghÄ©a là lÅ©y của Äà o Duy Từ đắp ra. phải đã mất mùa thì xá cả cho; còn từ năm giáp tà đến nay phải tÃnh cho đủ số theo lệ trÆ°á»›c, tải thuyá»n Ä‘em ra ná»™p cho đủ; và phải chỉnh tá» binh mã, hoặt thân đến kinh đô triá»u hạ, hoặc phải sai con Ä‘i thay, để coi xem nghi vệ trong nÆ°á»›c, và để tá» giãi tấm lòng là m tôi. Nếu thế thì triá»u đình sẽ phong thêm cho chức tÆ°á»›c vinh hiển, để rạng tỠđến tổ tông. Nhược bằng thoái thác không đến, thì tức là phạm tá»™i vá»›i triá»u đình.
Khâm tai dụ sắc!"
Chúa Sãi tiếp sứ nhÆ°ng không chịu ná»™p thuế. Trịnh Tráng lại sai sứ mang sắc vua Lê và o dụ chúa Sãi cho con ra chầu, và lấy 30 con voi cùng 30 chiếc thuyá»n để Ä‘Æ°a Ä‘i cống nhà Minh. Chúa Sãi không chịu.
Trịnh Tráng thấy váºy, bèn quyết ý đánh há» Nguyá»…n, sai Nguyá»…n Khải và Nguyá»…n Danh Thế Ä‘em 5.000 quân Ä‘i là m tiên phong và o đóng ở xã Hà Trung (tục gá»i là Cầu Doanh), rồi Ä‘em đại binh, rÆ°á»›c vua Lê Ä‘i đánh mặt Nam.
Chúa Sãi sai cháu là Nguyá»…n Phúc Vệ là m tiết chế cùng vá»›i Nguyá»…n Hữu Dáºt Ä‘em binh mã ra giữ các nÆ¡i hiểm yếu. Quân há» Trịnh đến đánh, chết hại rất nhiá»u. Bá»n Nguyá»…n Hữu Dáºt lại đặt ra má»™t kế khiến cho quân Trịnh phải rút vá», sai ngÆ°á»i Ä‘i nói phao ra rằng ở ngoà i Bắc có Trịnh Gia và Trịnh Nhạc sắp là m loạn.
Trịnh Tráng nghe tin ấy trong bụng sinh nghi, không biết thực hư thế nà o, bèn rước vua và rút quân vỠBắc.
5. Äánh Nhau Lần Thứ Hai.
Năm canh ngá» (1630) chúa Sãi nghe lá»i Äà o Duy Từ, sai ngÆ°á»i Ä‘em sắc dụ ra trả vua Lê, rồi sai tÆ°á»›ng đánh lấy phÃa nam ngạn sông Linh Giang để chống vá»›i quân há» Trịnh. Äến năm quý dáºu (1633) nhân khi chúa Sãi có ngÆ°á»i con thứ ba tên là Ãnh, trấn thủ ở đất Quảng Nam, có ý muốn tranh quyá»n, bèn sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° ra Thăng Long xin chúa Trịnh Ä‘em quân và o đánh bắn súng là m hiệu, thì sẽ là m ná»™i ứng. Ãnh lại xin chúa Sãi cho ra Trấn thủ đất Quảng Bình để cho tiện là m mÆ°u gian, nhÆ°ng chúa Sãi có lòng ngá», không cho.
Khi Trịnh Tráng được cái thÆ° của ngÆ°Æ¡i Ãnh gá»i ra, liá»n Ä‘em đại binh và o đóng ở cá»a Nháºt Lệ (cá»a Äồng Há»›i).
Chúa Nguyá»…n sai Nguyá»…n Vân Thắng và Nguyá»…n Hữu Dáºt Ä‘em quân ra chống giữ.
Quân Há» Trịnh đến đợi hÆ¡n 10 ngà y, không thấy tin tức gì của ngÆ°Æ¡i Ãnh, bèn lui quân ra để chá».
Quân lÃnh đợi lâu thà nh ra lÆ°á»i biếng, quân há» Nguyá»…n má»›i xuất kỳ bất ý, đổ ra đánh Ä‘uổi.
Trịnh Tráng thấy sá»± không thà nh, rút quân vá».
6. Äánh Nhau Lần Thứ Ba.
Năm ất hợi (1635) chúa Sãi là Nguyá»…n Phúc Nguyên mất, con là Nguyá»…n Phúc Lan lên nối nghiệp là m chúa, gá»i là chúa Thượng.
Lúc ấy ngÆ°Æ¡i Ãnh ở Quảng Nam nghe tin chúa Sãi mất rồi, anh lên nối nghiệp, bèn phát binh là m phản - Bấy giá» có Nguyá»…n Phúc Khê giúp chúa Thượng, sai quân và o đánh bắt được ngÆ°Æ¡i Ãnh, lấy nghÄ©a "Anh em là tình riêng, phép nÆ°á»›c là nghÄ©a lá»›n" Ä‘em giết Ä‘i.
Trịnh Tráng thấy anh em há» Nguyá»…n tranh nhau, sai tÆ°á»›ng và o đánh đất Nam Bố ChÃnh, giết được tÆ°á»›ng há» Nguyá»…n là Bùi Công Thắng rồi tiến lên đóng ở cá»a Nháºt Lệ.
Äến năm quý tị (1643) Trịnh Tráng Ä‘em đại binh và rÆ°á»›c vua Lê và o đất Bắc Bố ChÃnh. NhÆ°ng bấy giá» Ä‘ang tiết tháng tÆ°, khà trá»i nóng lắm, quân sÄ© chết hại rất nhiá»u, Trịnh Tráng phải rút vá» Bắc.
7. Äánh Nhau Lần Thứ TÆ°.
Năm máºu tà (1648) Trịnh Tráng sai đô đốc Tiến Quáºn Công Lê Văn Hiểu 102
Ä‘em quân thủy bá»™ và o đánh miá»n Nam; bá»™ binh tiến lên đóng ở đất Nam Bố ChÃnh; còn thủy quân thì và o đánh cá»a Nháºt Lệ.
Bấy giá» có hai cha con TrÆ°Æ¡ng Phúc Phấn cố sức giữ lÅ©y TrÆ°á»ng Dục, quân há» Trịnh đánh mã không tiến lên được.
Chúa Nguyá»…n sai con là Nguyá»…n Phúc Tần Ä‘em binh ra chống giữ vá»›i há» Trịnh, khi ra đến Quảng Bình, Nguyá»…n Phúc Tần há»™i các tÆ°á»›ng lại bà n rằng: "Quân kia tuy nhiá»u, nhÆ°ng ngÆ°á»i đánh giá»i thì Ãt. Nếu đến đêm, ta cho voi xông và o rồi Ä‘em đại quân đến đánh là chắc phá được". Äoạn rồi, má»™t mặt cho thủy quân Ä‘i phục sẳn ở sông Cẩm La để chặn Ä‘Æ°á»ng quân Trịnh chạy vá»; má»™t mặt sai Nguyá»…n Hữu Tiến Ä‘em 100 con voi đến canh năm xông và o trại quân Trịnh, quân bá»™ tiếp sau và o đánh phá. Quả nhiên quân
102
Có nÆ¡i chép là Trịnh Äà o hay là Hà n Tiến. Trịnh thua to chạy vá» Bắc, lại gặp quân thủy của há» Nguyá»…n đón Ä‘Æ°á»ng Ä‘uổi đánh mãi đến sông Lam Giang má»›i thôi.
Tráºn ấy quân há» Nguyá»…n bắt được mấy ngÆ°á»i tÆ°á»›ng và 3.000 quân của há» Trịnh.
Trịnh Tráng thấy quân mình thua, sai Lê Văn Hiểu cùng vá»›i Trần Ngá»c Háºu lÄ©nh má»™t vạn quân đóng ở Hà Trung, Lê Hữu Äức cùng vá»›i VÅ© LÆ°Æ¡ng đóng ở Hoà ng SÆ¡n, Phạm Tất Toà n đóng ở đất Bắc Bố ChÃnh để phòng giữ quân há» Nguyá»…n.
Lúc bấy giỠở trong Nam thì chúa Thượng mất, truyá»n nghiệp chúa lại cho con là Nguyá»…n Phúc Tần, gá»i là chúa Hiá»n. Ở ngoà i Bắc thì vua Chân Tông mất, không có con, Trịnh Tráng lại rÆ°á»›c Thần Tông, Thái Thượng Hoà ng, vá» là m vua lần nữa.
Há» Trịnh và o đánh há» Nguyá»…n đã mấy phen, đánh phen nà o thì hao binh tổn tÆ°á»›ng phen ấy, thế mà vẫn không chịu thôi việc chiến tranh. Äến năm ất tị (1655) quân nhà Trịnh lại và o đánh đất Nam Bố ChÃnh. Bấy giá» chúa Hiá»n má»›i quyết ý Ä‘em quân ra đánh há» Trịnh.
8. Äánh Nhau Lần Thứ Năm.
Tháng tÆ° năm ất tị (1655) chúa Hiá»n sai Thuáºn NghÄ©a Hầu là Nguyá»…n Hữu Tiến, Chiêu VÅ© Hầu là Nguyá»…n Hữu Dáºt Ä‘em quân qua sông Linh Giang ra đánh đất Bắc Bố ChÃnh, tÆ°á»›ng há» Trịnh là Phạm Tất Toà n vá» hà ng.
Quân nhà Nguyá»…n tiến lên đến Hoà nh SÆ¡n, gặp quân của Lê Hữu Äức, đánh Ä‘uổi má»™t tráºn, rồi thừa thắng đánh đến đồn Hà Trung, Lê Văn Hiểu chống không nổi, phải cùng vá»›i Lê Hữu Äức rút quân vá» giữ An TrÆ°á»ng (tức là thà nh Nghệ An bây giá»).
Nguyá»…n Hữu Tiến Ä‘em binh đến đóng ở huyện Thạch Hà , Lê Văn Hiểu và Lê Hữu Äức lại sang đóng ở xã Äại Nại.
Trịnh Tráng thấy bá»n Lê Văn Hiểu binh bại ở Hà Trung, bèn cho sứ và o triệu vá» kinh, và sai Trịnh Trượng và o là m Thống lÄ©nh, kinh lược đất Nghệ An.
Lê Văn Hiểu bị đạn ở chân, vỠđến ná»a Ä‘Æ°á»ng thì chết; còn bá»n Lê Hữu Äức, Vữ LÆ°Æ¡ng Ä‘á»u phải giáng chức cả.
Trịnh Trượng tiến binh lên đến huyện Kỳ Hoa, cho thủy binh và o đóng ở cá»a Kỳ La.
Nguyá»…n Hữu Tiến thấy quân há» Trịnh đã tiến, bèn rút quân vá» sông Linh Giang để nhá» quân nghịch. NhÆ°ng mà Trịnh Trượng thấy tá»± nhiên quân Nguyá»…n bá» vá» nhÆ° váºy, sợ có mÆ°u kế gì, không dám Ä‘uổi, bèn đóng quân ở lại Lạc Xuyên, rồi cho 500 ngÆ°á»i và o đóng ở đồn Hà Trung.
Nguyá»…n Hữu Tiến thấy quân há» Trịnh không Ä‘uổi, bèn Ä‘em quân đến đánh quân Trịnh ở Lạc Xuyên; còn Nguyá»…n Hữu Dáºt thì Ä‘em thủy binh ra đánh cá»a Kỳ La, Ä‘uổi chiến thuyá»n của há» Trịnh vá» cá»a Châu Nhai.
Nguyá»…n Hữu Tiến và Nguyá»…n Hữu Dáºt thừa thắng tiến binh lên đánh quân há» Trịnh, rồi chiếm giữ lấy đồn Lạc Xuyên. Binh tÆ°á»›ng há» Trịnh phải chạy vá» An Trà ng.
Bấy giá» những huyện ở phÃa nam sông Lam Giang (tức là sông Cả bây giá») là huyện Kỳ Hoa, huyện Thạch Hà , huyện Thiên Lá»™c, huyện Nghi Xuân, huyện La SÆ¡n, huyện HÆ°Æ¡ng SÆ¡n, huyện Thanh ChÆ°Æ¡ng, cả thảy là bảy huyện Ä‘á»u thuá»™c vá» há» Nguyá»…n cả.
Tin quân Trịnh thua ở Lạc Xuyên ra đến Thăng Long, Trịnh Tráng giáng Trịnh Trượng xuống là m đô đốc, rồi sai con là Trịnh Tạc và o Nghệ An là m Thống lĩnh để chống giữ với quân hỠNguyễn.
Bá»n Nguyá»…n Hữu Tiến thấy quân Trịnh Tạc lại tiến, liá»n lui quân vỠđóng ở Hà Trung để giữ tráºn thế. NhÆ°ng bây giỠở ngoà i Bắc lắm việc, Trịnh Tráng phải gá»i Trịnh Tạc vá», để tÆ°á»›ng là Äà o Quang Nhiêu ở lại trấn thủ đất Nghệ An, đóng ở An Trà ng, sai Thân Văn Quang, Mẫn Văn Liên đóng ở là ng Tiếp VÅ© (thuá»™c huyện Thiên Lá»™c), thủy quân đóng ở sông Khu Äá»™c (thuá»™c huyện Nghi Xuân).
Qua năm bÃnh thân (1656) quân há» Nguyá»…n đến đánh đồn Tiếp VÅ©, bá»n Thân Văn Quang bá» chạy, Nguyá»…n Hữu Tiến Ä‘em quân đến đóng ở sông Tam Chế. Còn Nguyá»…n Hữu Dáºt tiến binh đến núi Hồng LÄ©nh, gặp quân há» Trịnh đánh Ä‘uổi đến đất Mẫn TÆ°á»ng, rồi lại gặp thủy binh củaVÅ© Văn Thiêm, đánh phá má»™t tráºn, Văn Thiêm thua chạy. Quân há» Nguyá»…n thừa thắng tiến lên đến là ng Minh LÆ°Æ¡ng và là nh Bình Lạng gặp quân của Äà o Quang Nhiêu, hai bên đánh nhau má»™t tráºn rất dữ. Äà o Quang Nhiêu thua chạy vá» An Trà ng, dâng biểu tạ tá»™i và xin viện binh.
Trịnh Tráng sai ngÆ°á»i con út là Ninh Quáºn Công Trịnh Toà n (tục hay gá»i là ông Ninh) và o là m thống lÄ©nh trấn thủ đất Nghệ An.
Trịnh Toà n và o đến Nghệ An, đốc chÆ° quân tiến lên đến Thạch Hà , sai Äà o Quang Nhiêu và DÆ°Æ¡ng Hồ Ä‘em binh đến đóng ở là ng HÆ°Æ¡ng Bá»™c và ở là ng Äại Nại, sai Lê SÄ© Háºu, Bùi SÄ© LÆ°Æ¡ng Ä‘em thủy quân đến đóng ở Nam Giá»›i, và sai VÅ© Văn Thiêm Ä‘em thủy quân đến đóng ở Châu Nhau.
Nguyá»…n Hữu Tiến thấy quân há» Trịnh cá» Ä‘á»™ng nhÆ° váºy, bèn sai bá»n DÆ°Æ¡ng TrÃ, Tống Phúc Khang cùng vá»›i Nguyá»…n Hữu Dáºt Ä‘em thủy bá»™ quân đến đánh quân Trịnh ở Nam giá»›i, lấy được hÆ¡n 30 chiếc thuyá»n, rồi trà n xuống sông Lam Giang đánh VÅ© Văn Thiêm ở Châu Nhai, VÅ© Văn Thiêm phải bá» thuyá»n mà chạy.
Trịnh Toà n thấy các đạo thủy binh của mình đã thua, bèn rút vỠđóng ở bến Hoạt, bá»—ng nghe tin toán quân của Äà o Quang Nhiêu bị vây ở HÆ°Æ¡ng bá»™c, láºp tức Ä‘em quân đến cứu, hai bên đánh nhau ở là ng Äại Nại, quân há» Nguyá»…n chạy vá» Hà Trung. Trịnh Toà n và Äà o Quang Nhiêu Ä‘em quân Ä‘uổi đến Tam Lá»™ng, bị quân của Nguyá»…n Hữu Tiến và Nguyá»…n Hữu Dáºt đón Ä‘Æ°á»ng đánh phá. Trịnh Toà n lại thua, phải chạy vá» An Trà ng.
Trịnh Toà n từ khi và o trấn thủ đất Nghệ An, háºu đãi tÆ°á»›ng sÄ©, yêu mến quân dân, lòng ngÆ°á»i Ä‘á»u phục; nhÆ°ng chẳng được bao lâu, Trịnh Tráng mất, Trịnh Tạc lên thay, thấy em có nhiá»u ngÆ°á»i mến phục, lấy là m nghi kỵ, bèn cho con là Trịnh Căn và o cùng trấn đất Nghệ An, có ý giữ để cho khá»i biến loạn. Äoạn rồi cho ngÆ°á»i và o đòi Trịnh Toà n vá» kinh, trách sao không vá» chịu tang, bắt bá» ngục giam chết.
Binh quyá»n ở Nghệ An giao lại cho Trịnh Căn. Äến tháng sáu năm Ä‘inh sá»u (16570 Trịnh Căn chia quân là m 3 đạo, sai Lê Hiến là m tÆ°á»›ng trung quân, sai Hoà ng NghÄ©a Giao là m tÆ°á»›ng tả quân, sai Trịnh Thế Công là m tÆ°á»›ng hữu quân, sang sông Lam Giang rồi tiến lên đánh tÆ°á»›ng nhà Nguyá»…n là Tống Hữu Äại ở là ng Nam Hoa (thuá»™c huyện Thanh ChÆ°Æ¡ng).
NhÆ°ng vì có ngÆ°á»i báo trÆ°á»›c, bá»n Nguyá»…n Hữu Tiến đã phòng bị cả, đến khi quân Trịnh đến, thì mắc kế phải thua, may nhá» có quân Trịnh Căn tiếp ứng, cho nên má»›i rút vỠđược.
Từ đó quân hai bên cứ giữ nhau ở sông Lam Giang, thỉnh thoảng đánh nhau má»™t tráºn, nhÆ° tháng chạp năm máºu tuất (1658), đánh ở là ng Tuần Lá»… (huyện HÆ°Æ¡ng SÆ¡n), quân há» Nguyá»…n phải lùi; đến tháng tám năm canh tà (1660) đánh ở Nghi Xuân, quân há» Trịnh thua bá» thuyá»n mà chạy; qua tháng 9 năm ấy Ä‘ang khi quân há» Nguyá»…n còn đóng ở là ng Hoa Viên (tức là là ng Xuân Viên bây giá»), Trịnh Căn định sang lấy núi Láºn SÆ¡n để giữ tráºn thế, bèn sai Hoà ng NghÄ©a Giao và Phan Kiêm Toà n Ä‘em binh sang ssông Lam Giang ở là ng Âm Công, và sai Lê Hiến 103
Ä‘i xuống phÃa Há»™i Thống rồi sang sông, chỠđến ná»a Ä‘em thì hai đạo cùng tiến cả.
Äạo quân của Äà o NghÄ©a Giao Ä‘i đến Láºn SÆ¡n bị quân của Nguyá»…n Hữu Dáºt đánh và vây ngặt lắm. Bấy giá» Trịnh Căn đứng thị chiến trên núi Quyết DÅ©ng (ở gần Bến Thủy bây giá»), trông thấy quân mình bị vây nguy cấp lắm, liá»n sai quân sang cứu, và truyá»n cho thủy quân đến bá» sông mà bắn lên, quân há» Nguyá»…n phải lùi.
Còn đạo quân của Lê Hiến và Mẫn Văn Liên sang đến là ng Tả Ao gặp quân há» Nguyá»…n, hai bên đánh nhau, Mẫn Văn Liên tá» tráºn, nhÆ°ng quân há» Nguyá»…n phải bá» Hoa Viên lui vỠđóng ở Nghi Xuân.
Lúc ấy đại quân của Nguyá»…n Hữu Tiến đóng ở Nghi Xuân, còn Nguyá»…n Hữu Dáºt thì đóng ở Khu Äốc. Chúa Hiá»n cÅ©ng Ä‘em binh đến tiếp ứng, đóng ở là ng Phù Lá»™ (nay là là ng Phù An thuá»™c huyện Bình ChÃnh, Quảng Bình). Nguyá»…n Hữu Dáºt lẻn vá» ra mắt chúa Hiá»n, kể đầu Ä‘uôi má»i việc đánh lấy thế nà o, chúa Hiá»n mừng lắm, cho Hữu Dáºt má»™t thanh bảo kiếm bằng và ng và lại sai trở lại đánh giặc.
Nguyá»…n Hữu Tiến biết việc ấy, trong bụng lấy là m không bằng lòng, và bấy giá» lại nhân có những sÄ© tốt má»›i hà ng ở đất Nghệ An, thÆ°á»ng hay bá» trốn, Hữu Tiến bèn há»™i chÆ° tÆ°á»›ng lại để bà nx em nên đánh hay là nên lui vá». Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u muốn lui vá», duy chỉ có Nguyá»…n Hữu Dáºt không chịu.
Khi các tÆ°á»›ng há» Nguyá»…n Ä‘ang bà n bạc, thì có tin rằng Trịnh Căn sai bá»n Lê Hiến Ä‘i men bá» bể đến là ng CÆ°Æ¡ng Gián, bá»n Hoà ng NghÄ©a Giao đến là ng LÅ©ng Trâu và là ng Mãn Trưởng, rồi tiến lên đánh ở là ng An Äiá»n và ở là ng Phù LÆ°u; quân há» Nguyá»…n thua. Äược tin ấy Nguyá»…n Hữu Tiến quyết ý Ä‘em quân vá», nhÆ°ng bá» ngoà i giả tảng truyá»n lện cho các tÆ°á»›ng rằng đến tối 28 thì các đạo Ä‘á»u phải tiến sang đánh An Trà ng, Nguyá»…n Hữu Dáºt Ä‘em binh Ä‘i háºu tiếp. Äoạn rồi, dặn riêng các tÆ°á»›ng đến nữa đêm rút quân vá» Nam Bố ChÃnh, không cho Nguyá»…n Hữu Dáºt biết. Nguyá»…n Hữu Dáºt sắm sá»a đâu và o đấy, chá» mãi không có tin tức gì, đến khi cho ngÆ°á»i Ä‘i thámvá» nói má»›i biết quân mình đã rút vá» Nam rồi. Lúc ấy quân há» Trịnh đã sang sông đến đánh đồn Khu Äá»™c. Hữu Dáºt má»›i dùng kế nghi binh để cho quân Trịnh không dám tiến lên, rồi Ä‘em binh chạy vá», đến Hoà nh sÆ¡n má»›i gặp quân của Nguyá»…n Hữu Tiến. Bấy giá» quân Trịnh Căn vừa Ä‘uổi đến, hai bên đánh nhau má»™t tráºn chết hại rất nhiá»u.
103
Có sách chép là Lê Thá»i Hiến.
Trịnh Căn lui vỠđóng ở Kỳ Hoa. Còn bên kia Nguyá»…n Hữu Tiến đóng ở Nháºt Lệ. Nguyá»…n Hữu Dáºt đóng ở Äông Cao, giữ các chá»— hiểm yếu. Từ bấy giá» 7 huyện ở vùng sông Lam Giang lại thuá»™c vỠđất Bắc.
Trịnh Căn thấy quân há» Nguyá»…n giữ gìn má»i nÆ¡i chắc chắn lắm, liệu thế đánh không được, bèn sai Äà o Quang Nhiêu ở lại trấn thủ đất Nghệ An và kiêm lÄ©nh cả đất Bắc Bố ChÃnh để phòng giữ má»i nÆ¡i, rồi vá» Thăng Long.
9. Äánh Nhau Lần Thứ Sáu.
Äến tháng 10 năm tân sá»u (1661) Trịnh Tạc cỠđại binh và đem vua Lê và o đánh chúa Nguyá»…n: sai Trịnh Căn là m thống lÄ©nh, Äà o Quang Nhiêu là m Tổng suất, Lê Hiếu và Hoà ng NghÄ©a Giao là m Äốc suất, Lê SÄ© Triệt và Trịnh Tế là m Äốc thị, Ä‘em binh sang sông Linh Giang rồi đến đóng ở là ng Phúc Tá»±.
Quan Trấn thủ Nam Bố ChÃnh của há» Nguyá»…n là Nguyá»…n Hữu Dáºt đóng ở là ng Phúc Lá»™c chia quân ra đắp lÅ©y, giữ vững má»i nÆ¡i, quân Trịnh đánh mãi mấy tháng không được.
Äến tháng 3 năm nhâm dần (1662), quân mệt, lÆ°Æ¡ng hết, Trịnh Tạc phải thu quân và rÆ°á»›c vua vá» Bắc. Nguyá»…n Hữu Dáºt Ä‘em binh Ä‘uổi đánh đến sông Linh Giang má»›i thôi.
Năm ấy Thần Tông vá» rồi đến tháng 9 thì mất. Trịnh Tạc láºp Thái tá» là Duy VÅ© lên là m vua tức là vua Huyá»n Tông. Huyá»n Tông là m vua được 8 năm thì mất. Trịnh Tạc lại láºp Hoà ng Äệ là Duy Há»™i lên là m vua, tức là vua Gia Tông.
10. Äánh Nhau Lần Thứ Bảy.
Từ năm tân sá»u (1661) quân há» Trịnh thua ở đất Bắc Bố ChÃnh rồi, Trịnh Tạc vá» phải lo việc nÆ°á»›c và phải đánh dẹp há» Mạc ở đất Cao Bằng, cho nên không dòm ngó đến phÃa Nam; mãi đế năm nhâm tà (1672) Trịnh Tạc lại Ä‘em mấy vạn quân và rÆ°á»›c vua Gia Tông và đất Bắc Bố ChÃnh để đánh há» Nguyá»…n, sai Trịnh Căn là m thủy quân Nguyên Súy, Lê Hiến là m bá»™ quân Thống suất.
Chúa Hiá»n cÅ©ng sai em thứ tÆ° là Hiệp là m Nguyên Súy Ä‘em binh ra cùng Nguyá»…n Hữu Dáºt và Nguyá»…n Mỹ Äức giữ các nÆ¡i hiểm yếu để ngá»± địch, chúa Hiá»n Ä‘em đại binh Ä‘i tiếp ứng.
Quân há» Trịnh đến đánh lÅ©y Trấn Ninh rất hăng, đã hai ba phen sắp phá được lÅ©y, nhÆ°ng Nguyá»…n Hữu Dáºt hết sức chống giữ, quân Trịnh đánh mãi không được, phải lùi vá» Bắc Bố ChÃnh. Äến tháng chạp, trá»i mÆ°a rét và lại nghe tin rằng Trịnh Căn Ä‘i đến Linh Giang phải bệnh nặng, Trịnh Tạc bèn sai Lê Hiến ở lại trấn thủ Nghệ An, Lê SÄ© Triệt là m Äô Äốc đóng ở Hà Trung để giữ các nÆ¡i yếu lá»™, lấy sông Linh Giang, tức là sông Giang bây giá» mà phân giá»›i hạn Nam Bắc, rồi rút quân vá» Thăng Long.
Từ đó Năm Bắc thôi việc chiến tranh, mãi đến khi Tây SÆ¡n khởi binh, thì há» Trịnh má»›i nhân dịp và o đánh lấy đất Thuáºn Hóa.
Kể từ năm Ä‘inh mão (1627) Ä‘á»i vua Thần Tông lần thứ nhất, đến năm nhâm tà (1672) Ä‘á»i vua Gia Tông, vừa 45 năm, há» Trịnh, há» Nguyá»…n đánh nhau cả thảy 7 lần. Trong bấy nhiêu lần, há» Nguyá»…n chỉ ra đánh há» Trịnh có má»™t lần, đã lấy được 7 huyện ở phÃa nam sông Lam Giang, nhÆ°ng vì các tÆ°á»›ng há» Nguyá»…n không đồng lòng vá»›i nhau, cho nên lại phải bá» vá» giữ đất cÅ©.
Còn nhÆ° thế lá»±c binh lÆ°Æ¡ng thì há» Trịnh mạnh hÆ¡n há» Nguyá»…n, nhÆ°ng ngÆ°á»i Bắc phải Ä‘i đánh xa xôi, váºn tải khó khăn, mà ngÆ°á»i Nam thì đánh ở đất nhà mình, có đồn lÅ©y chắc chắn, tÆ°á»›ng sÄ© hết lòng, cho nên thà nh ra hai bên đối địch chứ không là m gì được nhau, chỉ khổ cho những dân sá»±, phải sÆ°u dịch vất vả, và bị tà n phá thiệt hại rất nhiá»u.
|
10-09-2008, 03:36 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIV-ChÆ°Æ¡ng 5
Công Việc Há» Trịnh Là m ở Äất Bắc
1. Việc giao thiệp vá»›i nhà Thanh 2. Việc lấy đất Cao Bằng của há» Mạc 3. Quan chế 4. Việc binh chế 5. Hình luáºt 6. Thuế Ä‘inh, thuế Ä‘iá»n và sÆ°u dịch 7. Các thứ thuế 8. Sổ chi thu 9. Việc khai má» 10. Việc đúc tiá»n 11. Sá»± Ä‘ong lÆ°á»ng 12. Việc in sách 13. Việc há»c hà nh thi cá» 14. TrÆ°á»ng há»c võ 15. Là m quốc sá» 16. Sá»± đánh dẹp giặc giã trong nÆ°á»›c: Giặc Ngân già ; Giặc Ninh xa: Nguyá»…n hữu Cầu; Nguyá»…n danh PhÆ°Æ¡ng; Hoà ng công Chất; Lê duy Máºt
1. Việc Giao Thiệp Với Nhà Thanh.
Năm quý mão (1663), lúc ấy nhà Minh đã mất rồi, vua nhà Thanh có cho sứ sang dụ vua An Nam vá» triá»u cống. Bấy giá» Trịnh Tạc má»›i cho sứ Ä‘em đồ cống lệ sang Yên Kinh (tức là Bắc Kinh) để cầu phong cho vua Lê. Äến năm Ä‘inh mùi (1667) vua Khang Hy nhà Thanh sai sứ sang phong cho vua Lê là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng. Từ đó hai nÆ°á»›c thông sứ vá»›i nhau nhÆ° thÆ°á»ng. Vá» sau dẫu có lôi thôi vá» những việc giặc cÆ°á»›p và việc giá»›i hạn ở phÃa thượng du, nhÆ°ng bao giá» vua nhà Thanh cÅ©ng chủ lấy sá»± hòa bình, cho nên việc gì cÅ©ng trang trải xong xuôi.
2. Việc Lấy Äất Cao Bằng của Nhà Mạc.
Năm ất sá»u (1625) Mạc KÃnh Khoan đã xin vá» hà ng, được phong là m Thái Úy Thông Quốc Công, cho giữ đất Cao Bằng. Song đến năm máºu dần (1638) KÃnh Khoan mất, con là Mạc KÃnh VÅ© (có chá»— gá»i là Mạc KÃnh Hoà n) không nháºn chức và không chịu vá» cống, lại tá»± xÆ°ng là m vua hiệu là Thuáºn Äức.
Từ đó há» Mạc cứ thỉnh thoảng Ä‘em quân vá» cÆ°á»›p phá ở mạn Thái Nguyên, quan quân đánh Ä‘uổi nhiá»u lầ, nhÆ°ng không trừ hẳn Ä‘i được.
Năm Ä‘inh tị (1667) Trịnh Tạc Ä‘em Ä‘em đại binh cùng các tÆ°á»›ng là Äinh Văn Tả, Lê Chân, Lê Hiến lên đánh lấy đất Cao Bằng, Mạc KÃnh VÅ© phải bá» chạy sang Tà u. Trịnh Tạc má»›i treo bảng, chiêu táºp dân sá»± vá» là m ăn, và đặt quan cai trị, lại sai VÅ© Vinh là m đốc trấn đất Cao Bằng, Äinh Văn Tả là m trấn thủ đất Thất Tuyá»n (tức là Thất Khê bây giá»).
Mạc KÃnh VÅ© ở bên Tà u, lấy và ng bạc đút lót cho quan nhà Thanh để tâu xin vá»›i Thanh Äế bắt há» Trịnh trả lại đất Cao Bằng cho há» Mạc. Thanh Äế cho KÃnh VÅ© vỠở Nam Ninh, rồi sai sứ sang thÆ°Æ¡ng nghị vá»›i Nam triá»u vá» việc ấy. Triá»u đình An Nam và sứ nhà Thanh bà n Ä‘i bà n lại mãi, sau Trịnh Tạc phải chịu trả lại cho há» Mạc đất 4 châu ở Cao bằng là châu Thạch Lâm, Quảng Uyên, Thượng Lang, Hạ Lang và triệu quan đốc trấn VÅ© Vinh vá».
Vá» sau Ngô Tam Quế phản nhà Thanh ở đất Vân Nam và đất Quảng Tây, Mạc KÃnh VÅ© cÅ©ng vỠđảng vá»›i Tam Quế mà chống lại nhà Thanh. Äến khi Tam Quế chết rồi, nhà Thanh đã lấy lại đất Quảng Tây, há» Trịnh muốn nhân dịp ấy mà trừ há» Mạc cho xong, bèn má»™t mặt sai Äinh Văn Tả và Nguyá»…n Hữu Äăng lên đánh Mạc KÃnh VÅ©. Äến tháng tám năm Ä‘inh tị (1667), Äinh văn Tả lấy được thà nh Cao Bằng. Mạc KÃnh VÅ© cùng há» hà ng chạy sang Long Châu, bị quân nhà Thanh bắt giải sang trả cho An Nam.
Từ khi Mạc Máºu Hợp phải bắt, há» Mạc thất thủ Thăng Long rồi, con cháu chạy lên mạn ngược, nhá» thế nÆ°á»›c Tà u được giữ đất Cao Bằng, tÆ°Æ¡ng truyá»n được 3 Ä‘á»i, là Mạc KÃnh Cung, Mạc KÃnh Khoan và Mạc KÃnh VÅ©; đến nay má»›i mất hẳn. Dòng dõi há»c Mạc hoặc bị bắt, hoặc vá» hà ng, có nhiá»u ngÆ°á»i được tha, cho là m quan vá»›i há» Trịnh.
3. Quan Chế.
TrÆ°á»›c khi há» Mạc cÆ°á»›p ngôi nhà Lê thì quan chế vẫn theo nhÆ° Ä‘á»i Hồng Äức, nhÆ°ng từ khi nhà Lê trung hÆ°ng vá» sau, chÃnh quyá»n vá» há» Trịnh, cho nên quan chế có khác Ãt nhiá»u. TrÆ°á»›c thì trên cùng có quan Tham tụng và quan Bồi tụng để coi việc chÃnh trị, tức là giữ chức Tể tÆ°á»›ng Ä‘á»i xÆ°a, rồi đến các quan Thượng thÆ° ở lục bá»™.
Lục bá»™ là : Lại bá»™ coi việc thuyên chuyển các quan viên, việc thăng hà m thưởng tÆ°á»›c, việc cách chức giáng tráºt, tức là coi má»i việc riêng vá» quan lại trong nÆ°á»›c. Há»™ bá»™ coi việc Ä‘iá»n thổ và nhân dân, thuế khóa, lÆ°Æ¡ng tiá»n thu và o phát ra. Lá»… bá»™ coi việc nghi lá»… tế tá»±, việc há»c hà nh thi cá», việc áo mÅ© phẩm phục và phù ấn, việc là m chÆ°Æ¡ng là m biểu, việc Ä‘i sứ nÆ°á»›c ná» nÆ°á»›c kia, việc coi thiên văn, là m lịch, là m thuốc, bói toán, việc quan hệ tăng ni, đạo sÄ©, việc âm nhạc ca xÆ°á»›ng. Binh bá»™ coi các võ quan, quân lÃnh và việc phòng bị biên giá»›i v.v.... Hình bá»™ coi việc hình pháp, kiện tụng. Công bá»™ coi việc xây đắp thà nh trì, cung Ä‘iện, cầu cống, Ä‘Æ°á»ng xá, sông ngòi, rừng núi.
Äến năm máºu tuất (1718), Ä‘á»i vua Dụ Tông, Trịnh CÆ°Æ¡ng lại đặt ra Lục phiên ở bên phủ chúa, cÅ©ng nhÆ° Lục bá»™ ở bên nhà vua, để coi má»i việc chÃnh trị.
Vá» việc võ bị thì trÆ°á»›c có NgÅ© phủ là : Trung quân phủ, Äông quân phủ, Tây quân phủ, Nam quân phủ, Bắc quân phủ. Má»—i má»™t phủ đặt má»™t Äô đốc phủ có quan tả hữu Äô đốc coi việc cả quân. Trong Ä‘á»i vua Thánh Tông, thì Thanh Hóa, Nghệ An thuá»™c vá» Trung quân; Hải DÆ°Æ¡ng, An Bang thuá»™c vá» Äông quân; SÆ¡n nam, Thuáºn hóa, Quảng nam thuá»™c vá» Nam quân; Tam Giang, HÆ°ng Hóa thuá»™c vá» Tây quân; Kinh Bắc, Lạng SÆ¡n thuá»™c vá» Bắc quân. Äến năm giáp thìn (1664) Ä‘á»i vua Huyá»n Tông, Trịnh Tạc lại đặt thêm chức Chưởng phủ sá»± và Thá»± phủ sá»± để coi hết thảy các quân.
Các quan chức thá»i bấy giá», chia ra là m ba ban: văn ban, võ ban và giám ban. Theo thÆ°á»ng lệ, thì chỉ có văn ban và võ ban mà thôi. NhÆ°ng từ khi há» Trịnh giữ quyá»n bÃnh và lại yêu dùng các ná»™i giám, thÆ°á»ng cho ra là m quan coi việc chÃnh trị, cho nên má»›i đặt ra giám ban. Ban nà y đến cuối Ä‘á»i Cảnh hÆ°ng (1740-1786) má»›i bá».
Từ khi há» Trịnh cầm quyá»n, thì bên nhà vua gá»i là Triá»u đình, bên phủ chúa gá»i là Phủ Liêu. Phà m những việc chÃnh trị và quân dân Ä‘á»u do bên phủ chúa định Ä‘oạt hết cả, cho nên ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng dùng Phủ liêu, chứ không mấy khi dùng chữ Triá»u đình, vì Triá»u đình chỉ có cái hÆ° vị, chứ không có quyá»n gì nữa.
Sá»± kén chá»n các quan lại thì lệ cứ mấy năm lại khảo hạch má»™t lần, ai không xứng chức thì phải giáng xuống.
Khi nà o quan viên vá» hÆ°u trà thì được ăn dân lá»™c, nhÆ° là quan nhất phẩm thì má»—i năm được 400 quan tiá»n dân lá»™c của bốn năm xã; quan nhị phẩm được 300 hoặc 250 quan của hai ba xã; quan tam phẩm được 250 hoặc 150 quan của má»™t hai xã; quan tứ phẩm được 150 quan của má»™t xã; quan ngÅ© phẩm được 100 quan của má»™t xã.
Äá»i bấy giá» lại đặt ra má»™t phép rất hay, nhÆ° là cấm không cho các quan viên láºp trang trại ở chá»— mình là m quan, bởi vì thÆ°á»ng có nhiá»u ngÆ°á»i á»· quyá»n thế mà hà hiếp lấy ruá»™ng đất của dân, rồi nuôi những đồ gian ác là m tôi tá»›, để quấy nhiá»…u má»i ngÆ°á»i, đến ná»—i có nhiá»u nÆ¡i dân phải xiêu tán Ä‘i. Ấy cÅ©ng là má»™t việc đỡ hại cho dân, và lại có thể giữ liêm cho quan váºy.
NhÆ°ng vá» sau, từ Ä‘á»i Trịnh Giang trở Ä‘i, nhà chúa chÆ¡i bá»i xa xỉ, lại có nhiá»u giặc giã, phải tìm cách lấy tiá»n, đặt ra lệ cứ tứ phẩm trở xuống ai ná»™p 600 quan thì được thăng chức má»™t báºc. Còn những ngÆ°á»i chân trắng mà ai ná»™p 2.800 quan thì được bổ tri phủ, 1.800 quan thì bổ tri huyện 104 .
NhÆ° thế, há»… ai có tiá»n thì được quyá»n trị dân, chứ không cần có tà i năng gì cả, thà nh ra cái phẩm giá của những ngÆ°á»i là m quan Ä‘á»i bấy giá» cÅ©ng kém dần dần Ä‘i.
4. Việc Binh Chế.
Khi nhà Lê trung hÆ°ng ra đánh há» Mạc, số quân chỉ có hÆ¡n 56.000 ngÆ°á»i mà thôi 105 . Vá» sau, từ lúc đánh được nhà Mạc rồi, há» Trịnh chia ra là m hai thứ binh: má»™t thứ gá»i là ưu binh thì lấy lÃnh ở ba phủ đất Thanh Hóa và ở bốn phủ đất Nghệ An, lệ cứ ba suất Ä‘inh lấy má»™t tên lÃnh; má»™t thứ gá»i là nhất binh thì lấy lÃnh ở tứ trấn ở đất Bắc là SÆ¡n Nam, Kinh Bắc, Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Tây, lệ cứ 5 suất Ä‘inh lấy má»™t tên lÃnh.
LÃnh Æ°u binh thì đóng ở kinh thà nh, kén và o là m quân Túc vệ để canh giữ những nÆ¡i Ä‘á»n vua phủ chúa. Những lÃnh ấy đã được cấp cho công Ä‘iá»n, lại được thêm chức sắc.
LÃnh nhất binh thì chỉ để đủ giữ các trấn, và hầu hạ các quan, còn thì cho vá» là m ruá»™ng, có khi nà o cần dùng đến thì má»›i gá»i, nhÆ° là vá» Ä‘á»i Trịnh Doanh có lắm giặc giã, phải đánh dẹp nhiá»u nÆ¡i, thì má»›i gá»i đến lÃnh tứ trấn,
104
Việc bán phẩm hà n đã có từ Ä‘á»i vua Dụ Tông nhà Trần và đá»i vua Thánh Tông nhà Lê. NhÆ°ng mà bấy giá» chỉ cho lấy hà m mà thôi, chứ không có thá»±c chức. 105
Khi vua Lê Thái Tổ ra đánh nhà Minh thì số binh bấy giỠđược 25 vạn, chia ra là m 5 quân, gá»i là trung quân, tiá»n quân, háºu quân, tả quân, hữu quân. Äến khi đánh dẹp xong rồi, cho 15 vạn vá» là m ruá»™ng, còn để lại 10 vạn chia ra là m 5 đạo gá»i là đông đạo, tây đạo, nam đạo, bắc đạo và hải tây đạo. cả thảy được Ä‘á»™ chừng 11.500 ngÆ°á»i, chia ra là m 20 vệ. Sau lại đổi ra là m cÆ¡, là m Ä‘á»™i, má»—i cÆ¡ có 200 ngÆ°á»i, để 100 ngÆ°á»i ở tại ngÅ©, còn 100 ngÆ°á»i cho vá» là m ruá»™ng, rồi cứ lần lượt thay đổi nhà mà vá».
5. Hình Luáºt.
Hình luáºt vá» Ä‘á»i ấy thì đại khái cÅ©ng nhÆ° Ä‘á»i Tiá»n Lê. Hình pháp thì chia ra là m 5 thứ gá»i là ngÅ© hình: xuy, trượng, đồ, lÆ°u và tá». NhÆ°ng trÆ°á»›c thì tá»™i gì cÅ©ng được cho chuá»™c cả 106 , đến Ä‘á»i vua Huyá»n Tông, Trịnh Tạc định lại: trừ những ngÆ°á»i được dá»± và o bát nghị 107
ra, còn ai phạm tá»™i gì cứ chiếu theo tá»™i nặng nhẹ mà luáºn hình, chứ không cho chuá»™c nữa.
TrÆ°á»›c thì ai đã phải tá»™i lÆ°u, lại phải tá»™i chặt tay nữa. Äến Ä‘á»i vua Dụ Tông, Trịnh CÆ°Æ¡ng má»›i bá» cái luáºt chặt tay và đổi lại nhÆ° là ai phải chặt hai bà n tay va phải lÆ°u Ä‘i viá»…n châu thì cải là m tá»™i đồ chung thân; ai phải chặt má»™t bà n tay và phải lÆ°u ngoại châu thì đổi là m tá»™i đồ 12 năm; ai phải chặt hai ngón tay trá» và phải lÆ°u cáºn châu, thì đổi là m tá»™i đồ 6 năm. Còn nhÆ° ai phạm tá»™i trá»™m cÆ°á»›p thì không kể và o lệ ấy.
Những việc án mạng, trá»™m cÆ°á»›p và những việc há»™, hôn, Ä‘iá»n thổ thì phải theo thứ tá»± mà xét xá». NhÆ° việc án mạng thì quan phủ huyện xét, rồi đệ lên để Thừa ti và hiến ti há»™i đồng xét lại. Việc trá»™m cÆ°á»›p, ở Kinh đô thì do quan Äá» LÄ©nh xét lại, ở các trấn thì do quan Trấn thủ xét lại.
Phà m những việc đại tụng tiểu tụng mà ở huyện phủ hay là ở Thừa ti, Trấn ti, xá» không xong, thì đến Hiến ti xét lại. Ở Hiến ti không xong, thì đến Giám sát xét lại. Ở Giám sát và Äá» LÄ©nh không xong, thì đến Ngá»± sá» Äà i xét lại.
Những việc nhân mạng thì hạn cho 4 tháng, việc trá»™m cÆ°á»›p Ä‘iá»n thổ thì 3 tháng, việc hôn nhân ẩu đả thì 2 tháng, chứ lệ không cho để lâu, là m mất công việc của dân.
6. Thuế Äinh, Thuế Äiá»n và SÆ°u Dịch.
TrÆ°á»›c tệ cứ sáu năm là m sổ há»™ tịch má»™t lần, rồi cứ tùy số dân Ä‘inh nhiá»u Ãt mà đánh thuế, gá»i là "qui" đồng niên má»—i tên Ä‘inh cứ tùy hạng, hoặc đóng má»™t quan hay là má»™t quan tám tiá»n, tức là thuế thân. Äến năm ká»· dáºu (1669) Ä‘á»i vua Huyá»n Tông, quan Tham Tụng là ông Phạm Công Trứ xin đặt ra phép bình lệ, nghÄ©a
106
Tá»™i trượng thì cứ má»—i má»™t trượng là quan tam phẩm phải chuá»™c 5 tiá»n, quan tứ phẩm phải chuá»™c 4 tiá»n, quan ngÅ© phẩm 3 tiá»n, quan thất bát phẩm 2 tiá»n, từ củu phẩm cho xuống đến thứ nhân thì 1 tiá»n. Tá»™i đồ là m lÃnh coi chuồng voi thì phải chuá»™c 60 quan, là m lÃnh đồn Ä‘iá»n thì 100 quan. Tá»™i lÆ°u cáºn châu thì phải chuá»™c 130 quan, viá»…n châu thì 290 quan. Tá»™i tá» thì phải chuá»™c 330 quan. 107
Äã nói ở Ä‘á»i vua Lê Thái Tổ. là là m sổ Ä‘inh nhất định má»™t lần, rồi là ng nà o phải đóng bao nhiêu suất Ä‘inh, cứ theo nhÆ° thế mà đóng mãi, chứ có đẻ thêm ra cÅ©ng không kể, mà có chết Ä‘i cÅ©ng không trừ.
Láºp phép ấy là để cho dân khá»i phải là m sổ, mà quan cÅ©ng khá»i phải tra xét, nhÆ°ng phải má»™t Ä‘iá»u bất tiện là vá» sau số Ä‘inh hÆ¡n kém bao nhiêu, quan không biết được nữa. Äến năm quý tị (1713) Ä‘á»i vua Dụ Tông, sá» chép rằng số dân ná»™i tịch phải đóng thuế cho nhà vua cả thảy chỉ 206.315 suất mà thôi.
Còn nhÆ° thuế Ä‘iá»n thì năm ká»· hợi (1719) Ä‘á»i vua Dụ Tông, Trịnh CÆ°Æ¡ng sai cái quan phủ huyện và quan Thừa ChÃnh, Hiến sát là m việc đạc Ä‘iá»n để mà chia tiá»n thuế cho các dân xã cho Ä‘á»u. Lệ bây giá» cứ Ä‘o công Ä‘iá»n công thổ mà đánh thuế, gá»i là "thuế", chia ra là m ba hạng. Hạng nhất má»—i mẫu đồng niên đóng 1 quan, hạng nhì 8 tiá»n, hạng ba 6 tiá»n.
Những sÆ°u dịch nhÆ° là việc tế tá»± trong Ä‘á»n vua phủ chúa, việc sá»a sang trÆ°á»ng thi, việc là m cầu cống, đắp Ä‘Æ°á»ng sá, giữ đê Ä‘iá»u v.v.... thì cứ tùy nghi mà bổ cho các suất Ä‘inh để lấy tiá»n mà cung ứng cho đủ.
Ấy, các thứ thuế trÆ°á»›c đánh là váºy. Äến năm quý mão (1723), quan tham tụng là ông Nguyá»…n Công Hãng theo phép tô, phép dung và phép Ä‘iệu của nhà ÄÆ°á»ng mà châm chÆ°á»›c, sá»a sang lại, nhÆ° sau nà y:
Phép tô, tức là phép đánh thuế Ä‘iá»n thổ, cứ má»—i mẫu công Ä‘iá»n là phải nạp 8 tiá»n thuế, mà ruá»™ng nà o cấy hai mùa thì chia ba, quan lấy má»™t phần thóc. Những đất bãi của quan, cứ má»—i mẫu nạp thuế 1 quan 2 tiá»n; chá»— nà o trồng dâu thì ná»™p má»™t ná»a bằng tÆ¡, chá»— nà o không trồng dâu thì ná»™p cả bằng tiá»n.
Các ruá»™ng tÆ° Ä‘iá»n ngà y trÆ°á»›c không đóng thuế, đến bây giá» má»›i đánh: ruá»™ng hai mùa má»—i mẫu 3 tiá»n, ruá»™ng má»™t mùa má»—i mẫu 2 tiá»n.
Phép dung, tức là phép đánh thuế thân, cứ má»—i suất Ä‘inh là đồng niên đóng 1 quan 2 tiá»n. Những ngÆ°á»i sinh đồ, lão hạng và hoà ng Ä‘inh 108
thì đóng má»™t ná»a.
Phép Ä‘iệu, tức là phép bắt dân đóng tiá»n sÆ°u dịch, cứ má»—i má»™t suất Ä‘inh, má»™t năm 2 mùa, mùa hạ phải đóng 6 tiá»n, mùa đông phải đóng 6 tiá»n. Quan lấy tiá»n ấy mà là m các việc, không phiá»n đến dân nữa.
108
Lão hạng là những ngÆ°á»i từ 50 tuổi đến 60 tuổi. Hoà ng Ä‘inh là ngÆ°á»i má»›i có 17 đến 19 tuổi.
7. Các Thứ Thuế.
Äá»i bấy giỠđánh thuế các thứ thổ sản, thuế má», thuế đò, thuế chợ, v.v.... nhÆ°ng mà những thuế ấy, khi đánh khi thôi, không có nhất định.
1. Thuế Tuần Ti: Các thuyá»n bè chở hà ng hóa Ä‘i buôn bán ở trong sông cÅ©ng phải chịu thuế. Trong nÆ°á»›c láºp ra cả thảy 23 sở tuần ti để thu thuế; nhÆ° tre gá»— thì cứ 10 phần đánh thuế má»™t phần; những đồ tạp hóa thì 40 phần đánh thuế má»™t phần. 2. Thuế muối: Năm tân sá»u (1721) Trịnh CÆ°Æ¡ng đặt quan Giám DÆ°Æ¡ng để đánh thuế muối, cứ 10 phần, quan lấy 2 phần. Những ngÆ°á»i buôn muối phãi lÄ©nh thẻ của quan Giám dÆ°Æ¡ng, thì má»›i được mua muối, mà trÆ°á»›c phải mua của quan đã, rồI sau má»›i được mua của những ngÆ°á»i là m muối. Vì đánh thuế nhÆ° thế, cho nên giá muối cao đến má»™t tiá»n má»™t đấu muối, dân sá»± ăn uống khổ sở. Bởi váºy đến năm nhâm tà (1732) Trịnh Giang bá» thuế muối không đánh nữa. Äến năm bÃnh thìn (1746) Trịnh Doanh lại láºp lại phép đánh thuế muối, cứ chia ra 50 mẫu ruá»™ng muối là m má»™t bếp, má»—i bếp phải ná»™p 40 há»™c thuế muối, má»—i má»™t há»™c đánh giá là 180 đồng tiá»n, tức là ba tiá»n. 3. Thuế thổ sản: Năm giáp thìn (1724), Trịnh CÆ°Æ¡ng định lệ đánh thuế các thổ sản, nhÆ° là và ng, bạc, đồng, kẽm, sÆ¡n, diêm tiêu, than gá»—, than đá, tre, gá»—, tÆ¡ lụa, quế, cá, mắm, các đồ dụng váºt nhÆ° là rượu, máºt, dầu, và các đồ tháºp váºt nhÆ° là giấy, chiếu, vải, v.v....
8. Sổ Chi Thu.
Vá» thá»i Trịnh Giang là m chúa, có lắm giặc giã phải chi tiêu nhiá»u việc, cho nên năm ká»· mùi (1731) các quan xin đặt quan để cùng vá»›i Há»™ phiên mà là m sổ biên rõ đồng niên thu và o được bao nhiêu và phát ra mất bao nhiêu, để liệu sá»± chi dụng cho vừa.
9. Việc Khai Má».
NÆ°á»›c ta từ Ä‘á»i bấy giỠở Tuyên Quang thì có mỠđồng ở Tụ Long, má» bạc ở Nam XÆ°Æ¡ng và ở Long Sinh. Ở HÆ°ng hóa thì có mỠđồng ở Trinh Lan và Ngá»c Uyển. Ở Thái Nguyên thì có mỠđồng ở Sáng Má»™c, Yên háºn, Liêm tuyá»n, Tống sinh, VÅ© nông; má» và ng ở Kim mã, Tam lá»™ng; má» kẽm ở Cồn minh. Ở Lạng sÆ¡n thì có mỠđồng ở Hoà i viá»…n.
Những mỠấy Ä‘á»u là ngÆ°á»i Tà u sang khai cả, bao nhiêu quyá»n lợi vá» tay ngÆ°á»i Tà u hết, của 10 phần nhà nÆ°á»›c không được má»™t. Mà những phu Tà u sang là m má» thÆ°á»ng hay quấy nhiá»…u dân sá»±. Tuy rằng năm Ä‘inh dáºu (1717) Trịnh CÆ°Æ¡ng đã định lệ rằng những ngÆ°á»i Tà u sang khai má»; chá»— đông lắm chỉ được đến 300 ngÆ°á»i, chá»— đông vừa 200 ngÆ°á»i, chá»— Ãt 100 ngÆ°á»i mà thôi. Thế mà vá» sau có nÆ¡i phu khách đông đến hà ng vạn ngÆ°á»i, rồi sinh sá»± đánh nhau, thÆ°á»ng phải dùng binh lÃnh Ä‘i đánh dẹp mãi má»›i xong.
10. Việc Äúc Tiá»n.
Nhà Háºu Lê trung hÆ°ng lên rồi, vẫn tiêu tiá»n Hồng Äức, và ở trấn nà o cÅ©ng có sở đúc tiá»n; nhÆ°ng vì có lắm sá»± nhÅ©ng lạm cho nên đến năm quý dáºu (1753) Trịnh Doanh má»›i bá» sở đúc tiá»n ở các trấn, mà chỉ để hai sở gần đất Kinh sÆ° mà thôi. Äến năm bÃnh thân (1776) Ä‘á»i Cảnh HÆ°ng vua Hiến Tông, khi há» Trịnh đã lấy được đất Thuáºn Hóa rồi, lại mở lò đúc tiá»n ở Phú Xuân, đúc ra 3 vạn quan tiá»n Cảnh HÆ°ng nữa.
Äá»i bấy giá» cÅ©ng có đúc ra bạc lạng để tiêu dùng. Má»—i má»™t lạng là 10 đồng, má»—i đồng giá hai tiá»n. Bạc ấy chặt ra mà tiêu cÅ©ng được
11. Sá»± Äong LÆ°á»ng.
Sá»± Ä‘ong lÆ°á»ng thì trÆ°á»›c vẫn theo lối cÅ©, cứ 6 hạp là má»™t thăng, nhÆ°ng từ năm giáp thìn (1664) ông Phạm Công Trứ định lại, lấy má»™t cái ống gá»i là hoà ng chung quản là m chừng. Cái ống ấy Ä‘á»±ng được 1200 há»™c thóc Ä‘en, gá»i là má»™t thược, rồi cứ 10 thược là m má»™t hạp, 10 hạp là m má»™t thăng, 10 thăng là m má»™t đấu, 10 đấu là má»™t há»™c.
12. Việc In Sách.
NgÆ°á»i nÆ°á»›c ta há»c chữ Nho đã lâu mà những sách há»c nhÆ° là Tứ ThÆ°, NgÅ© Kinh toà n thị dùng sách in của Tà u cả. Năm giáp dần (1734) Ä‘á»i vua Thuần Tông, Trịnh Giang má»›i bắt khắc bản in, in các sách phát ra má»i nÆ¡i và cấm không cho mua sách in bên Tà u nữa. Ấy cÅ©ng là má»™t sá»± lợi cho sá»± tà i chÃnh của nÆ°á»›c ta.
13. Việc Há»c Hà nh Thi Cá».
Sá»± há»c hà nh vá» Ä‘á»i Háºu Lê, thì đại khái cÅ©ng giống nhÆ° Ä‘á»i Tiá»n Lê, trong nÆ°á»›c ở đâu cÅ©ng lấy Nho há»c là m trá»ng. Ở Quốc Tá» Giám thì đặt quan tế tá»u và quan tÆ° nghiệp để là m giảng quan, má»—i tháng má»™t lần tiểu táºp, ba tháng má»™t lần đại táºp.
Còn việc thi cá» là việc nhà nÆ°á»›c chá»n lấy nhân tà i để dùng là m việc nÆ°á»›c, thì Ä‘á»i nà o cÅ©ng có. Từ khi nhà Mạc và nhà Lê tranh nhau ngôi vua, Bắc Triá»u há» Mạc vẫn mở khoa thi ở Thăng Long; Nam triá»u há» Lê vì báºn việc binh, cho nên đến mãi năm Canh Thìn (1580) má»›i mở khoa thi Há»™i ở Tây Äô; từ đó vá» sau cứ ba năm má»™t kỳ thi Há»™i, nhÆ°ng mà cách thức thi cá» còn sÆ¡ lược, đến năm Giáp thìn (1664) Ä‘á»i vua Huyá»n Tông, Trịnh Tạc má»›i định lại qui thức thi Há»™i.
Còn nhÆ° thi HÆ°Æ¡ng, thì đến năm Máºu Ngá» (1678) má»›i định các Ä‘iá»u lệ rõ rà ng. Từ đó cứ ba năm má»™t kỳ thi HÆ°Æ¡ng: Thanh Hóa, Nghệ An, SÆ¡n Nam, SÆ¡n Tây, Kinh Bắc, Hải DÆ°Æ¡ng, Thái Nguyên, HÆ°ng Hóa, Tuyên Quang, Lạng SÆ¡n, Yên Quảng Ä‘á»u có trÆ°á»ng thi cả. NhÆ°ng mà sá»± thi HÆ°Æ¡ng bấy giá» hồ đồ lắm, không nghiêm nhÆ° Ä‘á»i Hồng Äức. NhÆ° là vá» Ä‘á»i vua Dụ Tông, niên hiệu Bảo Thái thì đặt lệ ai Ä‘i thi phải ná»™p tiá»n minh kinh để lấy tiá»n là m nhà trÆ°á»ng và khoản đốn quan trÆ°á»ng.
Äến năm canh ngá» (1750) Ä‘á»i Cảnh HÆ°ng, nhà nÆ°á»›c thiếu tiá»n, lại đặt ra lệ thu tiá»n thông kinh, há»… ai ná»™p ba quan thì dược Ä‘i, mà không phải khảo hạch. Thà nh ra lúc bấy giá» những ngÆ°á»i Ä‘i là m ruá»™ng, Ä‘i bán thịt, ai cÅ©ng được ná»™p quyển và o thi, đến ná»—i lúc và o thi, ngÆ°á»i tranh nhau và o trÆ°á»ng xéo đạp lẫn nhau, có ngÆ°á»i chết. Và o ở trong trÆ°á»ng ngÆ°á»i thì dùng sách, kẻ Ä‘i thuê ngÆ°á»i là m bà i, há»c trò vá»›i quan trÆ°á»ng thì thông vá»›i nhau, thà nh ra cái chợ thi. Phép thi cá» bấy giá» tháºt là báºy.
14. TrÆ°á»ng há»c võ.
Äá»i vua Dụ Tông, Trịnh CÆ°Æ¡ng lại mở ra trÆ°á»ng há»c võ, đặt quan giáo thụ để dạy cho con cháu các quan và o há»c võ kinh chiến lược, cứ má»—i tháng má»™t lần tiểu táºp, ba tháng má»™t lần đại táºp. Mùa xuân mùa thu thì táºp võ nghê, mùa đông mùa hạ thì táºp võ kinh.
Lại đặt ra lệ 3 năm má»™t lần thi võ. Thi là đại khái là phải bắn cung, múa giáo, múa gÆ°Æ¡m, phi ngá»±a mà bắn cung và chạy bá»™ và bắn cung, rồi sau cùng há»i nghÄ©a sách để xét há»c lá»±c, há»i phÆ°Æ¡ng lược để xét tà i năng.
Năm canh thân (1740) Trịnh Doanh láºp võ miếu, chÃnh vị thì thá» VÅ© VÆ°Æ¡ng, KhÆ°Æ¡ng thái công, Tôn võ tá», Quảng tá», v.v.... Ở Ä‘Ã ng sau thì thá» HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Tuấn, và lại láºp miếu riêng thá» Quan Công. Cứ xuân thu hai kỳ tế lá»….
15. Là m Quốc Sá».
Từ khi ông VÅ© Quỳnh là m sách Äại Việt Thông Giám, mãi đến Ä‘á»i vua Lê Huyá»n Tông nhà Háºu Lê, Trịnh Tạc má»›i sai quan Tham Tụng là Phạm Công Trứ soạn sách Việt Sá» Toà n ThÆ°, kể từ vua Trang Tông nhà Háºu Lê cho đến vua Thần Tông, chia ra là m 23 quyển; nhÆ°ng mà bá»™ sỠấy không in. Äến năm bÃnh thìn (1676) Ä‘á»i vua Hi Tông sai Hồ SÄ© DÆ°Æ¡ng xét lại bá»™ quốc sá», nhÆ°ng chẳng bao lâu ông ấy mất, lại sai Lê Hi và Nguyá»…n Quý Äức chép nối từ vua Huyá»n Tông cho đến vua Gia Tông, thêm và o 13 quyển, gá»i là Quốc Sá» Thá»±c Lục.
Năm ất tị (1775) Ä‘á»i Cảnh HÆ°ng, Trịnh Sâm sai Nguyá»…n Hoà n, Lê Quý Äôn, Ngô Thá»i SÄ©, Nguyá»…n Du soạn quốc sá», chép thêm từ Hi Tông cho đến Ä‘á»i à Tông, gá»i là Quốc Sá» Tục Biên, cả thảy là 6 quyển.
16. Sá»± Äánh Dẹp Giặc Giã Trong NÆ°á»›c.
Vá» thá»i Trịnh Tạc, Trịnh Căn, Trịnh CÆ°Æ¡ng là m chúa, thì ông nà o cÅ©ng hết lòng lo việc trị dân, và lại nhá» có những ngÆ°á»i tôi giá»i nhÆ° Phạm Công Trứ, Nguyá»…n Công Hãng, v.v... Ä‘á»u hết sức giúp đỡ, cho nên sá»a sang được nhiá»u việc, nÆ°á»›c được yên trị. NhÆ°ng mà từ khi Trịnh Giang lên nối nghiệp chúa, giết vua Lê, hại cả các quan đại thần nhÆ° Nguyá»…n Công Hãng, Lê Anh Tuấn và là m lắm Ä‘iá»u tà n ác. TÃnh ông ấy đã tà n ngược lại hay tiêu dùng xa xỉ, thuế má má»™t ngà y má»™t nhiá»u, sÆ°u dịch má»™t ngà y má»™t nặng, dân tình khổ sở, giặc giã nổi lên khắp cả má»i nÆ¡i, Ä‘Æ°á»ng sá trạm dịch Ä‘i không được, phải là m đồn há»a hiệu ở trên đỉnh núi để phòng khi có việc gì thì đốt lá»a báo
Bấy giá» trong triá»u thì có mấy ngÆ°á»i tôn thất nhÆ° là Lê Duy Máºt, Lê Duy Qui, Lê Duy Chúc 109
cùng vá»›i mấy ngÆ°á»i triá»u thần là Phạm Công Thế, Võ ThÆ°á»›c, định đốt kinh thà nh để trừ há» Trịnh, nhÆ°ng chẳng may việc lá»™ ra phải bá» chạy. Ở ngoà i các trấn thì chá»— nà o cÅ©ng có giặc, ở Hải DÆ°Æ¡ng thì có Nguyá»…n Tuyển, Nguyá»…n Cừ nổi lên ở là ng Ninh Xá (thuá»™c huyện Chà Linh), Võ Trác Oánh nổi lên ở là ng Má»™ Trạch (thuá»™c huyện ÄÆ°á»ng An), ở đất SÆ¡n Nam thì có Hoà ng Công Chất, Ä‘á»u lấy tiếng phù Lê diệt Trịnh là m cá»›, bởi váºy cho nên dân mặt đông nam mang bừa vác gáºy Ä‘i theo giặc. Toán nà o đông thì kể có hà ng vạn ngÆ°á»i, toán nà o Ãt thì cÅ©ng có đến hà ng trăm hà ng nghìn ngÆ°á»i, rồi Ä‘i cÆ°á»›p phá ở các hÆ°Æ¡ng thôn và vây các thà nh ấp, quan quân đánh dẹp không được.
Äang lúc giặc cÆ°á»›p nhÆ° thế, Trịnh Giang cứ dâm dáºt vô Ä‘á»™, lại Ä‘Ã o hầm là m nhà ở dÆ°á»›i đất để cho khá»i sợ sấm sét, còn việc chÃnh trị thì để cho những hoạn thần là bá»n Hoà ng Công Phụ chuyên quyá»n là m báºy. Các quan ở phủ liêu là Nguyá»…n Quý Cảnh, Nguyá»…n Công Thái, Võ công Tể bèn truất Trịnh Giang mà láºp em là Trịnh Doanh lên là m chúa, để lo việc đánh dẹp cho yên giặc giã.
Äá»i bấy giá» giặc cÆ°á»›p thì nhiá»u, nhÆ°ng mà những giặc to phải đánh lâu, thì có Nguyá»…n Tuyển, Nguyá»…n Cừ, và Võ Trác Oánh ở đất Hải DÆ°Æ¡ng; Hoà ng Công Chất, Võ Äình Dung ở SÆ¡n Nam; Nguyá»…n Danh PhÆ°Æ¡ng, Nguyá»…n Diên, Tế, Bồng, ở SÆ¡n Tây; Nguyá»…n Hữu Cầu ở mặt đông nam; Lê Duy Máºt ở mặt Thanh Hóa và Nghệ An. May lúc ấy lại có những quan đánh giặc giá»i nhÆ° Hoà ng NghÄ©a Bá, Hoà ng NgÅ© Phúc, Phạm Äình Trá»ng, Nguyá»…n Phan, Bùi Thế Äạt, v.v.... cho nên Trịnh Doanh và Trịnh Sâm má»›i dần dần dẹp yên được các nÆ¡i.
109
Duy Máºt và Duy Qui là con vua Dụ Tông, Duy Chúc là con vua Hi Tông.
Giặc Ngân Già : Năm canh thân (1740 trong khi đất Hải DÆ°Æ¡ng, ở là ng Ninh Xá, có Nguyá»…n Tuyển, Nguyá»…n Cừ là m loạn, thì đất SÆ¡n Nam, ở là ng Ngân Già , có VÅ© Äình Dung, Äoà n Danh Chấn, Tú Cao, cÆ°á»›p phá rất dữ, giết cả quan Äốc lÄ©nh là Hoà ng Kim Qua. Thế giặc mạnh lắm, Trịnh Doanh phải tá»± là m tÆ°á»›ng Ä‘em binh Ä‘i đánh, bắt được Võ Äình Dung Ä‘em chép, và đỗi tên xã Ngân Già là m Lai Cách (nay là Gia Hòa).
Giặc Ninh Xá: TrÆ°á»›c hết Nguyá»…n Tuyển, Nguyá»…n Cừ, Võ Trác Oánh và Nguyá»…n Diên dấy binh từ năm ká»· mùi (1739) là m loạn ở Hải DÆ°Æ¡ng, rồi vẫy vùng ở đất Từ SÆ¡n, Thuáºn Thà nh, Nam Sách và Hồng Châu. Nguyá»…n Cừ thì giữ đất Äá»— Lâm ở Gia Phúc, Nguyá»…n Tuyển thì giữ núi Phao SÆ¡n ở Chà Linh, là m đồn, xây lÅ©y liên lạc vá»›i nhau, quân lÃnh kể có hà ng mấy vạn ngÆ°á»i, quan quân Ä‘i đánh có nhiá»u ngÆ°á»i phải bắt.
Năm tân sá»u (1745) quan thống lÄ©nh Hải DÆ°Æ¡ng là Hoà ng NghÄ©a Bá phá được các đồn của giặc ở Phao SÆ¡n, ở Ninh Xá và ở Gia Phúc; Nguyá»…n Tuyển thua chạy rồi chết, Võ Trác Oánh không biết Ä‘i đâu mất. Còn Nguyá»…n Cừ thì chạy lên Lạng SÆ¡n được mấy tháng lại vá» Äông Triá»u, nhÆ°ng vì hết lÆ°Æ¡ng phải và o nấp ở núi Ngá»a Vân SÆ¡n, bị quan Hiệp Äồng là ông Phạm Äình Trá»ng bắt được đóng cÅ©ng Ä‘em vá» kinh là m tá»™i. Từ đó giặc Cừ và giặc Tuyển má»›i tan.
Nguyá»…n Hữu Cầu: Nguyá»…n Hữu Cầu, tục gá»i là quáºn He, ngÆ°á»i Hải DÆ°Æ¡ng, trÆ°á»›c Ä‘i ăn cÆ°á»›p, sau theo Nguyá»…n Cừ là m giặc. Äến khi Nguyá»…n Cừ bị bắt rồi, Nguyá»…n Hữu Cầu Ä‘em đồ đảng vá» giữ núi Äồ SÆ¡n và đất Vân Äồn. Năm quý hợi (1743), Hữu Cầu giết được quan Thủy Äạo đốc binh là Trịnh Bảng, rồi tá»± xÆ°ng là m Äông Äạo Thống Quốc Bảo Dân Äại TÆ°á»›ng Quân, thanh thế lừng lẫy ở mạn ấy. Sau bị Hoà ng NgÅ© Phúc Ä‘em binh đến vây ở núi Äồ SÆ¡n, Hữu Cầu phá vây ra, vỠđánh lấy thà nh Kinh Bắc, quan Trấn phủ là Trần Äình Cẩm, và quan Äốc đồng là Võ PhÆ°Æ¡ng ÄỠđánh thua ở Thị Cầu phải bỠấn tÃnh mà chạy; ở Kinh SÆ°, được tin ấy rất lấy là m báo Ä‘á»™ng.
Hoà ng NgÅ© Phúc Ä‘em binh vá», cùng vá»›i TrÆ°Æ¡ng Khuông lấy lại thà nh Kinh Bắc, nhÆ°ng thế Nguyá»…n Hữu Cầu vẫn mạnh, phá quân của TrÆ°Æ¡ng Khuông ở là ng Ngá»c Lâm (thuá»™c huyện Yên DÅ©ng), Ä‘uổi quân của quan thống lÄ©nh Äinh Văn Giai ở XÆ°Æ¡ng Giang (thuá»™c huyện Bảo Lá»™c) rồi lại vá» vây dinh Thị Cầu.
Trịnh Doanh sai Hoà ng NgÅ© Phúc và Phạm Äình Trá»ng Ä‘em binh đến đánh Hữu Cầu ở XÆ°Æ¡ng Giang, giết được tÆ°á»›ng của giặc là tên Thông, lấy được quân nhu chiến mã tháºt là nhiá»u.
Nguyá»…n Hữu Cầu là má»™t ngÆ°á»i kiệt hiệt nhất trong bá»n là m giặc thá»i bấy giá», mà lại quá»· quyệt, ra và o bất trắc lắm; có khi bị vây hà ng mấy vòng, mà chỉ má»™t mình má»™t ngá»±a phá vây ra, rồi chỉ trong mấy ngà y lại có hà ng vạn ngÆ°á»i Ä‘i theo. Vì rằng ngà y thÆ°á»ng cÆ°á»›p được thóc gạo của thuyá»n buôn, Ä‘em cho dân nghèo, cho nên Ä‘i đến đâu cÅ©ng có ngÆ°á»i theo, muốn lấy bao nhiêu quân lÆ°Æ¡ng cÅ©ng có.
Các tÆ°á»›ng sÄ© ai cÅ©ng sợ, duy chỉ có ông Phạm Äình Trá»ng là đánh được Hữu Cầ mà thôi, cho nên Hữu Cầu Ä‘Ã o mã mẹ ông ấy đổ xuống sông. Từ đó Phạm Äình Trá»ng thá» không cùng sống ở Ä‘á»i vá»›i Nguyá»…n Hữu Cầu. CÅ©ng vì lẽ ấy cho nên năm bÃnh dần (1749) Hữu Cầu cho ngÆ°á»i Ä‘em và ng vỠđút lót cho Äá»— Thế Giai và ngÆ°á»i ná»™i giám là Nguyá»…n PhÆ°Æ¡ng ÄÄ©nh để xin hà ng, Trịnh Doanh thuáºn cho và lại phong cho là m HÆ°á»›ng NghÄ©a Hầu, lại sai quan Thiêm Tri là Nguyá»…n Phi Sảng Ä‘em tá» dụ ra bảo Phạm Äình Trá»ng đừng đánh Nguyá»…n Hữu Cầu nữa. Phạm Äình Trá»ng khăng khăng má»™t má»±c không chịu, bảo Nguyá»…n Phi Sảng rằng: "Những ngÆ°á»i là m tÆ°á»›ng ở ngoà i dẫu có mệnh vua cÅ©ng có Ä‘iá»u không nên chịu. Ông vâng mệnh vua Ä‘i gá»i giặc vá» hà ng thì ông cứ Ä‘i, tôi vâng mệnh vua Ä‘i đánh giặc, thì tôi cứ đánh". Nói xong, cất quân Ä‘i ngay.
Lúc ấy Phạm Äình Trá»ng có má»™ ngÆ°á»i ở huyện Thanh Hòa, huyện Tú Kỳ, huyện VÄ©nh Lại và huyện Thượng Hồng, đặt là m 4 cÆ¡, giao cho hai ngÆ°á»i thủ hạ cai quản. Ở phủ liêu bá»n Äá»— Thế Giai nhân lấy Ä‘iá»u ấy mà nói gièm vá»›i Trịnh Doanh. NhÆ°ng Trịnh Doanh vốn biết Phạm Äình Trá»ng là ngÆ°á»i trung thà nh, không nói gì đến việc ấy, lại là m má»™t bà i thÆ¡ Ä‘Æ°a ra cho ông ấy để ông ấy yên lòng.
Nguyá»…n Hữu Cầu tuy đã xin vá» hà ng, nhÆ°ng vẫn cứ cÆ°á»›p phá các nÆ¡i, sau lại vá» phá ở đất SÆ¡n Nam. Má»™t hôm Phạm Äình Trá»ng đánh Ä‘uổi Hữu Cầu ở Cẩm Già ng, Hữu Cầu nói vá»›i thủ hạ rằng: "Ta vừa má»›i thua, có tin vá» Kinh, tất nhiên không ai phòng bị, nay ta lẻn vỠđánh có lẽ được". Nói Ä‘oạn, ngay đêm hôm ấy kéo quân vá» bến Bồ Äá». Äến nÆ¡i thì trá»i vừa sáng; có tin báo, Trịnh Doanh tá»± Ä‘em quân ra giữ ở bến Nam Tân. Phạm Äình Trá»ng biết tin ấy láºp tức Ä‘em quân vỠđánh mặt sau, Hữu Cầu lại thua bá» chạy.
Từ khi thua tráºn Bồ Äá» rồi, Hữu Cầu vá» cùng vá»›i Hoà ng Công Chất cÆ°á»›p ở huyện Thần Khê và Thanh Quan. Phạm Äình Trá»ng và Hoà ng NgÅ© Phúc lại Ä‘em binh xuống đánh Ä‘uổi.
Hoà ng Công Chất chạy và o Thanh Hóa, Hữu Cầu chạy và o Nghệ An hợp đảng vá»›i tên Diên ở HÆ°Æ¡ng Lãm (thuá»™c huyện Nam ÄÆ°á»ng). Phạm Äình Trá»ng Ä‘em quân và o đánh phá trại giặc, rồi Ä‘uổi Hữu Cầu ra đến là ng Hoà ng Mai bắt được, đóng cÅ©i Ä‘em vá» ná»™p chúa Trịnh. Bấy giá» là năm tân vị (1751) tức là năm Cảnh HÆ°ng thứ 12.
Nguyá»…n Danh PhÆ°Æ¡ng: Năm canh thân (1740) tên Tế và tên Bồng là m loạn ở đất SÆ¡n Tây, quan ChÃnh Tây Äại TÆ°á»›ng quân là Võ Tá Lý đánh bắt được cả hai tên ấy ở huyện An Lạc (thuá»™c phủ VÄ©nh TÆ°á»ng). Bấy giá» thủ hạ tên Tế là Nguyá»…n Danh PhÆ°Æ¡ng, tục gá»i là quáºn Hẻo, Ä‘em dÆ° đảng vá» giữ núi Tam Äảo. Má»™t mặt thì má»™ quân trữ lÆ°Æ¡ng và má»™t mặt thì cho ngÆ°á»i vá» nói dối xin hà ng.
Lúc bấy giá» tên Cầu tên Chất Ä‘ang là m loạn ở phÃa đông nam, cho nên Trịnh Doanh cÅ©ng tạm cho hà ng.
Năm giáp tà (1744) tên PhÆ°Æ¡ng Ä‘em hÆ¡n má»™t vạn quân vá» giữ đất Việt Trì, sang cÆ°á»›p phá ở bên huyện Bạch Hạc. Bấy giá» quan Äốc suất SÆ¡n Tây là Văn Äình Ức Ä‘em binh đến vây đánh, Danh PhÆ°Æ¡ng chạy sang giữ là ng Thanh Linh (huyện Bình Xuyên, đất Thái Nguyên). Từ đó Danh PhÆ°Æ¡ng láºp đại đồn ở núi Ngá»c Bá»™i (giáp huyện Bình Xuyên và huyện Tam DÆ°Æ¡ng), trung đồn ở đất HÆ°Æ¡ng Canh, ngoại đồn ở đất Ức Kỳ, rồi tá»± xÆ°ng là Thuáºn Thiên Khải Váºn Äại Nhân, là m cung Ä‘iện, đặt quan thuá»™c, thu các thứ thuế ở đất Tuyên Quan, thanh thế lừng lẫy trong non 10 năm trá»i, thà nh ra má»™t nÆ°á»›c riêng trong nÆ°á»›c Nam váºy.
Năm canh ngá» (1750) Trịnh Doanh tá»± Ä‘em đại quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Thái Nguyên đến đánh phá được đồn Ức Kỳ. Khi quân tiến lên đến đồn HÆ°Æ¡ng Canh, giặc bắn súng, đạn ra nhÆ° mÆ°a, quan quân không tiến lên được Trịnh Doanh má»›i lấy gÆ°Æ¡m trao cho ông Nguyá»…n Phan mà bảo rằng: "Äồn nà y phá không được thì lấy quân pháp mà trị!" Nguyá»…n Phan Ä‘em quân sấn và o rồi cởi áo chiến bà o ra, xuống ngá»±a Ä‘i bá»™, và bảo những ngÆ°á»i thủ hạ rằng: "Quân sÄ© có tên ở trong sổ sách, việc gì đã có quân pháp. Chúng bay là ngÆ°á»i riêng của ta mà hôm nay là buổi ta phải bá» mình để giúp nÆ°á»›c, và lại chÃnh là ngà y chúng bay Ä‘á»n Æ¡n cho ta. Váºy ai có cha già con dại, thì cho lui ra, còn thì nên cùng vá»›i ta mà liá»u má»™t tráºn sống chết để báo Ä‘á»n Æ¡n nÆ°á»›c, cho khá»i phụ cái tiếng râu mà y!". Thủ hạ không ai chịu lùi, Ä‘á»u xin cùng xông và o, phá được đồn HÆ°Æ¡ng Canh. Doanh PhÆ°Æ¡ng rút quân vá» giữ đồn Ngá»c Bá»™i, quân Trịnh Doanh tiến lên Ä‘uổi đánh. Nguyá»…n Phan sai thủ hạ cầm đồ Ä‘oản binh cho tá»± tiện Ä‘i trÆ°á»›c mà và o, đại quân theo sau. Giặc giữ không nổi bá» chạy tan cả. Nguyá»…n Danh PhÆ°Æ¡ng chạy và o núi Äá»™c Tôn, quan quân Ä‘uổi đến là ng TÄ©nh Luyện ở huyện Láºp Thạch thì bắt được. Trịnh Doanh Ä‘em quân vá» Kinh đô, Ä‘i đến là ng Xuân Hi, huyện Kim Anh, gặp ngÆ°á»i của Phạm Äình Trá»ng giải Nguyá»…n Hữu Cầu đến. Trịnh Doanh bèn mở tiệc khao quân, bắt tên PhÆ°Æ¡ng dâng rượu, tên Cầu thổi kèn, ba quân hôm ấy tháºt là vui vẻ.
VỠđến Kinh sÆ°, tên Cầu và tên PhÆ°Æ¡ng Ä‘á»u phải chém cả.
Hoà ng Công Chất: Hoà ng Công Chất cùng vá»›i Nguyá»…n Tuyển, Nguyá»…n Cừ nổi lên má»™t lúc. TrÆ°á»›c phá ở đất SÆ¡n Nam vá» hạt Khoái Châu. Äến năm ất sá»u (1745) lại bắt được và giết quan trấn thủ SÆ¡n Nam là Hoà ng Công Kỳ, sau vì quan quân Ä‘uổi đánh, Công Chất chạy và o Thanh Hóa rồi ra HÆ°ng Hóa cùng vá»›i tên Thà nh là m loạn ở vùng ấy. Năm tân tỵ tên Thà nh bị quan quân bắt được, tên Chất chạy lên giữ Ä‘á»™ng Mãnh Thiên (phÃa bắc HÆ°ng Hóa) rồi chiếm giữ cả mấy châu gần đấy, đồ đảng có hà ng vạn ngÆ°á»i. Từ đó tên Chất cứ cÆ°á»›p phá ở đất HÆ°ng Hóa và đất Thanh Hóa. Mãi đến năm ká»· sá»u (1769) Trịnh Sâm má»›i sai quan thống lÄ©nh là Äoà n Nguyá»…n Thục Ä‘em quân SÆ¡n Tây lên đánh Ä‘á»™ng Mãnh Thiên. Khi quan quân lên đến nÆ¡i thì Hoà ng Công Chất đã chết rồi, con là Hoà ng Công Toản chống giữ không nổi, bá» chạy sang Vân Nam. Äồ đảng tan cả.
Lê Duy Máºt: Năm máºu ngá» (1738) Ä‘á»i vua à Tông, bá»n hoà ng thân là Lê Duy Máºt, Lê Duy Qui và Lê Duy Chúc định mÆ°u giết há» Trịnh, nhÆ°ng chẳng may sá»± không thà nh phải bá» chạy và o Thanh Hóa. Sau Duy Qui và Duy Chúc phải bệnh mất, còn Duy Máºt giữ đất thượng du phÃa tây nam. Những ngÆ°á»i đồng mÆ°u vá»›i Duy Máºt Ä‘á»u bị há» Trịnh bắt được giết cả. Bấy giá» Duy Máºt có bắt được Phạm Công Thế Ä‘em ra há»i rằng: "Ông là ngÆ°á»i khoa giáp sao lại theo nghịch?" - Công Thế cÆ°á»i mà nói rằng: "Äã lâu nay danh pháºn không rõ, lấy gì mà phân thuáºn nghịch?" Nói rồi giÆ°Æ¡ng cổ ra chịu hình.
Lê Duy Máºt từ khi chạy vá» Thanh Hóa, chiêu táºp binh sÄ©, rồi từ năm canh thân (1740) là Cảnh HÆ°ng năm đầu, vỠđánh ở đất HÆ°ng Hóa và SÆ¡n Tây, sau lại cùng vá»›i giặc là tên TÆ°Æ¡ng giữ đồn Ngá»c Lâu (thuá»™c huyện Thạch Thà nh). Äến khi tÆ°á»›ng há» Trịnh phá được đồn Ngá»c Lâu, tên TÆ°Æ¡ng tá» tráºn, Lê Duy Máºt lại chạy và o Nghệ An, rồi sang Trấn Ninh giữ núi Trình Quang là m căn bản.
Năm giáp tà (1764) Lê Duy Máºt sai ngÆ°á»i Ä‘em thÆ° và o cầu cứu vá»›i chúa Nguyá»…n là VÅ© VÆ°Æ¡ng. NhÆ°ng chúa không muốn gây sá»± vá»›i há» Trịnh, cho nên không giúp.
Năm Ä‘inh hợi (1767) được tin Trịnh Doanh vừa mất, con là Trịnh Sâm lên là m chúa, Lê Duy Máºt Ä‘em quân vỠđánh ở đất HÆ°Æ¡ng SÆ¡n và đất Thanh ChÆ°Æ¡ng rồi lại rút vá» Trấn Ninh. Trịnh Sâm cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang vá»— vá» không được, má»›i quyết ý dùng binh để dứt mối loạn.
Năm ká»· sá»u (1769) Trịnh Sâm sai Bùi Thế Äạt là m thống lÄ©nh đất Nghệ An, Nguyá»…n Phan là m chánh đốc lÄ©nh đất Thanh Hóa, Hoà ng Äình Thể là m đốc binh đất HÆ°ng Hóa, cả ba đạo Ä‘á»u tiến sang đánh Trấn Ninh. Khi qua6n của Bùi Thế Äạt và Nguyá»…n Phan đến vây Trình Quang. Lê Duy Máºt định cứ giữ hiểm không ra đánh. Không ngá» là ngÆ°á»i con rể là Lại Thế Chiêu là m phản, mở cá»a lÅ©y cho quân há» Trịnh và o. Duy Máºt biết có ná»™i biến, bèn cùng vá»›i vợ con tá»± đốt mà chết
* * *
Tóm lại mà xét, thì những công việc của há» Trịnh sá»a đổi ở miá»n Bắc cÅ©ng nhiá»u, và có thể chia ra là m ba thá»i kỳ:
Thá»i kỳ thứ nhất và o khoảng Trịnh Kiểm, Trịnh Tùng và Trịnh Tráng. Lúc bấy giá» còn phải đánh há» Mạc ở phÃa Bắc, rồi lại chống vá»›i há» Nguyá»…n ở phÃa Nam, cho nên trong thá»i kỳ ấy chỉ có việc chiến tranh ở ngoà i mà thôi, còn những công việc trong nÆ°á»›c không sá»a sang được mấy.
Thá»i kỳ thứ hai là và o khoảng Trịnh Tạc, Trịnh Căn và Trịnh CÆ°Æ¡ng. Lúc bấy giá» việc chiến tranh đã yên, trong nÆ°á»›c bình trị, cho nên trong thá»i kỳ ấy các chúac má»›i sá»a sang và chỉnh đốn lại những phép tắc, luáºt lệ, việc thuế khóa, sá»± há»c hà nh, thi cá», v.v....
Thá»i kỳ thứ ba là và o khoảng Trịnh Giang, Trịnh Doanh và Trịnh Sâm. Vì Trịnh Giang thất chÃnh cho nên trong thá»i kỳ nà y có lắm giặc giã, quan quân phải đánh đông dẹp bắc trong ba bốn năm trá»i, thà nh ra không là m được việc gì Ãch lợi, đến ná»—i dân nghèo nÆ°á»›c yếu, chÃnh trị Ä‘iêu tà n, bởi váºy cho nên chẳng bao lâu mà nhà Trịnh đổ, nhà Lê cÅ©ng mất.
|
10-09-2008, 03:37 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIV-ChÆ°Æ¡ng 6
Công-việc há» Nguyá»…n là m ở miá»n Nam
1. Quan-chế
2. Thi-cá»
3. Việc võ-bị
4. Việc thuế-khóa
5. Số tiá»n chi-thu trong nÆ°á»›c
6. Lấy đất Chiêm-thà nh
7. Mở đất Nam Việt và sự giao-thiệp
với Chân-lạp
8. Việc giao-thiệp với nước Tiêm-la
9. Việc láºp dinh định phủ
Há» Nguyá»…n đã giữ riêng má»™t cõi ở phÃa nam, láºp ra nghiệp chúa, lÆ°u- truyá»n Ä‘á»i ná» qua Ä‘á»i kia, bởi váºy cho nên chÃnh-trị, thuế-lệ, binh-lÃnh, việc gì cÅ©ng tá»± sá»a-sang và xếp đặt lấy nhÆ° là má»™t nÆ°á»›c tá»±-chủ váºy.
1. Quan-Chế.
Lúc há» Nguyá»…n chÆ°a ra mặt chống nhau vá»›i há» Trịnh thì quan-lại vẫn ở ngoà i Bắc bổ và o nhÆ°ng mà từ khi chúa Sãi là Nguyá»…n Phúc Nguyên không chịu ná»™p thuế cho nhà Lê, và đem quân chống giữ vá»›i quân há» Trịnh ở bắc Bố-ChÃnh thì các quan-viên Ä‘á»u do chúa Nguyá»…n đặt lấy cả.
Ở ChÃnh dinh là chá»— chúa đóng thì đặt tam-ti để giúp chúa coi việc chÃnh- trị. Tam-ti là : Xá sai-ti, TÆ°á»›ng-thần-lại-ti, Lệnh-sá»-ti. 1. Xá-sai-ti
giữ việc từ tụng văn án. Có quan Äô-tri, Ký-lục là m đầu. 2. TÆ°á»›ng-thần-lại-ti
giữ việc thu tiá»n thu thuế, chi-phát lÆ°Æ¡ng- thá»±c cho quan các đạo. Có quan cai-bạ là m đầu. 3. Lệnh-sá»-ti
giữ việc tế tá»±, tết nhất và việc chi-cấp lÆ°Æ¡ng cho quân ở chÃnh dinh. Có quan Nha-úy là m đầu.
Má»—i ti lại có quan Cai-hợp, Thủ-hợp và các lại-ti để là m má»i việc.
Ở ngoà i các dinh, thì có nÆ¡i chỉ đặt có má»™t Lệnh-sá»-ti kiêm cả việc Xá-sai-ti và TÆ°á»›ng-thần-lại-ti, có nÆ¡i thì đặt Xá-sai-ti và Lệnh-sá»-ti để coi việc quân dân, từ tụng, Ä‘inh Ä‘iá»n, sổ sách, thuế khóa, v.v. nghÄ©a là tùy nÆ¡i quan-trá»ng hay là không, mà thêm bá»›t quan-viên.
Ở phủ huyện, thì đặt tri-huyện, tri-phủ, để coi việc từ tụng, thuá»™c hạ thì có Ä‘á»-lại, thông-lại, chuyên việc khám xét. Lại có huấn đạo, lá»…-sinh, chuyên việc tế-tá»± ở chá»— sở tại. Còn việc thu thuế thì đặt quan khác để coi vá» việc ấy.
Äến Ä‘á»i chúa Thượng Nguyá»…n phúc Lan (1635-1648) lại đặt thêm chức ná»™i-tả, ngoại-tả, ná»™i-hữu, ngoại-hữu, gá»i là tứ trụ để giúp chúa trị dân.
VỠđà ng quan võ thì đặt chức: chưởng-đinh, chưởng-cơ, cai-cơ, cai- đội để coi việc binh.
2. Thi Cá».
Năm Ä‘inh-hợi (1674) chúa Nguyá»…n mở khoa thi gá»i là thi chÃnh đồ và thi hoa-văn.
Thi chÃnh đồ chia ra là m ba kỳ: kỳ đệ-nhất thi tứ-lục, kỳ đệ-nhị thi thÆ¡-phú, kỳ đệ-tam thi văn-sách. Quan tri-phủ tri-huyện là m sÆ¡-khảo, quan cai-bạ, ký-lục, vệ-úy là m giám-khảo. Những quyển Ä‘áºu, thì chia ra là m ba hạng: hạng thứ nhất gá»i là giám-sinh, được bổ ra là m tri-phủ, tri-huyện; hạng thứ nhì gá»i là sinh đồ được bổ là m huấn đạo; hạng thứ ba cÅ©ng gá»i là sinh đồ được bổ là m lá»…-sinh, hoặc là m nhiêu-há»c.
Thi hoa-văn thì cÅ©ng phải ba ngà y, má»—i ngà y chỉ phải là m có má»™t bà i thÆ¡ mà thôi. Ai Ä‘áºu thì được bổ và o là m việc ở Tam-ti.
Năm ất-hợi (1695) Quốc-chúa Nguyá»…n Phúc Chu (1691-1725) mở khoa thi ở trong phủ chúa, gá»i là thi Văn-chức và thi Tam-ti. Thi Tam-ti là thi Xá-sai ti, thi TÆ°á»›ng-thần-lại-ti và thi Lệnh-sá»-ti. Thi Văn-chức thì thi tứ- lục, thÆ¡-phú, văn-sách; thi Xá-sai-ti thì há»i vá» việc binh-lÃnh, tiá»n lÆ°Æ¡ng, từ tụng; thi TÆ°á»›ng-thần-lại-ti và Lệnh-sá»-ti thì chỉ là m má»™t bà i thÆ¡ mà thôi.
Năm canh-thân (1740), VÅ©-vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Phúc Khoát (1738-1765) định lại phép thi: những ngÆ°á»i Ä‘áºu kỳ đệ-nhất gá»i là nhiêu-há»c, được miá»…n sai 5 năm; Ä‘áºu kỳ đệ-nhị và kỳ đệ-tam thì được miá»…n sai chung thân; Ä‘áºu kỳ đệ-tứ gá»i là hÆ°Æ¡ng-cống, được bổ Ä‘i là m tri-phủ, tri-huyện.
Xem nhÆ° váºy thì sá»± thi-cỠở miá»n Nam Ä‘á»i bấy giá» còn sÆ¡-lược lắm.
3. Việc Võ-Bị.
Há» Nguyá»…n bấy giá» phải chống nhau vá»›i há» Trịnh cho nên phải lo việc võ-bị hÆ¡n. Quân thì chia ra là m năm cÆ¡ gá»i là : trung cÆ¡, tả cÆ¡, hữu cÆ¡, tiá»n cÆ¡, háºu cÆ¡. Số quân Ä‘á»™ chừng non ba vạn ngÆ°á»i.
Năm tân-mùi (1631) chúa Sãi láºp ra sở đúc súng đại-bác và mở trÆ°á»ng bắn, trÆ°á»ng táºp voi, táºp ngá»±a, cứ hằng năm luyện-táºp để phòng-bị chiến-tranh.
4. Việc Thuế-Khóa.
Äiá»n-thổ chia ra là m 3 hạng để đánh thuế. Lại có hạng gá»i là thu Ä‘iá»n, khô thổ, nghÄ©a là ruá»™ng đất xấu thì thuế đánh lại nhẹ hÆ¡n ruá»™ng đất thÆ°á»ng.
Những công Ä‘iá»n thì cấp cho dân cà y-cấy để ná»™p thuế; còn ai khai-khẩn được đất hoang ra là m ruá»™ng, thì cho là tÆ° Ä‘iá»n.
Thuế má». Ở đất Quảng-nam, Thuáºn-hóa có má» và ng; ở đất Quảng- nghÄ©a có má» bạc; ở đất Bố-chÃnh có má» sắt. Các mỠấy Ä‘á»u đánh thuế cả.
Thuế xuất-cảng nháºp-cảng. Lệ cứ những tà u ở Thượng-hải và ở Quảng đông lại, thì phải ná»™p 3.000 quan, đến lúc Ä‘i phải ná»™p 300 quan. Tà u ở Mả-cao, ở Nháºt-bản lại, thì phải ná»™p 4.000 quan, đến lúc Ä‘i phải ná»™p 400 quan. Tà u ở Tiêm-la, ở Lã-tống lại, thì phải ná»™p 2.000 quan, đến lúc Ä‘i phải ná»™p 200 quan. Tà u ở các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây lại, thì phải ná»™p 8.000 quan, đến lúc vá» phải ná»™p 800 quan.
Thuế ấy chia ra là m 10 thà nh: 6 thà nh thì Ä‘em và o kho, còn 4 thà nh để ná»™p cho quan-lại, binh-lÃnh đã coi vá» việc thu thuế.
5. Số tiá»n chi-thu trong nÆ°á»›c.
Năm quà đáºu (1753) VÅ©- vÆ°Æ¡ng sai quan Chưởng-thái-giám là Mai văn Hoan tÃnh số và ng, bạc và tiá»n thu và o phát ra má»—i năm là bao nhiêu.
Bấy giá» số tiá»n thì có năm thu và o được hÆ¡n 338.100 quan, mà phát ra mất hÆ¡n 364.400 quan; có năm được hÆ¡n 423.300 quan, mà phát ra mất hÆ¡n 369.400 quan. Và ng thì có năm thu được 830 lượng, có năm được 890 lượng. Bạc thì thứ giáp-ngân (?) có năm thu được 240 lượng, có năm được 390 lượng; thứ dung-ngân (?) có năm được 2.400 lượng, có năm được 1.800 lượng; thứ kê-ngân (?) có năm được 10.100 đồng, có năm được 400 đồng, cÅ©ng có năm không có đồng nà o.
TÃnh đổ đồng lại từ năm bÃnh-dần (1746) đến năm nhâm-thân (1752) nghÄ©a là trong 7 năm, số và ng được 5.768 lượng, số giáp ngân được 9.978 lượng, số dung-ngân được 14.276 lượng, số kê-ngân được 21.150 đồng.
Từ đó trở Ä‘i má»—i năm phải là m sổ kê rõ ra trong năm và ng bạc và tiá»n thu và o và phát ra mất bao nhiêu, lệ cứ đến ngà y mồng ba tháng giêng năm sau dâng lên để chúa xem.
Những tiá»n tiêu trong nÆ°á»›c, thì có tiá»n đồng và tiá»n kẽm, khắc hai chữ thái-bình.
6. Lấy đất Chiêm-Thà nh.
TrÆ°á»›c Trịnh Kiểm chỉ cho Nguyá»…n Hoà ng và o trấn-thủ đất Thuáºn-hóa mà thôi; sau đến năm canh-ngá» (1570) há» Trịnh đòi quan trấn-thủ Quảng-nam là Nguyá»…n Bá Quýnh vá» trấn đất Nghệ-an, để đất Quảng-nam cho Nguyá»…n Hoà ng kiêm lÄ©nh.
Năm tân-hợi (1611) Nguyá»…n Hoà ng và o đánh nÆ°á»›c Chiêm-thà nh lấy đất láºp ra phủ Phú-yên; chia ra là m hai huyện là Äồng-xuân và Tuyên-hòa. Äến năm quÃ-tị (1653) vua nÆ°á»›c Chiêm-thà nh là Bà Thấm sang quấy-nhiá»…u ở đất Phú-yên, chúa Hiá»n là Nguyá»…n Phúc Tần má»›i sai quan cai-cÆ¡ là Hùng Lá»™c sang đánh. Bà Thấm phải dâng thÆ° xin hà ng. Chúa Nguyá»…n để từ sông Phan-lang trở và o cho vua Chiêm, còn từ sông Phan-lang trở ra lấy là m Thái-ninh-phủ, sau đổi là m phủ Diên-khánh (tức là Khánh-hòa bây giá»), đặt dinh Thái-khang để Hùng Lá»™c là m thái-thú.
Năm quÃ-dáºu (1693) vua nÆ°á»›c Chiêm-thà nh là Bà Tranh bá» không tiến cống, chúa Nguyá»…n là Nguyá»…n Phúc Chu sai quan tổng-binh là Nguyá»…n hữu KÃnh (con Nguyá»…n hữu Dáºt) Ä‘em binh Ä‘i đánh bắt được Bà Tranh và bá»n thần-tá» là Tả trà Viên, Kế bà Tá» cùng thân-thuá»™c là Bà Ân Ä‘em vá» Phú-Xuân. Chúa Nguyá»…n đổi đất Chiêm-thà nh là m Thuáºn-phủ, cho Tả trà Viên, Kế bà Tá» là m chức Khám-lý và ba ngÆ°á»i con của Bà Ân là m đỠđốc giữ Thuáºn-phủ, lại bắt phải đổi y phục theo nhÆ° ngÆ°á»i Việt-nam để phủ dụ dân Chiêm- thà nh. Qua năm sau lại đổi Thuáºn-phủ ra là m Thuáºn-thà nh-trấn, cho Kế bà Tá» là m tả-đô-đốc. Năm Ä‘inh-sá»u (1697) chúa Nguyá»…n đặt phủ Bình-thuáºn lấy đất Phan-lý (Phan-tri) Phan-lang (Phan-rang) là m huyện Yên-phúc và huyện Hòa-Ä‘a.
Từ đó nước Chiêm-thà nh mất hẳn.
NÆ°á»›c Chiêm-thà nh chÃnh là nÆ°á»›c Lâm-ấp ngà y trÆ°á»›c đã từng qua mấy trăm năm, cùng vá»›i há» Lý, há» Trần đối địch, chống vá»›i quân Mông-cổ, không cho xâm phạm và o cõi, láºp nên má»™t nÆ°á»›c có vua, có tôi, có chÃnh-trị, có luáºt-pháp. NhÆ°ng chỉ hiá»m vì ngÆ°á»i nÆ°á»›c ấy cứ hay sang cÆ°á»›p phá ở đất Việt-nam, thà nh ra hai nÆ°á»›c không mấy khi hòa hiếu được vá»›i nhau.
Äã là đối địch thì không sao tránh khá»i được cái luáºt chung của tạo- hóa là : khá»e còn, yếu chết. Vì váºy cho nên từ khi vua Thánh-tông nhà Lê đã lấy đất Quảng nam và đã chia nÆ°á»›c Chiêm ra là m 3 nÆ°á»›c rồi, thì từ đó vá» sau thế-lá»±c nÆ°á»›c ấy má»—i ngà y má»™t kém, dân tình má»—i ngà y má»™t suy. Chẳng những là đến ná»—i mất nÆ°á»›c vá»›i chúa Nguyá»…n mà chủng-loại Chiêm-thà nh bây giá» cÅ©ng chẳng còn được mấy nghìn ngÆ°á»i nữa. Má»™t nÆ°á»›c trÆ°á»›c nhÆ° thế, mà nay nhÆ° thế, dẫu rằng nÆ°á»›c ấy đồng hóa vá»›i nÆ°á»›c ta mặc lòng, song nghÄ© cÅ©ng thÆ°Æ¡ng-tâm thay cho những nÆ°á»›c yếu-hèn không tránh khá»i được cái há»a: cá nhá» bị cá lá»›n nuốt.
7. Mở đất Nam-Việt và sự giao thiệp với Chân-Lạp.
Nguyên nÆ°á»›c Chân-lạp ở và o quãng dÆ°á»›i sông Mê-kông, có lắm sông nhiá»u ngòi, ruá»™ng đất thì nhiá»u mà nÆ°á»›c Nam ta thÆ°á»ng hay mất mùa, dân-tình phải đói khổ luôn, và lại và o lúc chúa Nguyá»…n, chúa Trịnh đánh nhau, cho nên nhiá»u ngÆ°á»i bá» và o khẩn đất, là m ruá»™ng ở Mô-xoà i (Bà -rịa) và ở Äồng- nai (nay thuá»™c Biên-hòa).
Năm máºu-tuất (1658) vua nÆ°á»›c Chân-lạp mất rồi, chú cháu tranh nhau, sang cầu cứu bên chúa Nguyá»…n. Chúa Nguyá»…n bấy giá» là chúa Hiá»n sai quan Ä‘em 3.000 quân sang đánh ở Má»—i-xuy (nay thuá»™c huyện PhÆ°á»›c- chánh, tỉnh Biên-hòa) bắt được vua nÆ°á»›c ấy là Nặc ông Chân Ä‘em vá» giam ở Quảng-bình má»™t Ä‘á»™, rồi tha cho vá» nÆ°á»›c, bắt phải triá»u-cống và phải bênh- vá»±c ngÆ°á»i Việt-nam sang là m ăn ở bên ấy.
Năm giáp-dần (1674), nÆ°á»›c Chân-lạp có ngÆ°á»i Nặc ông Äà i Ä‘i cầu- viện nÆ°á»›c Tiêm-la để đánh Nặc ông Ná»™n.
Nặc ông Ná»™n bá» chạy sang cầu cứu ở dinh Thái-khang (nay là Khánh-hòa). Chúa Hiá»n bèn sai Cai-cÆ¡ đạo Nha-trang là Nguyá»…n dÆ°Æ¡ng Lâm cùng vá»›i Nguyá»…n đình Phái là m tham-mÆ°u Ä‘em binh chia ra hai đạo sang đánh Nặc ông Äà i, phá được đồn Sà i-gòn, rồi tiến quân lên vây thà nh Nam- vang. Nặc ông Äà i phải bá» thà nh chạy và o chết ở trong rừng. Nặc ông Thu ra hà ng. Nặc ông Thu là chÃnh dòng con trưởng cho nên lại láºp là m chánh quốc-vÆ°Æ¡ng đóng ở Long-úc, để Nặc ông Ná»™n là m đệ-nhị quốc-vÆ°Æ¡ng, đóng ở Sà i-gòn, bắt hằng năm phải triá»u cống.
Năm ká»·-tị (1679) có quan nhà Minh là tổng-binh trấn-thủ đất Long- môn (Quảng-tây) DÆ°Æ¡ng ngạn Äịch, phó-tÆ°á»›ng Hoà ng Tiến, tổng-binh châu Cao, châu Lôi, và châu Liêm (thuá»™c Quảng-đông) là Trần Thượng Xuyên, phó-tÆ°á»›ng Trần an Bình, không chịu là m tôi nhà Thanh, Ä‘em 3.000 quân cùng 50 chiếc thuyá»n sang xin ở là m dân Việt-nam. Chúa Hiá»n nhân muốn khai-khẩn đất Chân-lạp, bèn cho và o ở đất Äông-phố (tức là đất Gia định). Bá»n Ngạn Äịch chia nhau ở đất Lá»™c đã (tức là đất Äồng-nai thuá»™c Biên-hòa), ở Mỹ-tho (thuá»™c Äịnh-tÆ°á»ng), ở Ban-lân (thuá»™c Biên-hòa) rồi cà y ruá»™ng là m nhà láºp ra phÆ°á»ng-phố, có ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng tây, ngÆ°á»i Nháºt-bản, ngÆ°á»i Chà -và đến buôn bán đông lắm.
Năm máºu-thìn (1688) những ngÆ°á»i khác ở Mỹ-tho là m loạn. Hoà ng Tiến giết DÆ°Æ¡ng ngạn Äịch Ä‘i, rồi Ä‘em chúng đóng đồn ở Nan-khê, là m tà u đúc súng để chống nhau vá»›i ngÆ°á»i Chân-lạp. Vua Chân-lạp là Nặc ông Thu cÅ©ng Ä‘Ã o hà o đắp lÅ©y để là m kế cố thủ và bá» không chịu thần-phục chúa Nguyá»…n nữa.
Bấy giá» chúa Nguyá»…n là Nguyá»…n-phúc Trăn sai quan Ä‘em quân Ä‘i đánh dẹp, dùng mÆ°u giết được Hoà ng Tiến và bắt vua Chân-lạp phải theo lệ triá»u-cống.
Năm máºu-dần (1698) chúa Nguyá»…n là Nguyá»…n-phúc Chu sai ông Nguyá»…n hữu KÃnh là m kinh-lược đất Chân-lạp, chia đất Äông-phố ra là m dinh, là m huyện, lấy Äồng-nai là m huyện Phúc-long và Sà i-gòn là m huyện Tân-bình. Äặt Trấn-biên dinh (tức là Biên-hòa) và Phan-trấn dinh (tức là Gia định) sai quan và o cai-trị. Lại chiêu-má»™ những kẻ lÆ°u dân từ Quảng-bình trở và o để láºp ra thôn-xã và khai-khẩn ruá»™ng đất. Còn những ngÆ°á»i Tà u ở đất Trấn-biên (Biên-hòa) thì láºp là m xã Thanh-hà , những ngÆ°á»i ở đất Phan-trấn (Gia định) thì láºp là m xã Minh-hÆ°Æ¡ng. Những ngÆ°á»i ấy Ä‘á»u thuá»™c vá» sổ bá»™ nÆ°á»›c ta.
Bấy giá» lại có ngÆ°á»i khách Quảng đông tên là Mạc Cá»u, trong khi nhà Thanh cÆ°á»›p ngôi nhà Minh bên Tà u, bá» sang ở Chân-lạp, thấy ở phủ Sà i-mạt có nhiá»u ngÆ°á»i các nÆ°á»›c đến buôn-bán, bèn mở sòng đánh bạc, rồi lấy tiá»n chiêu-má»™ những lÆ°u dân láºp ra 7 xã, gá»i là Hà -tiên. Năm máºu-tà (1708) Mạc Cá»u xin thuá»™c vá» chúa Nguyá»…n; chúa phong cho là m chức tổng- binh, giữ đất Hà -tiên.
Äến khi Mạc Cá»u mất, chúa Nguyá»…n lại phong cho con Mạc Cá»u là Mạc thiên Tứ là m chức đô đốc, trấn ở Hà -tiên. Mạc thiên Tứ đắp thà nh, xây lÅ©y, mở chợ, là m Ä‘Æ°á»ng và rÆ°á»›c thầy vá» dạy Nho-há»c để khai-hóa đất Hà - tiên.
Thá»i bấy giỠđất Chân-lạp cứ loạn lạc luôn. Năm ká»·-mão (1699) vua nÆ°á»›c ấy là Nặc ông Thu Ä‘em quân chống vá»›i quân chúa Nguyá»…n, chúa sai quan tổng-suất Nguyá»…n hữu KÃnh sang đánh. Quân ta sang đến thà nh Nam- vang, Nặc ông Thu bá» chạy, con Nặc ông Ná»™n là Nặc ông Yêm mở cá»a thà nh ra hà ng. Sau Nặc ông Thu cÅ©ng vá» hà ng, xin theo lệ triá»u-cống nhÆ° cÅ©. Quân ta rút vá».
Äược Ãt lâu vua thứ hai là Nặc ông Ná»™n mất, vua thứ nhất là ông Nặc ông Thu phong cho con Nặc ông Ná»™n là Nặc ông Yêm là m quan và lại gả con gái cho. Sau Nặc ông Thu già yếu, truyá»n ngôi cho con là Nặc ông Thâm.
Năm ất-dáºu (1705) Nặc ông Thâm nghi cho Nặc ông Yêm có ý là m phản, bèn khởi binh đánh nhau. Nặc ông Thâm lại Ä‘em quân Tiêm-la vá» giúp mình. Nặc ông Yêm phải chạy sang cầu cứu ở Gia định.
Chúa Nguyá»…n sai quan cai-cÆ¡ là Nguyá»…n cá»u Vân sang đánh Nặc ông Thâm. Nguyá»…n cá»u Vân sang phá được quân Tiêm-la; Ä‘em Nặc ông Yêm vá» thà nh La-bÃch. Từ đó Nặc ông Thâm ở Tiêm-la cứ thỉnh-thoảng Ä‘em quân vỠđánh Nặc ông Yêm.
Năm giáp-ngá» (1714) quân của Nặc ông Thâm vá» lấy thà nh La-bÃch và vây đánh Nặc ông Yêm nguy-cấp lắm. Nặc ông Yêm sai ngÆ°á»i sang Gia định cầu-cứu. Quan đô đốc Phiên-trấn (Gia-định) là Trần thượng Xuyên và quan phó-tÆ°á»›ng Trấn-biên (Biên-hòa) là Nguyá»…n cá»u Phú phát binh sang đánh, vây Nặc ông Thu và Nặc ông Thâm ở trong thà nh La-bÃch. Nặc ông Thu và Nặc ông Thâm sợ-hãi, bá» thà nh chạy sang Tiêm-la. Bá»n ông Trần thượng Xuyên láºp Nặc ông Yêm lên là m vua Chân-lạp.
Năm tân-hợi (1729) quân Chân-lạp sang quấy-nhiá»…u ở hạt Gia định. Chúa Nguyá»…n bèn đặt sở Äiá»u-khiển để thống-nhiếp việc binh ở mạn ấy.
Năm bÃnh-thìn (1736) Nặc ông Yêm mất, con là Nặc ông Tha lên là m vua. Äến năm máºu-thìn (1747) Nặc ông Thâm lại ở bên Tiêm-la vá», cá» binh đánh Ä‘uổi Nặc ông Tha Ä‘i, rồi chiếm lấy ngôi là m vua. Nặc ông Tha phải bá» chạy sang Gia định.
Äược Ãt lâu Nặc ông Thâm mất, con là Nặc Äôn, Nặc Hiên và Nặc Yếm tranh nhau. Chúa Nguyá»…n bèn sai quan Äiá»u-khiển là Nguyá»…n hữu Doãn Ä‘em quân sang đánh bá»n Nặc Äôn và đem Nặc ông Tha vá» nÆ°á»›c.
Nặc ông Tha vỠđược mấy tháng lại bị ngÆ°á»i con thứ hai của Nặc ông Thâm là Nặc Nguyên Ä‘em quân Tiêm-la sang đánh Ä‘uổi Ä‘i. Nặc ông Tha chạy sang chết ở Gia định.
Nặc Nguyên vá» là m vua Chân-lạp thÆ°á»ng hay hà -hiếp rợ Côn-man 110
và lại thông sứ vá»›i chúa Trịnh ở ngoà i Bắc để láºp mÆ°u đánh chúa Nguyá»…n. Chúa Nguyá»…n biết tình-ý ấy, đến năm quÃ-dáºu (1753), sai Nguyá»…n cÆ° Trinh sang đánh Nặc Nguyên. Năm ất-hợi (1755) Nặc Nguyên thua bá» thà nh Nam-vang chạy sang Hà -tiên nhá» Mạc thiên Tứ.
Năm sau Mạc thiên Tứ dâng thÆ° vá» nói rằng Nặc Nguyên xin dâng hai phủ Tầm-bôn và Lôi-lạp để chuá»™c tá»™i, và xin cho vá» nÆ°á»›c. Chúa Nguyá»…n không muốn cho. Bấy giỠông Nguyá»…n cÆ° Trinh dâng sá»› bà y-tá» cách khai- thác nên dùng kế "tầm thá»±c" nghÄ©a là nên lấy dần dần nhÆ° con tầm ăn lá, thì má»›i chắc chắn được. Chúa Nguyá»…n nghe lá»i ấy bèn nháºn hai phủ và cho Nặc Nguyên vá» Chân-lạp.
Năm Ä‘inh-sá»u (1759) Nặc Nguyên mất, chú há» là Nặc Nhuáºn là m giám-quốc. Nặc Nhuáºn còn Ä‘ang lo để xin chúa Nguyá»…n phong cho là m vua, thì bị ngÆ°á»i con rể là Nặc Hinh giết Ä‘i, rồi cÆ°á»›p lấy ngôi là m vua.
Quan tổng-suất là TrÆ°Æ¡ng phúc Du thừa kế sang đánh, Nặc Hinh thua chạy bị thuá»™c-hạ giết chết, bấy giá» con Nặc Nhuáºn là Nặc Tôn chạy sang nhá» Mạc thiên Tứ ở Hà -tiên. Mạc thiên Tứ dâng thÆ° vá» xin láºp Nặc Tôn là m vua Chân-lạp. Chúa Nguyá»…n thuáºn cho, sai Thiên Tứ Ä‘em Nặc Tôn vá» nÆ°á»›c.
Nặc Tôn dâng đất Tầm-phong-long để tạ Æ¡n chúa Nguyá»…n. Chúa bèn sai ông TrÆ°Æ¡ng phúc Du và Nguyá»…n cÆ° Trinh Ä‘em dinh Long-hồ vá» xứ Tầm-bà o, tức là chá»— tỉnh-lỵ tỉnh VÄ©nh-long bây giá», và lại đặt ra ba đạo là Äông-khẩu đạo ở Sa-đéc, Tân-châu đạo ở Tiá»n-giang và Châu đốc đạo ở Háºu-giang.
Nặc Tôn lại dâng 5 phủ là Hương-úc, Cần-bột, Trực-sâm, Sà i-mạt và Linh-quỳnh để tạ ơn Mạc thiên Tứ. Mạc thiên Tứ đem những đất ấy dâng chúa Nguyễn, chúa cho thuộc vỠtrấn Hà -tiên cai-quản.
Váºy đất 6 tỉnh Nam-Việt bây giá» là đất lấy của nÆ°á»›c Chân-lạp mà ngÆ°á»i Việt-nam khai-thác ra.
110
Côn-man là chá»— những ngÆ°á»i Chiêm Thà nh sang tụ há»p ở tại xứ Chân Lạp
8. Việc giao-thiệp với nước Tiêm-La.
Tiêm-la là má»™t nÆ°á»›c ở vá» phÃa tây-nam sông Mê-kông dòng đõi ngÆ°á»i Thái sang ở đấy.
Cứ theo sá» ta và sá» Tà u thì thoạt đầu tiên gá»i là nÆ°á»›c Phù-nam. Äến quãng nhà Tùy và nhà ÄÆ°á»ng bên Tà u là và o quãng thế-ká»· thứ sáu, thứ bảy thì đất Phù-nam chia ra là m hai: má»™t ná»a vá» phÃa đông có má»™t dân-tá»™c khác đến láºp ra nÆ°á»›c Chân-lạp, còn má»™t ná»a vá» phÃa tây thì ngÆ°á»i Phù-nam ở gá»i là nÆ°á»›c XÃch-thổ.
Và o quãng nhà Tống, nhà Kim (thế-ká»· thứ XI, thứ XII) thì nÆ°á»›c XÃch- thổ lại chia ra là m hai: má»™t nÆ°á»›c gá»i là La-há»™c, má»™t nÆ°á»›c gá»i là Tiêm. Lúc nhà Nguyên là m vua bên Tà u (thế-ká»· thứ XIII, thứ XIV) thì sá» có chép hai nÆ°á»›c ấy sang cống.
Vá» sau nÆ°á»›c La-há»™c gồm được cả nÆ°á»›c Tiêm, má»›i gá»i là nÆ°á»›c Tiêm- la-há»™c. Äến đầu nhà Minh (cuối thế-ká»· thứ XIV) vua nÆ°á»›c ấy sang cầu phong bên Tà u, vua Thái-tổ nhà Minh má»›i phong là nÆ°á»›c Tiêm-la 111 .
NÆ°á»›c Tiêm-la lúc đầu còn nhá»-yếu, thÆ°á»ng bị ngÆ°á»i Chân-lạp áp- chế. Sau cÆ°á»ng-thịnh dần dần lên, rồi và o khoảng năm Vạn-lịch (1573- 1620) nhà Minh, nÆ°á»›c Tiêm-la lại đánh Chân-lạp mà hùng-bá cả phÆ°Æ¡ng ấy.
Trong thá»i ấy vua Tiêm-la là Phra Naroi dòng dõi nhà Ayouthia dùng má»™t ngÆ°á»i Hi-lạp tên là Constantin Phaulcon là m tÆ°á»›ng. NgÆ°á»i ấy xin vua giao-thiệp vá»›i nÆ°á»›c Pháp. Bởi váºy năm 1620 má»›i có bá»n sứ-thần Tiêm-la sang bái-yết Pháp-hoà ng Louis XIV ở tại Versailles.
Thủa bấy giá» chúa Nguyá»…n còn Ä‘ang khai sáng ở đất Phú-yên, Khánh-hòa, nhÆ°ng vá» sau chúa Nguyá»…n lấy hết đất Chiêm-thà nh, lại lấn sang đất Chân-lạp. NgÆ°á»i Tiêm-la có ý muốn ngăn-trở để giữ lấy Chân-lạp là m của mình. NhÆ°ng vì thế chúa Nguyá»…n mạnh hÆ¡n, cho nên phải chịu để chúa Nguyá»…n sang bảo-há»™ Chân-lạp.
Tuy váºy nÆ°á»›c Tiêm-la thÆ°á»ng hay dùng những ngÆ°á»i phản đối vá»›i vua Chân-lạp, rồi giúp binh-lá»±c cho vá» là m loạn trong nÆ°á»›c. Nhiá»u khi quân ta phải sang đánh Ä‘uổi quân Tiêm-la để giúp quốc-vÆ°Æ¡ng Chân-lạp. CÅ©ng có khi quân Tiêm-la sang đánh ở đất Hà -tiên, nhÆ° năm ất-tị (1715) ngÆ°á»i Chân-lạp là Nặc Thâm Ä‘em quân Tiêm-la sang cÆ°á»›p phá, quan tổng-binh Hà -tiên là Mạc Cá»u phải bá» thà nh mà chạy.
111
Nước Thái Lan ngà y nay.
Quân ta và quân Tiêm-la đã giao chiến nhiá»u lần, cho nên hai bên không thông sứ vá»›i nhau. Mãi đến năm canh-ngá» (1750) Ä‘á»i chúa Nguyá»…n là Võ-vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n-phúc Khoát, thì má»›i thấy sá» chép rằng chúa sai quan Ä‘em thÆ° sang trách nÆ°á»›c Tiêm-la dung-túng kẻ nghịch-thần để là m loạn nÆ°á»›c Chân-lạp.
Năm ất-hợi (1755) nÆ°á»›c Tiêm-la sai sứ sang xin đừng đánh thuế những thuyá»n của nÆ°á»›c ấy sang buôn-bán ở đất chúa Nguyá»…n. Chúa đáp thÆ° lại rằng thuế ấy là quốc-lệ đã đặt ra không thể bá» Ä‘i được.
Năm Ä‘inh-hợi (1767) quân nÆ°á»›c Diến-Äiện sang đánh Tiêm-la bắt được vua nÆ°á»›c ấy là Phong-vÆ°Æ¡ng 112
và con là Chiêu Äốc cùng mấy vạn ngÆ°á»i dân Ä‘em vá» Diến-Äiện. Còn những ngÆ°á»i con của Phong-vÆ°Æ¡ng là Chiêu xỉ Khang thì chạy sang Chân-lạp và Chiêu Thúy thì chạy sang Hà -Tiên.
Bấy giá» nÆ°á»›c Tiêm-la không có vua, chức Phi-nhã (Phya) đất Mang- tát là Trịnh quốc Anh bèn khởi binh tá»± láºp là m vua. Trịnh quốc Anh là ngÆ°á»i Triá»u-châu, tỉnh Quảng đông, cha tên là Yển sang ở đất Tiêm-la là m trưởng ở Mang-tát. Yển chết, Trịnh quốc Anh lên nối nghiệp xÆ°ng là Phi-nhã, là má»™t chức xã-trưởng váºy.
Trịnh quốc Anh lên là m vua rồi sai sứ sang bắt vua Chân-lạp là Nặc Tôn phải sang cống. Nặc Tôn lấy lẽ rằng Trịnh quốc Anh không phải là dòng dõi ngÆ°á»i Tiêm-la, không chịu cống.
Vua Tiêm-la lấy Ä‘iá»u ấy là m hiá»m, sai tÆ°á»›ng là Bôn Ma Ä‘em ngÆ°á»i Chân-lạp tên là Nặc Non vỠđánh Nặc Tôn. Nặc Tôn giữ vững các nÆ¡i, quân Tiêm-la không là m gì được lại phải rút vá».
Trịnh quốc Anh biết con vua cÅ© là Chiêu Thúy còn ở Hà -tiên, sợ ngà y sau sinh ra biến loạn, bèn đến tháng 10 năm tân-mão (1771) Ä‘em binh- thuyá»n sang vây đánh Hà -tiên. Quan tổng-binh là Mạc thiên Tứ giữ không nổi phải bá» thà nh chạy.
Vua Tiêm-la để tÆ°á»›ng là Trần Liên, ở lại giữ Hà -tiên rồi tiến quân sang đánh Chân-lạp. Quốc-vÆ°Æ¡ng là Nặc Tôn phải bá» chạy. Vua Tiêm-la đóng quân ở thà nh Nam-vang và láºp Nặc Non lên là m vua Chân-lạp.
112
Vua nÆ°á»›c Tiêm La bấy giá» có bệnh hủi, cho nên sá» gá»i là Phong VÆ°Æ¡ng
Tháng 6 năm sau (1772) chúa Nguyá»…n sai quan tổng-suất là Nguyá»…n cá»u Äà m lÄ©nh chức Äiá»u-khiển Ä‘em binh-thuyá»n Ä‘i đánh quân Tiêm-la. Quân của Nguyá»…n cá»u Äà m tiến sang đến Nam-vang, quân Tiêm-la bá» chạy vá» Hà -tiên, Nặc Non cÅ©ng chạy vá» Cầu-bá»™t.
Nặc Tôn lại vỠlà m vua Chân-lạp.
Vua Tiêm-la vỠđến Hà -tiên sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang gá»i Mạc thiên Tứ vỠđể giảng-hòa. Mạc thiên Tứ không chịu. Vua Tiêm-la bèn để Trần Liên ở lại giữ Hà -tiên, rồi bắt con gái Mạc thiên Tứ và Chiêu Thúy Ä‘em vá» nÆ°á»›c.
Năm sau Mạc thiên Tứ thấy việc không xong, bèn sai ngÆ°á»i sang Tiêm-la xin hòa. Vua Tiêm-la gá»i Trần Liên vá» và cho ngÆ°á»i con gái của Mạc thiên Tứ vá» Hà -tiên. Còn Chiêu Thúy thì Ä‘em giết Ä‘i.
Từ đó Mạc thiên Tứ lại vỠgiữ đất Hà -tiên.
9. Láºp dinh định phủ.
Lúc đầu, Nguyá»…n Hoà ng má»›i và o trấn đất Thuáºn-hóa thì đóng dinh ở là ng Ãi-tá» (thuá»™c huyện Äăng-xÆ°Æ¡ng, gần tỉnh-lỵ tỉnh Quảng-trị). Äược 13 năm sau (1570) Nguyá»…n Hoà ng lại dá»i và o là ng Trà -bát ở huyện ấy, tức là Cát Dinh. Äến năm bÃnh-dần (1626) chúa Sãi là Nguyá»…n phúc Nguyên sắp sá»a chống nhau vá»›i chúa Trịnh, má»›i dá»i dinh và o là ng Phúc-an (thuá»™c huyện Quảng-Ä‘iá»n, tỉnh Thừa-thiên bây giá») và đổi chá»— tÆ° sở là phủ.
Năm bÃnh-tà (1636) chúa Thượng là Nguyá»…n phúc Lan lại dá»i phủ và o là ng Kim-long (thuá»™c huyện HÆ°Æ¡ng-trà , tỉnh Thừa-thiên).
Năm Ä‘inh-mão (1687) chúa Nguyá»…n là Nguyá»…n phúc Trăn Ä‘em phủ vá» là ng Phú-xuân, tức là đất Kinh-thà nh bây giá», gá»i là chÃnh dinh. Chá»— phủ cÅ© để là m Thái-tông-miếu, thá» chúa Hiá»n.
Năm giáp-tà (1744) VÅ©-vÆ°Æ¡ng má»›i xÆ°ng vÆ°Æ¡ng-hiệu đổi phủ ra là m Ä‘iện, sá»a-sang phép-tắc, và định triá»u-phục. Lại chia nÆ°á»›c ra là m 12 dinh.
1. ChÃnh dinh (Phú-xuân) 2. Cá»±u dinh (Ãi-tá») 3. Quảng-bình dinh 4. VÅ©-xá dinh 5. Bố-chÃnh dinh 6. Quảng-nam dinh 7. Phú-yên dinh | 8. Bình-khang dinh | đất Chiêm-thà nh 9. Bình-thuáºn dinh | 10. Trấn-biên dinh } 11. Phiên-trấn dinh } đất Chân-lạp 12. Long-hồ dinh }
Dinh nà o cÅ©ng đặt quan Trấn-thủ, quan Cai-hạ, quan Ký-lục để coi việc cai-trị. Còn phủ Quảng-nghÄ©a và phủ Qui-nhÆ¡n thì thuá»™c vá» tỉnh Quảng- nam, cho nên má»—i phủ đặt riêng quan Tuần-phủ và quan Khám-lý để coi má»i việc. Äất Hà -tiên thì đặt là Trấn, có quan đô đốc cai-trị.
Tóm lại mà xét, há» Nguyá»…n là m chúa miá»n nam, nhÆ°ng trÆ°á»›c thì vẫn giữ chức vua Lê phong cho, mãi đến đầu thế-ká»· thứ XVIII năm nhâm-ngá» (1702) Nguyá»…n phúc Chu má»›i sai ngÆ°á»i sang cống vua nhà Thanh để xin phong là m vua, nhÆ°ng Thanh-triá»u nói rằng nÆ°á»›c Nam còn có há» Lê không phong được cho há» Nguyá»…n. Việc ấy lại im Ä‘i. Nguyá»…n-phúc Chu bèn xÆ°ng là quốc-chúa và đúc cái ấn Äại-Việt-Quốc Nguyá»…n Chúa VÄ©nh Trấn Chi Bảo để là m cái Truyá»n-quốc-bảo, đến Ä‘á»i vua Thế-tổ má»›i thôi. Äến năm giáp-tà (1744) Nguyá»…n-phúc Khoát má»›i xÆ°ng vÆ°Æ¡ng-hiệu và đổi lại chế Ä‘á»™, định ra triá»u-nghi.
Bấy giỠđất phÃa nam tuy Ä‘á»™c-láºp, nhÆ°ng há» Nguyá»…n chỉ xÆ°ng chúa, chứ không xÆ°ng vua và vẫn không đặt quốc-hiệu. NhÆ°ng ngÆ°á»i ngoại-quốc thÆ°á»ng gá»i đất chúa Nguyá»…n là Quảng-nam quốc. Äấy là vì ở Quảng-nam có phố Há»™i-an (Faifo) là chá»— ngÆ°á»i Tà u và ngÆ°á»i các nÆ°á»›c ra và o buôn bán, cho nên má»›i lấy tên Quảng-nam mà gá»i.
Còn những công-việc há» Nguyá»…n là m ở phÃa nam quan-trá»ng cho nÆ°á»›c Nam ta hÆ¡n cả, là việc mở-mang bá»-cõi, khiến cho nÆ°á»›c lá»›n lên, ngÆ°á»i nhiá»u ra, và nhất là chiêu-má»™ những ngÆ°á»i nghèo-khổ trong nÆ°á»›c Ä‘Æ°a Ä‘i khai-hóa những đất phì-nhiêu bá» hoang, là m thà nh ra Nam-Việt bây giá» phồn-phú hÆ¡n cả má»i nÆ¡i, ấy là cái công há» Nguyá»…n vá»›i nÆ°á»›c Nam tháºt là to lắm váºy.
|
10-09-2008, 03:38 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIV-ChÆ°Æ¡ng 7
NgÆ°á»i Âu-châu sang nÆ°á»›c Nam
I. Sá»° ÄI TÃŒM ÄẤT
1. NgÆ°á»i Âu-châu sang Ã-đông
2. NgÆ°á»i Âu-châu sang đất Việt-nam
II. Sá»° ÄI TRUYỀN GIÃO
1. Äạo Thiên-chúa
2. Äạo Thiên-chúa sang nÆ°á»›c Việt-nam
Nguyên ngÆ°á»i Âu-la-ba Ä‘i du-lịch thiên-hạ là vì có hai cá»›: má»™t là đi ìm đất để buôn-bán, hai là để truyá»n-bá tông-giáo Thiên-chúa ở các nÆ°á»›c.
1. Sự đi tìm đất.
NgÆ°á»i Âu-châu sang à đông - Từ Ä‘á»i La- mã, đã có sách chép ngÆ°á»i Âu-châu sang đến nÆ°á»›c Tà u, nhÆ°ng không rõ cách giao-thiệp ra là m sao; đến tháºp-tam thế-ká»· má»›i có ông Marco Polo, ngÆ°á»i nÆ°á»›c I-ta-li sang ở triá»u nhà Nguyên vá» Ä‘á»i vua Thế-tổ Tất Liệt hằng 17 năm, rồi sau Ä‘i qua Ấn-Ä‘á»™-dÆ°Æ¡ng vá» nÆ°á»›c, là m ra quyển sách: "Thế-giá»›i kỳ-quan" (Les merveilles du monde), kể những chuyện ông ấy đã biết.
Vá» sau và o tháºp-ngÅ© thế-ká»·, ông Kha Luân Bố (Christophe Colomb) dùng địa-bà n chỉ nam (boussole) định Ä‘i qua Äại-tây dÆ°Æ¡ng sang Ấn Ä‘á»™, rồi tìm thấy châu A-mỹ-lị-gia (Amérique); đến năm 1479, ngÆ°á»i Bồ Ä‘Ã o-nha (Portugal) tên là Vasco de Gama Ä‘i vòng qua Hảo-vá»ng-giác (Cap de Bonne Espérance) sang Ấn-Ä‘á»™-dÆ°Æ¡ng và o đất Ấn Ä‘á»™. Năm 1521 lại có ngÆ°á»i Bồ Ä‘Ã o-nha tên là Magellan Ä‘i qua Ấn Ä‘á»™ dÆ°Æ¡ng sang Thái-bình-dÆ°Æ¡ng và o đất Phi-luáºt-tân (Philippines).
Từ đó vá» sau ngÆ°á»i Bồ Ä‘Ã o-nha (Portugal) má»›i sang Tây-ban-nha (Espagne) và ngÆ°á»i Hòa-lan (Hollande) má»›i sang à đông lấy đất thuá»™c địa và mở cá»a hà ng buôn-bán nhÆ° sau nà y:
Năm quÃ-hợi (1563) vá» Ä‘á»i Gia-tÄ©nh nhà Minh, ngÆ°á»i Bồ-Ä‘Ã o-nha đến ở đất Ão-môn (Macao) nÆ°á»›c Tà u.
Năm máºu-thìn (1568) ngÆ°á»i Tây-ban-nha sang lấy đất Phi-luáºt-tân là m thuá»™c địa.
Năm bÃnh-thân (1596) ngÆ°á»i Hòa-lan sang lấy đất Trà -và (Java) là m thuá»™c địa. Vá» sau dần dần ngÆ°á»i Bồ-Ä‘Ã o-nha, ngÆ°á»i Pháp-lan-tây (France) và ngÆ°á»i Anh-cát-lợi (Angleterre) đến ở đất Ấn Ä‘á»™.
NgÆ°á»i Âu-châu sang đất Việt-nam. NgÆ°á»i Âu-châu sang buôn-bán ở nÆ°á»›c ta, thì có ngÆ°á»i Bồ-Ä‘Ã o-nha đến ở xứ Nam trÆ°á»›c hết cả, mở cá»a hà ng ở phố Há»™i-an (tức là Faifo) thuá»™c đất Quảng-nam. Ở đấy lại có ngÆ°á»i Tà u, ngÆ°á»i Nháºt-bản và ngÆ°á»i Hòa-lan đến buôn-bán nhiá»u lắm. Sách của ông Maybon và Russier có chép rằng năm giáp dần (1614) Ä‘á»i chúa Sãi đã có ngÆ°á»i Bồ-Ä‘Ã o-nha tên là Jean de la Croix đến láºp lò đúc súng ở đất Thuáºn- hóa, mà bây giỠở Huế ngÆ°á»i ta còn gá»i chá»— ấy là PhÆ°á»ng đúc.
Ở ngoà i Bắc thì trÆ°á»›c đã có tà u của ngÆ°á»i Bồ-Ä‘Ã o-nha ra và o buôn-bán, nhÆ°ng mãi đến năm Ä‘inh-sá»u (1637) Ä‘á»i vua Thần-tông nhà Lê, Thanh đô- vÆ°Æ¡ng Trịnh Tráng má»›i cho ngÆ°á»i Hòa-lan đến mở cá»a hà ng ở Phố-Hiến (gần chá»— tỉnh-lỵ HÆ°ng-yên bấy giá»). Vá» sau ở đấy có ngÆ°á»i Nháºt-bản, ngÆ°á»i Tà u, ngÆ°á»i Tiêm-la đến buôn-bán kể có 2.000 nóc nhà , là m thà nh ra chá»— vui-vẻ lắm, cho nên tục-ngữ bấy giá» có câu rằng:
" Thứ nhất Kinh-kỳ, thứ nhì Phố-hiến "
Lúc bấy giá» ngÆ°á»i Bồ-Ä‘Ã o-nha sang buôn-bán ở trong Nam nhiá»u hÆ¡n, mà ở ngoà i Bắc thì có ngÆ°á»i Hòa-lan nhiá»u hÆ¡n, nhÆ°ng thủa ấy ngÆ°á»i hai nÆ°á»›c ấy hay tranh-cạnh vá»›i nhau, bởi thế chúa Trịnh và chúa Nguyá»…n Ä‘á»u có ý muốn nhân cá»› ấy mà nhá» há» giúp mình. Song vì lợi buôn-bán cho nên há» không chịu ra mặt giúp hẳn, thà nh ra lâu ngà y các chúa cÅ©ng chán và lại lôi-thôi vá» việc tông-giáo, cho nên đến năm canh-thìn (1700) Ä‘á»i vua Lê Hi-tông, ngÆ°á»i Hòa-lan thôi không và o buôn-bán ở ngoà i Bắc nữa.
Äá»i bấy giá» ngÆ°á»i Anh-cát-lợi và ngÆ°á»i Pháp-lan-tây cÅ©ng và o buôn- bán ở nÆ°á»›c ta. Năm nhâm-tà (1672) Ä‘á»i vua Lê Hi-tông, ngÆ°á»i Anh-cát-lợi Ä‘em chiếc tà u Zant và o xin mở cá»a hà ng buôn-bán, chúa Trịnh cho xuống ở Phố-hiến, nhÆ°ng vì sau sá»± buôn-bán không được thịnh-lợi, ngÆ°á»i Anh-cát-lợi chỉ ở đến năm Ä‘inh-sá»u (1697) rồi thôi.
Còn ngÆ°á»i Pháp-lan-tây thì từ năm canh-thân (1680) đã có tà u và o xin mở cá»a hà ng ở Phố-hiến; đến năm nhâm-tuất (1682) lại có chiếc tà u Saint Joseph ở Tiêm-la sang Ä‘em phẩm-váºt dâng chúa Trịnh.
Ở trong Nam thì năm bÃnh-dần (1686) có ngÆ°á»i Pháp tên là Verret được phép mở cá»a hà ng ở cù-lao Côn-lôn. Äến năm ká»·-tị (1749) lại có má»™t ngÆ°á»i Pháp tên là Poivre Ä‘i chiếc tà u Machault và o cá»a Há»™i-an, xin và o yết- kiến chúa Nguyá»…n và dâng tá» quốc-thÆ° cùng phẩm-váºt để tá» tình giao hiếu của hai nÆ°á»›c. Chúa Nguyá»…n cÅ©ng đáp thÆ° lại, thuáºn cho ngÆ°á»i Pháp và o thông-thÆ°Æ¡ng. NhÆ°ng chẳng được bao lâu thì công-ty của Pháp ở Ấn Ä‘á»™ bãi Ä‘i, cho nên sá»± thông thÆ°Æ¡ng vá»›i ngÆ°á»i Pháp cÅ©ng bãi.
2.
Sá»± Ä‘i truyá»n giáo.
Äạo Thiên-chúa. Nguyên khi xÆ°a toà n xứ Âu-la-ba không có nhất định má»™t tông-giáo nà o cả. Má»—i dân-tá»™c thá» má»™t vị thần riêng của mình. ThÆ°á»ng hay lấy cái lá»±c hoạt Ä‘á»™ng của tạo-hóa mà tưởng-tượng ra các vị thần, rồi là m Ä‘á»n, là m Ä‘Ã i, để thá» cúng. NhÆ° dân- tá»™c Hi-lạp (Grec) và dân-tá»™c La-mã (Romain) thá» thần Giu-bi-te (Jupiter), thần A-bô-lông (Apollon) và các vị thần khác váºy. Duy có dân-tá»™c Do-thái (Juifs) ở đất Tiểu Ã-tế-á, nay là đất Palestine đã được Ä‘á»™c-láºp, chỉ thá» má»™t vị thần gá»i là Jéhovah sinh-hóa vạn váºt và ngÆ°á»i; cho nên ngÆ°á»i chỉ phải thá» má»™t vị thần ấy mà thôi. Äến Ä‘á»i dân La-mã đã kiêm-tÃnh được cả đất Tiểu Ã-tế-á, đất bắc A-phi-lị-gia và đất tây-nam Âu-la-ba, dân Do-thái cÅ©ng thuá»™c vá» La-mã, mà đạo Do-thái bấy giá» cÅ©ng đã suy lắm rồi. Lúc ấy đức Gia-tô ra Ä‘á»i, nhân đạo Do-thái mà láºp ra đạo má»›i 113
dạy ngÆ°á»i lấy sá»± yêu-mến và tôn-kÃnh Thiên-chúa là m gốc, lấy bụng từ-bi nhân thứ, coi ngÆ°á»i nhÆ° anh em ruá»™t thịt là m cốt. Từ đó vá» sau các môn đồ Ä‘em đạo ấy Ä‘i truyá»n-bá các nÆ¡i. Ông Saint Pierre thì sang láºp giáo Ä‘Æ°á»ng ở tại Kinh-thà nh La-mã, ông Saint Paul thì Ä‘i truyá»n đạo ở khắp trong nÆ°á»›c.
Lúc đầu đạo Thiên-chúa bị nhiá»u phen vua La-mã nghiêm-cấm, dùng cá»±c hình mà giết hại các giáo-sÄ© và những ngÆ°á»i theo đạo má»›i, nhÆ°ng dẫu nguy-nan thế nà o mặc lòng, các môn đồ cứ má»™t niá»m Ä‘i truyá»n đạo khắp bốn phÆ°Æ¡ng. Mãi đến đầu đệ-tứ thế-ká»· (313) vua La-mã là Constantin má»›i cho giảng đạo Thiên-chúa ở má»i nÆ¡i trong nÆ°á»›c. Từ bấy giá» trở Ä‘i đạo Thiên-chúa ở má»i nÆ¡i trong nÆ°á»›c. Từ bấy giá» trở Ä‘i đạo Thiên-chúa má»™t ngà y má»™t thịnh, láºp Giáo-hoà ng để thống-nhất việc giáo, đặt Giám-mục để coi việc giáo ở các nÆ¡i, lại sai giáo-sÄ© Ä‘i truyá»n đạo khắp trong thiên-hạ: há»… ở đâu có ngÆ°á»i là có giáo-sÄ© đến dạy đạo. Bởi váºy cho nên chẳng bao lâu mà toà n Âu Ä‘á»u theo đạo Thiên-chúa cả.
113
Äạo của ông Gia Tô láºp ra cho nên ta thÆ°á»ng gá»i là đạo Gia Tô, lại vì đạo ấy chỉ thá» Thiên Chúa mà thôi, cho nên lại gá»i là đạo Thiên Chúa. Có phái gá»i là CÆ¡ đốc bởi chữ Christ là báºc cứu thế.
Bên à đông ta thì từ Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng (618-907) sá» chép có Cảnh- giáo 114
tức là má»™t phái Gia-tô-giáo đã sang Tà u, nhÆ°ng vì bấy giỠđạo Pháºt Ä‘ang thịnh, cho nên đạo Cảnh-giáo mất dần Ä‘i. Mãi đến Ä‘á»i nhà Nguyên, nhà Minh má»›i tháºt có giáo-sÄ© sang giảng đạo Gia-tô ở nÆ°á»›c Tà u.
Äạo Thiên-chúa sang nÆ°á»›c Nam. Ở nÆ°á»›c Nam ta từ khi đã có ngÆ°á»i Âu-la-ba sang buôn bán, thì tất là có giáo-sÄ© sang dạy đạo. Cứ theo sách Khâm định Việt-sá», thì từ năm Nguyên-hòa nguyên-niên Ä‘á»i vua Trang-tông nhà Lê (1533) có ngÆ°á»i Tây tên là I-nê-khu Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể và o giảng đạo Thiên-chúa ở là ng Ninh-cÆ°á»ng, là ng Quần-anh, thuá»™c huyện Nam-chân (tức là Nam-trá»±c) và ở là ng Trà -lÅ©, thuá»™c huyện Giao-thủy.
Sách Nam-sá» của TrÆ°Æ¡ng vÄ©nh Ký chép rằng năm bÃnh-thân (1596) Ä‘á»i ông Nguyá»…n Hoà ng có ngÆ°á»i giáo-sÄ© Tây-ban-nha tên là Diego Adverte và o giảng đạo ở trong Nam trÆ°á»›c hết cả. NhÆ°ng lúc bấy giá» lại có mấy chiếc tà u Tây-ban-nha cùng đến, chúa Nguyá»…n sợ có ý quấy-nhiá»…u gì chăng, bèn Ä‘uổi Ä‘i.
Äến năm ất-mão (1615) Ä‘á»i chúa Sãi, giáo-sÄ© là P. Busomi lại đến giảng đạo, rồi đến năm giáp-tà (1624) có giáo-sÄ© tên là Jean Rhodes, ngÆ°á»i Pháp-lan-tây, đến giảng đạo ở Phú-xuân và láºp ra các giáo Ä‘Æ°á»ng. Năm bÃnh-dần (1626) Ä‘á»i vua Lê Thần-tông, giáo-sÄ© là Baldinoti và o giảng đạo ở ngoà i Bắc, bị chúa Trịnh không cho, phải bá» Ä‘i. Äược Ãt lâu ông Jean Rhodes ở trong Nam ra Bắc và o yết-kiến chúa Trịnh và đem dâng các đồng- hồ quả lắc, chúa Trịnh cho ông Jean Rhodes được giảng đạo tại Kinh đô.
Từ đó vá» sau các giáo-sÄ© cứ dần dần và o nÆ°á»›c dạy đạo, mà ngÆ°á»i mình cà ng ngà y cà ng theo đạo cÅ©ng nhiá»u. NhÆ°ng vì nÆ°á»›c ta tá»± xÆ°a đến nay vẫn theo Nho-giáo, lấy sá»± thá»-cúng ông cha là m trá»ng, lấy sá»± tế-tá»± thần-thánh là m phải, mà lệ nÆ°á»›c thì lấy sá»± cúng-tế là m má»™t việc rất quan- trá»ng. Äá»™t nhiên thấy nhiá»u ngÆ°á»i mình theo đạo Thiên-chúa, bá» cả các thói cÅ©, chỉ chuyên vá» má»™t mặt theo đạo má»›i, bởi váºy cho nên trong Nam ngoà i Bắc, vua chúa Ä‘á»u cho đạo ấy là má»™t tả đạo, là m hủy-hoại cả cái phong-hóa của nÆ°á»›c nhà xÆ°a nay, bèn xuống chỉ cấm không cho ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c theo đạo má»›i nữa, và đặt ra phép nghiêm để bắt tá»™i những kẻ không tuân theo chỉ ** ấy.
Cứ theo trong sá» thì năm tân-vị (1631) ở trong Nam, chúa Thượng là Nguyá»…n-phúc Lan cấm không cho ngÆ°á»i Tây và o giảng đạo ở trong nÆ°á»›c.
114
Cảnh giáo là má»™t phái đạo Gia Tô của ngÆ°á»i chủ giáo tên là Nestorius láºp ra từ đệ ngÅ© thế ká»· ở Äông La Mã, rồi truyá»n sang nÆ°á»›c Ba TÆ° (Perse) và nÆ°á»›c Tà u.
Năm quÃ-mão (1663) ở ngoà i Bắc, chúa Trịnh là Trịnh Tạc bắt Ä‘uổi các giáo-sÄ© và cấm không cho ngÆ°á»i mình theo đạo Gia-tô.
Năm giáp-thìn (1644) chúa Hiá»n ở miá»n Nam bắt giết những ngÆ°á»i Ä‘i giảng đạo ở Äà -nẵng.
Năm bÃnh-tà (1696) Ä‘á»i vua Lê Hi-tông, Trịnh Căn bắt đốt phá hết cả những sách đạo và nhà đạo ở các nÆ¡i và đuổi những ngÆ°á»i giảng đạo ra ngoà i nÆ°á»›c.
Năm nhâm-thìn (1712) Ä‘á»i vua Lê Dụ-tông, Trịnh CÆ°Æ¡ng bắt những ngÆ°á»i theo đạo Gia-tô phải cạo trán và khắc và o mặt bốn chữ "há»c Hoa-lan đạo" 115 .
Năm giáp-tuất (1754) Ä‘á»i Cảnh-hÆ°ng, Trịnh Doanh lại nghiêm-cấm má»™t cách rất ngặt, không cho ngÆ°á»i ta Ä‘i theo đạo, và lại giết cả các đạo- trưởng và đạo đồ.
Từ đó vá» sau việc cấm đạo má»™t ngà y má»™t nghiêm, mà ngÆ°á»i Ä‘i giảng đạo cÅ©ng không lấy luáºt nÆ°á»›c là m sợ, cứ cố sức dụ cho được nhiá»u ngÆ°á»i theo đạo. Rồi dần dần ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c phân ra bên lÆ°Æ¡ng bên giáo, ghen-ghét nhau hÆ¡n ngÆ°á»i cừu địch. Vua quan thì thấy dùng phép thÆ°á»ng không cấm được, má»›i dùng đến cá»±c hình để mà trừng-trị, giết hại bao nhiêu ngÆ°á»i vô tá»™i.
Tóm lại mà xét, thì giả sá» ngÆ°á»i ngoại quốc và o nÆ°á»›c ta mà chỉ có việc buôn bán mà thôi, thì chắc rằng nÆ°á»›c ta xÆ°a nay vốn là má»™t nÆ°á»›c văn hiến, vua quan ta cÅ©ng không có lẽ gì mà ngăn-cấm; nhÆ°ng bởi vì khi đã quan-hệ đến việc sùng-tÃn, thì dù hay dở thế nà o mặc lòng, ngÆ°á»i ta ai cÅ©ng cho sá»± sùng-tÃn của mình là phải hÆ¡n, thà nh ra không ai khoan dung cho ai, rồi cứ phải dùng thế-lá»±c để mà đè-nén nhau. CÅ©ng vì thế cho nên vá» sau nÆ°á»›c ta không chịu suy-xét lẽ phải-trái cho kỹ-cà ng, là m lắm sá»± tà n-ác để đến ná»—i mất cả sá»± hòa-hiếu vá»›i các nÆ°á»›c ở Tây dÆ°Æ¡ng và gây nên cái mối biến-loạn cho nÆ°á»›c nhà váºy.
115
Hoa Lan tức là Hòa Lan (Hollande). NgÆ°á»i Hòa Lan sang buôn bán ở ngoà i Bắc trÆ°á»›c hết cả cho nên má»›i gá»i là đạo Hòa Lan. Vả lúc bấy giá» ngÆ°á»i Việt Nam ta không phân biệt được những nÆ°á»›c nà o, há»… thấy ngÆ°á»i Tây thì thÆ°á»ng cứ gá»i là Hòa Lan
|
10-09-2008, 03:38 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIV-ChÆ°Æ¡ng 8
Váºn Trung Suy của Chúa Nguyá»…n
1. TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan chuyên quyá»n
2. Tây Sơn dấy binh
3. Quân hỠTrịnh và o lấy Phú Xuân
4. Chúa Nguyá»…n và o Gia Äịnh
5. Nguyễn Vương khởi binh đánh Tây Sơn
6. Nguyễn Vương định cầu viện nước Pháp Lan Tây
7. Nguyễn Huệ phá quân Tiêm La
1. TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan chuyên quyá»n.
Từ ông Nguyá»…n Hoà ng trở Ä‘i, há» Nguyá»…n là m chúa trong Nam: phÃa bắc chống nhau vá»›i há» Trịnh, phÃa nam đánh lấy đất Chiêm thà nh và đất Chân Lạp, truyá»n đến Ä‘á»i VÅ© VÆ°Æ¡ng là Nguyá»…n Phúc Khoát má»›i xÆ°ng vÆ°Æ¡ng hiệu. VÅ© VÆ°Æ¡ng định triá»u nghi, láºp cung Ä‘iện ở đất Phú Xuân, và phong cho ngÆ°á»i con thứ 9 là Nguyá»…n Phúc Hiệu là m thế tá».
Năm ất dáºu (1765) VÅ© VÆ°Æ¡ng mất. Bấy giá» thế tỠđã mất rồi, con thế tá» là Nguyá»…n Phúc DÆ°Æ¡ng hãy còn nhá», mà ngÆ°á»i con trưởng của VÅ© VÆ°Æ¡ng cÅ©ng mất rồi. Tá» di chiếu để lại định láºp ngÆ°á»i con thứ hai lên nối nghiệp chúa 116 . NhÆ°ng khi ấy ngÆ°á»i quyá»n thần là TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan, ý muốn chuyên quyá»n là m báºy, bèn đổi tá» di chiếu Ä‘i mà láºp ngÆ°á»i con thứ 16 của VÅ© VÆ°Æ¡ng, má»›i có 12 tuổi, lên là m chúa, gá»i là Äịnh VÆ°Æ¡ng.
TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan là ngÆ°á»i tham lam, là m nhiá»u Ä‘iá»u tà n ác, trong nÆ°á»›c ai ai cÅ©ng oán giáºn, bởi thế cho nên, ở phÃa nam thì có Tây SÆ¡n dấy binh đánh phá tại đất Qui NhÆ¡n; ở mặt bắc thì có quân há» Trịnh và o lấy đất Phú Xuân, là m cho cÆ¡ nghiệp há» Nguyá»…n xiêu đổ váºy.
116
Tức là hoà ng khảo vua Thế Tổ, sau truy tôn là HÆ°ng Tổ Hiếu Khang Hoà ng Äế. 2. Tây SÆ¡n Dấy Binh.
Lúc bấy giỠở huyện Phù Ly (nay đổi là Phù Cát) đất Quy NhÆ¡n, có ngÆ°á»i tên là Nguyá»…n Nhạc khởi binh phản đối vá»›i chúa Nguyá»…n.
Nguyên ông tổ bốn Ä‘á»i của Nguyá»…n Nhạc là há» Hồ cùng má»™t tổ vá»›i Hồ Quý Ly ngà y trÆ°á»›c, ngÆ°á»i ở huyện HÆ°ng Nguyên, đất Nghệ An, gặp lúc chúa Trịnh, chúa Nguyá»…n đánh nhau, bị bắt Ä‘em và o ở ấp Tây SÆ¡n 117
thuá»™c đất Quy NhÆ¡n. Äến Ä‘á»i ông thân sinh là Hồ Phi Phúc dá»i nhà sang ở ấp Kiên Thà nh, nay là là ng Phú Lạc, huyện Tuy Viá»…n, sinh được 3 ngÆ°á»i con: trưởng là Nhạc, thứ là Lữ, thứ ba là Huệ.
Anh em ông Nhạc muốn khởi loạn, mới lấy hỠmẹ là Nguyễn để khởi sự cho dễ thu phục nhân tâm, vì rằng đất trong Nam vẫn là đất của chúa Nguyễn.
Nguyá»…n Nhạc trÆ°á»›c là m biện lại ở Vân Äồn, cho nên sau ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng gá»i là biện Nhạc. NhÆ°ng vì tÃnh hay đánh bạc, tiêu mất cả tiá»n thuế, sợ phải tá»™i, bá» Ä‘i và o rừng là m giặc. Äến năm tân mão (1771) má»›i láºp đồn trại ở đất Tây SÆ¡n, chiêu nạp quân sÄ©, ngÆ°á»i theo vá» cà ng ngà y cà ng đông. ThÆ°á»ng hay lấy của nhà già u cho nhà nghèo, cho nên những kẻ nghèo khổ theo phục rất nhiá»u.
Thế Nguyá»…n Nhạc má»—i ngà y má»™t mạnh, quân nhà chúa đánh không được. Vả lại Nhạc là má»™t ngÆ°á»i có can đảm và lắm cÆ¡ trÃ; má»™t hôm định và o lấy thà nh Qui NhÆ¡n, bèn láºp mÆ°u, ngồi và o trong cái cÅ©i, cho ngÆ°á»i khiêng và o ná»™p quan Tuần Phủ ở đấy là Nguyá»…n Khắc Tuyên. Nguyá»…n Khắc Tuyên tưởng là tháºt, cho Ä‘Æ°a và o trong thà nh. Äến ná»a đêm, Nhạc phá cÅ© ra, mở cá»a thà nh cho quân mình và o đánh Ä‘uổi quan quân Ä‘i, giữ lấy thà nh Qui NhÆ¡n là m chá»— căn bản. Bấy giá» lại có mấy ngÆ°á»i khách buôn tên là Táºp Äình và Lý Tà i cÅ©ng má»™ quân nổi lên theo giúp Tây SÆ¡n. Nguyá»…n Nhạc chia quân ra là m 5 đồn là : trung, tiá»n, háºu, tả, hữu, rồi tiến lên đánh lấy đất Quảng Nam. Chẳng bao lâu từ đất Quảng NghÄ©a bây giá» vao cho đến Bình Thuáºn Ä‘á»u thuá»™c vá» Tây SÆ¡n cả.
3. Quân HỠTrịnh và o lấy Phú Xuân.
Äang khi trong Nam có quyá»n thần chuyên chÃnh ở trong, Tây SÆ¡n đánh phá ở ngoà i, ở ngoà i Bắc chúa Trịnh là Trịnh Sâm biết tình trạng nhÆ° váºy, bèn sai đại tÆ°á»›ng là Hoà ng NgÅ© Phúc Ä‘em thủy bá»™ hÆ¡n 3 vạn quân cùng vá»›i Hoà ng Phùng CÆ¡, Hoà ng
117
Ấp Tây SÆ¡n nay là đất thôn An Khà và thôn Cá»u An thuá»™c phủ Hoà i Nhân. Vì anh em Nguyá»…n Nhạc khởi nghiệp ở chá»— ấy, nên má»›i gá»i là Tây SÆ¡n. Äình Thể, Hoà ng Äình Bảo và o đất Bố ChÃnh để đánh há» Nguyá»…n, giả nói là và o đánh TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan.
Äến tháng 10 năm giáp ngá» (1774) quân Hoà ng NgÅ© Phúc sang sông Linh Giang, sai Hoà ng Äình Thể Ä‘em binh đến đánh lấy lÅ©y Trấn Ninh, nhá» có ná»™i ứng, cho nên không đánh mà lấy được lÅ©y. Trịnh Sâm được tin Hoà ng NgÅ© Phúc đã phá được thà nh Trấn Ninh rồi, bèn quyết kế Ä‘em đại binh Ä‘i và o tiếp ứng. Äến tháng chạp thì quân của NgÅ© Phúc tiến lên đóng ở là ng Hồ Xá (thuá»™c huyện Minh Linh, Quảng Trị) rồi truyá»n hịch Ä‘i nói rằng quân Bắc chỉ và o đánh TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan mà thôi, chứ không có ý gì khác cả. Các quan ở Phú Xuân bèn mÆ°u bắt Phúc Loan Ä‘em ná»™p.
Hoà ng NgÅ© Phúc bắt được TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan rồi, lại tiến binh đến huyện Äăng XÆ°Æ¡ng, sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° đến Phú Xuân nói rằng Phúc Loan tuy đã trừ, nhÆ°ng mà Tây SÆ¡n hãy còn, váºy xin Ä‘em binh đến há»™i tại Phú Xuân để cùng Ä‘i đánh giặc.
Chúa Nguyá»…n biết mÆ°u Hoà ng NgÅ© Phúc chá»±c đánh lừa để lấy kinh thà nh, bèn sai Tôn Thất Tiệp cùng vá»›i quan Chưởng cÆ¡ là Nguyá»…n Văn Chinh Ä‘em thủy bá»™ quân ra án ngữ ở sông Bái Äáp Giang (nay gá»i là Phu lệ ở huyện Quảng Äiá»n). Hoà ng NgÅ© Phúc sai Hoà ng Äình Thể Ä‘em binh Ä‘i lên Ä‘Æ°á»ng núi rồi tiến binh hai mặt đánh áºp lại, quân há» Nguyá»…n vỡ tan bá» chạy cả, quân Bắc tiến lên lấy thà nh Phú Xuân, chúa Nguyá»…n và các quan chạy và o Quảng Nam.
Bấy giá» Trịnh Sâm đóng ở Hà Trung, được tin Hoà ng NgÅ© Phúc đã lấy được Phú Xuân rồi, mừng lắm, sai quan Ä‘Æ°a cho NgÅ© Phúc 100 lạng và ng, và cho các tÆ°á»›ng sÄ© 5000 lạng bạc, lại phong cho NgÅ© Phúc là m Äại Trấn Phủ, đất Thuáºn Hóa để lo việc lấy đất Quảng Nam. Äoạn rồi Trịnh Sâm rút quân vá» Bắc.
4. Chúa Nguyá»…n và o Gia Äịnh.
Chúa Nguyá»…n và o đến Quảng Nam đóng ở Bến Vân, láºp cháu là Nguyá»…n Phúc DÆ°Æ¡ng lên là m đông cung, để lo việc đánh giặc. Äược mấy tháng quân Tây SÆ¡n ở Quy NhÆ¡n kéo ra đánh lấy Quảng Nam, quân Chúa Nguyá»…n đánh không nổi, thua chạy vỠđóng ở Trà SÆ¡n.
Chúa Nguyá»…n liệu chừng không chống giữ được, bèn cùng ngÆ°á»i cháu là ông Nguyá»…n Phúc Ãnh xuống thuyá»n chạy và o Gia Äịnh, để Äông Cung ở lại Quảng Nam chống giữ vá»›i giặc. Äông cung đóng đồn ở là ng Câu Äể (thuá»™c huyện Hòa Vinh).
Nguyá»…n Nhạc biết Äông cung yếu thế, và lại muốn lấy tiếng để mà sai chúng, bèn sai ngÆ°á»i Ä‘i rÆ°á»›c Äông cung vỠđóng ở phố Há»™i An (Faifo, thuá»™c Quảng Nam).
Ngay lúc ấy quân của Hoà ng NgÅ© Phúc đã qua Hải Vân SÆ¡n và o lấy đồn Trung SÆ¡n và đồn Câu Äể ở huyện Hòa Vinh, Nguyá»…n Nhạc sai ngÆ°á»i khác là Táºp Äình là m tiên phong, Lý Tà i là m trung quân, tá»± mình là m háºu táºp ra đánh nhau vá»›i quân há» Trịnh ở là ng Cẩm Sa (thuá»™c Hòa Vinh). Quân của Táºp Äình Ä‘á»u là ngÆ°á»i khách Quảng Äông và những ngÆ°á»i má»i to lá»›n, ai nấy cởi trần ra Ä‘á»™i khăn Ä‘á» cầm phang, Ä‘eo khiên, đánh tháºt là hung mạnh. Quân tiá»n Ä‘á»™i của NgÅ© Phúc Ä‘Æ°Æ¡ng không ná»™i, NgÅ© Phúc má»›i sai Hoà ng Äình Thể và Hoà ng Phùng CÆ¡ Ä‘em kỵ binh và o xông tráºn, rồi bá»™ binh đánh trà n và o. Táºp Äình thua chạy. Nguyá»…n Nhạc và Lý Tà i phải lùi vá» giữ bến Bản rồi Ä‘Æ°a Äông Cung vá» Quy NhÆ¡n. Táºp Äình vốn là ngÆ°á»i bạo ngược, Nguyá»…n Nhạc muốn nhân dịp thua tráºn bắt giết Ä‘i. Táºp Äình biết ý bá» chạy vá» Quảng Äông bị quan nhà Thanh bắt được Ä‘em chém.
Lúc bấy giỠở phÃa nam có quan LÆ°u thủ đất Long Hồ là Tống Phúc Hợp Ä‘em quân đánh lấy lại được ba phủ là Bình Thuáºn, Diên Khánh và Bình Khánh, rồi lại tiến binh ra đánh đất Phú Yên; ở phÃa bắc thì có quân há» Trịnh đóng ở Quảng Nam, Nguyá»…n Nhạc liệu thế chống không nổi, bèn sai Phan Văn Tuế Ä‘em thÆ° và và ng lụa ra nói vá»›i Hoà ng NgÅ© Phúc xin ná»™p đất Quảng NghÄ©a, Quy NhÆ¡n, Phú Yên và xin là m tiá»n khu Ä‘i đánh há» Nguyá»…n.
Hoà ng NgÅ© Phúc cÅ©ng muốn dùng Nguyá»…n Nhạc để đánh đất Gia Äịnh, bèn là m biểu xin chúa Trịnh cho Nguyá»…n Nhạc là m tiên phong tÆ°á»›ng quân, Tây SÆ¡n Hiệu trưởng, sai Nguyá»…n Hữu Chỉnh Ä‘em cá» và ấn kiếm và o cho Nguyá»…n Nhạc.
Nguyá»…n Nhạc không lo mặt bắc nữa, bèn láºp mÆ°u để đánh lấy đất Nam, Ä‘em con gái mình là Thá» HÆ°Æ¡ng dâng cho Äông Cung và khoảng đãi má»™t cách rất tôn kÃnh, rồi sai ngÆ°á»i giả đến nói vá»›i Tống Phúc Hợp xin vá» hà ng để lo sá»± khôi phục lại đất Phú Xuân. Tống Phúc Hợp cho sứ đến xem hÆ° thá»±c, Nguyá»…n Nhạc Ä‘Æ°a Äông Cung ra tiếp, rồi viết thÆ° cho sứ Ä‘Æ°a vá» nói lấy nghÄ©a phù láºp Äông Cung, Ä‘iện an xã tắc, Tống Phúc Hợp tin là thá»±c tình, không phòng bị gì nữa.
Nguyá»…n Nhạc biết rõ tình hình, sai em là Nguyá»…n Huệ Ä‘em quân đến đánh Tống Phúc Hợp. Quân há» Nguyá»…n thua to bá» chạy vá» giữ Vân Phong. Nguyá»…n Nhạc cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a tin thắng tráºn ra cho Hoà ng NgÅ© Phúc biết. NgÅ© Phúc xin chúa Trịnh phong cho Nguyá»…n Huệ là m Tây SÆ¡n Hiệu Tiên Phong TÆ°á»›ng Quân.
Quân Hoà ng NgÅ© Phúc đóng ở Châu á»”, giáp đất Quảng NghÄ©a, đến tháng chạp năm ấy là năm ất tị (1775) bị dịch chết mất nhiá»u. NgÅ© Phúc viết thÆ° ra xin chúa Trịnh cho rút vá» giữ Thuáºn Hóa. Trịnh Sâm thuáºn cho. Hoà ng NgÅ© Phúc vỠđến Phú Xuân thì mất, chúa Trịnh sai Bùi Thế Äạt và o thay, và sai Lê Quý Äôn và o là m Tham Thị cùng giữ đất Thuáºn Hóa.
Äất Thuáºn Hóa bấy giá» kể từ đất Nam bố chÃnh trở và o là 2 phủ: Triệu Phong và Quảng Bình 118 , 2 huyện, 8 châu. Số nhân Ä‘inh được 126.857, số ruá»™ng đất rá»™ng được 265.508 mẫu, nhÆ°ng mà trừ đất rừng và các thứ Ä‘i, thì còn được 153.181 mẫu phải đóng thuế.
Từ khi quân há» Trịnh lui vá» Thuáºn Hóa rồi, đất Quảng Nam lại thuá»™c vá» Tây SÆ¡n. Năm bÃnh thân (1776) Nguyá»…n Nhạc sai em là Nguyá»…n Lữ Ä‘em thủy quân vượt bể và o đánh Gia Äịnh, lấy được thà nh Sà i Côn. Chúa Nguyá»…n phải chạy vá» Trấn Biên (tức là Biên Hòa).
Bấy giỠở Äông SÆ¡n có Äá»— Thà nh Nhân khởI binh chống vá»›i Tây SÆ¡n lấy lại thà nh Sà i Côn. Nguyá»…n Lữ lấy thóc gạo rồi rút quân vá» Quy NhÆ¡n.
Nguyá»…n Nhạc thấy thế mình má»™t ngà y má»™t mạnh, bèn sai sá»a lại thà nh Äồ Bà n (là kinh thà nh cÅ© của Chiêm Thà nh ngà y trÆ°á»›c) rồi đến tháng ba năm bÃnh thân (1776) tá»± xÆ°ng là m Tây SÆ¡n VÆ°Æ¡ng và phong chức tÆ°á»›c cho má»i ngÆ°á»i. Bấy giá» Tây SÆ¡n Ä‘em Äông Cung ra ở chùa Tháºp Tháp. Äông Cung bèn trốn xuống thuyá»n chạy vá» Gia Äịnh.
NgÆ°á»i khách Lý Tà i trÆ°á»›c đã bá» Nguyá»…n Nhạc theo giúp chúa Nguyá»…n, rồi sau lại phản lại, đánh chúa Nguyá»…n, nay nghe Äông cung trốn vá», lại Ä‘em binh rÆ°á»›c vá» Sà i Côn láºp lên là m Tân ChÃnh VÆ°Æ¡ng, tôn Äịnh VÆ°Æ¡ng là m Thái Thượng VÆ°Æ¡ng để cùng lo sá»± khôi phục.
Năm Ä‘inh dâu (1777) Nguyá»…n Nhạc sai ngÆ°á»i ra xin vá»›i chúa Trịnh cho trấn thủ đất Quảng Nam, Trịnh Sâm bấy giá» cÅ©ng chán sá»± dụng binh, bèn nhân dịp phong cho Nguyá»…n Nhạc là m Quảng Nam trấn thủ, Tuyên Úy đại sứ, Cung Quáºn Công.
Nguyá»…n Nhạc được phong rồi, không phải phòng giữa mặt bắc nữa, bèn sai Nguyá»…n Lữ và Nguyá»…n Huệ Ä‘em thủy bá»™ quân và o đánh Gia Äịnh. Lý Tà i chống khôngh nổi phải bá» chạy. Tân ChÃnh VÆ°Æ¡ng chạy vá» bến Trà (thuá»™c Äịnh TÆ°á»ng) rồi lại chạy vá» Ba vát (thuá»™c VÄ©nh Long), còn Thái
118
Triệu Phong phủ có 5 huyện; Quảng Bình phủ có 3 huyện 1 châu. Thượng VÆ°Æ¡ng thì chạy vá» Long Xuyên. NhÆ°ng chẳng bao láºu Nguyá»…n Huệ Ä‘em quân Ä‘uổi bắt được cả Thái Thượng VÆ°Æ¡ng và Tân ChÃnh VÆ°Æ¡ng, Ä‘em giết Ä‘i.
Nguyá»…n Lữ và Nguyá»…n Huệ lấy xong đất Gia Äịnh, để tổng đốc Chu ở lại trấn thủ, rồi Ä‘em quân vá» Quy NhÆ¡n. Qua năm sau là năm máºu tuất (1778) Nguyá»…n Nhạc tá»± xÆ°ng đế hiệu, đặt niên hiệu là Thái Äức, gá»i thà nh Äồ Bà n là Hoà ng Äế Thà nh, phong cho Nguyá»…n Lữ là m Tiết Chế, Nguyá»…n Huệ là m Long NhÆ°Æ¡ng TÆ°á»›ng Quân.
5. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng Khởi Binh Äánh Tây SÆ¡n.
Khi Thái Thượng VÆ°Æ¡ng và Tân ChÃnh VÆ°Æ¡ng bị bắt, thì ngÆ°á»i cháu Thái Thượng VÆ°Æ¡ng là Nguyá»…n Phúc Ãnh, chạy thoát được. Äến khi Nguyá»…n Lữ và Nguyá»…n Huệ vá» Quy NhÆ¡n rồi, Nguyá»…n Phúc Ãnh lại tụ táºp những tôi tá»› cÅ©, khởi binh từ đất Long Xuyên, tiến lên đến Sa đéc, và cùng vá»›i quan chưởng dinh là Äá»— Thanh Nhân, quan cai Ä‘á»™i Lê Văn Câu 119
và các tÆ°á»›ng là Nguyá»…n Văn Hoằng, Tống PhÆ°á»›c Khuông, Tống PhÆ°á»›c LÆ°Æ¡ng vỠđánh Ä‘uổi tổng đốc Chu, lấy lại thà nh Sà i Côn. Bấy giá» Nguyá»…n Phúc Ãnh má»›i có 17 tuổi, các tÆ°á»›ng Ä‘á»u tôn là m Äại Nguyên Súy, Nhiếp Quốc ChÃnh.
Äược Ãt lâu vua Tây SÆ¡n lại sai tổng đốc Chu, tÆ° khấu Uy, và quan há»™ giá Phạm Ngạn Ä‘em quân thủy và o đánh Trấn Biên và Phan trấn cùng các miá»n ở mặt bể. Äá»— Thanh Nhân Ä‘em quân Äông SÆ¡n đánh chém được tÆ° khấu Uy, Ä‘uổi được quân Tây SÆ¡n Ä‘i, ông Nguyá»…n Phúc Ãnh bèn sai Lê Văn Quân Ä‘em binh ra đánh lấy thà nh Bình Thuáºn và thà nh Diên Khánh.
Từ khi khôi phục được đất Gia Äịnh rồi, Nguyá»…n Phúc Ãnh sai sứ sang thông vá»›i nÆ°á»›c Tiêm La, và lại sai Äá»— Thanh Nhân, Hồ Văn Lân Ä‘em binh Ä‘i đánh Chân Lạp, láºp con Nặc Tôn là Nặc In lên là m vua để Hồ Văn Lân ở lại bảo há»™. Ở đất Gia Äịnh thì ngà i sá»a sang má»i việc: đặt quan cai trị các dinh, định lệ thu thuế để nuôi binh lÃnh, là m chiến thuyá»n, táºp binh mã để phòng bị việc chiến tranh.
Năm canh tà (1780) Nguyá»…n Phúc Ãnh xÆ°ng vÆ°Æ¡ng hiệu rồi phong cho Äá»— Thanh Nhân là m chức Ngoại Hữu, Phụ ChÃnh, Thượng TÆ°á»›ng Công, và thăng thưởng cho các tÆ°á»›ng sÄ©. NhÆ°ng sau vì Äá»— Thanh Nhân cáºy công lá»™ng quyá»n, cho nên Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng má»›i giết Ä‘i. CÅ©ng vì việc ấy cho nên Äông SÆ¡n trÆ°á»›c đã hết lòng giúp Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng, sau Ä‘á»u bá» cả, và lại phản lại, thà nh ra lôi thôI phải đánh dẹp mãi.
119
Lê Văn Câu là ngÆ°á»i ở VÄ©nh TÆ°á»ng đất Gia Äịnh, trÆ°á»›c theo Châu Văn Tiếp sau là m thuá»™c tÆ°á»›ng Äá»— Thanh Nhân.
Tháng 10 năm tân sá»u (1781) vua nÆ°á»›c Tiêm La là Trịnh Quốc Anh sai tÆ°á»›ng là Chất Tri (Chakkri) và Sô Si, hai anh em sang đánh Chân Lạp. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng sai quan Chưởng cÆ¡ là Nguyá»…n Hữu Thoại và Hồ Văn Lân Ä‘em 3000 quân sang cứu. Trong khi quân Nam và quân Tiêm La còn Ä‘ang chống giữ nhau ở Chân Lạp, thì ở Vá»ng Các vua nÆ°á»›c Tiêm La bắt giam cả vợ con của hai anh em Chất Tri, bởi váºy hai tÆ°á»›ng ấy má»›i giao kết vá»›i Nguyá»…n Hữu Thoại thá» phải cứu nhau trong lúc hoạn nạn. Äoạn rồi Chất Tri Ä‘em quân vá» Tiêm La. Ngay lúc ấy ở bên nÆ°á»›c Tiêm có giặc nổi lên, vua nÆ°á»›c ấy bị ngÆ°Æ¡i Phan Nha Văn Sản Ä‘uổi Ä‘i cÆ°á»›p mất ngôi. Chất Trà vỠđến Vá»ng Các, sai ngÆ°á»i Ä‘i tìm quốc vÆ°Æ¡ng là Trịnh Quốc Anh Ä‘em giết Ä‘i, và bắt giết cả Phan Nha Văn Sả, rồi tá»± láºp là m vua, xÆ°ng là Pháºt VÆ°Æ¡ng, phong cho em là Sô Si là m đệ nhị vÆ°Æ¡ng, cháu là Ma Lạc là m đệ tam vÆ°Æ¡ng. Há» Chakkri là m vua đến nay hãy còn, và các vua Ä‘á»u xÆ°ng là Rama.
Tháng ba năm nhâm dần (1782) vua Tây SÆ¡n là Nguyá»…n Nhạc và Nguyá»…n Huệ Ä‘em hÆ¡n 100 chiếc thuyá»n và o cá»a Cần Giá», đánh nhau vá»›i quân Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng ở Thất Kỳ Giang (tức Ngả Bảy). Tráºn ấy quân Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng thua to, có ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp tên là Mạn Hòe (Manuel) là m chủ má»™t chiếc tà u phải đốt tà u mà chết. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng phải bá» thà nh Sà i gòn chạy vỠđất Tam phụ (Ba giồng), rồi ra lánh ở đảo Phú Quốc.
Vua Tây SÆ¡n bình xong đất Gia Äịnh, rút quân vá» Quy NhÆ¡n, để hà ng tÆ°á»›ng là Äá»— Nhà n Tráºp ở lại giữ thà nh Sà i Côn (tức Sà i Gòn).
Khi quân Nguyá»…n Nhạc và Nguyá»…n Huệ vá» Quy NhÆ¡n rồi, các tÆ°á»›ng nhà Nguyá»…n lại nổi lên đánh quân Tây SÆ¡n. Bấy giá» có Châu Văn Tiếp là ngÆ°á»i ở Quy NhÆ¡n, nhân lúc loạn, tụ chúng giữ núi Trà Lang (thuá»™c Phú Yên). Äến khi chúa Nguyá»…n bá» Phú Xuân chạy và o Gia Äịnh, Châu Văn Tiếp Ä‘em binh ra giúp. Sau chẳng may chúa Nguyá»…n thất thế ngá»™ hại, Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng lên nối nghiệp. Văn Tiếp theo giúp, được phong là m chức chưởng cÆ¡, Ä‘em binh ra đánh Tây SÆ¡n, bị thua, phải bá» vá» giữ Trà Lang. Nay được tin Gia Äịnh lại thất thủ, Văn Tiếp bèn Ä‘em quân từ Phú Yên vá» hợp vá»›i quân các đạo, đánh Ä‘uổi quân Tây SÆ¡n Ä‘i, lấy lại được thà nh Sà i Côn rồi cho ngÆ°á»i ra Phú Quốc đón Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng vá».
Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng vá» sá»a sang má»i việc để chống giữ vá»›i Tây SÆ¡n, nhÆ°ng qua năm quý mão (1783) vua Tây SÆ¡n lại sai Nguyá»…n Lữ và Nguyá»…n Huệ Ä‘em binh và o đánh. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng lại phải rÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng mẫu và cung quyến ra Phú Quốc. Äến tháng 6 năm ấy, Nguyá»…n Huệ ra đánh Phú Quốc. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng chạy vá» Côn Nôn; quân Tây SÆ¡n lại Ä‘em thuyá»n đến vây Côn Nôn; nhÆ°ng may nhá» có cÆ¡n bão đánh đắm cả thuyá»n của Tây SÆ¡n, cho nên Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng má»›i ra khá»i trùng vi, chạy vỠđảo Cổ Cốt, rồi lại trở vá» Phú Quốc.
6. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng Äịnh Cầu Viện NÆ°á»›c Pháp Lan Tây.
Lúc bấy giá» lÆ°Æ¡ng thá»±c hết sạch, Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng cùng vá»›i những ngÆ°á»i Ä‘i theo phải hái rau và tìm củ chuối mà ăn, thế lá»±c cùng kiệt, tháºt là nguy nan quá. Nhân vì khi trÆ°á»›c Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng có quen má»™t ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp là m giám mục đạo Gia Tô, tên là Bá Äa Lá»™c (Pierre Pigneau de Béhaine, évêque d Adran) khi ấy Ä‘ang ở đất Chantaboun (thuá»™c nÆ°á»›c Tiêm La), ngà i bèn sai ngÆ°á»i đến bà n việc. Ông Bá Äa Lá»™c nói nên sang cầu cứu nÆ°á»›c Pháp, nhÆ°ng phải cho Hoà ng Tá» Ä‘i là m tin thì má»›i được.
Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng theo lá»i ấy, ben giao Hoà ng Tá» Cảnh và cái quốc ấn cho ông Bá Äa Lá»™c, lại là m tá» quốc thÆ° cho ông ấy được quyá»n tá»± tiện sang thÆ°Æ¡ng nghị vá»›i chÃnh phủ Pháp để xin viện binh.
Tá» quốc thÆ° ấy có 14 khoản, đại lược nói nhỠông Bá Äa Lá»™c sang xin nÆ°á»›c Pháp giúp cho 1500 quân và tà u bè, súng ống, thuốc đạn, đủ má»i cả thứ. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng xin nhÆ°á»ng cho nÆ°á»›c Pháp cá»a Há»™i An (Faifo), đảo Côn Nôn và để riêng cho ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp được đặc quyá»n và o buôn bán ở nÆ°á»›c Nam 120 .
Nguyễn Vương lại là m một cái thư riêng để dâng cho vua nước Pháp, và sai quan phó vệ úy là Phạm Văn Nhân, quan cai cơ là Nguyễn Văn Liêm theo hộ vệ Hoà ng TỠCảnh bấy giỠmới có 4 tuổi.
Má»i sá»± đã xếp đặt cả rồi, nhÆ°ng vì còn trái mùa gió cho nên ông Bá Äa Lá»™c chÆ°a khởi hà nh được. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng tuy đã nghe lá»i ông Bá Äa Lá»™c định sang cầu cứu nÆ°á»›c Pháp, nhÆ°ng trong bụng chÆ°a quyết hẳn, còn có ý muốn nhá» nÆ°á»›c Tiêm La.
Nguyên lúc đánh thua ở Sà i Côn, Châu Văn Tiếp chạy sang Tiêm La cầu cứu. Äến tháng 2 năm giáp thìn (1784) vua Tiêm La sai tÆ°á»›ng là Chất Si Äa Ä‘em thủy quân sang Hà Tiên, tìm Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng để má»i sang bà n việc. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng lại tiếp được máºt biểu của Châu Văn Tiếp, cho nên má»›i đến há»™i vá»›i tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Tiêm, rồi cùng sang Vá»ng Các xin binh cứu viện.
Tiêm VÆ°Æ¡ng tiếp đãi Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng rất háºu, và sai hai tÆ°á»›ng là Chiêu Tăng, Chiêu SÆ°Æ¡ng Ä‘em hai vạn quân cùng 300 chiếc thuyá»n sang
120
Tá» quốc thÆ° nà y và cái thÆ° của Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng viết cho vua nÆ°á»›c Pháp nay hãy còn ở Ngoại Giao Bá»™ tại Paris. giúp Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng. Quân Tiêm La sang lấy được Rạch Giá, Ba thắc, Trà Ôn, Mân thÃt, Sa đéc. Khi đánh ở Mân thÃt, Châu Văn Tiếp bị thÆ°Æ¡ng nặng mà mất. Từ đó quân Tiêm á»· thế Ä‘i đến đâu quấy nhiá»…u dân sá»±, là m nhiá»u Ä‘iá»u tà n ác, cho nên lòng ngÆ°á»i oán háºn lắm.
7. Nguyễn Huệ Phá Quân Tiêm La.
TÆ°á»›ng Tây SÆ¡n giữ đất Gia Äịnh là TrÆ°Æ¡ng Văn Äa, thấy quân Tiêm La sang đánh phá, thế lá»±c mạnh lắm, bèn sai ngÆ°á»i vá» Quy NhÆ¡n phi báo. Vua Tây SÆ¡n sai Nguyá»…n Huệ Ä‘em binh và o chống giữ.
Nguyá»…n Huệ và o đến Gia Äịnh nhá» quân Tiêm La đến gần Rạch Gầm và Xoà i mút ở phÃa trên Mỹ Tho, rồi đánh phá má»™t tráºn, giết quân Tiêm chỉ còn được và i nghìn ngÆ°á»i, chạy theo Ä‘Æ°á»ng thượng đạo trốn vá» nÆ°á»›c. Nguyá»…n Huệ phá được quân Tiêm La rồi, Ä‘em binh Ä‘uổi đánh Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng bấy giá» hết cả lÆ°Æ¡ng thá»±c, cùng vá»›i mấy ngÆ°á»i chạy vá» Trấn Giang, ra đảo Thổ Châu, đảo Cổ Cốt, rồi sang Tiêm La.
Äánh dẹp xong, Nguyá»…n Huệ Ä‘em quân vá» Quy NhÆ¡n để đô đốc là Äặng Văn Chân ở lại trấn đất Gia Äịnh.
Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng biết thế không mong cáºy được ngÆ°á»i Tiêm La, bèn giục ông Bá Äa Lá»™c Ä‘em Hoà ng tá» Ä‘i sang nÆ°á»›c Pháp cầu viện. Ông Bá Äa Lá»™c Ä‘i rồi, Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng rÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng mẫu và cung quyến sang trú ở Vá»ng Các để chá» có cÆ¡ há»™i lại vá» khôi phục.
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
âàííû, àâòîçâóê, àâòîøêîëà, âèäåî, åêàòåðèíáóðã, áîäèáèëäèíã, àíãëî, äîñòàâêà, àïòåêà, ãîðÿùèõ, âÿçàíèå, áþäæåòèðîâàíèå, çàðàáîòîê, êèòàéñêèé, èìåíà, êîìïàíèÿ, êóëüòóðîëîãèÿ, íàëîãîâûé, ïåðåâîäîâ, íèññàí, íèæíèé, ïíåâìàòè÷åñêîå, ïðîáëåìû, ïðîñòèòóòêè, ñàéòîâ, ñóáàðó, òàíöû, õèëòîí, õîêêåé, òðàíñ, ýâàêóàòîð, ÷àñîâîé |
| |