|
|
19-09-2008, 10:21 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q3(a)
Nhà Háºu Lê (1473 - 1497)
[1a]
K ỷ N h à L ê
Thánh Tông Thuần Hoà ng Äế (hạ)
Quý Tỵ, Hồng Äức năm thứ 4 [1473], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, vua thân hà nh cà y tịch Ä‘iá»n và đốc suất các quan cà y.
CỠhà nh lễ Giao.
Cấm tá»u sắc. Ra sắc chỉ cho quan viên và trăm há» rằng:
"Kể từ nay, trong nhà không là m cá»— thết khách thì không được chè chén, ngÆ°á»i vợ không phạm tá»™i thì không được ruồng bá». Kẻ nà o dám rượu chè bừa bãi, gia đạo không nghiêm, kẻ nà o không có mối lái mà dám vụng trá»™m tÆ° thông thì phải trị tá»™i".
Tháng 2, vua ngự vỠTây Kinh bái yết lăng miếu.
Vua Ä‘i thuyá»n nhẹ, ngược dòng sông Lá»—i1930 bái yết Nguyên miếu ở thà nh Tây Äô. Sau đó, đến từ Ä‘Æ°á»ng Thuần Máºu ở bên bá» sông (Từ Ä‘Æ°á»ng nà y [1b] ở hÆ°Æ¡ng ấp của cha sinh ra thánh mẫu hoà ng thái háºu Ngô thị và mẹ là Äinh thị)1931 .
Ngà y 20, có việc ở tẩm lăng, sai Công bá»™ thượng thÆ° Phạm Du đến tế ở miếu Hoằng Há»±u. Äến tối, trá»i mÆ°a gió to.
Tháng 3, hạn hán, cầu đảo ở Thái miếu và sai quan đi cầu đảo khắp các thần, hai ngà y thì mưa.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 3, mưa to.
Ra sắc chỉ cho các nha môn: Các bản tâu thì dùng giấy trúc.
Äịnh chế Ä‘á»™ lÆ°Æ¡ng bổng cho các quan trị nháºm trong ngoà i. Äịnh lệ tiá»n lÆ°Æ¡ng cho các quan giản nháºm, thái giản1932 , các chức nhà n tản, thái nhà n tản1933 có thứ báºc khác nhau. Äịnh lệ cấp lÆ°Æ¡ng bổng riêng cho hai vệ Cẩm y và Kim ngô.
Vua dụ bá»n thái bảo Kiến DÆ°Æ¡ng bá Lê Cảnh Huy rằng:
"Má»™t thÆ°á»›c núi, má»™t tấc sông của ta, lẽ nà o lại nên vứt bá»? NgÆ°Æ¡i phải kiên quyết tranh biện, chá»› cho há» lấn dần. Nếu há» không nghe, còn có thể sai sứ sang phÆ°Æ¡ng Bắc trình bà y rõ Ä‘iá»u ngay lẽ gian. Nếu ngÆ°Æ¡i dám Ä‘em má»™t thÆ°á»›c má»™t tấc đất của Thái tổ là m mồi cho giặc, thì tá»™i phải tru di"
[2a] Tháng 5, cấm tự tiện sai phái vệ binh, bỠviệc canh phòng túc trực.
Sắc cho Lá»… bá»™ yết bảng cho trăm quan và các quân nhân rằng: Kể từ nay, nếu không phải là báºc túc nho danh vá»ng, tuổi cao đức lá»›n thì không được gá»i bừa là "tiên sinh".
Tháng 6, thần tá»·1934 là m xong, xuống chiếu ban Æ¡n cho các quan và trăm há», má»—i ngÆ°á»i má»™t tÆ°.
Thi giáo chức. Phép thi: Kỳ thứ nhất, Tứ thÆ° má»—i sách má»™t Ä‘á»: ngÅ© Kinh má»—i kinh má»™t Ä‘á». Kỳ thứ hai, má»™t Ä‘á» phú, thể Lý Bạch. Kỳ thứ ba, chế, chiếu, biểu, má»—i thể loại má»™t Ä‘á».
Äịnh phạm vi cai quản của cai đạo giám sát ngá»± sá» thuá»™c ngá»± sá» Ä‘Ã i: NhÆ° Thanh Hóa, Nghệ An đạo giám sát ngá»± sá» thì kiêm coi các ty của vể Cẩm y: Lá»±c SÄ©, Canh Ban, Xá Nhân; ty NgÅ© thà nh binh mã, ty nghi vệ, Cảm y vệ phó trung quân phủ, và quân dân ba ty các xứ [2b] Thanh hóa, Nghệ An, Hải DÆ°Æ¡ng, Yên Bang đạo giám sát ngá»± sá» kiêm coi ty Thần tá»·, vệ Tráng sÄ©, vệ Kim ngô, phó quân Thần sách tứ vệ. Äông quân phủ, quân dân ba ty cá xứ Hải DÆ°Æ¡ng, yên Bang, SÆ¡n Nam, Thuáºn Hóa, Quảng Nam đạo giám ngá»± sá» kiêm coi sáu vệ ty Äiện triá»u, Nam quân phủ, quân dân ba ty cá xứ SÆ¡n Nam, Thuáºn Hóa, Quảng Nam. Tam Giang HÆ°ng Hóa đạo giám sát ngá»± sá» kiêm coi bốn vệ Hiệu lá»±c, bốn vệ Thần tượng, bốn vệ Mã nhà , Tây quân phủ, quân dân ba ty các xứ Tam Giang, HÆ°ng Hóa. Kinh Bắc, Lạng SÆ¡n đạo giám sát ngá»± sá» kiêm coi giám Thượng Y và Ngá»± Dụng, các thợ của Công Bá»™, cục Tuyên đạt, cục Ứng sá»±; các sở, ty Äồn Ä‘iá»n, Tà m tang, Tinh má»…, Chủng thái1935 , Äiá»n mục, Bắc quân phủ, quân dân ba ty các xứ Kinh Bắc, Lạng SÆ¡n.
[3a] Thái Nguyên, Tuyên Quang đạo Giám sát ngự sỠkiêm coi Tuyên đạt trù, cục Thị vệ, quân Phụng trực, quân dân ba ty các xứ Thái Nguyên, Tuyên Quang.
Hiệu định chức trách của hiến ty. hiến sát sứ Hiến sát phó chuyên giữ các chức vụ tâu bà y, xét há»i, tâu hặc khám xét, xét kiện, há»™i đồng, đối chiếu, soát lại, xét công tá»™i, Ä‘i tuần hà nh... cả thảy là 32 Ä‘iá»u.
Mùa thu, tháng 7, thi y, đỠgồm 4 môn.
Tháng9, mÆ°a to. TrÆ°á»›c đó, cuối mùa xuân suốt ba tuần không có mÆ°a, mùa hạ Ãt mÆ°a. Äến đây mÆ°a nhÆ° trút, suốt đêm đến sáng chÆ°a tạnh.
Ra sắc chỉ cho các nha môn trong ngoà i rằng: Má»i bản tâu vá» việc công, quan phụ trách phải xét kỹ sá»± việc nguyên do, tá»± mình khởi thảo, rồi giao cho viên lại giữ việc đó chép lại, xong rồi kiểm soát lại để thi hà nh.
[3b] Ra sắc chỉ rằng, những sách trong sổ của Hình bộ thì mà u và ng, độ dà i y theo sổ.
Äịnh những Ä‘iá»u không hợp cách của bản tâu, nhÆ°: dòng chữ lên xuống, có vết bẩn... Äó là theo lá»i tâu của Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c kiêm Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung.
Mùa đông, tháng 11, hiệu định lệnh riêng vá» việc đánh SÆ¡n Man1936 gồm 10 Ä‘iá»u.
Ra sắc chỉ rằng, kể từ nay, các quan văn và o chầu không được nhổ cốt trầu, ném bã trầu ở cá»a và sân Äan Trì.
Tháng 12, đi đánh Sơn Man.
Giáp Ngá», [Hồng Äức] năm thứ 5 [1474], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 10). Sắc dụ quan lại phủ, châu, huyện, các xứ thừa tuyên trong cả nÆ°á»›c rằng:
"Äặt luáºt để trừ kẻ gian, sao dung được bá»n coi thÆ°á»ng pháp luáºt; đặt quan để dẹp mối kiện, lại gây ra cái tệ bán quan mua tÆ°á»›c. Nếu không cấm triệt cho nghiêm thì sao chấm dứt được nạn tranh Ä‘oạt rắc rối. [4a] Từ nay vá» sau, việc thừa nháºn ruá»™ng đất nếu đã quá hạn rồi mà là m Ä‘Æ¡n gian trá, ghi năm tháng còn trong hạn và chÆ°a được hầu xét và o Ä‘Æ¡n, cùng là trÆ°á»›c đã xét là gian trá, tuy có lá»i cung,
cÅ©ng Ä‘á»u cho là phế bá» cả, không được xét há»i nữa. Quan phụ trách dám nháºn Ä‘Æ¡n và xét há»i, Hiến ty hặc tâu, thì xá» tá»™i lÆ°u".
Gia phong Trần Phong là m Thiếu bảo ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá». Vua dụ rằng:
"NgÆ°Æ¡i trÆ°á»›c kia là m Kinh diên, quen thói mÆ°u ngầm vá»›i Nguyá»…n Khốn, thá»±c là điá»u hổ thẹn. Nay ngÆ°Æ¡i là m Ngá»± sá», gãy lÆ°ng chụm cẳng vá»›i Nhân ChÃnh, cÅ©ng đáng là sỉ nhục. NgÆ°Æ¡i sao không gá»™t rá»a cái thói xấu Ä‘i, để nháºn lấy công lao khi vá» già ?".
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 22, ra sắc chỉ rằng:
Tù nhân bị tội lưu, ở châu gần thì sung là m quân vệ Thăng Hoa, ở châu ngoà i thì sung là m quân vệ Tư Nghĩa, ở châu xa thì sung là m quân vệ Hoà i Nhân, những kẻ được tha tội chết cũng sung là m [4b] là m quân vệ Hoà i Nhân.
Tháng 5, ngà y 15, định lệnh mua giấy là m sổ. Ra sắc chỉ rằng:
Vá» việc là m sổ há»™ tịch và ruá»™ng đất, quan là m sổ có thể chia xã lá»›n, xã nhá», cho nhân phu chịu sai dịch, má»—i ngÆ°á»i đóng 3 tiá»n mua giấy bút, trình quan thừa ty đối chiếu soát lại.
Tháng 6, ngà y 16, ra sắc chỉ rằng: Há»c sinh ba xá1937 ở tản mát, thì quan phụ trách trừng trị kẻ phạm lá»—i, kẻ nà o phạm nhiá»u lần thì tâu lên để bắt sung quân.
Äịnh lệnh khuyến khÃch trung nghÄ©a:
Trung thần nghÄ©a sÄ© nhÆ° Lê Phụ Trần, (Trần) Khát Chân triá»u trÆ°á»›c, Äà o Biểu1938 triá»u nà y, quan phụ trách và quan phủ huyện tìm lấy má»™t ngÆ°á»i cháu ná»™i, hay cháu gá»i bằng chú bác của các vị đó, xét thá»±c tâu lên sẽ trao cho má»™t chức nhà n tản. Nếu không có cháu thì má»›i cho má»™t ngÆ°á»i thân thuá»™c [5a] được miá»…n quân dịch và thuế khóa để coi việc thá» cúng. Còn nhÆ° Phó đô ngá»± sá» Nguyá»…n Duy Trinh thì theo lệ chết tráºn để tá» khuyến khÃch.
Tháng 6 nhuáºn, ngà y 16, giết Hà Nghiá»…m. Vua dụ bá»n Thái bảo Kỳ quáºn công Lê Niệm rằng:
"Hà Nghiá»…m chết, có ba Ä‘iá»u bất hạnh: Phép chÆ°a đáng đã bị giết oan, đó là ná»—i bất hạnh của Hà Nghiá»…m. Vô tâm giết bừa, tá»± mang tiếng xấu, đó là điá»u bất hạnh của trẫm. Bấy giá» Lại bá»™ thượng thÆ° Hoà ng Nhân Thiêm, Thị lang Hà Nghiá»…m, Trần Tuân hay lấy ngÆ°á»i là m quan nÆ¡i xa chuyển bổ vá» chổ gần gÅ©i, thuáºn tiện, lấy ngÆ°á»i ở nÆ¡i nÆ°á»›c Ä‘á»™c chuyển bổ vá» nÆ¡i đất tốt, nên má»›i sai VÅ© Nhân Hòa Ä‘em bá»n Hoà ng Nhân Thiêm, Hà Nghiá»…m, Trần Tuân đến há»i. Trẫm bị bệnh cảm rồi quên mất, bá»n Nhân Thiêm chÆ°a được há»i đến mà Hà Nghiá»…m đã chết, thế là điá»u bất hạnh".
[5b] Mùa thu, tháng 8, xuống chiếu rằng: Ai tình nguyện đi đánh Sơn Man thì tháng 10 tiến phát.
Tháng 9, ngà y 11, ra sắc chỉ rằng: Lại viên các nha môn tá»± tiện bá» vá» nhà thì đồ là m khao Ä‘inh sung quân. Quan bản nha tá»± tiện cho vá» thì phạt 10 quan tiá»n.
Lại đi đánh Sơn Man.
Mùa đông, tháng 10, sai sứ sang nhà Minh. Bá»n Lê Hoằng Dục, Nguyá»…n Äôn Phục, Ngô Lôi ná»™p cống hằng năm; bá»n Nghiên Nhân Thá», Nguyá»…n Äình Mỹ tâu việc Chiêm Thà nh tan vỡ quấy nhiá»…u biên giá»›i.
Sá»a đắp bức tÆ°á»ng phÃa tây kinh thà nh.
Ai Lap tiến cống phÆ°Æ¡ng váºt.
Năm nà y lấy Trịnh Công Äán là m Binh bá»™ thượng thÆ°, VÆ°Æ¡ng Khắc Thuáºt là m Lại khoa cấp sá»± trung, VÅ© Äức Khang là m Há»™ khoa cấp sá»± trung, Trần Khải là m Hình khoa cấp sá»± trung.
Ất Mùi, [Hồng Äức] năm thứ 6 (1475), (Minh Thà nh Hóa năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, nhà Minh sai Kim ngô vệ chỉ huy sứ Quách [6a] Cảnh sang Ä‘uổi bắt những kẻ chạy trốn. Cảnh Ä‘i Ä‘Æ°á»ng sông Thao đến.
Khi Cảnh vá», vua sai Thái phó Kỳ quáºn công Lê Niệm, Lại bá»™ thượng thÆ° Hoà ng Nhân Thiêm, Binh bá»™ thượng thÆ° Äà o Tuấn, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c kiêm Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung, Äông các hiệu thÆ° Äá»— Nhuáºn, Quách Äình Bảo, Hà n lâm viện thị thÆ° VÅ© Kiệt và Sá» quan tu soạn Ngô SÄ© Liên là m thÆ¡. Vua viết bà i tá»± để tiá»…n Cảnh. Bà i tá»± Ä‘á» là Thiên Nam đông chủ Äạo Am tá»±1939 .
Tháng 3, tổ chức thi há»™i cho các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Bấy giá», có 3200 ngÆ°á»i dá»± thi. Lấy Ä‘á»— bá»n Cao Quýnh 43 ngÆ°á»i.
Phép thi khoa ấy: Kỳ thứ nhất, vá» Tứ thÆ°: Luáºn Ngữ 3 Ä‘á», Mạnh Tá» 4 Ä‘á», Trung Dung 1 Ä‘á», cá»™ng là 8 Ä‘á». NgÆ°á»i thi tá»± chá»n 4 Ä‘á» mà là m, [6b] không được thiếu. Vá» NgÅ© kinh, má»—i kinh 3 Ä‘á», riêng Xuân Thu 2 Ä‘á». Kỳ thứ hai, thÆ¡ và phú má»—i loại má»™t bà i. ThÆ¡ dùng thể ÄÆ°á»ng luáºt, phú dùng thể Lý Bạch. Kỳ thứ ba, chiếu, chế, biểu má»—i thể loại má»™t bà i. Kỳ thứ tÆ°, sách vấn, đầu Ä‘á» văn sách há»i vỠý nghÄ©a dị đồng của kinh, sá» và ná»™i dung vá» thao lược của tÆ°á»›ng soái.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y 11, vua ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên, thân ra Ä‘á» văn sách, há»i vỠđạo vua tôi ngà y xÆ°a.
Sai Quang tiến trấn quốc thượng tÆ°á»›ng quân phò mã đô úy Äông quân đô đốc phủ tả đô đốc Äoan VÅ© bá Trịnh Công Lá»™ và Lại bá»™ thượng thÆ° Hoà ng Nhân Thiêm là m Ä‘á» Ä‘iệu; Thái tá» thiếu bảo Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Trần Phong và Bình khoa đô cấp sá»± trung Phà Bá Khang là m giám thÃ; Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c kiêm Äông các hiệu thÆ° Äá»— Nhuáºn, Quách Äình Bảo là m Ä‘á»™c quyển. Ban cho ba ngÆ°á»i: VÅ© Tuấn Chiêu, Ông NghÄ©a Äạt, Cao Quýnh Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp cáºp đệ, bá»n Phạm Xán 13 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân, bá»n Äá»— Vinh 27 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Ngà y 28, ra sắc chỉ rằng: Nếu các xứ có trá»™m cÆ°á»›p nhóm há»p thì các quan phủ, châu, huyện, các xã trưởng, thôn trưởng của nÆ¡i đó Ä‘á»u phải trị tá»™i theo nhÆ° pháp luáºt.
Mùa thu, tháng 7, nÆ°á»›c lÅ©, vỡ đê sông Tô Lịch ở phÆ°á»ng Kim Cổ.
Tháng 8, ngà y 28, tổ chức thi cho con cháu các quan viên. Phép thi: 1 bà i biểu, 1 đỠtoán.
Mùa đông, tháng 10, ra sắc chỉ cho các xã là m sổ há»™ tịch. Trong má»™t xã, Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà cùng há» không được cùng [7b] tên. Nếu ngÆ°á»i trÆ°á»›c đã ghi cùng tên thì phải đổi ngay tên khác. NgÆ°á»i má»›i khai và ngÆ°á»i cÅ© không được trùng tên nhau.
Tháng 11, tuyển bổ quân ngũ.
Äịnh lệnh cấm vÆ¡ vét xoay tiá»n. Trong các việc xây dá»±ng sá»a chữa, kẻ nà o mượn cá»› mà vÆ¡ vét xoay tiá»n thì trị tá»™i theo luáºt xoay tiá»n.
Äịnh tá»™i các thà quan1940 : Nếu can việc công thì xá» theo luáºt ngÆ°á»i có quan chức, nếu can việc tÆ° thì xá» theo luáºt ngÆ°á»i không có quan chức.
Ra sắc chỉ cho cả nÆ°á»›c sá»a đắp những chá»— đê Ä‘áºp và đưá»ng sá. Äặt các chức quan Khuyến nông và Hà đê.
Nhà Minh láºp hoà ng tá» Há»±u ÄÆ°á»ng là m Hoà ng thái tá».
Ra sắc chỉ rằng: Quan Tổng binh vá» kinh phải có sắc thÆ° và ná»™i phù, khi xét quả thá»±c không có sai sót gì, má»›i được theo lệnh. Nếu chỉ có phù không có sắc, hoặc chỉ có sắc không có phù mà dám tá»± tiện rá»i bá» nhiệm sở, [8a] tá»™i nặng thì phải xá» tá», tá»™i nhẹ thì phải Ä‘i Ä‘Ã y.
Lấy Lê Cảnh Huy là m Thái bảo Kiến DÆ°Æ¡ng hầu, Lê Huy Cát là m Diên Hà bá, Chá» Phong là m Äá» hình giám sát ngá»± sá».
BÃnh Thân, [Hồng Äức] năm thứ 7 [1476], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 12). Mùa xuân, tháng 2, vua thân hà nh ngá»± đến nhà Thái há»c, sai các văn thần chia nhau tế ở đông vu và tây vu.
Ngà y 16, nguyệt thực toà n phần.
Vua ngá»± vá» Lam Kinh.
Ngà y 22, vua xuất phát từ Tây Kinh, Ä‘i thuyá»n nhẹ ra cá»a Linh TrÆ°á»ng1941 , là m thÆ¡ Linh TrÆ°á»ng hải khẩu và bà i tá»±.
Bà i tá»± viết:" Nhìn non ngắm nÆ°á»›c là để ngụ cái thú của ngÆ°á»i thân, báºc trÃ1942 . Bên bá» biển, toà n là dãy núi xanh cao vút, những ngá»n núi dá»±ng đứng ở cá»a biển, hình dáng lại cà ng lạ hÆ¡n. Cái hang dÆ°á»›i chân núi, ăn sâu mãi và o trong, thăm thẳm [8b] khôn lÆ°á»ng, tÆ°Æ¡ng truyá»n đó là miệng má»™t con rồng. Bên ngoà i miệng rồng lại có tảng đá, có hình thể rất lạ, tÆ°Æ¡ng truyá»n đó là mÅ©i rồng. Ở dÆ°á»›i mÅ©i rồng, lại có má»™t tảng đá rất tròn, rất đẹp, tÆ°Æ¡ng truyá»n đó là hạt châu dÆ°á»›i hà m con rồng. Äá lá»›n nhô ra lõm và o nhiá»u vẻ, chổ dà y chổ thÆ°a, nhiá»u không kể xiết, tÆ°Æ¡ng truyá»n đó là bá»™ râu rồng".
Vua bá» thuyá»n lên bá», Ä‘i bá»™ đến đầu núi, bá»—ngnảy hứng thÆ¡ bèn viết 56 chữ 1943 để ghi lại.
Ngà y 29, sắc dụ các quan lÆ°u thủ Äông Kinh là bá»n Thái bảo Kiến DÆ°Æ¡ng hầu Lê Cảnh Huy, Diên Hà bá Lê Hy Cát và Lại bá»™ thượng thÆ° Hoà ng Nhân Thiêm rằng:
"Ngà y mồng 3, tháng 3, đại giá sẽ từ Lam Kinh vá». Ngà y hôm đó, phải chia quân ngăn cấm ngÆ°á»i Ä‘i lại. Ở kinh [9a] thì các tráng sÄ© há»™ vệ phải giữ đồn Ä‘iếm cho nghiêm ngặt. Thượng Kinh1944 là đất căn bản, nên đặc biệt dụ bá»n khanh được biết".
Tháng 3, ngà y 16, ra lệnh đại xá gồm 49 Ä‘iá»u.
Mùa hạ, tháng 4, hạn hán. Ngà y 23, vua cầu đảo Hạo Thiên Thượng Äế là vì từ mùa đông tá»›i mùa hạ Ãt mÆ°a. Xét bà i biểu cầu mÆ°a đại lược viết:
Kẻ không có đức, thần Lê má»— xin dốc hết lòng chà thà nh, dâng lá»i kêu vá»›i đức Thái thượng khai thiên chấp phù ngá»± lịch hà m chân thể đạo hạo thiên chà tôn ngá»c hoà ng thượng đế bệ hạ: Nay từ mùa đông đến mùa hạ Ãt mÆ°a, nắng suốt, việc dân vất vả. NgÆ°á»i là m thợ, Ä‘i buôn không chá»— nÆ°Æ¡ng nhá», kẻ cà y ruá»™ng chăn tằm hết bá» trông ngóng. Chỉ vì thần không có đức, để đến ná»—i trâm há» chịu tai Æ°Æ¡ng. Bá»n dân ngu nhá»›n nhác kêu thÆ°Æ¡ng, cÆ¡ hồ đến hết phÆ°Æ¡ng sinh sống. Vì thế, thần dám đâu không gõ cá»a Äế đình để giãi tá» lòng xót thÆ°Æ¡ng, để tâu bà y niá»m kinh sợ. Cúi xin ngà i tha thứ cho tá»™i lá»—i, [9b] đổi tai há»a thà nh Ä‘iá»m là nh, ban cho mÆ°a móc lá»›n, thấu khắp đến má»i nÆ¡i. Thần kÃnh cẩn xin tâu lá»i cầu khẫn.
Tháng 6, ngà y mồng 7, ban sắc dụ 20 Ä‘iá»u.
Ngà y mồng 10, ra sắc chỉ rằng: Con trai, con gái của các nữ Ä‘inh khiêng kiệu sinh ra, cứ 6 năm má»™t lần duyệt tuyển sung và o, coi đó là m lệ thÆ°á»ng.
Lấy Hà n lâm viện thị thÆ° Äà o Cá» là m Äông các hiệu thÆ°.
Ngà y 16, xuống chiếu bắt Cung Vương Khắc Xương, vì Khắc Xương ngầm mưu việc đại nghịch.
(Äến ngà y mồng 6, tháng 8, Khắc XÆ°Æ¡ng ốm chết).
Mùa thu, tháng 7, ngà y 27, nhà Minh sai chánh sứ Lá»… bá»™ lang trung Nhạc ChÆ°Æ¡ng, phó [10a] sứ Hà nh nhân TrÆ°Æ¡ng Äình CÆ°Æ¡ng mang sắc thÆ° sang báo việc láºp Hoà ng thái tá» và ban vóc lụa.
Nghiên Nhân ThỠchết.
Tháng 8, ngà y 16, khắc đầu canh năm có nguyệt thực toà n phần.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 15, sai sứ sang nhà Minh: Bùi SÆ¡n, VÆ°Æ¡ng Khắc Thuáºt, Chá» Phong mừng láºp Hoà ng thái tá» Lê Tiến, Ông NghÄ©a Äạt tạ Æ¡n ban vóc lụa. Nguyá»…n Tế tâu việc địa phÆ°Æ¡ng Chiêm Thà nh.
Äinh Dáºu, [Hồng Äức] năm thứ 8 (1477), (Minh Thà nh Hóa năm thứ 13).
Mùa xuân, tháng 2, ngà y mồng 3, ra sắc chỉ cho Lễ bộ yết bảng rằng:
"Kể từ nay, các quan há»™ vệ, trừ những ngà y há»™ vệ túc trá»±c theo thÆ°á»ng lệ ra, còn những ngà y chịu ân mệnh hay sắc chỉ sai phái và những ngà y ra mắt, từ biệt, lạy tạ, Ä‘á»u mặc thÆ°á»ng triá»u phục và [10b] công phục nhÆ° lệ các quan viên triá»u tham, không được Ä‘á»™i mÅ© sÆ¡n Ä‘en và mặc áo thÆ°á»ng nhÆ° trÆ°á»›c. Các quan văn võ và o lạy tạ Ä‘á»u dùng công phục, không được dùng thÆ°á»ng triá»u phục nhÆ° trÆ°á»›c".
Tháng nhuáºn, ra sắc chỉ cho các quan nha môn các vệ phải ký tên và o giấy tá» rồi theo đó mà thi hà nh.
Xây thà nh Äại La.
Äịnh thÆ°á»ng triá»u phục.
Ra sắc chỉ cho các quan văn võ trong ngoà i cả nÆ°á»›c: Kể từ nay, những ngà y yết triá»u, từ biệt hay ra mắt thì mặc áo cổ tròn đúng nhÆ° kiểu áo của các quan đã ban xuống.
Tháng 3, ngà y 16, bá»n Hà n lâm viện thừa chỉ kiêm Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung tâu rằng:
Phụng xét quan chế của Hoà ng triá»u, Sùng Văn quán có chức TÆ° huấn và Äiển nghÄ©a để dạy nho sinh. Cháu trưởng của các báºc công, hầu, bá, tá», nam; con trưởng của các quan văn võ nhị, tam phẩm; [11a] con trưởng của các tản quan tam, tứ, ngÅ©, lục, thất, bát phẩm, nếu ai tuổi trẻ và thông minh ham há»c thì cho và o Sùng Văn quán1945 là m há»c sinh Ä‘á»c sách. Lại bá»™ chá»n bổ chức TÆ° huấn và Äiển nghÄ©a cùng các văn thần tuổi cao, có há»c vấn kiêm việc dạy há»c. Cứ 3 năm, quan lại há»c là m danh sách tâu lên, Ä‘Æ°a sang Lá»… bá»™ để tổ chức thi. Äá» thi là má»™t kỳ ám tả, má»™t bà i kinh nghÄ©a, hai bà i vá» Tứ thi. Ai Ä‘á»— thì bổ các chức quan văn. Nếu tuổi đã lá»›n mà đần Ä‘á»™n, muốn há»c võ nghệ, thì cho và o há»c táºp ở vệ Cẩm y, má»—i ngà y tá»›i trÆ°á»ng đấu võ ở phÃa tây kinh thà nh táºp luyện các nghá» cung tên, thủ tiá»…n, đánh má»™c... Äến cuối mùa đông, vệ ấy sai quan khảo xét, cứ ba năm má»™t lần, quan phụ trách là m danh sách tâu lên, Ä‘Æ°a sang Binh bá»™, tổ chức thi theo lệ đã định. NgÆ°á»i nà o Ä‘á»— thì bổ các chức quan võ. NgÆ°á»i nà o Ä‘au yếu không chịu nổi muốn xin vá» quê quán, thì là m giấy trình lên các quan Lại bá»™ và Lại khoa [11b] xét duyệt, là m bản tâu lên, cho được mang chức cÅ© vá» nghỉ ở quê hÆ°Æ¡ng.
Ra sắc chỉ rằng: Con cháu các tụng quan 1946 , nếu thi Ä‘á»— các môn thÆ¡, biểu và viết chữ, là m tÃnh thì cho là m nho sinh ở Tú lâm cục và là m thuá»™c lại các nha môn nhÆ° lệ con cháu văn võ quan thi Ä‘á»—.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 18, sắc dụ các quan thừa ty, hiến ty các xứ, và các quan phủ, huyện rằng:
Các việc dân sá»± thÆ°á»ng ngà y nhÆ° hạn hán mà không cầu mÆ°a, lụt lá»™i mà không tháo nÆ°á»›c, việc lợi mà không là m ngay, việc hại mà không trừ ngay, tai dị mà không cầu đảo thì phải xá» tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 6, quy định Ä‘iá»u lệ thi các Ä‘á»™i trưởng. Tất cả các cục, ty, sở Ứng sá»±, Tinh má»…, Äiển mục, Chủng thái, Äồn Ä‘iá»n, Tà m tang, bị thiếu các chức Ä‘á»™i lại, thì Há»™ bá»™ khảo thi những ngÆ°á»i am hiểu vá» viết chữ và tÃnh toán trong các cục, ty, sở, ai Ä‘á»— thì bổ và o.
Äịnh ngạch thuế bãi dâu ven sông nhá».
Äịnh lệ chia mở chợ má»›i. Ra sắc chỉ rằng: Sinh dân các huyện, châu, xã ở các xứ trong nÆ°á»›c má»—i ngà y má»™t đông, nếu muốn mở thêm chợ má»›i để tiện mua bán thì quan phủ, huyện, châu phải khám xét thá»±c tế, nếu quả là tiện lợi cho dân thì là m bản tâu lên, cho theo tiện lợi mà há»p chợ, không cứ là có ngạch cÅ© hay không.
Tháng 11, ngà y 20, vua sai Binh bá»™ tả thị lang Trần Trung Láºp, Hà n lâm [12b] viện hiệu thảo Lê Ngạn Tuấn và Phan Quý sang nhà Minh tiến cống và phi báo cho bá»n huyện quan Bằng TÆ°á»ng là Lý Quảng Ninh, tri châu Long Châu là Triệu Nguyên kịp thá»i đón tiếp lá»… cống và sứ thần để tránh là m lỡ việc tiến cống.
Äịnh chế Ä‘á»™ bổng lá»™c của các quan cai trị trong ngoà i. Xét đại Ä‘iển có ghi:
Cấp bổng lá»™c để khuyến khÃch láºp công, tùy theo trách nhiệm là nặng hay nhẹ. Các báºc hoà ng tôn, công thần, tuy không hạn chế vá» phẩm tráºt, nhÆ°ng cÅ©ng có thứ báºc khác nhau; các chức quan văn võ trị nháºm trong ngoà i, công việc, trách nhiệm khác nhau, cÅ©ng nên xét rõ khó nhá»c hay nhà n rá»—i. NgÆ°á»i nà o phẩm tráºt ngang nhau nhÆ°ng kiêm nhiệm quan chức thì cấp bổng lá»™c theo chức nhiá»u việc. NgÆ°á»i chức thấp mà kiêm chức, thì cấp theo chức kiêm nhiệm, mức tối thiểu là theo tam phẩm tráºt vốn có, tùy công việc nhiá»u hay Ãt mà xét cấp. NgÆ°á»i chức cao mà là m việc chức thấp thì cấp theo chức vụ đảm nhiệm, mức tối thiểu là theo tam phẩm tráºt vốn có, tùy công việc nhiá»u hay Ãt mà xét cấp. Äại để quan trong kinh kiêm nhiệm nhiá»u việc thì tăng 1 báºc, nhiá»u nữa thì tăng 2 báºc, Ãt việc thì giảm 1 báºc, Ãt nữa thì giảm [13a] từ 2 đến 5 báºc. Các quan ngoà i kinh kiêm nhiệm nhiá»u việc thì giảm 1 báºc, chá»— nhiá»u việc vừa thì giảm 2 báºc; chá»— Ãt việc thì giảm 2 báºc, chá»— Ãt việc nữa thì giảm từ 3 đến 5 báºc. Các thà quan tùy theo chá»— nhiá»u việc hay Ãt việc, sau khi đã tăng hoặc giảm rồi, lại giảm xuốn 3 báºc nữa mà cấp.
Tháng 12, ngà y 15, nguyệt thực toà n phần.
Ngà y 21, sắc dụ các quan văn võ:
NgÆ°á»i nà o không phải là thân thuá»™c của hai vệ Cẩm y, Kim ngô và các vệ, ty Thần vÅ©, Äiện tiá»n, Hiệu lá»±c, Tráng sÄ© mà mượn cá»› để tặng biếu, Ä‘i lại, chè chén, cầu kết bạn, cùng là ngÆ°á»i trong các vệ, ty mà kết bạn vá»›i há», Ä‘á»u phải bắt giao đình úy xét tá»™i. Quan ngoà i mà kết giao vá»›i quan trong thì xá» tá»™i chém. Quan cai quản không biết xét tâu lên thì xá» tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y.
Ra sắc chỉ rằng: Kỳ quân của các ty Há»™ vệ, ngÆ°á»i nà o chÆ°a Ä‘eo thẻ bà i thì quan cai quản ấy cho Ä‘eo thẻ bà i bằng gá»— theo nhÆ° [13b] quân Há»™ vệ.
Äịnh lệ tÆ° cách và xuất thân1947 của lại viên các nha môn.
Những lại viên các nha môn ở trong [kinh], ngÆ°á»i nà o có chân xuất thân thì khi má»›i tuyển bổ được là m thÆ° lại, là m việc 3 năm được bổ là m đạt lại; là m việc 3 năm nữa được thăng là m Ä‘iển lại; là m việc 3 năm nữa mà không phạm lá»—i gì thì được thăng là m đô lại. Nếu lại viên các nha môn ở trong kinh mà không có chân xuất thân thì khi má»›i tuyển bổ, cho là m thông lại, là m việc 6 năm, thăng là m Ä‘á» lại. Nếu ở ngoà i thì cÅ©ng nhÆ° lại viên các nha môn ở trong mà không có chân xuất thân.
Äịnh lệ tÆ° cách cho lệnh sá» các phủ nha1948 . Má»›i tuyển bổ thì sung là m á lệnh sá», là m việc 3 năm thì thăng bổ thừa lệnh sỠở nha môn phủ đó, lại là m việc 3 năm nữa thì thăng bổ đô lại ở nha môn và o hạng có chân xuất thân.
[14a] Äịnh lệ phong tặng.
Hoà ng thái háºu phong 3 Ä‘á»i; Hoà ng háºu, Tam phi1949 phong 2 Ä‘á»i; Cá»u tần1950 , Lục chức1951 , Nữ quan1952 , nhất phẩm chỉ được phong 1 Ä‘á»i. NgÆ°á»i được truy phong thì chỉ được gia phong danh hiệu quan tÆ°á»›c, chỉ được má»™t mình mà thôi, không có lÆ°Æ¡ng chức vụ và lệ táºp ấm. Quan viên ngà y thÆ°á»ng là m việc mà bị tai nạn cÅ©ng được phong tặng. Các quan văn võ được sắc chỉ ban phong cho mệnh phụ, Lại bá»™ là m bản tâu lên, khi được sắc chỉ thì kê rõ tÆ°á»›c hiệu, chức phẩm tâu lên, giao cho TÆ° lá»… giám chiếu lệ thi hà nh.
Äịnh lệ cấp ruá»™ng cho các quan viên.
Máºu Tuất, [Hồng Äức] năm thứ 9 (1478), (Minh Thà nh Hóa năm thứ 14). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 23, ra sắc chỉ cho ba ty Äô, Thừa, Hiến các xứ ngÆ°á»i nà o liêm khiết hay được xét các quan lại trong bá»™ thuá»™c của mình, ngÆ°á»i nà o liêm khiết hay tham ô, chuyên cần hay lÆ°á»i biếng, cùng các quan nho há»c dạy dá»— nhân tà i, hằng năm có ngÆ°á»i được sung cống sÄ© hay không, nhiá»u hay Ãt, Ä‘á»u ghi tên tâu lên [14b] để định việc thăng hay giáng.
Ra sắc chỉ cho các quan thừa tuyên, phủ huyện các xứ trông nom việc đồng ruá»™ng, khuyên dân lấy nÆ°á»›c và o ruá»™ng để kịp thá»i gieo cấy.
Tháng 3, tổ chức thi há»™i cho các củ nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Lê Ninh gồm 26 ngÆ°á»i.
(Lê Ninh ngÆ°á»i Thụ Ãch, Yên Lạc1953 , là ông của Hiến).
Mùa hạ, tháng 5, ngà y 14, vua ra hiên, ra Ä‘á» văn sách, há»i vỠđế vÆ°Æ¡ng trị thiên, duyệt các bà i trả lá»i. Cho Lê Quảng Chà đỗ đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ đệ nhị danh1954 , Trần BÃch Hoà nh, Lê Ninh Ä‘á»u Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ đệ tam danh1955 (Quảng Chà ngÆ°á»i [xã] Thần Äầu, [huyện] Kỳ Hoa1956 , là m đến chức Äông Các, được tặng Thượng thÆ°, hiệu là Hoà nh SÆ¡n tiên sinh, được phong Thượng đẳng thần, là anh của [Lê Quảng] Ã; BÃch Hoà nh ngÆ°á»i [là ng] Vân Cát, [huyện] Thiên Bản1957 . Bá»n Nguyá»…n [51a] Äịch Tâm 9 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân1958 . Bá»n Nguyá»…n Nghiá»…m 50 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân.
Mùa thu, tháng 8, nước to.
Äịnh lệ và o chầu mừng cho các tù trưởng ở phiên trấn. Má»—i năm hai lần và o chầu ở kinh. (Má»—i năm vá» chầu má»™t lần và o tháng giêng, má»™t lần và o tháng 7). Nếu tá»± ý bá» thiếu lá»… chầu, má»™t lần thì phải bãi chức, mất quan, hai lần thì bắt vá» trị tá»™i.
Tháng 9, ngà y mồng năm, định lệ ký tên cho các quan thủ lÄ©nh. Kể từ nay, các bản tâu và má»i giấy tá» việc quan, quan thủ lÄ©nh các nha môn Ä‘á»u phải ký tên ở cuối tá» giấy, không được đứng tên hà ng vá»›i các Ä‘Æ°á»ng quan.
Ngà y 22, vua hạ chiếu đi đánh nước Lão Qua.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 20, định lệnh tuyển bổ quan viên các ty ở Hình bộ.
[15b] Ra sắc chỉ cho Ä‘Æ°á»ng quan Hình bá»™ công bằng xét kỹ quan các ty, có ngÆ°á»i nà o do chân chÃnh lại viên xuấr thân, há»c thức nông cạn, tà i năng thấp kém thì tâu lên rõ rà ng, Ä‘Æ°a sang Lại bá»™ xét thá»±c, đổi bổ là m việc khác. Lại chá»n lấy các tiến sÄ© và các sÄ© nhân đã thi đổ, đã từng là m qua các chức ở phủ, huyện, châu và chức thủ lÄ©nh, mà có tà i năng, kiến thức bổ thay và o.
Äịnh lệnh lá»±a thải quan viên 3 Ä‘iá»u :
1- Báºc trưởng quan các nha môn văn chức trong ngoà i, Ä‘á»u phải công bằng xét kỹ các quan viên dÆ°á»›i quyá»n mình, nếu có kẻ hà n kém, nhÆ° Tham nghị Lạng SÆ¡n Trần Duy Hinh, Tri phủ Trần Khánh Ninh Tháp Nhung, Tri phủ Phú Bình Phạm Tháo... và những tên đần Ä‘á»™n bỉ ổi, không là m nổi việc, đáng phải cho nghỉ, thì là m bản tâu lên, giao cho Lại bá»™ xét thá»±c, Ä‘á»u bắt phải nghỉ việc; lại chá»n ngÆ°á»i đã từng là m việc có tà i năng, kiến thức, quen thạo [16a] việc mà bổ
và o thay.
2- Báºc trưởng quan các nha môn quản quân trong ngoà i, phải công bằng xét kỹ các quan vệ sở dÆ°á»›i quyá»n mình, nếu có kẻ nà o má»i mệt hèn kém nhÆ° bá»n Nguyá»…n Trà Nghiêu, Äá»— Hữu Trá»±c, Äá»— Công ThÃch... cùng những tên đê tiện bỉ ổi, không có tà i cán, không là m nổi việc, đáng cho vá» nghỉ, thì là m bản tâu lên, giao cho Lại bá»™ xét thá»±c, hoặc đổi Ä‘i chá»— Ãt việc hoặc bắt nghỉ việc; lại chá»n những ngÆ°á»i đã từng qua chinh chiến, có tà i năng, kiến thức là m được việc mà bổ và o thay.
3- Trưởng quan các nha môn cần lá»±a thải thì phải công bằng sáng suốt, không được theo sá»± Æ°a ghét riêng của mình để khi là m công việc ấy được má»i ngÆ°á»i thà nh tâm tin phục. Nếu xét ngÆ°á»i hay dở mà sai sá»± thá»±c thì Lục khoa, Ngá»± sá» Ä‘Ã i, Hiến ty kiểm xét hoặc tâu để trị tá»™i.
Tháng 12, ngà y 16, ban đêm có nguyệt thực.
Hạ lệnh cho các quân táºp tượng tráºn [16b] ở sân Ä‘iện Giảng Võ.
Ngà y 23, bắt đầu quy định nghi lễ hôn nhân giá thú. Các nghi lễ đó là :
Khi lấy vợ, trÆ°á»›c hết phải nhá» mối lái Ä‘i lại bà n định, rồi sau má»›i định lá»… cầu thân; lá»… cầu thân xong, rồi má»›i bà n việc dẫn cÆ°á»›i; dẫn cÆ°á»›i xong, rồi má»›i chá»n ngà y lá»… đón dâu. Ngà y hôm sau, [con dâu] chà o cha mẹ chồng, ngà y thứ ba đến là m lá»… ở nhà thá», phải theo đúng trình tá»± các nghi thức tiết văn đã ban xuống mà thi hà nh, không được nhÆ° trÆ°á»›c, nhà trai đã dẫn lá»… cÆ°á»›i rồi còn để qua 3,4 năm sau má»›i cho đón dâu.
Äịnh lệ thưởng phạt trong kỳ đô thÃ1959 . Các báºc công hầu, bá và các võ quan trong ngoà i, ngÆ°á»i nà o có chức quản quân Ä‘á»u phải dá»± đô thÃ.
Phép thi nhÆ° sau: Má»—i ngÆ°á»i thi bắn cung tên 5 phát, ném thủ tiá»…n [17a] 4 chiếc, đấu má»™c 1 tao. Trúng được từ 8 đến 10 là thượng cấp; từ 7 sáu đến 7 là trung cấp, từ 4 đến 5 là hạ cấp; Ä‘á»u được thưởng theo thứ báºc khác nhau. Nếu trúng từ 2 đến 3 thì không được thưởng cÅ©ng không bị phạt; trúng từ 1 đến không trúng thì phải phạt tiá»n cÅ©ng theo thứ báºc khác nhau.
Lấy Trịnh Công Ngô là m Hộ bộ thượng thư.
Ká»· Hợi, [Hồng Äức] năm thứ 10 [1479], (Minh Thà nh Hóa). Tháng giêng, ngà y mồng 9, dá»i các tÆ°á»›ng Chân VÅ© ra ngoà i.
Ngà y 26, vua ngự giá duyệt võ bị 16 ngà y.
Sai Sá» quan tu soạn Ngô SÄ© Liên soạn bá»™ Äại Việt sứ ký toà n thÆ° 15 quyển.
Tháng 2, ngà y 20, vua xem bắt cá ở Tây Hồ.
Tháng 3, ngà y mồng 10, ra sắc rằng: Các quan viên lÆ°á»i biếng, bỉ ổi, đê tiện, yếu hèn, nếu là con cháu công thần [17b] thì bãi chức bắt vá» là m dân; nếu là con cháu thÆ°á»ng dân thì bãi chức sung quân.
Mùa hạ, tháng 5, hạ lệnh thu lÆ°Æ¡ng khô1960 chức và o kho của các thừa ty các xứ. Lại viên các nha môn trong ngoà i, má»—i ngÆ°á»i ngÆ°á»i ná»™p 20 thăng lÆ°Æ¡ng.
Tháng 6, ngà y mồng 7, vua xuống chiếu đi đánh Bồn Man.
TỠchiếu viết:
"Trá»i đất khoan thứ nhÆ° dÆ°Æ¡ng sinh, thảm khắc tá»±a âm tà n, nguyên khà bao la má»i chốn. Äế vÆ°Æ¡ng nuôi dưỡng bằng lòng nhân, đánh dẹp dùng Ä‘iá»u nghÄ©a, đức uy trùm khắp phÆ°Æ¡ng. Kinh dịch nói: "Cung tên để ra uy trong thiên hạ". Kinh ThÆ° ghi: "Kẻ vô đạo thì thúc đẩy cho diệt vong, ngÆ°á»i có đạo thì giữ gìn cho còn mãi, nhÆ° thế thì nÆ°á»›c má»›i phồn". Kinh ThÆ° viết: "Chăm việc võ bị, để yên nÆ°á»›c vua". Chu Lá»… nói: "Kẻ nà o giết ngÆ°á»i hiá»n, hại sinh dân thì phải đánh, kẻ nà o cáºy hiểm trở, không phục tùng thì phải chiếm". Câu nói trị Ä‘á»i của thánh hiá»n xÆ°a nay vẫn là má»™t.
NÆ°á»›c nhà ta tóm thâu bá» cõi, thống trị muôn dân; dù chốn hang hùm ổ rắn [18a] cÅ©ng được nắng soi, ruợu hưởng, đến kẻ mình vẽ sai xâu, Ä‘á»u phải dâng lá»…, ná»™p châu.
Giặc Bồn Man Cầm Công ở lấn ngoà i cõi xa xăm. Thánh tổ ta lượng như biển cả bao dung, như mùa xuân nuôi dưỡng, cho Tư Ngao1961 sống sót trong cỠtranh: Văn Hoà ng ta lòng như núi lớn chứa đầy, như sông sâu chở nặng, mặc Quỳ Mạnh1962 nghênh ngang ngoà i gò đông.
Thế mà nó dạ muông thú không chịu đổi thay, tÃnh dã man khó bá» thuần hóa. Lừng khừng nhÆ° loà i lợn ốm gầy, Ä‘iên đảo tá»±a má»™t phÆ°á»ng dối trá. Bá» chức phiên thần mà lÆ°á»i dâng lá»… cống; mang lòng lừa trá»i mà là m nhục sá» thần. MÆ°u việc chẳng là nh, là m sao nên được! Tinh ma nhiá»u cách, dám dá»±a kẻ trái mệnh để là m cà n, sấm sét ra oai, phải Ä‘em quân chÃnh nghÄ©a mà há»i tá»™i. TrÆ°á»›c còn ôm đầu chạy trốn, nÃn thở náu mình; sau lại vẫy Ä‘uôi kêu thÆ°Æ¡ng vá»™i và ng ná»™p đất. Trẫm thÆ°Æ¡ng lÆ°Æ¡ng dân sống má»™t phÆ°Æ¡ng, tha cho tá»™i ác đáng muôn chết. Äặt quáºn huyện để trị biên cÆ°Æ¡ng; đổi áo xiêm mà trao quan tÆ°á»›c.
NhÆ°ng nó vẫn ngoan ngu nhÆ° gá»— đá, [18b] uổng phụ lòng tốt của đất trá»i; buông lòng tham sâu nhÆ° khe hang: đảo danh pháºn lá»™n ngược già y mÅ©. Lá»™ng hà nh quyá»n binh, chém giết tứ tung; bán cả ruá»™ng dân, vÆ¡ vét tiá»n của. Hủy hoại tóc da chỉ vì đắm mê cá»a Pháºt1963 , theo thói cầm thú đến ná»—i dâm hiếp con dân. Liêu thuá»™c ra đón sắc mệnh ở ngoà i thà nh thì gối cao nằm khểnh; quan ải phi báo công văn thắng tráºn1964 thì đóng cá»a ngăn Ä‘Æ°á»ng. Tháºm chà nuôi phÆ°á»ng khÃch thách võ loà i, chứa chấp mÆ°u gian cà n rỡ. Bà y kế gián Ä‘iệp hòng nhòm ngó nÆ°á»›c ta, đặt lá»i Ä‘iêu toa để mê hoặc ngoà i cõi. Bầy gian ác Lệ Khai thì dung túng chở che, ngÆ°á»i thổ tù Hà n Triệu lại giam giữ không thả. ThÃch tên bán nÆ°á»›c Äức Lân mà kết là m phụ tá», ghét ngÆ°á»i tÃch trữ Lang Tủng thì giết cả vợ con. Nhóm há»p lÅ© bè, thÆ°á»ng chống lại quan triá»u cai trị; giả kÃnh trái mệnh, dám để cháºm con tin và o chầu. Trong [19a] tin lá»i yêu tăng gian tà , ngoà i dá»±a tiếng Lão Qua tiếp viện. Chế sứ Nguyá»…n Tá» Nghi hÆ¡n và i mÆ°Æ¡i bá»n, trăm cách chống lại mà không nghe; đại thần VÆ°Æ¡ng Văn Äán hÆ¡n hai chục ngÆ°á»i, bá»—ng chốc đánh giết mà chẳng nể.
Lại còn Ä‘Ã o hà o, sá»a giáp, phục kÃch, đóng đồn. Tá»± cho là bụi tre ráºm có thể náu mình, quen là m kế qua ngà y sống tạm, tá» nghÄ© là loà i chó dại có thể gây Ä‘á»™c, dám láºp mÆ°u quay lại cắn cà n.
Kìa nhÆ°: Cát Bá giết má»™t đứa mang cÆ¡m mà ThÆ°Æ¡ng Thang dấy binh đánh trÆ°á»›c1965 . Lâu Lan cÆ°á»›p má»™t ngÆ°á»i Ä‘i sứ mà Hán Äế ra quân không tha1960 . Huống chi tên đầu sá» Cầm Công, thói đố kỵ ngà y cà ng
quá quắt. Nó xé xác quan ấp tể của ta, nó băm vằm quân đồn thú của ta. Ná»—i căm giáºn đâu chỉ chứa đầy lồng ngá»±c, tá»™i ác kia còn nhiá»u hÆ¡n tóc trên đầu Tá» DÆ°Æ¡ng chống Hán, ếch ngồi đáy giếng tá»± tôn1967 . Nguyên tế phản ÄÆ°á»ng, ngá»—ng kêu trong ao khó thoát1968 . [19b]Rà nh rà nh dấu xe trÆ°á»›c, lồ lá»™ lÆ°á»›i pháp xÆ°a.
Äặc sai Thái uý Sùng quáºn công Lê Thá» Vá»±c, Äoan VÅ© hầu Trịnh Công Lá»™, Diên Hà bá Lê Hy Cát Ä‘eo ấn tÆ°á»›ng quân, trao cho 20 vạn quân tinh nhuệ, hẹn đến tháng 8 năm nay, chia Ä‘Æ°á»ng tiến quân, kể tá»™i đến đánh. Táºp hợp binh sÄ© nhÆ° hổ nhÆ° beo; gióng trống hà nh quân thẳng sà o huyệt giặc. Äể dân cõi xa được chăn chiếu ấm êm, khiến đảng hung ác phải kình nghê phanh xác. Lừng lẫy danh thiêng chói lá»i, theo trá»i nêu uy thế chẻ tre, liên tiếp tin vui rạng rỡ, hẹn ngà y tâu thắng tráºn trở vá». Báo cáo trong ngoà i thảy Ä‘á»u được biết.
Äịnh lệnh vá» nha lại sao chép sắc chỉ. Kể từ nay, lại viên các nha môn được sai sao chép sắc chỉ, việc lá»›n thì dùng giấy khổ to, việc nhá» thì dùng giấy khổ nhá», Ä‘á»u viết và o má»™t tá», không được đóng gá»™p nhiá»u tá».
[20a] Mùa thu, tháng 7, ngà y 22, vua xuống chiếu thân hà nh đi đánh nước Ai Lao. TỠchiếu viết:
"Báºc đế vÆ°Æ¡ng Ä‘á»i xÆ°a chế ngá»± di địch, phục tùng thì cÆ°u mang bằng đức, phản lại thì sấm sét ra oai. Cốt để diệt bạo trừ hung, cho dứt mối lo cõi bá» bị xâm lấn; đổi lòng theo hoá, cho trá»n lòng nhân của trá»i đất chở che.
Cho nên: Hiên Hoà ng ra quân núi Trác Lá»™c1969 , Chu Tuyên Ä‘i đánh rợ Hoà i Di1970 . Äó là thể theo lẽ đóng cá»a của trá»i đất, bắt chÆ°á»›c cÆ¡ khoan nhặt của âm dÆ°Æ¡ng. Äâu phải là thÃch lá»›n ham công, nhà m binh đánh báºy?.
Tổ tông ta theo trá»i chịu mệnh, giữ cõi an dân, chăn nuôi bằng nhân, đánh dẹp bằng nghÄ©a, rạng rỡ Ä‘á»i trÆ°á»›c, để phép Ä‘á»i sau.
Trẫm nay nối công tổ tông, giữ cÆ¡ nghiệp lá»›n. Vá»— yên trung châu cùng man má»i, văn trị Äại Thuấn khắp ban; phát huy mÆ°u trà của đế vÆ°Æ¡ng, quy mô Chu Văn rá»™ng mở.
Duy nÆ°á»›c Lão [20b] Qua kia, giáp giá»›i cõi tây. ÄÆ°Æ¡ng khi Thánh Tổ dẹp giặc Ngô cuồng bạo, đã nhòm sÆ¡ hở đánh úp quân ta, đến lúc Thần VÅ© giết tên Nghiá»…m hung tà n, lại giúp kẻ gian dấy binh đánh chiếm1971 . Chỉ vì kẻ thù của vua cha chÆ°a diệt, mà di địch kia ngạo ngược cà ng già . Kiêu ngạo muôn bá», lăng loà n trăm phách. Gá»i Cao Hoà ng là em1972 , coi Dụ miếu là cháu1973 lên mặt nhÆ° ếch đáy giếng khác gì; sang cÆ°á»›p châu Lang Chánh, sang quấy phủ An Tây, nhả ná»c còn Ä‘á»™c hÆ¡n loà i ông bá». VÆ°á»n tược Sầm Thượng, Sầm Hạ, nó ăn lấn nhÆ° tằm; nhân dân biên giá»›i của ta, nó lấm lét cắn trá»™m. Thuáºn Bình, Sa Bôi do váºy rối ren; Lâm An, Quy Hợp bị chúng già y xéo. Thang Thượng, Thang Hạ là biên ấp của ta, nó cÆ°á»›p Ä‘oạt hoà nh hà nh; Äạo Luáºn, Äạo Xa, tên thổ tù phản ta, nó kêu gá»i, chứa chấp. Sứ của nó sang thông, thì ta háºu đãi cho vá», quan của ta giao thiệp, nó lại [21a] bắt giữ bá» ngục.
Äến nÆ°á»›c tên Cầm Công trong khi ẩn náu, nó đã giúp đỡ bao che và lúc tên Cầm Công trở mặt cắn cà n, nó lại cho quân tiếp sức. Xâu xé bá» cõi ta, chiếm lấn đất Ä‘ai ta. Khinh nhá»n tá»± phụ, lừa dối là m cà n. Äây đâu chỉ là mối lo má»™t thá»i nÆ¡i cÆ°Æ¡ng giá»›i, mà thá»±c là mối thù muôn kiếp của nÆ°á»›c nhà .
Trẫm nối phúc cả của tiên tổ, rá»™ng mÆ°u xa của Hoà ng vÆ°Æ¡ng. Rá»a sÄ© nhục cho Triệu Tống phải cầu hoà rợ Nhung1974 , mở lòng hiếu sinh nhÆ° trá»i đất; phục mối thù cho Tá» Tượng đã chết vì nạn nÆ°á»›c, đánh dẹp theo nghÄ©a sách Xuân Thu1975 .
Huống chi đám dân chốn man rợ nà y, từ lâu nhiá»…m hôi tanh của loà i chó Lão Qua; muốn khôi phục cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng cho tục má»i, ắt phải vung cung kiếm, dáºy oai thanh lừng lẫy.
[21b] NgÆ°á»i có sức vác đỉnh, dá»±ng cá» Ä‘á»u táºp hợp trong quân ngÅ©; kẻ có tà i nhảy xa, vượt ải, Ä‘á»u xô đến dÆ°á»›i bóng cá». NgÆ°á»i bà n luáºn quân cÆ¡, giúp thêm mÆ°u kế; kẻ núi rừng ẩn dáºt đóng góp tà i năng. NgÆ°á»i ngÆ°á»i Ä‘á»u hăm hở vung gÆ°Æ¡m, ai ai cÅ©ng múa tay nhảy nhót. Hãy xem ý chà của ba quân, đủ biết lòng ngÆ°á»i Ä‘á»u muốn đánh.
Äã định ngà y 28 tháng 7 nà y, đặc mệnh tÆ°á»›ng thần, chia Ä‘Æ°á»ng tiến đánh. Chinh Tây tÆ°á»›ng quân1976 Lê Thá» Vá»±c là tiên phong, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng chÃnh chỉ huy các quân các doanh du kÃch, trÆ°á»›c hãy giết tên cháu hiếu của giặc Bồn Man để chặt vây cánh nó, rồi chiếm ngay đất hiểm yếu là xứ Trấn Ninh mà đánh và o lòng giặt. Chinh Di tÆ°á»›ng quân Trịnh Công Lá»™ chỉ huy các doanh quân thổ binh từ Ä‘Æ°á»ng An Tây tiến và o để chiếm giữ mạn thượng lÆ°u. Trấn Lá»— tÆ°á»›ng quân Lê Äình Ngạn chỉ huy các doanh quân hoà nh dã từ Ä‘Æ°á»ng Ngá»c Ma đánh tá»›i để cắt ngăn Ä‘Æ°á»ng giặc chạy. Du kỵ phó tÆ°á»›ng quân là bá»n Lê Lá»™ng Ä‘i Ä‘Æ°á»ng châu Thuáºn Má»—i để bóp cổ chẹn lÆ°ng.Thảo tặc phó tÆ°á»›ng quân là bá»n [22a] Lê Nhân Hiếu theo lối phủ Thanh Äô để đánh chá»— sÆ¡ hở. Muốn má»™t tráºn Ä‘áºp tan nÆ°á»›c Tá», phải nhiá»u mÆ°u mà lừa nÆ°á»›c Sở. Nó nhÆ° ong Ä‘Ã n kiến lÅ©, cố giữ thì được bên ná», núng Ä‘Ã ng kia; nó tá»±a hÆ°Æ¡u chạy, quạ kinh, đánh lại thì thế đã chia, lá»±c lại yếu. Liệu mÆ°u lược ta đã bà y trÆ°á»›c, biết quân giặc tất phải cầm tù.
Nay trẫm tá»± cầm cá» mao trắng Ä‘iá»u khiển, tá»± cầm lưỡi búa và ng chỉ huy. Äánh dẹp đất man, trói bắt bá»n giặc mà đá»i trÆ°á»›c không trói bắt được; kế tục ông cha, là m xong công việc mà ngÆ°á»i xÆ°a chÆ°a thể là m xong. Äể cÆ¡ đồ lâu dà i đến muôn Ä‘á»i được mở mang; để sÄ© nhục to lá»›n của trăm vua được rá»a sạch. Trên trá»i cao, dÆ°á»›i đất rá»™ng, sáng soi công liệt huy hoà ng, tây giáp biển, nam gặp sông, rá»™ng mở cÆ¡ đồ sáng lạn. Bá cáo trong nÆ°á»›c, để má»i ngÆ°á»i hay".
Tháng 8, ngà y 23, sai tÆ°á»›ng thần Ä‘em 18 vạn quân, chia là m 5 Ä‘Æ°á»ng [22b] Ä‘i đánh Ai Lao, Bồn Man và Lão Qua, Ä‘á»u phá tan cả.
Phò mã đô uý Äông quân đô đốc phủ chưởng phủ sá»± Äoan VÅ© hầu Trịng Công Lá»™ là m Chinh Di tÆ°á»›ng quân, Ä‘eo ấn tÆ°á»›ng quân. Äô đốc đồng tri Lê VÄ©nh là m Chinh Di phó tÆ°á»›ng quân và Tổng bình đồng tri là bá»n Nguyá»…n Lá»™ng dẫn quân kiên dÅ©ng các vệ Minh Nghị, Quảng VÅ©, Ngá»c Kiá»m, Anh Äức, Phấn Uy thuá»™c Äông quân, gồm 2.000 ngÆ°á»i, theo Ä‘Æ°á»ng An Tây tiến đánh Ai Lao. Du kỵ phó tÆ°á»›ng quân Lê Lá»™ng và Thổ binh tham tÆ°á»›ng Äinh Thế Nghiêu Ä‘á»u dÆ°á»›i quyá»n chỉ huy.
Lại lệnh cho bá»n Công Lá»™ rằng:
Nay sai bá»n các ngÆ°Æ¡i Ä‘em quân hùm gấu, quét bá»n chó dê, phải dùng quyá»n uy sai khiến các tÆ°á»›ng. NgÆ°Æ¡i mang ấn tÆ°á»›ng quân nếu nhÆ° để lỡ cÆ¡ há»™i, thì cho chạy trạm tâu báo ở hà nh tại; hà ng tham tÆ°á»›ng, phó tÆ°á»›ng mà trái lệnh thì đóng cÅ©i giải vá» ngá»± doanh; từ hà ng vệ, tổng trở xuống thì cứ chém đầu, không phải [23a] ngần ngại.
Lại lệnh cho quan ký lục là bá»n Nguyá»…n NhÆ° Uyên, Nguyá»…n Căng: trên từ tÆ°á»›ng súy, dÆ°á»›i đến binh lÃnh, ngÆ°á»i nà o chăm chỉ được việc, ngÆ°á»i nà o lÆ°á»i biếng ngu đần, kẻ nà o dám hèn nhát khiếp nhược... tất cả Ä‘á»u phải ghi chép cho rõ để tâu lên.
Lại ban cho Chinh Di tướng quân doanh ngân bà i nhỠthưởng công để sau ban thưởng tuỳ theo mức độ.
Sai Chinh Tây tÆ°á»›ng quân Sùng quáºn công Lê Thá» Vá»±c Ä‘em quân Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng chÃnh Trà Lân, chỉ huy các doanh du kÃch, đánh Ai Lao và Bồn Man. Sai Trấn Lá»— tÆ°á»›ng quân Lê Äình Ngạn chỉ huy các doanh hoà nh dã từ Ä‘Æ°á»ng Ngá»c Ma tiến sang để đón chặn Ä‘Æ°á»ng giặc chạy. Du kỵ phó tÆ°á»›ng quân là bá»n Lê Lá»™ng tiến theo Ä‘Æ°á»ng châu Thuáºn Má»—i để chẹn yết hầu giặc. Thảo tặc phó tÆ°á»›ng quân là bá»n Lê Nhân Hiếu thì theo Ä‘Æ°á»ng Phủ Thanh Äô mà đánh và o chổ sÆ¡ hở của giặc. Năm đạo quân cùng hợp đồng đánh Ai Lao, phá tan bá»n chúng, và o thà nh Lão Qua1977 , tịch thu của cải châu báu. [23b] Quốc vÆ°Æ¡ng nÆ°á»›c ấy chạy trốn. Ta bắt sống dân chúng, chiếm lấy đất Ä‘ai, đến táºn sông TrÆ°á»ng Sa1978 , giáp biên giá»›i phÃa nam nÆ°á»›c Miến Äiện, nháºn được thÆ° của nÆ°á»›c Miến Äiện, thắng tráºn trở vá».
Tháng 9, ngà y mồng 1, ra sắc chỉ cho các đô đốc của năm phủ và thượng thư của sáu bộ rằng: Khi tan chầu lui ra, trưởng quan và liêu thuộc bên dưới nếu tự tiện vỠnhà thì xỠtội giáng chức.
Ngà y 13, ra sắc chỉ rằng: Khi là m chúc thÆ° và văn khế, phải tìm ngÆ°á»i cùng thôn ấp, tuổi từ 30 trở lên, láºp văn tá»± là m chứng, thì má»›i cho phép thi hà nh. Kẻ nà o dám cố tình trái lệnh nà y, dá»— bảo ngÆ°á»i Ãt tuổi là m chứng, hòng cho trôi kế gian của mình, thì xá» chúc thÆ°, văn khế đó không hợp pháp.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 18, đại giá khởi hà nh đi đánh Ai Lao.
Ngà y hôm ấy đóng Ä‘inh ở Phù Liệt. Giá» dáºu có há»a tai, lá»a cháy lan đến kho thuốc súng của vệ Thiên Uy ở cá»a Äoan Môn. Cháy [24a] sạch cả khu nhà túc trá»±c của các vệ Thần tý, Tráng sÄ©, Äiện tiá»n ở phÃa tây.
Tháng 11, ngà y mồng 6, ra săc chỉ sai Phó Ä‘oán sá»± vệ Cẩm y Trần Bảo và Äô chỉ huy thiêm sá»± Phạm Nhân KÃnh đến phủ Trấn Ninh để trù tÃnh tại chá»—, lo liệu chứa lÆ°Æ¡ng.
Trần Bảo cùng Hữu tuần tiá»…u1979 phó tÆ°á»›ng quân Nguyá»…n Cảnh Thanh lá»±c chá»n những ngÆ°á»i khá»e mạnh, tá»± nguyện trong kỳ quân và ngÆ°á»i là m thợ ở hai doanh tả hữu, má»—i doanh lấy 600 ngÆ°á»i cá»™ng là 1.200 ngÆ°á»i, lấy khà giá»›i, lÆ°Æ¡ng thá»±c của các doanh để Ä‘i đến quân doanh của Chinh Tây tÆ°á»›ng quân Lê Thá» Vá»±c.
Xuống chiếu há»i tin tức đánh nÆ°á»›c Lão Qua và há»i tin vá» các doanh của Chinh Di tÆ°á»›ng quân Trịnh Công Lá»™ miá»n thượng lÆ°u, của Trấn lá»— tÆ°á»›ng quân Lê Äình Ngạn miá»n hạ lÆ°u xem đã tiến được gần hay xa, còn hà nh quân đã hay ngừng lại... phải tâu lên cho tÆ°á»ng táºn, hẹn [24b] ngà y 21 tháng nà y, đến hà nh Ä‘iện Chiá»ng Vang báo cáo. Lại dụ rằng:
ThÆ° báo thắng tráºn của Chinh Tây quân doanh đánh phá nÆ°á»›c Lão Qua bị giặc Bồn đón chặn mà mất thì bá»n tÆ°á»›ng quân Lê Thá» Vá»±c là m bản tâu theo sá»± thá»±c và kê khai há» tên những ngÆ°á»i cắt được tai giặc tại tráºn giao cho Trần Bảo mang theo vá» hà nh tại.
Ngà y mồng 8, xa giá Ä‘i tá»›i Châu Bồ, đóng doanh ở đây 4 ngà y. Äến ngà y 22 1980 đại giá trở vá».
Ngà y 29, quan Khâm sai phó Ä‘oán sá»± vệ Cẩm y Trần Bảo và Hữu tuần tiá»…u phó tÆ°á»›ng quân Nguyá»…n Cảnh Thanh mang sắc chỉ tá»›i Sa Quan, châu Niệm Tống Trung ở ngã ba sông miá»n thượng lÆ°u thuá»™c đất Lão Qua.
Tháng 12, ngà y 28, vua vỠtới kinh sư.
Lại đánh Bồn Man. Sai tÆ°á»›ng quân Kỳ quáºn công Lê Niệm Ä‘eo ấn tÆ°á»›ng quân, mang [25a] 30 vạn quân đánh Bồn Man, vì có thÆ° báo thắng tráºn của Chinh Tây quân doanh đánh nÆ°á»›c Lão Qua bị giặc Bồn đón chặn là m mất.
Quân và o cá»a ải, Cầm Công bá» chạy rồi chết. Quân ta đốt thà nh, đánh phá các thà nh khác, đốt các kho tà ng.
TrÆ°á»›c đây dân chúng Bồn Man có đến 9 vạn há»™ nhÆ°ng bị chết đói gần hết, chỉ còn hÆ¡n 2.000 ngÆ°á»i, má»›i sai ngÆ°á»i tá»›i xÆ°ng thần xin hà ng. Bèn phong cho ngÆ°á»i giống nòi đó là Cầm Äông là m Tuyên úy đại sứ, lại đặt quan lại trấn giữ các huyện để cai trị. Sau Cầm Äông lại là m phản.
Sá»a định lại biệt lệnh 25 Ä‘iá»u vá» việc Ä‘i đánh Chiêm Thà nh và quy định chÃnh lệnh hà nh quân cùng các lệ thưởng công.
Canh Tý, [Hồng Äức] năm thứ 11 [1480], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 16). Mùa xuân, tháng giêng, xa giá từ Bồn Man vỠđến [kinh sÆ°].
Ngà y mồng 10, Tri huyện Bằng TÆ°á»ng nhà Minh là Lý Quảng Ninh bắt giam ngÆ°á»i của ta sai Ä‘i là Hoà ng Thế Cung.
[25b] Thải bá»›t ngÆ°á»i già yếu trong quân ngÅ© và miá»…n duyệt tuyển.
Tháng 3, ngà y 15, ra lệnh rằng:
Các quan viên nháºn chức ở vùng đất Ä‘á»™c hại đã đủ hai lần khảo khóa trở lên mà xứng đáng vá»›i chức vụ, không có tá»™i lá»—i, thì Lại bá»™ xét thá»±c, rồi Ä‘iá»u vá» chổ đất là nh.
Ra sắc chỉ rằng:
Phép khảo khóa đã có lệnh sẵn, cốt để phân biệt ngÆ°á»i hay dở, tá» rõ việc khuyên răn. Nay Lại bá»™ và quan các nha môn trong ngoà i, nên theo đúng lệ mà là m để khuyến khÃch má»i ngÆ°á»i. Nếu dám nhu nhÆ¡ bá» phép nhÆ° trÆ°á»›c kia, thì khoa phụ trách kiểm xét nêu lên, theo luáºt mà trị tá»™i.
Ngà y 22, giá» dáºu, mÆ°a đá trong 2 khắc.
Thải bớt quân sắc.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y mồng 6, giá» dáºu, có sao sa từ giữa trá»i rÆ¡i vá» phÆ°Æ¡ng đông.
Há»™ bá»™ thượng thÆ° Lê Äoan Chi dâng lá»i bà n:
Các quan phủ huyện tuy là m xong việc thuế khóa, nhÆ°ng nếu trông nom việc đắp đê là m Ä‘Æ°á»ng không chăm, những lúc rá»—i việc nông mà chÆ°a hoà n thà nh, để trở ngại tá»›i thu hoạch, thì đến [26a] kỳ khảo khóa sẽ không được thá»±c chức và thăng cấp, để răn những kẻ coi thÆ°á»ng việc dân.
Tháng 6, hạn.
Ngà y 20, ra sắc chỉ rằng:
Hình quan và các quan thừa hiến phủ, huyện các xứ xét xỠán kiện, lấy của đút thì nhiá»u, giữ lẽ công thì Ãt, có trÆ°á»ng hợp để ứ Ä‘á»ng văn án đến 3, 4 năm; có trÆ°á»ng hợp nha môn trên dÆ°á»›i đùn đẩy lẫn nhau, đổi trắng thay Ä‘en, cho trái là m phải, gian trá trăm cách, lý ngay không được tá» bà y, oan trái nhiá»u, sầu than lắm, đến ná»—i hạn hán xảy ra luôn. Triá»u thần phải công bằng mà lá»±a chá»n hoặc hoặc sa thải hình quan và quan thừa hiến phủ huyện các xứ để Ä‘á»u được ngÆ°á»i giá»i, xét xỠđúng lẽ, phái tâu lên để thi hà nh.
Ngà y 25, Tổng binh đồng tri Bắc Bình Trần Ao sai liệt hiệu Äà o Phu Hóan Ä‘em 600 tên quân cỠđến địa phÆ°Æ¡ng Cảm Quả mở cá»a ải Thông Quang1981 đến táºn ruông xứ Ban [26b] Äá»™ng dá»±ng dóng rà o chắn nganh. Äầu mục ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i1982 là bá»n La Truyá»n Ä‘em thổ binh tá»›i đánh bắn. Phu Hoán lui quân vá» cá»a ải. La truyá»n lại Ä‘em quân nhổ rỡ dóng Ä‘em đốt Ä‘i. Trần Ao Ä‘em việc ấy tâu vua sai quan TÆ° lá»… Ä‘Æ°a tá» tâu cho triá»u thần xem. Lê Niệm tâu rằng:
Nay nếu dá»±ng lại dóng rà o, tất há» lại phá Ä‘i, không có Ãch gì. Nên sai quan đến khám, nếu qủa là đất của ta xen và o trong đất của há» và bị há» xâm chiếm thì vẽ Ä‘iạ đồ cho rõ rà ng, vá»u tâu đúng sá»± thá»±c, rồi là m tá» tÆ° sẵn đợi lệnh. Năm nà y sai sứ sẽ giao cho bồi thần mang Ä‘i trình vá»›i đô ty tỉnh Quảng Tây, biện bạch phải trái, rồi sau hãy dá»±ng rà o. Vua y theo.
Ra sắc chỉ rằng:Các quan và o chầu, khi đến ngoà i cá»a Äoan Môn, nếu gặp ngà y mÆ°a thì tạm tránh mÆ°a ở hai bên hà nh lang phÃa đông và phiá tây.
[27a] Ra sắc chỉ rằng: Các lại viên thi đỗ thì được bổ là m chánh quan các châu, huyện và các chức kinh lịch, thủ lĩnh, phó sứ: Còn các lại viên không thi đỗ thì chỉ bổ là m quan thủ lĩnh hoặc các quan ở châu, huyện.
Muà thu, tháng 8, có sắc dụ rằng: Hình quan là chức quan trá»ng, phải chá»n ngÆ°á»i có sở trÆ°á»ng. Quan các ty ở Hình bá»™, không kể là nho hay là lại, nếu tà i năng kiến thức nông cạn, không am hiểu vá» hình danh, thì Ä‘Æ°á»ng quan bá»™ ấy lá»±a thải ra, là m ban tâu lên, giao cho Lại bá»™ đổi bổ chức khác, rồi chá»n các quan trong kinh ngoà i trấn, ngÆ°á»i nà o đã nháºn chức đủ hai kỳ khảo khóa trở lên, đã thi Ä‘á»— và có tà i năng, kiến thức, cùng những ngÆ°á»i do lại viên xuất thân mà đã từng trải việc hình danh để bổ và o thay.
Ngà y 27, nhà Minh có sắc văn đưa sang nói rằng:
"Gần đây, được các quan trấn thủ và tổng binh Vân Nam, tâu rằng Quốc VÆ°Æ¡ng An Nam vô cá»› Ä‘iá»u Ä‘á»™ng binh mã đánh giết ở đất Lão Qua [27b] đến nay vẫn chÆ°a lui quân, lại định đánh nÆ°á»›c Bát Bách Tức Phụ1983 . Váºy tÆ° cho VÆ°Æ¡ng biết, nếu có phạm lá»—i nói trên, nên gấp lui quân; nếu không, VÆ°Æ¡ng phải sang báo ngay để triá»u đình truy xét kẻ báo cáo báºy trị tá»™i theo pháp luáºt.
Ngay hôm ấy, vua sai TÆ° lá»… giám Ä‘Æ°a tá» sắc ấy cho triá»u thần xem. Bá»n Lê Thá» Vá»±c bà n nên trả lá»ilà :
Vì hiện nay có 13 ngÆ°á»i ở thà nh Äông Quan chạy trốn sang biên giá»›i nÆ°á»›c Lão Qua, nên sai bá»n đầu mục Nguyá»…n Báo đến địa giá»›i để đòi lại, chỉ bắt được xe buôn bán chở vá», không liên quan gì đến việc đánh Lão Qua và việc muốn đánh Bát Bách Tức Phụ cả. Äiá»u ấy là nói bịa. Bèn giao cho Nguyá»…n Văn Chất mang tá» tâu Ä‘i.
Bá»n Binh bá»™ tả thị lang Trần Trung Láºp, Hà n lâm kiểm thảo Lê Tuấn Ngạn, Phan Quý vâng mệnh Ä‘i sứ nhà Minh trở vá», nhân tiện mang theo sắc văn của vua Minh vá». Vua sai [28a] Ngô Văn Thông Ä‘Æ°a sắc ấy cho triá»u thần xem. Tá» sắc nói:
"Má»›i rồi bá»n bồi thần Trần Trung Láºp tâu rằng lá»… tiến cống tá»›i Long Châu, huyện Bằng TÆ°á»ng, tỉnh Quảng Tây, Thì Tri huyện Lý Quảng Ninh, Tri châu Thiệu Nguyên không ứng phó nghênh tiếp ngay và chia cho hai châu Thượng Thạch, Hạ Thạch chở Ä‘i, đến ná»—i bị ngăn trở lâu hà ng tháng, nên từ nay, há»… có sứ thần sang kinh đô, thì gá»i tá» tÆ° trÆ°á»›c cho các quan Tổng trấn, hẹn ngà y tá»›i Bằng TÆ°á»ng đón chuyển tá»›i Long Châu, Tuyên phủ Quảng Tây theo lệ cắt ngÆ°á»i Ä‘Æ°a Ä‘i, khi sứ thần vá» thì giao cho quan lại có trách nhiệm Ä‘Æ°a ra ngoà i cá»a ải Huống Thôn để cho khá»i bị cháºm trá»…".
Ba ty Äô, Thừa, Hiến Lạng SÆ¡n là bá»n LÆ°u Doãn Trá»±c, Nguyá»…n Äá»… (có sách chép là LÆ°u Doãn Thông và Nguyá»…n Hữu Äá»…) tâu rằng:
NgÆ°á»i châu TÆ° Lăng nÆ°á»›c ngoà i trà n và o châu Lá»™c Bình, cÆ°á»›p lấy của cải và trâu bò súc váºt của bá»n Hoà ng Lô, Mã Bát ở Lá»™c Bình mang Ä‘i. [28b] Quan thủ bị Lê Äình Hoán không biết ngăn giữ: xin giao cho vệ Cầm y bắt há»i tá»™i.
Bá»n triá»u thần Lê Thá» Vá»±c nói: Nó quen thói trÆ°á»›c, hay trà n và o cÆ°á»›p bóc dân ta. Nay nên sai Äông các soạn tá» Ä‘iệp văn cho vệ Lang SÆ¡n gá»i sang châu TÆ° Lăng trách há» vá» việc không biết cấm Ä‘oán nhân dân trong hạt, để chúng liá»u lÄ©nh gây hấn ở biên giá»›i, vượt cõi cÆ°á»›p bóc trâu bò của cải,yêu cầu bắt phải trả lại.
Lại soạn thảo sắc chỉ, sai má»™t viên giám sát và má»™t viên quan nhà n rá»—i cùng vá»›i ba ty xứ đó Ä‘iá»u tra xem bá»n Hoà ng Lô vá»›i bá»n kia trÆ°á»›c đây có chuyện gì vá»›i nhau không, duyên do phải trái thế nà o, xét cho rõ rà ng tâu lên. Năm nay sai sứ Äông các lại Ä‘em đầu Ä‘uôi việc cÆ°á»›p bóc trÆ°á»›c sau, soạn tá» tÆ° của triá»u đình, giao cho sứ thần nhân tiện mang sang cho các quan Tổng trấn và Tổng đốc Lưỡng Quảng yêu cầu Ä‘iá»u tra xem châu TÆ° Lăng trong hạt vì cá»› gì Ä‘em dân chúng vượt qua biên giá»›i sang cÆ°á»›p bóc, gây hấn sinh sá»± [29a]. Bá»n Lê Äình Hoán không biết ngăn giữ để ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i và o cÆ°á»›p bóc, nếu đúng nhÆ° lá»i tâu của bá»n LÆ°u Doãn Trá»±c thì cho bắt há»i. Lại bá»™ kÃp chá»n quan khác đến thay.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 18, sai bá»n bồi thần Nguyá»…n Văn Chất, Doãn Hoà nh Tuấn, VÅ© Duy Giáo sang tuế cống nhà Minh và tâu việc Chiêm Thà nh.
Tháng 12, ngà y Ä‘inh dáºu, vua Ä‘Æ°a tá» biểu vá» việc tiến cống hằng năm so Hà n lâm viện thị thÆ° LÆ°Æ¡ng Thế Vinh soạn thảo để triá»u thần bà n.
Bá»n Lê Thá» Vá»±c nói:
"Ba bà i biểu, văn Ä‘á»u thuáºn lẽ cả, nhÆ° bá»n Thân Nhân Trung đã cùng tâu lên".
Vá» giấy tá» bang giao, vua trÆ°á»›c hết sai quan Hà n lâm viện soạn thảo, rồi trao xuống cho Äông các xem, sau lại Ä‘Æ°a cho triá»u thần xem. Nếu có ý gì khác, thì cho sá»a lại. Vì thế, ngÆ°á»i Minh thÆ°á»ng khen rằng nÆ°á»›c ta có nhiá»u ngÆ°á»i giá»i.
Ba tá» biểu văn thì má»™t tá» [29b] trình việc đầu mục nÆ°á»›c ngoà i là La Truyá»n1984 phá dóng rà o ở cá»a ải Thông Quang,má»™t tá» trình vá» việc Tri huyện Bằng TÆ°á»ng Lý Quãng ninh bắt giữ ngÆ°á»i của ta sai Ä‘i là Hoà ng Thế Cung.
Phát tiá»n ná»™p chủ ban cho đại thần và các quan mua tÆ¡ lụa dâng ná»™p, vì mùa đông năm ấy là kỳ sai sứ cống phÆ°Æ¡ng Bắc.
Tân Sá»u, [Hồng Äức] năm thứ 2 [1481], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 17). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 19, Äô cấp sá»± trung VÅ© Má»™ng Khang dâng thÆ° nói các việc, đại khái có 4 Ä‘iá»u:
1- Kẻ nà o xâm chiếm ruá»™ng đất của ngÆ°á»i khác và chặt nêu, nhổ mốc, tá»± tiện láºp giá»›i hạn thì phải phạt trượng và biếm truất: nếu phá bá» bá» ruá»™ng thì chỉ phạt tiá»n thôi.
2- Kẻ nà o chặt phá cây cối, tre pheo ở vÆ°á»n má»™ ngÆ°á»i khác thì phải phạt trượng và biếm truất, nếu cà y phá má»™ của ngÆ°á»i xÆ°a thì Ä‘á»u xá» tá»™i lÆ°u.
3- Lấy vợ phải lấy ngÆ°á»i ngoà i, không được lấy [30a] kẻ già u sang, thân thÃch phi loại, kẻ nà o vi phạm, thì xá» tá»™i đồ.
4- Các quan ty sở tại khi khám xét án kiện trong ngoà i và loại tạp phạm, phải theo đúng hạn định trong luáºt mà xá» Ä‘oán phải trái, không được đùn đẩy cho nhau để kéo dà i; kẻ nà o là m trái thì phải phạt tiá»n nhÆ° lệnh.
Mùa hạ, tháng 4, thi há»™i cho các cá» nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— bá»n Phạm Äôn Lá»… 40 ngÆ°á»i.
Ngà y 27, vua ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên, thân hà nh ra đầu bà i văn sách há»i vá» lý số.
Cho bá»n Phạm Äôn Lá»…, LÆ°u HÆ°ng Hiếu, Nguyá»…n Doãn Äịnh ba ngÆ°á»i đổ tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Ngô Văn Cảnh 8 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân; bá»n Nguyá»…n Minh Äạo 29 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
(Phạm Äôn Lá»…, tên tá»± là LÆ° Khanh, ngÆ°á»i huyện Ngá»± Thiên, phủ Tân HÆ°ng ngụ ở là ng Thanh Nhà n, huyện Kim Hoa1985 , khi Ä‘á»— 27 tuổi, thi hÆ°Æ¡ng, há»™i, đình Ä‘á»u Ä‘á»— đầu, ngÆ°á»i Ä‘á»i gá»i là Tam nguyên Äôn Lá»…).
Tháng 5, ngà y 21, triệu bá»n tiến sÄ© Phạm Äôn Lá»… và o trong Äan Trì. Vua [30b] ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên. Các quan Hồng lô truyá»n lệnh gá»i tên. Lại bá»™ ban ấn mệnh. Lá»… bá»™ bÆ°ng bảng và ng, nổi trống nhạc, rÆ°á»›c ra ngoà i cá»a Äông Hoa treo lên. Xong rồi ty Mã cứu Ä‘em ngá»±a tốt Ä‘Æ°a trạng nguyên vá» nhà .
Xuống lệnh rằng:
Quan các vệ, ty, sở Tráng sÄ©, Thần vÅ©, Hiệu lá»±c, Äiện tiá»n, NgÅ© phủ, Mã nhà n, Thuần tượng trong kinh, các quan vệ sở, phủ, châu, huyện bên ngoà i, nếu có ngÆ°á»i đẽo khoét quân lÃnh, má»t hại nhân dân, chỉ chăm là m lợi cho mình, không nghÄ© đến phép nÆ°á»›c, ở trong thì Ä‘Æ°á»ng quan là các Chỉ huy, đỠđốc Kiểm Ä‘iểm, Äô đốc và các quan Äoán sá»±, Kinh lịch; bên ngoà i thì hay ty Thừa, Hiến, Ä‘á»u phải công bằng xét xá», tham khảo dÆ° luáºn của má»i ngÆ°á»i, ngÆ°á»i nà o trÆ°á»›c kia có nhÅ©ng loạn, tuy không có chứng thá»±c, nhÆ°ng má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết; cùng là ngÆ°á»i nà o liêm khiết, không mắc [31a] thói tham ô, kê ra từng loại tâu lên cả, trao cho Giám sát ngá»± sỠở đạo đó thẩm tra lại, là m bản tâu lên, sẽ khu xỠđể tá» rõ khuyến khÃch và trừng phạt.
Láºp sở Äồn Ä‘iá»n. Xuống chiếu rằng:
Mở đồn Ä‘iá»n là để dùng hết tiá»m lá»±c của nghá» nông, mở rá»™ng nguồn trÃch trữ cho nhà nÆ°á»›c. Nay lệnh cho các xứ định đồn Ä‘iá»n thà nh ba báºc thượng, trung, hạ.
Tháng 6, ngà y 20, chá»n thải bá»›t quan viên và bổng lá»™c.
Quan viên quá nhiá»u, tiêu phà lá»™c kho, lục khoa phải tra xét xem từ năm Quang Thuáºn thứ 2 đến nay, quan viên nà o đã từng phạm các tá»™i hối lá»™, đã bị xá» các tá»™i biếm, giáng, cùng các tÆ°á»›ng hiệu, quản áp, để thiếu ván thuyá»n, gá»— lạt, củi, gạch... vụng trá»™m bắt quân ná»™p tiá»n, đến ná»—i thiếu nhiá»u thứ phải ná»™p, trị giá từ 10 quan trở lên mà ngÆ°á»i ấy hãy còn tại chức thì bắt phải thôi việc, để triệt những quan tham nhÅ©ng [31b] cho bá»›t lá»™c.
Ngà y 21, xuống chiếu rằng:
Các quan trong ngoà i Ä‘ua nhau kiếm lợi là bởi quan có trách nhiệm ăn nói chÆ°a được ngÆ°á»i giá»i. Kẻ thì nhu nhÆ¡ không có tà i cán gì, ngÆ°á»i thì đả kÃch quá để rÆ°á»›c gièm pha. Quan lại tham nhÅ©ng, dân chúng oán thán, Ä‘em khà dữ là m trái khà hòa, mối tệ nà y phải nên trừ bá». Từ nay trở Ä‘i, các chức khoa Ä‘Ã i, hiến sát, triá»u thần phải công bằng mà bà n chá»n, ai nên thả ra, ai nên bổ thay, là m bản tâu lên thi hà nh, để trừ bá» tệ cÅ©.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 4, Phó đô ngá»± sá» kiêm Tả xuân phÆ°á»ng tá trung doãn Quách Äình Bảo tâu vá» việc tá»± tiện Ä‘uổi dân trú ngụ nhÆ° sau:
"Thần trá»™m nghÄ© rằng: Kinh sÆ° là gốc của bốn phÆ°Æ¡ng; tiá»n của trao đổi mua bán tất phải cho lÆ°u thông đủ dùng, không nên để thiếu thốn. TrÆ°á»›c đây, dân cÆ° phủ Phụng Thiên, trừ những ngÆ°á»i quê quán ở phủ đó, gián hoặc có ngÆ°á»i tuy không phải quê ở đó, nhÆ°ng có [32a] cá»a hiệu, thuế ngạch và ná»™p thuế, chịu sai dịch vá»›i bản phÆ°á»ng. Nay quan phủ Phụng Thiên lại không há»i xem dân tạp cÆ° ở đó có cá»a hiệu, thuế ngạch hay không, Ä‘uổi hết cả vá» nguyên quán, e rằng nhÆ° thế thì nÆ¡i kinh sÆ° sẽ buôn bán thÆ°a thá»›t, không còn sầm uất phồn thịnh nữa, không những ngÆ°á»i là m nghá» buôn bán sẽ thất nghiệp nhiá»u, mà chợ búa e sẽ trống rá»—ng, ngạch thuế sẽ có thể thiếu hụt, có phần không tiện. Vì thế tâu xin: Ngoà i những kẻ vô loà i tạp cÆ° thì nên Ä‘uổi Ä‘i, còn những ngÆ°á»i chuyê có hà ng chợ, cá»a hiệu, trÆ°á»›c đây đã biên và o thuế ngạch thì hãy cho được cÆ° trú để buôn bán sinh nhai, cho và o bản phÆ°á»ng ná»™p thuế theo lệ cÅ©".
Tháng 9, ngà y 27, ra sắc chỉ rằng: Từ nay, các phi tần và quan viên thì là m sổ riêng.
Mùa đông, tháng 10, ra sắc chỉ rằng: Quan các vệ, sở, ngÆ°á»i nà o dám hạch [32b] sách tiá»n của nhÆ° trÆ°á»›c, tÃnh từ 5 tiá»n trở lên thì pháp ty sẽ trị tá»™i theo luáºt pháp, ngoà i ra, từ 4 tiá»n trở xuống thì nhất luáºt bãi chức sung quân, nhÆ° lệ quan viên tham nhÅ©ng.
Xuống chỉ dụ gồm 56 Ä‘iá»u:
Tuyển ngÆ°á»i bổ sung quân ngÅ©.
Khảo thi con cháu các quan viên, há»i vá» là m văn, viết chữ, là m toán.
Äà o hồ Hải Trì. Hồ nà y quanh co đến 100 dặm. Giữa hồ có Ä‘iện Thúy Ngá»c, bên hồ xây Ä‘iện Giảng Võ để táºp luyện binh tượng.
Lấy Nguyá»…n Bá Ký là m Lại bá»™ thượng thÆ°. (Nguyá»…n Bá Ký ngÆ°á»i Chà Linh).
Nhâm Dần, [Hồng Äức] năm thứ 13 [1482], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 18). Mùa xuân, tháng giêng, vua ngá»± vá» Tây Kinh.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 6, ra sắc chỉ rằng: Nho sinh tú lâm cục, số ngÆ°á»i thêm nhiá»u mà ngÆ°á»i giảng táºp thì Ãt. Quan Lại bá»™ chá»n lấy 3 viên quan Hà n lâm viện có thể kiêm chức TÆ° huấn Tú lâm cục [33a] rồi là m bản tâu lên, thuyên bổ để tiện giảng táºp.
Äịnh lệnh bảo cá» quan Thừa ty. Ra sắc chỉ rằng: Quan Thừa ty các xứ, chức nhiệm rất nặng ná», trong khi chá»n bổ, phải được má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u bằng lòng. Kể từ nay, quan Thừa ty các xứ có khuyết thì Lại bổ tâu lên, Ä‘Æ°a xuống cho triá»u thần theo nhÆ° lệ của hai ty Äô, Hiến mà bảo cá» quan viên trong ngoà i, ngÆ°á»i nà o là m nổi chức ấy, Ä‘Æ°a cho Lại bá»™ thi hà nh.
Ngà y 16, lấy Äà o Cá» là m Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Äông các hiệu thÆ°. Vì Cá» hầu vua Ä‘i đánh miá»n tây, chăm chỉ được việc, không há» phạm lệnh cho nên được thăng chức.
Tháng 8, đại xá thiên hạ, có 63 Ä‘iá»u.
Là m sổ hộ tịch. Nghiêm Lâm tâu rằng:
Khi là m sổ há»™ tịch, Xã trưởng phải chua rõ các quan viên [33b] chức phẩm cao hay thấp, tÆ° tÆ°á»›c nhiá»u hay Ãt. Nếu không chua rõ rà ng, Há»™ khoa kiểm soát tâu lên, quan phủ huyện và Xã trưởng Ä‘á»u bị trị tá»™i.
Tháng 9, ngà y 15, giỠTuất, nguyệt thực.
Mùa đông, tháng 10, khảo hạch quân và dân, há»i vá» viết chữ, là m toán.
Ra sắc chỉ kiểm xét sổ há»™ tịch và sổ ruá»™ng đất. Từ Lục1986 khoa đến Lại bá»™, nho sinh Tú lâm cục, cùng vá»›i lại viên Há»™ bá»™ và lại viên Thừa ty Ä‘á»u tá»›i chùa Báo Thiên, quán Há»™i đồng để cùng khảo xét vá»›i phủ, huyện.
Lấy Lê Ninh là m Hộ bộ tả thị lang: Phạm Hưng Hiếu là m Hộ khoa cấp sự trung.
Quý Mão, [Quang Äức] năm thứ 14 [1483], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 19). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 13, cấm yến tiệc công là m cá»— bà n tiếm lá»….
Ngà y 15, cấm thả kỳ quân để thu tiá»n và thông đồng vá»›i con buôn.
[34a] Là m Ä‘iện Äại Thà nh, đông vu, tây vu ở Văn miếu cùng Ä‘iện Canh Phục, kho chức ván in, kho chứa đồ tế lá»…, đông tây Ä‘Æ°á»ng nhà Minh Luân.
Tháng 2, ngà y 15, ra sắc chỉ rằng: Nhân dân và quân sắc, ai thi hÆ°Æ¡ng Ä‘á»— tam trÆ°á»ng, thì sung sinh đồ, Ä‘á»— tứ trÆ°á»ng thì sung sinh viên ở Tăng Quảng Ä‘Æ°á»ng nhÆ° lệ cÅ©. Nếu sinh đồ từng thi hÆ°Æ¡ng mà không trúng kỳ nà o thì phải sung quân, trúng má»™t kỳ thi vá» là m dân chịu phú dịch nhÆ° lệ. Sinh viên Tăng Quảng Ä‘Æ°á»ng mà thi há»™i không Ä‘á»— thì sung quân. Quan Thừa, Hiến và quan Quốc tá» giám phân loại tâu lên để thi hà nh theo lệ đã định.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 14, ra sắc chỉ rằng: Các tư nhân tranh chấp đánh nhau thì pháp ty chia ra thủ phạm và tòng phạm mà trị tội.
Ngà y 22, ra sắc chỉ rằng: Kể từ nay, sáu bá»™ có các bản tâu [34b] và hết thảy công văn các việc, Ä‘á»u phải ký tên ở cuối tá» giấy nhÆ° các quan Kinh lịch năm phủ và thủ lÄ©nh Thừa ty các xứ.
Tháng 5, ngà y 18, ra sắc chỉ cho chánh quan các sở Tuần tượng, Mã nhà n được Ä‘eo thẻ bà i và o các buổi triá»u tham thÆ°á»ng lệ, nhÆ° quy định cho các chánh quan ở năm phủ.
Quy định thá»i hạn và o trÆ°á»ng thi hÆ°Æ¡ng và lệ tiến cống sÄ© nhân. Bá»n Lá»… bá»™ thượng thÆ° Lâm Giang bá Lê Hoằng Dục tâu rằng:
Có sắc chỉ sai chiếu số há»c trò của Thừa tuyên sứ ty các xứ nhiá»u hay Ãt mà liệu định ngà y và o thi. Vâng tra năm Hồng Äức thứ 5, tháng 8, ngà y mồng 5, Hà n lâm thị Ä‘á»™c kiêm Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung bà n tâu vá» lệ cống sÄ© của các Thừa ty các xứ. Các xứ Hải DÆ°Æ¡ng SÆ¡n Nam, Tam Giang, Kinh Bắc má»—i xứ 130 ngÆ°á»i. [ 35a] Các xứ Thanh Hóa, Yên Bang, Tuyên Quang, HÆ°ng Hóa, má»—i xứ 30 ngÆ°á»i.
Còn nhÆ° nháºt kỳ và o trÆ°á»ng thi hÆ°Æ¡ng, chÆ°a biết định và o ngà y nà o cho phải, bá»n thần xin đợi lá»i Thánh thượng dạy cho: Thi hÆ°Æ¡ng thì Thừa ty các xứ trong nÆ°á»›c và phủ Phụng Thiên lấy ngà y mồng 8 tháng 8 năm nay Ä‘á»u và o kỳ đệ nhất. Thừa ty các xứ Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Nam, Tam Giang, Kinh Bắc lấy ngà y 18 tháng ấy và o kỳ đệ nhị, ngà y 25 và o kỳ đệ tam, ngà y mồng 1 tháng 9 và o kỳ đệ tứ, ngà y mồng 7 treo bảng sÄ© nhân Ä‘á»—. Các xứ Thanh Hóa, Nghệ An ngà y 15 tháng 8 và o kỳ đệ nhị, ngà y 22 kỳ đệ tam, ngà y26 và o kỳ đệ tứ, ngà y mồng 1 tháng 9 treo bảng sÄ© nhân thi Ä‘á»—. Các xứ Thuáºn Hóa, An [35b] Bang1987 , HÆ°ng Hóa, Tuyên Quang, Lạng SÆ¡n, Thái Nguyên và phủ Phụng Thiên Ä‘á»u lấy ngà y 13 tháng 8 và o kỳ đệ nhị, ngà y 18 và o kỳ đệ tam, ngà y 26 và o kỳ đệ tứ, ngà y mồng 1 tháng 9 treo bảng các sÄ© nhân thi Ä‘á»—.
Tháng 6, ngà y mồng 9, mưa gió to, nước lụt.
Ngà y 24, định lệ giảm bớt Xã trưởng.
Mùa thu, tháng 9, ngà y mồng 2, Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» kiêm tả xuân phÆ°á»ng tả trung doãn Quách Äình Bảo tâu rằng:
Những kẻ phạm các tá»™i nhÆ° đại ác, đại nghịch, phản bá»™i, trá»™m cÆ°á»›p, hối lá»™, xui kiện, hống hách, gian dâm, tham ô, bà y mÆ°u hãm hại ngÆ°á»i, cố ý giết ngÆ°á»i là những tá»™i gặp kỳ ân xá thÆ°á»ng lệ không được dá»± và o. Còn những tạp phạm khác, tuy phát hiện ra sau khi có lệnh ân xá, nhÆ°ng đã phạm từ trÆ°á»›c khi có lệnh ân xá, thì Ä‘á»u cho được hưởng lệnh ân xá để rá»™ng Æ¡n thánh. Vua nghe theo.
[36a] Mùa đông, tháng 11, ngà y 11, sai Lê Äức Khánh, Nguyá»…n Trung, Äá»— Cáºn sang cống nhà Minh.
Ngà y 12, ra sắc chỉ cho các vệ, ty, sở là m đồ khà giới thì phải tới Vũ khố của vệ, ty, sở mình mà là m, không được tự tiện là m ở nhà giải vũ và điếm quân ở ngoại thà nh, ai vi phạm bị xỠtội lưu.
Sắc dụ cho Hà n lâm viện thừc chỉ Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung, Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» kiêm tả xuân phÆ°á»ng tả trung doãn Quách Äình Bảo, Äông các hiệu thÆ° Äá»— Nhuáºn, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Äông các hiệu thÆ° Äà o Cá», Hà n lâm thị thÆ° Äà m Văn Lá»…, biên soạn các sách Thiên Nam dÆ° hạ táºp1988 và Thân chinh ký sá»±1989 .
Vua Ä‘á» và o bản thảo bà i tá»±a Thiên nam dÆ° hạ táºp của Äại há»c sÄ© Thân Nhân Trung rằng:
Há»a thá» thiên Ä‘oan bố, Băng [36b] tà m ngÅ© sắc ty, Cánh cầu vô địch thủ, Tà i tác cổn long y. (Vải dệt lông chuá»™t lá»a, Lụa năm sắc tằm bằng, Lại tìm tay vô địch, Cắt may áo cổn rồng).
(Xét sách Thần dị kỳ kinh của Äông PhÆ°Æ¡ng Sóc có nói rằng: Ở ngoà i cõi Nam hoang có lá»a, trong lá»a má»c loại cây không bao giá» chết. Lá»a cháy đêm ngà y dù mÆ°a to gió lá»›n cÅ©ng không tắt. Trong lá»a có con chuá»™t nặng trăm cân, lông dà i hÆ¡n 3 tấc, nhá» nhÆ° sợi tÆ¡ có thể dệt thà nh vải. Sách Tháºp dị ký của VÆ°Æ¡ng Tá» Niên có nói rằng: Núi Viên Kiệu ở biển Äông có giống tằm băng dà i 7 tấc, có vẩy, có sừng, lấy sÆ°Æ¡ng tuyết phủ lên, có kén tÆ¡ năm sắc, dệt là m áo mặc lá»™i nÆ°á»›c không thấm Æ°á»›t).
Lấy Nguyễn Xung Xác là m Hà n lâm thị độc chưởng viện sự.
Giáp Thìn, [Hồng Äức] năm thứ 15 [1484], (Minh Thà nh Hoá năm thứ 20). Mùa xuân, tháng giêng ngà y 16, Thái uý Phú Quốc công Lê Thá» Vá»±c chết.
Tháng 2, có dụ ân xá.
Thi há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— bá»n Phạm Trà Khiêm 44 ngÆ°á»i.
Tháng 3, ngà y mồng 1, ra sắc chỉ rằng: Kể từ nay, ai khai đà o mỠbạc thì phải nộp thuế theo quy định.
Thi đình, Ä‘á» văn sách há»i vá» nhà Triệu Tống dùngnho sÄ©. Cho bá»n Nguyá»…n Quang Báºt, Nguyá»…n Giác, Mai Duy Tinh [37a] ba ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Ngô Văn Phòng 16 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân; bá»n Chu Äình Bảo 25 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Ngà y mồng 10, nhắc rõ lệnh cấm mua bán ức hiếp. Sắc chỉ nêu rõ:
"Việc cấm mua bán ức hiếp đã có lệnh rất nghiêmmà các nhà quyá»n hà o vẫn chÆ°a đổi thói cÅ©, hại dân chúng, há»ng chÃnh sá»± không gì tệ bằng. Kể từ nay, phủ Phụng Thiên và hai ty Thừa, Hiến các xứ phải nhắc lại lệnh cÅ©, cấm Ä‘oán, răn bảo. Các nhà sắm sá»a lá»… váºt cÆ°á»›i xin, nếu mua bán ở hà ng chợ dân gian, hà ng hoá lá»›n nhá» Ä‘á»u phải tuân theo thá»i giá, không được quen thói gian ngoan nhÆ° trÆ°á»›c, á»· thế cáºy oai, mua hiếp, cÆ°á»›p Ä‘oạt, kẻ nà o vi phạm thì trị tá»™i theo nhÆ° lệnh trÆ°á»›c".
Ngà y 12, nhắc lại việc Ä‘Ã n bà phá thai và phá thai cho ngÆ°á»i khác.
TrÆ°á»›c đây có lệnh cấm rằng: [37b] Loại Ä‘Ã n bà tà n nhẫn, vì muốn Ãt con cái để giữ lấy nhiá»u của, hoặc ngại việc sinh đẻ, muốn tránh khó nhá»c, thấy mìmh có thai, dùng kế cho sẩy thai, thÆ°Æ¡ng tổn tÃnh mệnh, là m hại luân thÆ°á»ng, cùng là những kẻ phá thai cho ngÆ°á»i khác, Ä‘á»u phải tra xét, trị tá»™i theo luáºt pháp. Thế mà chúng vẫn coi là tá» giấy lá»™n, không đổi lá»—i trÆ°á»›c, vẫn theo thói cÅ©, tệ trÆ°á»›c cà ng tăng, coi thÆ°á»ng pháp luáºt, là m hÆ° phong tục không gì hÆ¡n thế. Nay hãy nhắc rõ lệnh trÆ°á»›c, răn cấm nghiêm hÆ¡n, nế có ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà nà o nhÆ° hạng nói trên, mà má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết, cùng là ngÆ°á»i chồng không biết răn cấm, Ä‘á»u trị tá»™i theo luáºt pháp.
Mùa hạ, tháng 4, bắt đầu cấm kẻ già u ỷ phép quấy nhiễu xưởng khai mỠvà ng bạc.
Cấm trong nÆ°á»›c; Nếu không phải là các dịp tế lá»…, giá»— chạp, cÆ°á»›i xin, ân mệnh, ăn mừng, đám ma mà vô cá»› há»p nhau ăn uống [38a] thì trị tá»™i theo luáºt pháp.
Ngà y mồng 9, cấm ngÆ°á»i giữ cá»a nháºn tiá»n đút lót.
Ngà y 21, định lệnh rằng khi nộp các ngạch thuế và o kho thì quan đạc chi của các Thừa ty không được gây khó dễ.
Ngà y 29, định mệnh cấm mả chôn sau không được che lấp hướng mả chôn trước.
Trước đó, phó sứ Thanh hình hiến sát sứ ty xứ Yên Bang là Nghiêm Quang tâu rằng:
"Má»™ của quan viên và dân chúng chÆ°a có phân biệt, cho nên kẻ dân má»n ngu tối thấy ngÆ°á»i có quan tÆ°á»›c thì cho là do mạch đất mà được thế, khi có ngÆ°á»i nhà chết thì Ä‘ua nhau chôn ở đằng trÆ°á»›c, sát phạm đến nấm mồ. Con cháu nhà có mồ bị vi phạm, thÆ°á»ng Ä‘em việc đó kiện tại cá»a quan thì lại chÆ°a có quy định riêng, nên cÅ©ng khó lòng xét rõ phải trái. Váºy có nên chiếu theo chức phẩm cao thấp mà quy định đất để mồ mả rá»™ng hẹp hay không?
Äến đây Lá»… bá»™ thượng thÆ° Quách Äình Bảo bà n rằng:
"Äất để mồ mả của quan viên và dân [38b] chúng trong nÆ°á»›c, có khi là ruá»™ng đất công, có khi là ruá»™ng đất tÆ°. Nếu kẻ nà o lấy ruá»™ng tÆ° là m đất để mồ mả thì kÃch thÆ°á»›c rá»™ng hẹp cÅ©ng phải theo hÆ°á»›ng đất trÆ°á»›c sau cho phải. NgÆ°á»i để mồ sau không được cáºy là ruá»™ng đất tÆ° của mình mà chôn sát, che lấp mồ chôn trÆ°á»›c. Kẻ nà o cố ý vi phạm thì con cháu há» hà ng nhà chôn trÆ°á»›c kiện tại quan tÆ° sở tại, bắt mồ chôn sau phải dá»i Ä‘i chá»— khác và bắt phải ná»™p tiá»n tạ lá»… theo nhÆ° luáºt pháp". Vua y theo.
Ban xuống lệnh thưởng công.
Cấm nha môn các phủ, vệ, ty cáºy quyá»n á»· thế mà chá»i mắng viên thủ lÄ©nh và ban Æ¡n trả oán mà tiến cá» hay sa thải ngÆ°á»i cà n báºy.
Tháng ấy, định lệ lấy ngÆ°á»i các xã phục dịch lá»… đảo vÅ©.
Các quan vâng mệnh Ä‘i đảo vÅ© ở Ä‘á»n chùa nÆ¡i nà o, cho lấy ngÆ°á»i xã gần đó và ngÆ°á»i xã gần đó và ngÆ°á»i xã bản xứ để đốt hÆ°Æ¡ng, đóng oản, [39a] phục dịch các quan và nuôi dưỡng tăng sÄ©, má»—i ngà y 10 ngÆ°á»i, luân phiên thay đổi để tiện việc cầy cấy.
Ngà y 13, định lệnh sách công ban xuống, Hiến ty phải kiểm soát.
Bấy giá» Lá»… bá»™ thượng thÆ° kiêm tả xuân phÆ°á»ng tả trung doãn Quách Äình Bảo tâu rằng:
TrÆ°á»›c đây, hằng năm sách công ban xuống cho các phủ ở ngoà i nhÆ° Tứ thÆ°, NgÅ© kinh, Äăng khoa lục, Há»™i thà lục, Ngá»c Ä‘Æ°á»ng văn phạm, Văn hiến thông khảo.Văn tuyển, CÆ°Æ¡ng mục, cùng các loại sách thuốc. NhÆ°ng có khi phủ quan tham ô, tÆ° tiện giữ riệt lấy là m sách tÆ° cuả mình, không há» giao cho há»c quan và y quan, rất là trái lệ. Vì thế xin tâu bà y: Hiến ty các xứ hãy kiểm soát các phủ trong hạt mình, nếu thấy những sách nói trên mà quan bản phủ cố tình giữ riệt, sách há»c không giao cho há»c quan, sách thuốc không giao cho y quan, thì cứ thá»±c tình tâu hặc lên, giao cho [39b] Hình bá»™ trị tá»™i. Vua y theo, cho nên có lệnh nà y.
Tháng 5, ngà y 26, ra sắc chỉ rằng: Các quan cai quản quân dân trong kinh ngoà i trấn, trong đó có ngÆ°á»i liêm khiết, cÅ©ng có kẻ tham nhÅ©ng, nếu không phân biệt nêu lên thì khuyên răn thế nà o được? Trong thi Äô đốc năm phủ, ngoà i thì Ä‘Æ°á»ng quan ba ty Äô, Thừa, Hiến, các quan hãy công bằng mà bảo cá» các quan vệ, phủ, huyện, châu trong ngoà i, ngÆ°á»i nà o liêm khiết, ngÆ°á»i nà o tham nhÅ©ng Ä‘á»u phải khai rõ sá»± thá»±c, hẹn trong 3 tháng kể từ ngà y sắc chỉ Ä‘Æ°a tá»›i, là m bản tâu lên, giao cho Ngá»± sá» Ä‘Ã i xét lại mà thi hà nh khu xỠđể á» rõ cách khuyên răn và để ná»›i sức cho quân dân.
Ngà y 27, Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Bá Kỳ tâu rằng: Các quan viên có việc mà Hình bá»™ xét há»i, có viên nà o can phạm phải trị tá»™i, thì láºp tức phải vâng lệnh đòi lại sắc [40a] mệnh cÅ© và khám hợp rồi trao vá» Lại bá»™ tâu ná»™p.
Tháng 6, ngà y 16, định lệnh bổ dụng sinh viên ba xá. Bá»n Phó đô Ngá»± sá» Ä‘Ã i Quách Hữu Nghiêm tâu rằng: Bá»n thần trá»™m thấy quy định vá» sinh viên ba xá của Quốc tá» giám, cho phép ngÆ°á»i nà o má»—i năm thi há»™i mà rúng má»™t kỳ được các kỳ: há»… trúng được ba kỳ thì là m sung là m thượng xá sinh, trúng được hai kỳ thì là m trung xá sinh, trúng má»™t kỳ thì sung là m hạ xá sinh, má»—i xá là 100 ngÆ°á»i Ä‘á»u được cấp tiá»n kho. Sinh viên ba xá má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u được 9 tiá»n. Äến khi bổ dùng, thì Lại bá»™ và quan Quốc tá» giám bảo lÄ©nh tiến cỠđể chá»n bổ, còn nhÆ° số lượng chá»n bổ thì ba xá Ä‘á»u nhất loạt giống nhau không có phân biệt. Nay vá» tiá»n lÆ°Æ¡ng của sinh viên ba xá thì hạ xá sinh nên giảm, thượng xá sinh nên tăng 1 tiá»n cho đủ 1 quan, trung xá sinh để nguyên 9 tiá»n nhÆ° trÆ°á»›c, hạ xá sinh giảm 1 tiá»n còn [40b] 8 tiá»n. Äến khi bổ dụng thì Lại bá»™ và quan Quốc tá» giám chá»— khuyết mà bảo cá»: thượng xá sinh 3 phần, trung xá sinh 2 phần, hạ xá sinh 1 phần. NhÆ° thế thì sinh viên ba xá thi trúng được mấy kỳ, há»c giá»i hay kém, thứ báºc trÆ°á»›c sau được thÃch hợp mà nhân tà i trong nÆ°á»›c Ä‘á»u được khuyến khÃch. Vua y theo.
Mùa thu, tháng 8, ngà y mồng 4, định lệnh đắp bá» ruá»™ng để giữ nÆ°á»›c. Ra sắc chỉ cho hai ty Thừa, Hiến các xứ và các quan phủ, huyện, châu rằng: Kể từ nay, xứ nà o trong hạt có đê Ä‘iá»u bị vỡ, ngáºp mất lúa mất mùa mà thế có thể giữ nÆ°á»›c để là m nhiệm vụ chiêm thì hai ty Thừa, Hiến ra lệnh cho các quan Hà đê, Khuyến nông các phủ, huyện, châu phải nhân dịp nÆ°á»›c rút dần, nghÄ© trÆ°á»›c kế chống đói cho dân, xem xét địa thế, tùy theo tiện nghi, đốc thúc [41a] dân là ng cÆ¡i đắp bá» ruá»™ng, cần giữ lấy nÆ°á»›c để là m nhiệm vụ chiêm, không được vứt bá» chức trách của mình, coi thÆ°á»ng Ä‘au khổ của dân, ngồi nhìn mà không có kế sách gì, để dân phải đói khát.
Ngà y 15, dá»±ng bia có bà i ký ghi tên các tiến sÄ© từ khoa Nhâm Tuất năm Äại Bảo thứ 3 vua Thái Tông triá»u ta đến nay.
Vua cho là từ năm Äại Bảo thứ 3 triá»u Thái Tông đến giá»1990 , việc dá»±ng bia, Ä‘á» tên tiến sÄ© các khoa vẫn chÆ°a là m được, sai Lá»… bá»™ thượng thÆ° Quách Äình Bảo biên rõ há» tên, thứ báºc các tiến sÄ© từ khoa Nhâm Tuất năm Äại Bảo thứ 3 triá»u Thái Tông, khoa Máºu Thìn năm Thái Hòa thứ 6 triá»u Nhân Tông, khoa Quý Mùi năm Quang Thuáºn thứ 4, khoa BÃnh Tuất năm thứ 7, khoa Ká»· Sá»u năm thứ 10, khoa Nhâm Thìn năm Hồng Äức thứ 3, khoa Ất Mùi năm thứ 6, khoa Máºu Tuất năm thứ 9, khoa Tân Sá»u năm thứ 12 đến khoa Giáp Thìn năm nay, [41b] khắc và o bia đá.
Quách Äình Bảo nhân xin đổi trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa thà nh tiến sÄ© cáºp đệ, chánh bảng thà nh tiến sÄ© xuất thân, phụ bảng thà nh đồng tiến sÄ© xuất thân để hợp vá»›i quy chế ngà y nay. Vua y tá» tâu, sai Công bá»™ khởi công dá»±ng tạc bia.
Bá»n từ thần là Hà n lâm viện thừa chỉ Äông các đại thần há»c sÄ© Thân Nhân Trung, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Äông các hiệu thÆ° Äà o Cá», Äà m Văn Lá»…, Ngô Luân, Hà n lâm viện thị thÆ° kiêm Tú lâm cục tÆ° huấn Nguyá»…n Äôn Háºu, Hà n lâm viện thị thÆ° kiêm Sùng văn quán Tú lâm cục tÆ° huấn LÆ°Æ¡ng Thế Vinh, Äông các hiệu thÆ° Lê Tuấn Ngạn, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c kiêm Tú lâm cục tÆ° huấn Nguyá»…n Xung Xác chia nhau soạn văn bia. Bá»n Trung thÆ° giám chÃnh tá»± Nguyá»…n Tủng và Thái Chúc Liêm [42a] cùng Ä‘iển thÆ° Phạm Lý vâng sắc chỉ viết chữ. Kim quang môn đãi chiếu Tô Ngai vâng sắc chỉ viết chữ triện.
Xét bà i văn bia của Äá»— Nhuáºn:
"Sá»± nghiệp trị nÆ°á»›c lá»›n lao của Äế vÆ°Æ¡ng, không gì cần kÃp hÆ¡n nhân tà i, Ä‘iển chÆ°Æ¡ng chế Ä‘á»™ đầy đủ của nhà nÆ°á»›c, tất phải chỠở báºc háºu thánh. Là bởi trị nÆ°á»›c mà không lấy nhân tà i là m gốc, chế tác mà không dá»±a và o thánh nhân Ä‘á»i sau thì Ä‘á»u chỉ là cẩu thả tạm bợ mà thôi, sao có thể đạt tá»›i chÃnh trị phong hóa phồn vinh, văn váºt Ä‘iểm chÆ°Æ¡ng đầy đủ?.
Kể từ Thái Tổ bắt đầu sá»a sang việc há»c và o ká»· nguyên Thuáºn Thiên, Thái Tông mở khoa thi đầu và o năm Äại Bảo thứ 3, Nhân Tông chá»n ngÆ°á»i hiá»n, dùng báºc giá»›i, kÃnh cẩn tôn theo phép cÅ©. Äến nhÆ° việc dá»±ng (có sách chép là "phụ") bia ở nhà Thái há»c thì vẫn để đó chÆ°a là m; văn váºt đầy đủ, nhÆ° còn chá» báºc háºu thánh.
Nay Thánh thượng nhÆ° trá»i mở trung hÆ°ng, tá»± mình gánh vác đạo lá»›n, việc tôn sùng Nho giáo cà ng thà nh khẩn chăm lo. Huống chi nhân tà i đã được các tiên thánh nuôi dạy từ lâu, hÆ¡n nữa lại nhá» công sức mÆ°á»i [42b] năm nâng vá»±c. TrÆ°á»›c đây 6 năm má»™t lần thi lá»›n, nay thi châm chÆ°á»›c theo chế Ä‘á»™ nhà Chu đã định là 3 năm. TrÆ°á»›c kia lấy Ä‘á»— Ä‘á»u không quá hai ba chục ngÆ°á»i, nay thi rá»™ng xét thá»±c tà i, không lo nhiá»u quá.
Cho nên tôn trá»ng biểu dÆ°Æ¡ng, đức ý rất háºu, ân vinh thứ báºc. tiết mục táºn tÆ°á»ng, vẹn toà n, rá»±c rỡ, vượt cả xÆ°a nay. Cho nên bia đá khắc tên, vẫn ghi việc thá»±c, đặt ở cá»a hiá»n, tưởng lệ kẻ sÄ©, công việc là m của nhà vua tốt đẹp nhÆ°á»ng nà o.
Thế thì triá»u Lê ta văn minh đầy đủ, khoa mục mở mang, mở nguồn từ thá»i Thuáºn Thiên, bắt đầu từ năm Äại Bảo, thịnh hà nh từ Ä‘á»i Thái Hòa, mà thịnh nhất và o Ä‘á»i Hồng Äức váºy. Nếu nhÆ° không phải do Thánh thượng là m tròn trách nhiệm báºc thầy, thân hà nh nắm giữ quyá»n hà nh chế tác, thì sao có thể thá»±c hiện cái chà của ngÆ°á»i trÆ°á»›c chÆ°a thá»±c hiện được, hoà n thà nh sá»± nghiệp mà ngÆ°á»i trÆ°á»›c chÆ°a hoà n thà nh".
[43a] Tháng 9, ngà y mồng 5, ra sắc chỉ rằng: Các viên Huấn đạo, có khi nhiá»u ngÆ°á»i cùng khảo cứu má»™t kinh mà há»c trò lại há»c kinh khác, không tiện việc truyá»n dạy. Sắc cho Lại bá»™ Ä‘iá»u tra sá»± thá»±c, tiến hà nh ngay việc Ä‘iá»u Ä‘á»™ng thay đổi, chá»n ngÆ°á»i nghiên cứu kinh khác đổi bổ thay cho nhau.
Ra sắc chỉ, định lệnh các sắc quân, ngÆ°á»i nà o cùng vô sở xuất thì sai là m việc nhẹ.
Ngà y 29, ra sắc chỉ rằng: Khi là m chúc thÆ°, văn khế, thì nhất loạt dùng thứ giấy lục lô hạng trung, còn hết thảy giấy tá» khác dùng giấy quan hạng trung. Äó là lá»i tâu của Tri huyện Tế Giang1991 Äặng Kiến Tố.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 11, ra sắc chỉ rằng: Con cháu các vị công thần khai quốc há»… là các công thần khoảng nămThuáºn Thiên đã nháºn quan chức, hoặc [các công thần] tuy không được ban tên tá»± (có sách ghi là tên há») nhÆ°ng đã được dá»± và o hà ng công thần khai sáng, khoảng năm Thuáºn Thiên, cÅ©ng dá»± có công đã được quan chức đến nhất, nhị phẩm, nếu con cháu của há» [43b] còn ở trong quân ngÅ© thì cho chÃnh ngÆ°á»i ấy Ä‘Æ°a Ä‘Æ¡n kêu ở hai ty Thừa Hiến bản xứ, là m bản tâu lên, giao cho Binh bá»™ xét thá»±c, nếu sức vóc có thể dùng được thì sung là m tuấn sÄ© vệ Cẩm y, nếu sức yếu không là m nổi thì cho được miá»…n phú dịch. Äó là lá»i xin của Thái phó TÄ©nh quốc công Lê Niệm.
Quy định việc xây dựng hà nh điện:
Hà nh Ä‘iện gồm 5 gian, 2 chái, nhà bếp má»—i dãy 3 gian, má»™t Ä‘Ã i Quan canh1992 ở giữa, cao 5 thÆ°á»›c, rá»™ng 40 thÆ°á»›c, là m má»™t khu Ä‘Ã n Tiên nông cao 7 thÆ°á»›c, rá»™ng 36 thÆ°á»›c, 4 mặt đắp tÆ°á»ng đất, cùng Ä‘i cá»a Ä‘i ngá»±a và o. Äá»u ở xã Hồng Mai, huyện Thanh Äà m1993 .
Là m Ä‘iện Äại Thà nh ở Văn Miếu cùng nhà đông vu, tây vu, Ä‘iện Canh phục, kho chứa ván in và đồ tế lá»…, [44a] nhà Minh luân, giảng Ä‘Æ°á»ng đông tây, nhà bia đông tây, phòng há»c của sinh viên ba xá, và các cá»a, xung quanh xây tÆ°á»ng bao.
Tháng 12, ra sắc chỉ rằng:
Kể từ nay, quan các nha môn trong ngoà i có bị khuyết, khi vâng mệnh bảo cá», ngÆ°á»i nà o từng biết rõ ngÆ°á»i nà o đó quả có tà i năng, kiến thức, thanh liêm, có thể bổ là m chức gì, thì các quan khoa, Ä‘Ã i, phải dùng biên chép, chua sổ rõ rà ng. Sau nà y ngÆ°á»i được bảo cá», nếu có kẻ bỉ ổi, tham nhÅ©ng không là m việc, là m quan không công trạng gì, thì phải tra xét xem viên quan nà o đã bảo cá» báºy ngÆ°á»i ấy, tâu hặc lên để tra xét/
Lấy Lê Äình Ngạn là m Tây quân đô đốc phủ tả đô đốc Thanh TÆ°Æ¡ng bá kiêm Tông nhân phủ tả tông nhân chÃnh.
Lấy Lê Trạc là m Phò mã đô uý Vân DÆ°Æ¡ng bá; Lê Quyá»n là m Trung quân đô đốc phủ tả đô đốc Kinh DÆ°Æ¡ng Bá.
[44b] Ất Tỵ, [Hồng Äức] năm thứ 6 [1485], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 21). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 11, định lệnh:
Các quan phủ, huyện, châu trong nÆ°á»›c ná»™p thuế nhân Ä‘inh Ä‘iá»n tô, đầu nguồn, nếu dám lÆ°á»i biếng không chăm thu ná»™p, đến ná»—i dây dÆ°a để thiếu thì đòi tiá»n bồi thÆ°á»ng theo nhÆ° lệnh đã định (lệnh chia là m 10 phần, đòi ở ngÆ°á»i thiếu thuế 7 phần, đòi ở quan trưởng phụ trách 3 phần). Nếu ngÆ°á»i nà o đói rét khốn khổ thì thôn trưởng phải là m tá» cam Ä‘oan và cùng nhau bảo đảm, theo nhÆ° lệnh trÆ°á»›c mà thi hà nh.
Tháng 2, ngà y 12, ra sắc chỉ rằng: Các bản tâu và đỠcủa nha môn trong ngoà i thà chÃnh viên quan phụ trách phải ký tên, không được sai lại viên viết chữ ký thay.
Tháng 3, Thái phó Tĩnh quốc công Lê Niệm chết.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 10, định lệnh nộp thuế của xứ Quảng Nam.
TrÆ°á»›c đó, xứ Quảng Nam không có thuyá»n, [45a] hằng năm quân dân khiêng gánh thÆ°á»ng bị mất mát. Kể tứ nay, má»—i khi đến kỳ ná»™p thuế, cho Thừa ty Quảng Nam chuyển giao thuế hiện váºt cho ba ty Äô, Thừa, Hiến Thuáºn Hóa để sai ngÆ°á»i chuyển đệ ná»™p lên.
|
19-09-2008, 10:46 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q3(b)
Nhà Háºu Lê (1473 - 1497)
Tháng 4 nhuáºn, ngà y 24, định lệnh vá» số tiểu đồng Ä‘i theo hầu trong khi tiến triá»u. Lệnh quy định: Äại thần và các quan văn võ từ nay khi và o chầu, đến ngoà i cá»a Äại HÆ°ng phải xuống kiệu hoặc ngá»±a. Nếu là công, hầu, bá, phò mã thì được 2 tiểu đồng theo hầu, quan nhất phẩm được 1 ngÆ°á»i. Khi và o đến ngoà i cầu Ngoạm Thiá»m thì dừng lại. Ai vi phạm thì quan giữ cá»a ngăn lại, tâu hặc lên để giao xét há»i.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 13, ra sắc chỉ cho Lễ bộ yết bảng như sau:
1. Quan các vệ, sá» năm phủ sau khi tan chầu Ä‘á»u phải vá» nha môn của mình để bà n bạc việc quan, không được nhÆ° trÆ°á»›c đây [45b] tụ há»p bà n luáºn ở ngoà i rèm trong kho Loan Giá.
2. Khi các quan và o chầu và khi còn ở trong triá»u Ä‘Æ°á»ng, lại viên các nha môn Ä‘i theo bản quan đến bên ngoà i các cá»a Äông TrÆ°á»ng An và Nam Huân thôi, không được nhÆ° trÆ°á»›c đây, và o cá»a bừa cả cá»a Chu TÆ°á»›c. Nếu là lại viên các nha môn Lại bá»™, Lục khoa, Thượng bảo tá»±, Äạc chi thông chÃnh sứ Ä‘i và há»™ vệ thì không ngăn cấm.
3. Khi tan chầu, lại viên các nha môn năm phủ, sáu bá»™, Äông các, Ngá»± sá» Ä‘Ã i, sáu tá»±, sá» quan Ä‘em sổ và o để kiểm xét, hay và o sáu khoa để tra xét sổ sách thì Ä‘á»u không cấm.
Ngà y 26, định lệnh rằng: Kẻ nà o Ä‘em việc can phạm đáng được ân xá và đã xảy ra trÆ°á»›c khi có ân xá mà cáo giác ra nữa thì phải tá»™i. Äó là theo lá»i tâu của Äá» hình giám sát ngá»± sá» Nguyá»…n TÆ° Phụ.
Ngà y 27, định lệnh khảo thà cho nghiêm ngặt để miễn tuyển. Ra sắc chỉ quan hai ty Thừa, Hiến các xứ rằng:
[46a] TrÆ°á»›c đây, khảo thà để miá»…n tuyển, có nhiá»u kẻ mang sách, thi há»™, số Ä‘á»— đến hÆ¡n vạn ngÆ°á»i, rất là nhÅ©ng lạm. Kể từ nay, các xứ khảo thà hạng nói trên, phải lấy ngÆ°á»i biết chữ, hay văn. Äến khi thi phúc hạch mà còn có kẻ bá» trắng hay bất thà nh văn lý, thì cho các quan Ä‘á» Ä‘iệu, giám thÃ, tuần xÆ°á»›c niêm phong quyển thi ấy lại tâu lên. Nếu từ 1 ngÆ°á»i đến 4,5 ngÆ°á»i nhÆ° váºy còn bản thân ngÆ°á»i đó thì xá» tá»™i đồ là m lÃnh.
Tháng 8, ngà y mồn 3, định nghi thức và o chầu cho các quan. Nghi thức như sau:
Kể từ nay, và o ngà y phiên chầu, hồi trống thứ nhất, quan há»™ vệ theo thứ tá»± tiến và o Äan Trì, hồi trống thứ nhất, quan há»™ vệ theo thứ tiến và o Äan Trì, không được Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»™t tranh Ä‘i trÆ°á»›c, chen lấn lá»™n xá»™n. Sau khi trống đã đánh hồi thứ ba mà các quan còn ở ngoà i cá»a Chu TÆ°á»›c và sau khi chuông đã đánh quá 50 tiếng rồi [46b] mà còn ở bên tả, ty Xá nhân vệ Cẩm y hặc tâu lên để trừng trị.
Tháng 4, định lệnh vá» việc biết chữ viết há»™ Ä‘Æ¡n kiện và xúi giục ngÆ°á»i kiện.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 14, sá»a lại lệch vá» con Ä‘Ãch, con thứ.
Vua dụ các quan viên lớn nhỠvà dân chúng rằng:
Những con cháu được dá»± và o việc thừa tổ tiên, không kê tuổi tác lá»›n hay nhá», không cứ là tráºt quan cao hay thấp, phải theo đạo luân thÆ°á»ng, giao cho con Ä‘Ãch. Nếu con Ä‘Ãch chết trÆ°á»›c thì giao cho cháu trưởng, nếu không có cháu trưởng thì má»›i dùng đến con thứ. NgÆ°á»i vợ Ä‘Ãch lại không có con cái, thì má»›i chá»n ngÆ°á»i tốt trong số các con ngÆ°á»i vợ thứ. Nếu con trưởng, cháu trưởng bị bệnh táºt, hoặc là hạnh kiểm không tốt, không đáng được thừa tá»± thì nên cáo ngay cho quan có trách nhiệm chá»n ngÆ°á»i con hoặc cháu khác là m thừa tá»± [47a]. NhÆ° váºy để tá» rằng: NgÆ°á»i là m cha không được quá yêu dấu thiên lệch để xảy ra tan cá»a nát nhà , kẻ là m con không được bất nghÄ©a mà gây thói xấu tổn thÆ°Æ¡ng phong hóa.
Tháng 11, có lệnh bổ các có lệnh bổ các chức thuế sứ, phố chÃnh. Ra sắc chỉ rằng:
Kể từ nay, chức thuế vụ sứ bị khuyết thì Lại bá»™ lấy viên lại nà o có chân xuất thân ở các nha môn đã được tuyển chá»n nhÆ°ng chÆ°a được lấy dùng mà thuyên bổ, để tiện việc ghi chép và tra cứu các sổ thuế. Còn các thuế sứ nhÆ° dịch thừa, phố chÃnh thì lấy các quân cÆ¡ có công chém giặc, đã được tuyển chá»n nhÆ°ng chÆ°a được lấy dùng mà thuyên bổ, theo nhu lệ trÆ°á»›c. Äó là theo lá»i tâu của Lại khoa cấp sá»± trung Hoà ng Thiệu.
Ngà y 14, nhắc lại lệnh vá» hà o cÆ°á»ng hoà nh hà nh. Trung quân đô đốc phủ tả đô đốc Kinh DÆ°Æ¡ng bá Lê Quyá»n tâu rằng:
Há»… là hạng hà o cÆ°á»ng cáºy thế mà phạm các tá»™i đánh ngÆ°á»i bị thÆ°Æ¡ng, cÆ°á»›p Ä‘oạt [47b] ruá»™ng đất, tà i váºt của ngÆ°á»i khác, cà y phá mồ mả, xâm phạm là m tổn hạiđến ngÆ°á»i khác, từ 3 lần trở lên, rõ là hà nh vi ngang ngược của bá»n cÆ°á»ng hà o mà dẫu có ân xá cÅ©ng không được hưởng, thì bị trừng trị theo tá»™i cÆ°á»ng hà o hoà nh hà nh. Nếu những việc can phạm nói trên chỉ có má»™t hai lần, cùng là các tá»™i tranh nhau vá» ruá»™ng đất, hay đánh nhau... thì theo luáºt mà trị tá»™i.
Ngà y 21, chá»n bổ các phÆ°Æ¡ng diện quan1994 và giám thủ khách sứ1995 .
Ra sắc chỉ rằng: Thừa ty, Hiến sát là những phÆ°Æ¡ng diện quan, trách nhiệm đã tôn, quyá»n uy cÅ©ng trá»ng, trong khi tuyển bổ phải dùng ngÆ°á»i tốt. Nếu bị khuyết: Tham nghị thì dùng quan từ lục phẩm trở lên: có tà i năng kiến thức và uy tÃn, nháºm chức đủ 4 lần khảo khóa trở lên; Hiếu sát thì dùng quan các nha môn, khoa Ä‘Ã i, Quốc tá» giám, Lục tá»± mà thanh liêm, sáng suốt, từng trải đủ 4 lần khảo khóa trở lên được má»i ngÆ°á»i suy tôn ca ngợi, theo lệ mà tuyển bổ. Nếu dám lấy tình riêng, tuyển bổ báºy những kẻ phẩm tráºt thấp, tại chức Ãt ngà y, [48a] để đến ná»—i dÆ° luáºn không hay, việc dân sinh tệ thì Lại khoa xét há»i tá»™i.
Äịnh lệnh cho sứ thần các phiên bang và o triá»u cống kinh quốc1996 .
Nếu sứ thần các nÆ°á»›c Chiêm Thà nh, Lão Qua, Xiêm Lam, Trảo Oa, Lạt Gia1997 và đầu mục phụ trách các trấn biên giá»›i đến quán Há»™i Äồng thì vệ Cẩm y sai kỳ quân các ty Tráng sÄ©, ngÅ© thà nh binh mã và lang tÆ°á»›ng Ä‘á»u phải theo đúng phép mà trông giữ, nghiêm ngặt canh phòng, cho những khi Ä‘i lại trên Ä‘Æ°á»ng, và o chầu ra mắt cÅ©ng phải dẫn Ä‘Æ°a sau trÆ°á»›c, xua Ä‘uổi bá»n tiểu ná»™i1998 , bá»n nô tỳ công tÆ°, không cho chúng được đến gần há»i han, trao đổi trò chuyện, để xảy ra tiết lá»™ sá»± tình, dụ dá»— gây tệ hại. Nếu giám quan phụ trách không biết phòng ngừa nghiêm ngặt, lấy tình riêng mà dung túng, thì các kỳ bà i tráng sÄ© ty Xá nhân vệ Cẩm y cứ thá»±c tâu lên để bắt vá» trị tá»™i.
[48b] Ngà y 26, định lệnh tôn trá»ng lá»… nghÄ©a, khuyến khÃch nông tang. Vua dụ các quan Thừa, Hiến, các quan phủ, huyện, châu các xứ trong nÆ°á»›c rằng:
"Lá»… nghÄ©a để sá»a tốt lòng dân, nông tang để có đủ cÆ¡m áo. Hai Ä‘iá»u đó là việc cần kÃp của chÃnh sá»±, là chức trách của các quan nuôi giữ dân. Trẫm từ khi lên ngôi đến giá» tất cả những phép dạy dân nên phong tục tốt, những việc dấy lợi trừ hại cho dân, không Ä‘iá»u gì không nói rõ trong các huấn dụ để các ngÆ°Æ¡i theo thế là m.
Thế mà của cải của dân vẫn chÆ°a được dồi dà o, phong tục dân vẫn chÆ°a được sá»a tốt, há chẳng phải do bá»n các ngÆ°Æ¡i chỉ lấy sổ sách là m việc gấp mà coi giáo lệnh chỉ là má»› hÆ° văn, xem Æ°á»›c hẹn há»™i há»p là cần trÆ°á»›c tiên mà để phong tục của nhân dân ra ngoà i suy nghÄ©, cho nên đến ná»—i nhÆ° thế? Kể từ nay, bá»n các ngÆ°Æ¡i hãy bá» hết tệ trÆ°á»›c, tất cả sắc lệnh của triá»u đình, phải má»™t lòng má»™t dạ thi hà nh. Dân chúng bị đói rét thì phải trăm phÆ°Æ¡ng nghÄ© cách xoay xở. Quan phủ, huyện, châu hằng năm phải định kỳ [49a] xem xét chá»— ruá»™ng cao, ruá»™ng thấp, khuyên dạy việc nông tang. Äất nà o còn bá» không thì tìm cách mà khai khẫn, ngÆ°á»i nà o còn sức lá»±c thì tuỳ việc cho trông nom, để cho dân có của thừa và không còn nạn đói rét lÆ°u vong nữa. Hoặc là trong dịp tuần hà nh hằng năm, đến chá»— dân cÆ° thôn xóm nà o, Ä‘á»u phải lần lượt nên rõ ná»™i dung của các sắc dụ Ä‘á»i trÆ°á»›c, lá»i dạy vá» lá»… nhạc xÆ°a nay, ân cần bảo ban, để dân theo Ä‘iá»u là nh, sá»a tá»™i lá»—i. Nếu có việc gì hại giáo hoá, xấu phong tục phải để ý răn trị. NgÆ°á»i nà o trung tÃn, hiếu, Ä‘á»…, phải chú ý khen thưởng. NhÆ° váºy thì dân Ä‘á»u trở nên trung háºu mà thói
Ä‘iêu bạc gian dối Ä‘á»u được trừ bá». NgÆ°á»i nà o biết tuân theo và thi hà nh có hiệu quả thì hai ty khai tâu lên để khen thưởng. Nếu viên nà o coi thÆ°á»ng chức sá»± thì bãi chức sung quân".
Tháng 12, ra lệnh rằng: Quan coi sông ở các xứ, nếu gặp ngà y dâng biểu, cho phép là m [49b] lá»… ở nha môn mình, không phải tá»›i Äô ty.
Lấy Lê Äoan Chi là m Binh bá»™ thượng thÆ°: Lê Công Nhượng là m Lá»… bá»™ thượng thÆ°; Quách Äình Bảo là m Hình bá»™ thượng thÆ°; Äặng Kiến Tố là m Giám sát ngá»± sá»; Lê Chi là m Nam quân đô đốc phủ tả đô đốc Bình Thuần bá; Lê Quảng Chà là m Lá»… bá»™ tả thị lang kiêm Hà n lâm viện chưởng viện sá»±.
Năm đó giết Trần Phong.
Vua dụ bá»n Thượng thÆ° Nguyá»…n NhÆ° Äổ rằng:
Trần Phong hồi trẻ là cá»±u thần của Lệ Äức hầu1999 . Äến khi hắn là m kinh diên cho Nhân Tông thì yêu quý Lệ Äức, rất khinh miệt ta. Nay Phong là m bầy tôi của ta lại thÆ°á»ng mang lòng bất trung, bảo rằng ta đặt quan hiệu của nhà Minh mà là m trái thông chế của quốc triá»u, cái bụng trái đạo là m tôi của hắn đã rõ lắm rồi. Phong đã bá»™i phản, ai buá»™c được ra tay mà không thể giết nó? Phong là tên phản quốc, ai là kẻ [50a] giÆ¡ cà ng bá» ngá»±a bênh nó hãy tá»± ra thú để ta được biết.
Lại dụ bá»n NhÆ° Äổ rằng:
Ta thấy Trần Phong là ngÆ°á»i ngoan ngạnh kênh kiêu bạc, trÆ°á»›c sao dụ bảo hắn là phải. Còn nhÆ° hai lần ban thÆ¡ tặng hắn, thì lá»—i ấy của ta to lắm, cắn rốn hối lại sao kịp? Ta xem vua Hiếu Cảnh nhà Hán, vua Thái Tông nhà ÄÆ°á»ng, sá» khen và o hà ng Thất chế, Tam tông2000 , cÅ©ng còn hối háºn vá» Triá»u Thác, Tổ Thượng. Ta không anh minh bằng hai vua ấy, là m sao tránh được nhiá»u Ä‘iá»u lầm lá»—i đáng tiếc!.
BÃnh Ngá», [Hồng Äức] năm thứ 17 [1486], (Minh Thà nh Hóa năm thứ 22). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 12, ra sắc chỉ rằng:
Kể từ nay, Giám sát ngự sỠcó sai đi công cán ở nơi khà độc như các xứ Yên Bang, Hưng Hóa, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Quảng Nam thì sai Giám sát ngự sỠcai đạo. Nếu Giám sát ngự sỠcai đạo sai đi đã hết rồi thì cho sai Ngự sỠthông cai. Nếu ngự sỠcai đạo và Ngự sỠthông cai sai đi đã [50b] hết, mới lần lượt sai Ngự sỠđạo khác.
Ngà y 15, ra sắc chỉ rằng: Các viên nho chỉ huy ở các vệ, ty thì Lại bá»™ cùng quan vệ đó cá»™ng đồng duyệt chá»n những ngÆ°á»i được nháºn văn chức ở các nha môn trong ngoà i, ngÆ°á»i nà o có chân thi há»™i trúng trÆ°á»ng và sức vóc khá»e mạnh thì bổ và o các ty ở nha môn để túc trá»±c phục vụ.
Ngà y 16, sai quan kiểm nghiệm các váºt liệu quân nhu.
Ngà y 25, định lệnh đắp dá»±ng mốc giá»›i ruá»™ng đất công tÆ°. Phép là m nhÆ° sau: Khi rảnh việc là m ruá»™ng, quan phủ huyện chiếu theo bốn mặt giá»›i hạn của ruá»™ng đất trong sổ và ruá»™ng đất được ban cấp, táºp hợp những ngÆ°á»i già cả và xã thôn trưởng cùng nhau chỉ dẫn ruá»™ng công và ruá»™ng đất thế nghiệp là những chổ nà o, dá»±ng mốc giá»›i để là m phép vững chắc lâu dà i.
[51a] Tháng 2, ngà y mồng 3, định lệ bản Ä‘á», bản tâu và thể ký tên.
Ngà y 29, ra sắc chỉ rằng: Kể từ nay, Thông chÃnh sứ ty nháºn được bản tâu của quan viên các nha môn trong ngoà i, nếu bản nà o có chữ viết thiếu sót sai lầm phải láºp tức kiểm soát tâu lên, giao cho Hình bá»™ phạt tiá»n nhÆ° lệnh. Nếu là lÃnh và dân thÆ°á»ng thì miá»…n tiá»n phạt.
Tháng 3, tuyển ngÆ°á»i khoẻ mạnh sung quân.
Ngà y 14, ban hà nh Ä‘iá»u lệnh Hồng Äức quân vụ gồm 27 Ä‘iá»u.
Xét năm Hồng Äức thứ 6, ngà y tháng 3, đã ban xuống lệnh sau:
1- Các con của quan văn võ nhất phẩm, nhị phẩm và con trưởng của quan tam phẩm, các cháu của công, hầu, bá không biết chữ thì sung là m nho sinh ở Sùng Văn quán. Các con của quan tam phẩm và con của tụng quan văn võ tứ, lục, thất, bát phẩm không biết [51b] Ä‘á»c sách thì sung là m quân ở vệ VÅ© Lâm, nếu biết Ä‘á»c sách và thi Ä‘á»— thì sung là m nho sinh ở Túc lâm cục, nếu có tà i là m lại và thi Ä‘á»— thì sung là m lại ở các nha môn trong ngoà i. Quan cá»u phẩm thì được 2 con nhÆ° con của quan bát phẩm, còn các con khác thì nhÆ° con dân chúng thôi. Cháu của quan thất phẩm trở xuống thì tuyển sung quân nhÆ° lệ của dân chúng.
2- Cha, con, anh em ruột từ 3 đinh trở lên cùng ở trong sổ hộ tịch của xã thì miễn cho 1 đinh không phải tuyển duyệt sung quân; nếu ở xã, huyện khác thì không được miễn.
3- Những ngÆ°á»i là m thuê, là m mÆ°á»›n có biết chữ và đã có ty Thừa tuyên bản xứ chuẫn cho thì được miá»…n không phải sung quân.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 6, Hiến sát sứ của Hiến sát sứ ty các xứ Thanh Hoa là Nguyá»…n Tá»™ tâu rằng: Nếu là các quan phủ, huyện mà không chăm đôn đốc là m đê Ä‘Æ°á»ng cừ Ä‘áºp thì không được thăng cấp.
Ngà y 13, ra sắc chỉ cho các vệ rằng: Nô tỳ của các thế gia phải khai há» tên gá»i [52a] đến phủ Phụng Thiên để kiểm soát. Äó là theo lá»i tâu của Thiếu doãn phủ Phụng Thiên Nguyá»…n Tất Bá»™t.
Ngà y 21, định các việc xây đắp và o lúc rỗi việc nông.
Tri huyện Thư Trì2001 , phủ Kiến Xương là Trần Nhữ Vi tâu rằng:
Äồng ruá»™ng các xứ trong nÆ°á»›c cao thấp khác nhau, ruá»™ng mùa, ruá»™ng chiêm lúc báºn, lúc rá»—i khác nhau. Ruá»™ng mùa thì tháng 2 tháng 3 gieo mạ, ruá»™ng chiêm thì cần kÃp vá» cuối mùa đông. Nay hữu ty gặp có công việc gì, không xét tá»›i thuáºn lợi cho việc là m ruá»™ng, cứ nhất luáºt cho cuối mùa đông là lúc rá»—i việc đồng áng, thế là chỉ tiện riêng cho dân là m mùa mà dân đồng chiêm thì có trở ngại. Cúi xin từ nay trở Ä‘i, nếu có các việc Ä‘Ã o đắp thì hai ty phải Ä‘iá»u tra xem xứ nà o là m ruá»™ng mùa thì khởi công và o cuối mùa đông, xứ nà o là m ruá»™ng chiêm thì là m và o những tháng xuân để tiện lợi cho việc của dân. Vua nghe theo.
[52b] Ngà y 24, ra sắc chỉ rằng: Ruộng công cứ 6 năm lại kiểm tra đo đạc lại để quân cấp như trước.
Nhắc lại lệnh kiểm soát kẻ trốn đi.
Tháng 5, ngà y mồng 1, cấm kén tiá»n. Sắc chỉ ghi rằng: Việc dùng tiá»n, quý ở chá»— trên dÆ°á»›i lÆ°u thông, chứa ở kho tà ng thì quý ở chá»— để lâu không há»ng. Kể từ nay các nha môn trong ngoà i có truy đòi các khoản tiá»n phạt công hoặc tÆ°, cùng là chi phát, kiểm tra các hạng tiá»n, cần Ä‘em và o kho công chứ lại, thì Ä‘á»u phải chá»n lấy tiá»n đồng thá»±c, tuy và nh đồng có sức mẻ má»™t chút nhÆ°ng là đồng thá»±c, để lâu không há»ng, cÅ©ng nên nháºn lấy. Còn vá» tiá»n thay lÆ°Æ¡ng cho quan lại và tiá»n dân chúng sá» dụng trong mua bán, há»… là đồng thá»±c còn xâu dây được thì Ä‘á»u phải nháºn tiêu, không được loại bá» hay kén chá»n kỹ quá.
[53a] Ngà y 22, cấm quan lại nháºn chức ở ngoà i lấy Ä‘Ã n bà con gái trong bá»™ hạt của mình.
Ngà y 26, mở rá»™ng nhà ngục, bổ thêm ngÆ°á»i giữ ngá»±c để sai phái.
Äịnh kiểu mÅ© và o chầu: Kể từ nay, các quan văn võ và o chầu thì Ä‘á»™i mÅ© sa Ä‘en, hai cánh Ä‘á»u nhất luáºt hÆ¡i ngả vá» phÃa trÆ°á»›c, không được tá»± ý hoặc là m ngang, hoặc là m chếch.
Tháng 6, ngà y 11, nhắc rõ lệnh vỠviệc tâu báo việc cấp:
Kể từ nay, các việc công, tÆ° chÆ°a kinh qua các nha môn, châu, huyện, phủ, thừa hiến, Ä‘Ã i cùng các viện tuy đã báo rồi nhÆ°ng chÆ°a Ä‘iá»u tra xong thì Ä‘á»u không được tâu báo vượt lên.
Ngà y 12, có lệnh cấm không được ở phiên trấn nà y đổ và o sổ ở phiên trấn khác, nhÆ° các xứ thừa tuyên Thanh Hoa, Nghệ An, Thuáºn Hóa, An Bang, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lạng SÆ¡n, thì Thanh Hoa không được đổi và o Nghệ An, Lạng SÆ¡n không được ghi [53b] và o Thái Nguyên.
Ngà y 18, ra lệnh cho các phủ, huyện, xã rằng: NÆ¡i nà o có ruá»™ng bá» hoang ở bá» biển mà ngÆ°á»i Ãt ruá»™ng tình nguyện bồi đắp để khai khẩn ná»™p thuế thì phủ huyện xét thá»±c cấp cho là m.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 1, Giám sát ngá»± sỠđạo Hải DÆ°Æ¡ng Äà o NhÆ° Lý tâu rằng:
Các sÄ© nhân Ä‘Æ°Æ¡ng Ä‘i thi mà gặp phải kỳ lên phiên thì phải ná»™p tiá»n. Vua y theo.
TrÆ°á»›c đây, từ mùa thu năm Hồng Äức thứ 12 trở vá» trÆ°á»›c, các quan viên tuy chÆ°a Ä‘á»— thi hÆ°Æ¡ng cÅ©ng cho và o thi há»™i, đến đây có sắc chỉ rằng: Các quan viên, ai có thể theo nghá» khoa cá» tình nguyện và o thi, nếu ở kinh thì tá»›i phủ Phụng Thiên, ở ngoà i thì tá»›i ty Thừa tuyên sở tại mà thi. TrÆ°á»›c hết phải qua sát hạch ở phủ huyện nhÆ° lệ thi hÆ°Æ¡ng của dân thÆ°á»ng, sau đó, cho và o trÆ°á»ng thi há»™i. Äó là theo lá»i tâu của Hà n lâm viện thị thÆ° kiêm Sùng Văn quán Tú lâm cục tÆ° huấn LÆ°Æ¡ng [54a] Thế Vinh.
Tháng 9, ngà y mồng 4, đặt chức Tuần kiểm sứ ở Viêm Sơn, Dịch Sơn, Phong Sơn, Lộng Sơn thuộc thừa tuyên Lạng Sơn.
Ngà y mồng 6, ra sắc chỉ rằng:
NgÆ°á»i nà o dá»± khảo thi để miá»…n duyệt tuyển và các hạng con cháu quan viên, quân sắc, thÆ° toán do Xã trưởng bản xã đến Lá»… bá»™ là m giấy cam Ä‘oan nháºn mặt, đến ngà y thi, sáng sá»›m Ä‘Æ°a Ä‘Æ¡n và o cá»a Bảo Khánh để chỉ dẫn rồi má»›i cho và o trÆ°á»ng thi. Äó là theo lá»i tâu của Lá»… bá»™ tả thị lang kiêm Kim quan môn đãi chiếu VÅ© Hữu.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 3, nhắc lại thể thức tỠtâu.
Ngà y mồng 5, có lệnh cấm con cháu và nô bá»™c các nhà thế gia vô cá»› phóng ngá»±a trên Ä‘Æ°á»ng phố.
Ngà y 26, sai bá»n Lá»… bá»™ thượng thÆ° Lê Năng Nhượng, Phạm Phúc Chiêu, Quách Liá»…n [54b] sang tiến cống nhà Minh.
Ngà y 29, cấm mò trá»™m ngá»c châu.
Thi con cháu các quan viên, há»i vá» văn, viết chữ, là m tÃnh.
Mùa đông, tháng 11, định cách ra và o trong hà ng ban chầu. Các quan văn võ, sau khi ban chầu đã bà y, hoặc tâu việc gì, tâu xong lùi ra, hoặc có công việc, viêc xong Ä‘i ra, Ä‘á»u phải Ä‘i vòng theo ban mà cúi rạp xuống, không được Ä‘i ngang Ä‘i tắt.
Năm ấy, lấy Lê Äoan Chi là m há»™ bá»™ thượng thÆ° Tá Quốc hầu, Nguyá»…n NhÆ° Äổ là m Lại bá»™ thượng thÆ° kiêm Quốc tá» giám tế tá»u, Lê VÄ©nh là m Bắc quân đô đốc phủ tả đô đốc ÄÆ°á»ng Khê hầu; Nguyá»…n Quán là m Trung quân đô đốc phủ hữu đô đốc Máºu KÃnh tá»; Lê Tuyá»n là m Phò mã đô úy Tá» Nghiêm bá, Nguyá»…n Tứ Chà là m Thanh hình [55a] hiến sát sứ ty hiến sát xứ các xứ Hải DÆ°Æ¡ng.
Äinh Mùi, [Hồng Äức] năm thứ 18 [1487], Minh Thà nh Hóa năm thứ 23). Mùa xuân, tháng 2, cấm xÆ°ng hô tiếm vượt.
Tháng 3, thi há»™i các sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Phạm Trân 60 ngÆ°á»i.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 7, vua thân hà nh ra Ä‘á» văn sách há»i vỠđạo trị nÆ°á»›c. Xem quyển xong lại cho gá»i các tiến sÄ© hạng Æ°u và o cá»a Nháºt Quang, thân hà nh giám định. Lấy Trần Sùng DÄ©nh Ä‘á»— thứ nhất, rồi đến Nguyá»…n Äức Huấn, Thân Cảnh Vân, Ä‘á»u ban tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n VÅ© Cảnh 30 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân; bá»n Phạm Trân 27 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Ngà y 28, nhắc lại lệnh xÆ°ng hô danh hiệu: NhÆ° thân vÆ°Æ¡ng thì ngÆ°á»i dÆ°á»›i xÆ°ng là "Ä‘iện hạ", tá»± thân vÆ°Æ¡ng là "phủ hạ"; công, hầu, bá, phò mã và nhất nhị phẩm thì [55b] xÆ°ng là "các hạ"; nhị phẩm, tam phẩm là "môn hạ"; tứ, ngÅ©, lục phẩm là "đại nhân"; thất, bát, cá»u phẩm là "quan trưởng"... Kẻ nà o
còn dám xÆ°ng hô tiếm vượt nhÆ° trÆ°á»›c thì ngÆ°á»i gá»i và ngÆ°á»i nháºn Ä‘á»u phải đánh 5 roi, phạt 10 quan tiá»n.
Äịnh cách bảo tuyển quan Tổng binh. Vua nói: Chức quan Tổng binh nháºn ký thác quan trá»ng ở má»™t phÆ°Æ¡ng, không thể trao cho kẻ xấu. Các quan khoa, Ä‘Ã i phải bảo đảm lá»±a chá»n vệ quan các nha môn, ngÆ°á»i nà o có đảm lược, có há»c thức, có uy tÃn, tà i cán, liêm khiết, siêng năng để thuyên bổ chức đó. Ai dám riêng tÆ° mà bảo cá» báºy kẻ bỉ ổi, hèn kém, tham ô, lÆ°á»i nhác thì bị trị tá»™i.
Tháng 5, ngà y mồng 4, vua ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên, truyá»n loa xÆ°á»›ng danh các tiến sÄ© là bá»n Trần Sùng DÄ©nh. Các quan mặc triá»u phục chúc mừng. Lá»… bá»™ bÆ°ng bảng và ng ra treo ở ngoà i cá»a Äông Hoa.
[56a] Tháng 6, ngà y 26, sắc cho Nam quân đô đốc phủ tả đô đốc Kinh DÆ°Æ¡ng hầu Lê Quyá»n, cùng vá»›i nha môn NgÅ© phủ, Lục bá»™, Ngá»± sá» Ä‘Ã i, Lục tá»± và Nam quân đô đốc phủ Bình Thuần bá Lê Chà soạn dùng Minh lệnh gồm 145 Ä‘iá»u.
[Lệnh cho] Các quan viên ở nha môn trong ngoà i từ nay trở đi, nếu có mừng nhau, tặng nhau thì phong bì nên dùng loại giấy trung chỉ, không được trang hoà ng.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 9, ra sắc chỉ rằng: Quan viên nà o không phải là kẻ phạm tội bị giáng chức nếu đã đủ lệ khảo khóa thì cho được thăng chức như lệ quan viên các xứ. Nếu khảo khóa là xứng chức thì chỉ được thăng lên Thừa ty bản xứ, không được chuyển đổi vỠchỗ gần. Nếu có kẻ tham nhũng thì theo lệnh trước mà bãi chức sung quân Quảng Nam.
[56b] Tháng 9, ngà y 15, dá»±ng bia ghi tên các tiến sÄ© Ä‘á»— khoa Äinh Mùi năm Hồng Äức thứ 18.
Ngà y 18, cấm các quan trong ngoà i không có việc gì không được đến nhà túc trá»±c của các vệ Cẩm y, Hiệu lá»±c, Thần vÅ©, Äiện tiá»n.
Ngà y 22, Minh Hiến Tông băng.
Tháng 9, ngà y mồng 6, Hoà ng thái tỠnhà Minh là Hựu Sanh lên ngôi, đổi niên hiệu năm sau là Hoằng Trị năm thứ 1, đó là niên hiệu của Hiếu Tông.
Mùa đông, tháng 11, ra lệnh đại xá gồm 54 Ä‘iá»u.
Äịnh thứ tá»± cho triá»u thần nghị sá»±. Xuống chiếu rằng:
Khi nghị sá»± ở triá»u Ä‘Æ°á»ng, nếu có trung quan vâng thánh chỉ truyá»n há»i thì trÆ°á»›c hết Lục khoa và Ngá»± sá» Ä‘Ã i là má»™t thứ; Lục bá»™, Lục tá»±, là má»™t [57a] thứ; công, hầu, bá và NgÅ© phủ đô đốc là má»™t thứ, tuỳ từng hạng mà bà n luáºn, cốt phải tÆ°á»ng táºn, rõ rà ng, không được máºp má», hùa theo hay im lặng, lẩn tránh. Ai vi phạm thì Củ nghi giám sát ngá»± sá» hặc tá»™i tâu lên để Ä‘Æ°a xét há»i. Nếu là Củ nghi hôm đó thì không dá»± bà n luáºn.
Máºu Thân, [Hồng Äức] năm thứ 19 [1488], (Minh Hiếu Tông Hoằng Trị năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, ai theo hầu vá» Lam Kinh được thưởng 1 tÆ°.
Tháng giêng nhuáºn, ngà y mồng 3, Äà o CỠđược thăng Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Äông các há»c sÄ© Tu Tháºn thiếu doãn. Vì Äà o Cá» giữ chức ở nha môn có nhiá»u việc, đủ 3 kỳ khảo khóa Ä‘á»u xứng chức, không phạm lá»—i, cho nên được thăng.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y mồng 9, xuống chiếu rằng:
Từ nay, quan viên các nha môn nếu bị ốm Ä‘au tâu xin Ä‘iá»u trị thì ghi là "trị bệnh" hay "Ä‘iá»u trị", không được dùng tạm chữ "dưỡng" nhÆ° trÆ°á»›c. [57b] Äó là theo lá»i tâu của Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung.
Ngà y Máºu Dần 15, giá» Nhâm Tý, hoà ng tôn thứ hai là Tuấn sinh (sau là Uy Mục Äế).
Ngà y 19, định lá»… tiết bồi bái. Xuống chiếu cho các quan văn võ rằng: Nếu có việc là m lá»… bồi bái, thì khi là m lá»… xong, lại đứng hầu ban theo đúng nghi thức, được lệnh thì rảo bÆ°á»›c ra không được cháºm chạp, nhởn nhÆ¡, cÅ©ng không được chạy vá»™i, Ä‘i trà n.
Äại hạn.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 25, xuống chiếu cho các quan nha môn trong ngoà i khám xét kiện tụng, há»… gá»i ngÆ°á»i là m chứng đến xét há»i, thì quan xét há»i phải há»i cho rõ rà ng, tÆ°á»ng táºn. Vụ kiện nhá» hạn trong 5 ngà y, vụ lá»›n hạn trong 10 ngà y, lấy giấy ghi lại lá»i cung khai cho xong hết, không được bá» trá»… quá thá»i hạn.
[58a] Tháng 8, ngà y Nhâm Thìn mồng 1, hoà ng tôn thứ ba là Thuần sinh(sau là Túc Tông).
Ngà y 16, định kiểu y phục để tiếp sứ nhà Minh.
Các công, hầu, bá, phò mã và các quan văn võ phải may sẵn áo tÆ¡ sa Trữ La mà u xanh, có cổ áo bằng lụa, dà i cách đất 1 tấc, ống tay áo rá»™ng 1 thÆ°á»›c 2 tấc, còn quan há»™ vệ thì dùng chế y, dà i cách đất 9 tấc, tay hẹp nhÆ° kiểu cÅ©. Tất cả Ä‘á»u phải dùng bổ tá» Ä‘i hia, mà u sắc phải tÆ°Æ¡i sáng, không được dùng thứ cÅ©, xấu để đợi tiếp sứ nhà Minh.
Sa thải lại viên các nha môn, ngÆ°á»i nà o già kém không siêng năng thì cho nghỉ việc vá» là m dân, chịu sai dịch, thuế má.
Tháng 9, xuống chiếu rằng: Từ nay, các quan phủ, huyện, châu xét đặt Xã trưởng, há»… là anh em ruá»™t, anh em con chú con bác và bác cháu, cáºu cháu vá»›i nhau thì cho 1 ngÆ°á»i là m Xả Trưởng, không được cho cả hai cùng là m [58b] để trừ mối tệ bè phái hùa nhau.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 3, sai Lá»… bá»™ dụ cho Tham chÃnh Quảng Nam Phạm Bá Tông rằng:
Quân dân thuá»™c Thừa chÃnh ty Quảng Nam sinh con trai từ 15 tuổi trở lên mà tuấn tú, ham há»c thì đến ngà y thi hÆ°Æ¡ng, hai ty Thừa, Hiến bản xứ cùng nhau lá»±a chá»n, là m danh sách, cho sung là m sinh đồ của bản phủ, để được dạy bảo cho biết lá»… nghÄ©a.
Ngà y mồng 9, định kiểu y phục má»›i dùng trong nghi lá»… tiến triá»u. Kiểu áo may dà i cách đất 2 tấc, tay rá»™ng 1 thÆ°á»›c 3 tấc.
Ngà y 20, xuống chiếu rằng: Từ nay, các sÄ© nhân đã từng Ä‘i há»c, biết là m văn, có hạnh kiểm, đã thi Ä‘á»— và được miá»…n tuyển thi miá»…n cho ná»a phần thuế và sai dịch để mở rá»™ng ý nghÄ©a nuôi dưỡng nhân tà i của triá»u đình.
[59a] Tháng 11, ngà y 20, nhà Minh sai chánh sứ là Hà n lâm viện thị giảng Lưu Tiễn, phó sứ là Hình khoa cấp sự trung Lã Hiến sang báo việc lên ngôi và ban cho vóc lụa.
Ngà y 23, là m lá»… mở Ä‘á»c chiếu thÆ° của nhà Minh ở Ä‘iện KÃnh Thiên.
Äặt chức Tuần kiểm sứ ở các ải Lôi Quan, Loa Quan, Lãng Quan.
Tháng 12, ngà y 11, sai sứ sang nhà Minh: Äà m Văn Lá»…, VÆ°Æ¡ng Khắc Thuáºt, Phạm Miá»…n Lân mừng lên ngôi Hoà ng Bá DÆ°Æ¡ng tâu việc địa phÆ°Æ¡ng Chiêm Thà nh và địa phÆ°Æ¡ng Tuy Phụ. Tống Phúc Lâm tiến hÆ°Æ¡ng liệu. Hoà ng Äức LÆ°Æ¡ng tạ Æ¡n ban cho vóc lụa.
Ngà y 13, sai Lá»… bá»™ yết bản vá» nghi thức tôn kÃnh vua: Các báºc công, hầu, bá, phò mã và các quan văn võ, từ nay trở Ä‘i, khi bÆ°ng chế cáo, sắc mệnh cùng ngá»± bảo và sắc chỉ vốn là những trá»ng [59b] khÃ, Ä‘á»u phải dùng hai tay bÆ°ng ngang, Ä‘Æ°a lên cao bằng đầu, khi bÆ°ng bản tâu, thiếp tâu thì Ä‘á»u bÆ°ng cao ngang mặt.
Ban xuống lệ khảo khóa:
1- Phép khảo khoá: 3 năm sÆ¡ khảo, 6 năm tái khảo, 9 năm thông khảo rồi má»›i tiến hà nh thăng gaÃng.
2- Hoà ng thân ná»™i, ngoại và con cháu các khai quốc công thần cùng là những võ quan trÆ°á»›c đã bổ quan, sau có quân công, nháºm chức đủ hạn khảo khoá, xứng chức, theo lệ, được thăng lên nhất, nhị phẩm thì Lại bá»™ là m danh sách, xin lệnh chỉ, nếu được lệnh thì cho thăng nhÆ° lệ. Nếu là con dân, từ chân trắng được bổ nhiệm quan chức, hoặc từ chân trắng do có chiến công được là m quan, nháºm chức đủ hạn, khảo khoá xứng chức đáng được thăng cấp thì chỉ cho thăng đến tam phẩm, không được nhất, nhị phẩm.
3- Trong 9 năm, nếu đã được thăng cấp do láºp công khác, tá»›i kỳ thông khảo, lại xứng chức, đáng [60a] được thăng đến nhị phẩm trở lại thì Lại bá»™ là m bản tâu lên để nháºn lệnh, còn từ tam phẩm trở xuống thì cứ theo lệ mà thi hà nh.
4- Quan các nha môn tại chức đủ ba kỳ khảo khóa phải khai trình đầy đủ những việc đã là m trong nhiệm kỳ, có phạm lá»—i gì hay không. Trưởng quan phụ trách phải công bằng xét duyệt, tÃnh bắt đầu từ ngà y được bổ nhiệm. Thà quan đủ 3 năm được thá»±c thụ thì được coi là qua kỳ sÆ¡ khảo. Trong khi tại chức mà có phạm lá»—i thì không được khảo khoá, cùng là ngÆ°á»i không phải do quân công mà được thăng đặc cách, thì từ khi phạm lá»—i và đặc cách thăng cấp đó, lại tÃnh là kỳ sÆ¡ khảo. Kê rõ từng hạng xứng chức, bình thÆ°á»ng, không xứng chức để định việc khảo khóa.
Lại khai rõ công việc đã là m, có phạm lá»—i gì không, để trình lên quan phụ trách nha môn xét duyệt, rồi gá»i cho Lại bá»™ giữ để xét. Äợi đủ 9 năm qua kỳ thông khảo, quan phụ trách trình lên tất cả những công việc trÆ°á»›c sau mà viên ấy đã là m qua má»—i kỳ khảo khoá trong thá»i gian nháºm chức và những lá»i nháºn xét khi khảo khóa [60b], tùy theo quan chức lá»›n hay nhá», có thể gá»i để tâu lên, hoặc gá»i để giữ lại. Lại bá»™ tham chiếu các lần khảo trÆ°á»›c sau, tại nÆ¡i phức tạp hay Ä‘Æ¡n giản, theo đúng lệ, là m bản tâu lên để thi hà nh. Nha môn nà o có kẻ gian trá, bịa khai công lao, tà i cán, giấu giếm tá»™i lá»—i, mà quan phụ trách không biết tra xét, dối trá bao che, dung túng cho nhau, thì Lại bá»™ phải Ä‘iá»u tra tÆ°á»ng táºn để gá»i lên xét há»i. Nếu có ngÆ°á»i tà i năng kỳ lạ, được lệnh đặt cách thăng bổ thì không câu nệ và o lệ nà y.
Äịnh lệnh vá» bà n giao khi quan lại được thăng hay đổi Ä‘i nÆ¡i khác.
Ká»· Dáºu, [Hồng Äức] năm thứ 20 [1489], (Minh Hoằng Trị năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, định lệ bảo cá» ty quan của Hình bá»™. Ra sắc chỉ rằng:
Việc hình ngục quan hệ không nhá», quan xét xá» phải chá»n cẩn tháºn. Từ nay, chức Lang trung, Viên ngoại ở Hình bá»™ có khuyết viên nà o, thì Lại bá»™ là m bản tâu lên, trong kinh thì Ä‘Æ°á»ng quan Lục bá»™, Ngá»± sá» Ä‘Ã i và Lục tá»± khanh; bên ngoà i thì các quan hai ty Thừa, Hiến [61a], cùng nhau bảo cá» ngÆ°á»i mình quen biết và các quan phụ trách các nha môn đã trải qua hai lần khảo khoá trở lên, là ngÆ°á»i liêm khiết, từng trải, am hiểu hình danh thì Lục bá»™ là m 1 bản, khai ghi há» tên của ngÆ°á»i được bảo cá» cho rõ rà ng, là m bản tâu lên, nếu được chỉ chuẩn y thì giao cho Lại bá»™ thuyên bổ. NgÆ°á»i nà o dám vì tình riêng hay tiá»n bạc mà bảo cá» không đúng, thì Lục khoa và Giám sát Ngá»± sá» Ä‘iá»u tra sá»± thá»±c, tâu hặc lên sẽ theo đúng luáºt trị tá»™i.
Äịnh lệnh Giám sát ngá»± sá» 13 đạo chia ty coi việc phụ trách các nha môn. Vua dụ Ngá»± sá» Ä‘Ã i và Giám sát ngá»± sá» 13 đạo rằng:
"Các ngÆ°Æ¡i hãy cung kÃnh trong công việc của mình" là lá»i Bà n Canh dạy bảo những ngÆ°á»i giữ chức vị. "Hãy tháºn trá»ng vá»›i chức vụ của mình" là câu Thà nh VÆ°Æ¡ng dùng để hÆ°á»›ng dẫn quan lại của ngà i. Vì rằng ngÆ°á»i bầy tôi thá» vua, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u có chức trách của mình. XỠán thì há»i Äình uý, tiá»n thóc thì há»i Ná»™i sá», ai có trách nhiệm của [61b] ngÆ°á»i đó. Huống chi chức trách của ty Phong hiến là xét hặc, trÆ°á»›c nay đã quy định là phải chia tách để trông coi thì giÆ°á»ng mối má»›i hoà n chỉnh và thà nh ná» nếp. Kể từ nay, các ngÆ°Æ¡i: những nha môn trong kinh mà cáo giác nhân viên nà o tham tang, phạm pháp và hết thảy việc công lợi hại thì do phần ty đó xét há»i thi hà nh; nếu là ba ty bên ngoà i trị lý dân chúng, khi phát hiện quan lại tham ô, hoặc có Ä‘Æ¡n khống tố vá» kiện tụng oan ức, cùng tất cả việc riêng tÆ° xảy ra trong phủ, huyện, châu thì do phân ty các đạo xét xá» thi hà nh.
Ngà y 13, đổi lại kỳ há»™i quân thượng ban, hạ ban và thứ tá»± của kỳ ban thà nh đại táºp kỳ, thượng phiên, hạ phiên.
Mùa hạ, tháng 5, đại hạn.
Xuống chiếu đại xá, gồm 49 Ä‘iá»u.
[62a] Cấm quan viên há»p bá»n say đắm tá»u sắc.
Tháng 6, ngà y 25, định cách thức chắp tay khi và o chầu. Xuống chiếu rằng:
Công, hầu, bá, phò mã cùng các quan văn võ, kể từ nay mỗi khi và o chầu, mặc áo, đội mũ thì chắp tay đặt dưới cổ áo tròn, nếu đứng hộ vệ mặc áo thì chắp tay đặt dưới ức.
Mùa thu, tháng 7, sai Chỉ huy hiệu uý hội đồng với ty Thừa tuyên khơi thông nước lụt.
Äịnh lệnh phát quân nhu, 92 Ä‘iá»u.
Tháng 9, ngà y mồng 9, ngăn cấm bá»n dân ngoan ngạnh thù oán cáo giác lẫn nhau, gây việc kiện tụng.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 19, sai bá»n bồi thần Nguyá»…n Khắc Cung, Bùi XÆ°Æ¡ng Trạch, Nguyá»…n Hán Äình sang tuế cống nhà Minh.
[62b] Lấy Lưu Hưng Hiếu là m Hà n lâm viện thị giảng tham chưởng Hà n lâm viện sự.
Canh Tuất, [Hồng Äức] năm thứ 21 [1490], (Minh Hoằng Trị năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, há»™i quân lá»›n, Ä‘iểm mục xong cho vá», thay phiên nhau ở lại canh giữ.
Äịnh lệ thổ quan thiếu lá»… triá»u hạ: viên nà o ở gần thì má»™t năm 2 lần vá» triá»u hạ, ở xa thì má»™t năm 1 lần vá» triá»u hạ. Nếu không kịp dịp ChÃnh đáng2002 thì cho đến ngà y Thánh Tiết 2003 . Ai thiếu 1 lần thì bãi chức, hai lần thì bắt vá» trị tá»™i.
Tháng 2, sai Hà n lâm viện, Khoa, Äà i, Cẩm y vệ hiệu uý Ä‘i các phủ, huyện phát thóc công cho dân nghèo vay ăn, vì các phủ huyện Kinh Môn cà y cấy không được, dân nhiá»u ngÆ°á»i chết đói.
Äịnh lệnh quan đổi Ä‘i giao lại nhà công. Từ nay, quan các nha [63a] môn nà o đổi thăng Ä‘i, vá» chịu tang, hay ốm chết... thì nhà cá»a, đồ đạc giao cho quan lại sai ngÆ°á»i coi giữ, đợi khi quan má»›i đến dùng.
Äịnh lệnh mặc y phục giảm báºc. Xuống chiếu rằng:
Công, hầu, bá, phò mã cùng các quan văn võ, từ nay trở Ä‘i, nếu triá»u đình có tế cầu đảo, lá»… quốc kỵ 2004 , phải mặc y phục giảm báºc, không được tá»± tiện bá» kiểu quy định, nếu có ngÆ°á»i nà o nà i xin hay từ chối thì sẽ bị xét há»i.
Ra sắc chỉ rằng:
Các văn nho chỉ huy ở các vệ, ty, ngÆ°á»i nà o túc trá»±c phục vụ đủ hạn khảo khoá trở lên mà quả giữ phép công là m được việc, không phạm lá»—i thì thưởng quan vệ đó xét thá»±c là m bản trình lên, Lại bá»™ chiếu chá»— khuyết mà đổi bổ quan chức. NgÆ°á»i nà o chÆ°a đủ hạn khảo khoá lại già kém, không là m nổi việc há»™ vệ, thì lá»±a thải vá». NgÆ°á»i nà o còn có thể dùng được thì đổi bổ. Kẻ nà o giám chạy vại cầu cạnh thì trị tá»™i theo luáºt để ngăn chặn thói cầu may của kẻ sÄ©
[63b] Tháng 3, thi há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Nguyá»…n Xao 54 ngÆ°á»i (Xao ngÆ°á»i là ng Phù Chẩn, huyện Äông Ngà n, thi đình Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân).
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 4, xác định bản đồ toà n quốc: 13 xứ thừa tuyên 2005 , 52 phủ, 178 huyện, 50 châu, 20 hÆ°Æ¡ng, 36 phÆ°á»ng, 6851 xã, 322 thôn, 637 trang, 40 sách, 40 Ä‘á»™ng, 30 nguồn, 30 trÆ°á»ng. Ở Thanh Hoá, Nghệ An, Thuáºn Hoá, Yên Bang, Tuyên Quang, HÆ°ng Hoá, Ä‘á»u đặt Äô ty và Thủ ngá»±.
Ngà y 19, ban lệnh đại xá 45 Ä‘iá»u, vì năm nà y gạo kém, 1 tiá»n chỉ Ä‘ong được [64a] 2 thÆ°ng gạo.
Thi điện, Vua thân hà nh ra đỠvăn sách.
Sai Binh bá»™ thượng thÆ° Äịnh Công bá Trịnh Công Äán và Hình bá»™ thượng thÆ° Lê Năng Nhượng là m Ä‘á» Ä‘iệu; Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» Quách Hữu Nghiêm là m giám thÃ; Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung và Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Bá Ký là m Ä‘á»™c quyển.
Vua xem bà i thi, xếp thứ báºc cao thấp. Cho chá»n VÅ© Duệ, Ngô Hoán, LÆ°u ThÆ° Ngạn 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ, bá»n Lê Tuấn Máºu 19 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân, bá»n Lê Äình Quát 32 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Tháng 5, ngà y 14, Binh bá»™ thượng thÆ° Äịnh Công bá Trịnh Công Äán bà n rằng: Ty thị vệ của vệ Cẩm y khi và o sổ thì ở dÆ°á»›i các ty Tráng sÄ©, Canh phiên và Xá nhân.
[64b] Ngà y 18, vua ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên, truyá»n loa xÆ°á»›ng danh các tiến sÄ© là bá»n VÅ© Duệ. Các quan mặc triá»u phục chúc mừng. Lá»… bá»™ Ä‘em bảng và ng treo ở ngoà i cá»a Äông Hoa.
Ngà y 19, ban ngũ đại y phục.
Ngà y 20, ban yến.
Äịnh lệnh tách xã: xã nà o đủ 500 há»™ rồi mà số há»™ dÆ° ra lại được 100 há»™ trở lên có thể thà nh má»™t xã nhá» nữa thì phải báo, rồi xếp loại tâu lên, để tách ra thà nh xã khác, cho thêm rá»™ng bản đồ.
Mùa thu, tháng 7, định lệ các quan và o chầu.
Tháng 8, ngà y 15, dá»±ng bia Ä‘á» tên các tiến sÄ© khoa Canh Tuất năm Hồng Äức thứ 21.
Ngà y 26, định lệ các quan đi đứng khi và o chầu.
[65a] Tháng 9, đặt thêm 13 cá»a ải thuá»™c thừa tuyên Lạng SÆ¡n, nhÆ° các cá»a Viêm SÆ¡n, Phong SÆ¡n, Lâu SÆ¡n, Tam SÆ¡n...
Mùa đông, tháng 10, đặt Thần vũ hữu vệ.
Khảo thà các quân sắc và nhân dân, há»i vá» viết chữ và là m lÃnh để bổ là m lại viên các nha môn. Phép thi: má»™t kỳ ám tả, má»™t kỳ thi toán.
Tháng 11, đắp rá»™ng thêm Phụng thà nh, dá»±a theo quy mô thá»i Lý, Trần.
Vua cảnh giác vá» việc Nhân Tông bị hại, nên lấy lÃnh đắp thà nh đó. Äồng thá»i phÃa ngoà i trÆ°á»ng đấu võ, mở rá»™ng đến 8 dặm, sau 8 năm thì đắp xong. Bèn dá»±ng Ä‘iện Danh Bảo2006 , láºp lại vÆ°á»n Thượng Lâm, trong vÆ°á»n có hÆ°Æ¡u và các thú khác.
Äặt hai vệ Cẩm y và Kim ngô.
DÅ©ng sÄ© vệ Cẩm y từ ty Lá»±c sÄ© đến ty Kỳ bà i gồm 20 ty, có chức phó quân. Các ty Ä‘á»u không thà nh láºp Ä‘á»™i ngủ chỉ có từ ban má»™t đến [65b] ban tám.
Võ sÄ© vệ Kim ngô từ ty Lá»±c sÄ© đến ty Thần tý cùng trung, tiá»n, tả, hữu, háºu ty cá»™ng là 100 ty. Lại đặt các ty Thần vÅ©, Äiện tiá»n: đặt 5 phủ quân Trung, Äông , Tây, Nam, Bắc. Lại soạn quân chÃnh2007 và quân giá»›i2008 .
Tân Hợi, [Hồng Äức] năm thứ 22 [1491], (Minh Hoằng Trị năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, các quan theo hầu vua ngá»± vá» Tây Kinh được hưởng 1 tÆ°.
Tuyển theo ngÆ°á»i khoẻ mạnh xung quân ngÅ©, thải ngÆ°á»i già .
Mùa hạ, tháng 5, định lệnh là m sổ há»™ tịch khác cho những ngÆ°á»i trở vá» là ng quá hạn. Những ngÆ°á»i đáng được được là m sổ khác mà quán tịch vẫn còn ở xã cÅ© thì tá»›i khi viết sổ, quan phủ huyện, xã trưởng và quan lại, thủ lÄ©nh đối chiếu lại cho phù hợp.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 28,29, mÆ°a to suốt cả ngà y lẫn đêm không ngá»›t, [66a] đổ tÆ°á»ng Ä‘iện KÃnh Thiên, nÆ°á»›c dâng lên 4 thÆ°á»›c.
Ngà y 29, sai các Chỉ huy, Hiệu uý, Bách hộ của vệ Cẩm y và Kim ngô tới các xứ thừa tuyên gần, khơi tháo nước úng là m hại lúa mạ. Vua dụ các quan tể thần, Ngũ phủ, lục bộ, Lục tự, Lục khoa và Ngự sỠđà i rằng:
"Bởi chÃnh trị có thiếu sót, nên trá»i chỉ cho bằng tai biến. Äó là do lá»—i lầm của trẫm mà chuốc lấy há»a, chứ trăm há» có tá»™i gì đâu? Có phải vì trẫm đức tin chÆ°a đến dân, lòng thà nh chÆ°a thấu tá»›i trá»i mà đến ná»—i nhÆ° thế chăng? Trẫm không rõ các khanh ngà y thÆ°á»ng ở nhà có băn khoăn lo lắng tá»›i việc nÆ°á»›c, không chút lÆ¡ là để uốn sá»a chổ thiếu sót của trẫm không, hay chỉ tiêu dao dưỡng tÃnh, mÆ°u kiếm lợi riêng, theo ngÆ°á»i Ä‘á»i mà tiến mà lui, để giữ bá»n [66b] quyá»n vị chăng? Các văn thần thì Ãt ngÆ°á»i trung nghÄ©a, nhiá»u kẻ gian ngoan, bán cÆ°Æ¡ng trá»±c để cầu danh, cứ là m nhÆ° là trung là tÃn, nhÆ° lÅ© Trần Phong, Äà o Tuấn thì là m thế nà o mà đổi dạ được. Ngà y xÆ°a, Thái Tông Hoà ng Äế ta, vua tôi má»™t lòng, vua sáng tôi hiá»n mừng gặp gỡ, dân hoà khà vượng dẫn Ä‘iá»m là nh, nà o có thiếu nhân nghÄ©a đâu?. Khoảng Ä‘á»i Thái Hoà , Diên Ninh, việc chÃnh trị chỉ quanh quẩn trong chốn mà n the, ngÆ°á»i giúp đỡ thì nắm quyá»n y phhúc. Là m hại thế nÆ°á»›c là bá»n Khắc Phục, Má»™ng Tuân; chạm tÆ°á»ng giết dân là lÅ© Äá»— BÃ, Äá»— Trượng. Äến ná»—i biến cố sinh ra trong tÆ°á»ng nhà , tai há»a xảy ra nÆ¡i gối nệm, con cháu của BÃ, TrÆ°Æ¡ng cùng má»™t mẻ lÆ°á»›i bị chết hết. ÄÆ°á»ng Thái Tông nói rằng: "Vua đã mất nÆ°á»›c, bá» tôi vẹn toà n má»™t mình thế nà o được!" thá»± là đúng lắm.
Từ nay vá» sau, kẻ nà o còn quen thói nhÆ¡ bẩn nhÆ° cÅ©, theo ngÆ°á»i ta mà tiến lui, mÆ°u giữ bá»n quyá»n vị, thì trẫm sẽ vì các khanh mà giết nó Ä‘i. Kẻ nà o theo lá»i dạy bảo, mà sá»a bá» lá»—i trÆ°á»›c Ä‘i, hết lòng trung tÃn, [67a] dốc sức táºn tâm, thì trẫm cÅ©ng sẽ vì các khanh mà khen thưởng há». Mong các khanh hãy cố gắng!"
Mùa đông, tháng 10, thóc lúa được mùa lớn.
Ngà y 18, đặt Thần vÅ© háºu vệ.
Vua sai thợ là m cái đình ở ngoà i cá»a Äại HÆ°ng2009 để là m nÆ¡i treo các pháp lệnh trị dân. Là m xong, ban tê là " Quảng Văn đình"2010 . Äình nà y ở trong Long thà nh, phÃa trÆ°á»›c Phụng Lâu, có ngòi Ngân Câu chảy quanh hai bên tả hữu.
Tháng 11, sai Äá» hình giám sát ngá»± sá» kiểm xét quan lại ở Hình bá»™, ngÆ°á»i nà o mắc tá»™i lÆ°á»i biếng, gian tham, buông tuồng, phóng túng, thì là m bản tâu lên, theo luáºt mà trị tá»™i.
Lấy Nguyễn Xung Xác là m Hà n lâm viện thị độc chưởng Hà n lâm viện sự kiêm Lễ bộ [67b] tả thị lang.
Nhâm Tý, [ Hồng Äức] năm thứ 23 [1492], (Minh Hoằng Trị năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 3, nhắc lại các lệ gồm 130 Ä‘iá»u.
Mùa hạ, tháng 4, sai các quan Hà n lâm, khoa, đà i đi 12 thừa tuyên để thẩm tra việc hình ngục.
Lấy Dương Trực Nguyên lam Hiến sát sứ ty hiến sát sứ thừa tuyên Hải Dương.
Trá»±c Nguyên tâu việc trái ý vua, sau bị giáng vá» là m Hà n lâm viện hiệu lý (theo gia phả). TrÆ°á»›c đó, vua vốn thÃch văn thÆ¡, ngá»± thuyá»n vỠđến Lam SÆ¡n, là m thÆ¡ nhá»› lại cÆ¡ nghiệp của Thánh Tổ, Trá»±c Nguyên kÃnh há»a lại, có câu rằng:
Lam SÆ¡n chỉ xÃch thiên nam vá»ng, Vạn cổ nguy sáng nghiệp công. (Lam SÆ¡n nhìn đó, trong gang tấc, Vá»i vợi muôn xÆ°a sáng nghiệp công). Vua phê rằng: Câu nà y có khà phách cao rá»™ng.
[68a] Tháng 6, ra sắc chỉ cho con cháu công thần được nháºn chức tản quan.
Hồi mở nÆ°á»›c, ngÆ°á»i nà o dá»± theo nghÄ©a quân, đã nháºn các danh hiệu Chánh đốc, Äồng đốc, vì đánh giặc Ngô chết tráºn mà chÆ°a được quan chức phẩm tráºt, cùng những ngưòi có há» tên trong sổ công thần LÅ©ng Nhai nhÆ° là Lê Trạo, lúc còn sống là m quan chÆ°a đến nhấ,t nhị phẩm, nay vẫn còn con cháu thì cho là m giấy báo lên, Lại bá»™ xét thá»±c, xếp loại tâu lên, sẽ trao cho chức nhất phẩm tản quan.
Mùa đông, tháng 10, thi hÆ°Æ¡ng các há»c trò trong nÆ°á»›c. Sai quan Hà n lâm viện là m khảo quan tại 4 ty thừa tuyên Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Nam, Tam Giang, Kinh Bắc, má»—i ty 4 viên. Quan Hà n lâm là m khảo quan thi hÆ°Æ¡ng bắt đầu từ đây.
Tháng 11, ngà y mồng 6, sai bá»n bồi thần Lê Du, Bùi Sùng Äạo, Nguyá»…n Ngạn Khắc, Trịnh Quỳ [68b] sang cống nhà Minh và Khổng Ngu sang tâu việc Ä‘iá»u tra dân chúng vượt qua địa phÆ°Æ¡ng mình để thông đồng buôn bán.
Tháng 12, ngà y 24, nhà Minh sai chánh sứ là Hình bá»™ lang trung Thẩm Phụng, phó sứ là Hà nh nhân ty hà nh nhân Äổng Chấn sang báo việc láºp Hoà ng thái tá» và ban vóc lụa.
Äói lá»›n, dân có ngÆ°á»i phải ăn củ nâu.
Äặt các kho vÅ© khà và thuốc súng, bên trong có mở ruá»™ng, trồng hóp đá ở xung quanh.
Äặt kho tiá»n ở hồ Hải Trì, trong có Thượng Lâm tá»±.
Äặt Thái Nguyên đô ty, Thái Nguyên thuần thượng vệ và đặt Thủ ngá»± tổng tri ty, Bình địch vệ.
Lấy Lê Cảnh Huy là m Hộ bộ thượng thư.
[69a] Quý Sá»u, [Hồng Äức] năm thứ 24 [1493], (Minh Hoằng Trị năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 8, sai sứ sang nhà Minh. Bồi thần Nguyá»…n Hoằng Thạc, Lê Trung mừng láºp Hoà ng thái tá», Hà nh nhân Phạm Mân tạ Æ¡n ban vóc lụa.
Tháng 3, thi há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— bá»n VÅ© VÆ°Æ¡ng 48 ngÆ°á»i.
Ngà y 16, quy định vỠban chầu của các quan văn võ:
1- Các quan văn võ cùng ban chầu mà phẩm tráºt nhÆ° nhau thì quan cÅ© và cao tuổi đứng trên, quan má»›i và Ãt tuổi đứng dÆ°á»›i.
2- Các quan văn võ phải phụ trách kiêm nhiệm, ngÆ°á»i phẩm thấp mà chức cao, nhÆ° tam phẩm là m Äô đốc thì đứng và o ban nhị phẩm; thất, bát phẩm là m Lang trung thì đứng và o ban lục phẩm. Nếu phẩm cao mà chức thấp, nhÆ° nhị phẩm là m Vệ quan thì đứng và o ban tam phẩm; từ, ngÅ© phẩm là m Viên ngoại lang thì đứng và o ban lục phẩm; còn lại cứ theo thế mà suy ra.
3- Các quan Ngá»± sá» Ä‘Ã i, Äông các, Hà n lâm [69b] viện, Giám sát ngá»± sá», thì đứng ban chầu vẫn theo lệ trÆ°á»›c. Phẩm thấp nhÆ°ng chức cao nhÆ° thất, bát phẩm là m quan Lục khoa thì đứng ở trên ban lục phẩm.
4- Các quan văn võ triá»u yết, ngÆ°á»i nà o phẩm tuy cao mà chức thấp, thì chiếu theo ban của chức mình Ä‘ang nháºn đứng ở trên ban đó, nếu thuá»™c quyá»n của Há»™ bá»™ thì đứng vá» ban phẩm mình ở cuối hà ng triá»u yết.
5- Các quan văn võ khi là m lá»… ra mắt, từ biệt, tạ Æ¡n... thì chiếu theo thứ báºc trong ban thÆ°á»ng triá»u. Nếu là quan há»™ vệ tam, tứ phẩm thì chiếu theo nhÆ° phẩm của mình. Quan các ty sở, phẩm tuy cao nhÆ°ng đứng dÆ°á»›i ban của quan nha môn.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 21, vua ra hiên điện, thân hà nh ra đỠsách văn.
Sai Binh bá»™ thượng thÆ° Äịnh Công bá Trịnh Công Äán và Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Quách Hữu Nghiêm là m Ä‘á» Ä‘iệu; Ngá»± sá» [70a] Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» Äà m Văn Lá»… là m giám thÃ; Hà n lâm viện thừa chỉ Äông các đại há»c sÄ© kiêm Quốc tá» giám tế tá»u Thân Nhân Trung, Lại bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Bá Ký, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Äông các đại há»c sÄ© Äá»— Nhuáºn, Äông các há»c sÄ© Lê Quảng ChÃ, Hà n lâm viện thị thÆ° chưởng Hà n lâm viện sá»± kiêm Sùng Văn quán Tú lâm cục tÆ° huấn LÆ°Æ¡ng Thế Vinh, Äông các hiệu thÆ°
Ngô Luáºn là m Ä‘á»™c quyển. Vua xem bà i, xếp báºc trên dÆ°á»›i. Cho VÅ© DÆ°Æ¡ng, Ngô Thẩm, Lê Hùng 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Lại Äức Du 23 ngÆ°á»i đổ tiến sÄ© xuất thân; bá»n Nguyá»…n Quảng Máºu 22 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Tháng 5, ngà y mồng 8, vua thân ngá»± chÃnh Ä‘iện. Truyá»b loa xÆ°á»›ng danh tiến sÄ© là bá»n VÅ© DÆ°Æ¡ng. Quan Lá»… bá»™ Ä‘em bảng và ng treo ở ngoà i cá»a Äông Hoa. Ngà y 27, [70b] ban mÅ©, Ä‘ai, y phục. Ngà y 28, ban yến.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 19, dá»±ng bia Ä‘á» tên các tiến sÄ© khoa Quý Sá»u.
Mùa đông, tháng 11, ngà y mồng 4, lấy Äá»— Nhuáºn là m Hà n lâm viện hiệu lý.
Giáp Dần, [Hồng Äức] năm thứ 25 [1494], (Minh Hoằng Trị năm thứ 7). Mùa hè, tháng 4, xuống chiếu rằng: Các Hoa văn há»c sinh, nếu có ai đã lâu năm, đã từng là m được việc hoặc theo Ä‘i đánh giặc có công, thì lại theo lệ nhÆ° lại viên các nha môn có chân xuất thân, do Lại bá»™ thăng bổ.
Mùa thu, tháng 8, ngà y mồng 7, sai các quan Hà n lâm, khoa, đà i đi ra 12 thừa tuyên xét xỠán kiện.
Lấy Ngô Hoán là m Äông các hiệu thÆ°.
Ất Mão, [Hồng Äức] năm thứ 26 [1495], (Minh Hoằng Trị năm thứ 8). Mùa thu, tháng 8, ngà y 18. Xuống chiếu rằng: Quan viên nà o [71a] bị ốm tá»›i 3 tháng thì không được dá»± khảo khóa.
Mùa đông, tháng 11, sai sứ sang nhà Minh. Bá»n Công bá»™ hữu thị lang Lê Hán Äình và Hà n lâm viện thị thÆ° VÅ© DÆ°Æ¡ng Ä‘i tuế cống, bá»n Äông các hiệu thÆ° Lê Tuấn Ngạn và Giám sát ngá»± sá» Nguyá»…n Xao tâu vá» Ä‘Æ°á»ng trạm.
Là m sách Ngá»± chế Quỳnh uyển cá»u ca2011 .
Vua thấy hai năm Quý Sá»u, Giáp Dần, thóc lúc được mùa, đặt các bà i ca vịnh để ghi Ä‘iá»m là nh. Ná»™i dung gồm những bà i vỠđạo là m vua, khà tiết bá» tôi, vua giá»i tôi hiá»n, nhá»› báºc anh tà i kỳ tuấn và đùa viết vá»™n thà nh văn2012 ... nhân gá»i là Quỳnh uyển cá»u ca thi táºp.
Sai bá»n Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung, Äá»— Nhuáºn; Äông các hiệu thÆ° Ngô Luân, Ngô Hoán; Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c chưởng sá»± Nguyá»…n Xung Xác; Hà n lâm viện thị thÆ° [71b] Nguyá»…n Quang Báºt, Nguyá»…n Äức Huấn, VÅ© DÆ°Æ¡ng, Ngô Thầm; Hà n lâm viện đãi chế Ngô Văn Cảnh, Phạm Trà Khiêm, LÆ°u ThÆ° Ngạn; Hà n lâm viện hiệu lý Nguyá»…n Nhân Bị, Nguyá»…n Tôn Miệt, Ngô Quyá»n, Nguyá»…n Bảo Khuê, Bùi Phổ, DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên, Chu Hoãn; Hà n lâm viện kiểm thảo Phạm Cẩn Trá»±c, Nguyá»…n Ãch Tốn, Äá»— Thuần Thứ, Phạm Nhu Huệ, LÆ°u Dịch, Äà m Tháºn Huy, Phạm Äạo Phú cùng há»a lại vần.
Xét Cá»u ca thi táºp bắt đầu là m trong năm nà y.
Vua soạn táºp Cổ kim bách vịnh thi, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c chưởng viện sá»± Nguyá»…n Xung Xác và Tham chưởng LÆ°u HÆ°ng Hiếu há»a vần, Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung và há»c sÄ© Äà o Cá» phụng bình.
BÃnh Thìn, [Hồng Äức] năm thứ 27 [1496], (Minh Hoằng Trị năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 2, ngà y mồng 4, vua ngá»± thuyá»n Ä‘i [72a] Äông Kinh bái yết các lăng tẩm. Ngà y 11, là m lá»… tấu cáo. Ngà y12, dá»±ng cầu bến Tế Äá»™ ở ngoà i cá»a Quang Äức.
Vua viết sách Xuân vân thi táºp.
Ngà y 14, trá»i không mÆ°a. Vua cầu đảo, tá»± tay viết các bà i thÆ¡ trong thi táºp của mình ra 4 tá» giấy, sai Nguyá»…n Äôn dán trên tÆ°á»ng Ä‘á»n thá» thần. Hôm ấy, canh má»™t trá»i mÆ°a nhá», đến canh năm mÆ°a to, nÆ°á»›c trà n trá». Vua Ä‘á» thÆ¡ ở miếu Hoằng Há»±u2011 rằng:
Cá»±u linh anh khi chấn dao thiên, Uy lá»±c nghiêm Ä‘á» tạo hóa quyá»n. Khấu vấn sÆ¡n linh năng nhuáºn váºt. Thông vi cam vÅ© tác phong niên. (Khà thiêng lừng lẫy dáºy trá»i cao, Tạo hóa quyá»n uy nắm chắc sao. SÆ¡n thần nếu biết nhuần muôn váºt, Hãy tuôn mÆ°a ngá»t, lúa và ng trao). Vua đến Lam Kinh, nhá»› lại công lao của cha Lê Chà là Lê Niệm, ông Chà là Lê Lâm; cha Lê VÄ©nh là Thá» Vá»±c, ông VÄ©nh là Lê Khôi, viết bà i thÆ¡ ban cho há» và cho Lê Chà 36 lạng bạc, Lê VÄ©nh 25 lạng để là m yến tiệc vui vá»›i há» hà ng.
Ngà y 24, [72b] vua ra vá».
Tháng 2 nhuáºn, ngà y mồng 5, ban yến cho các quan văn võ ở bãi Thúy Ãi2014 .
Bấy giá», thuyá»n ngá»± khởi hà nh từ sông LÆ°Æ¡ng Giang vá» Ä‘áºu ở bến Thúy Ãi, các quan văn võ đến lạy mừng, cho nên ban yến.
TrÆ°á»›c đây, hồi tháng 2, Hoà ng thái háºu Ä‘i lá»… lăng trở vá», không may bị bệnh nặng, đến giá» Hợi, ngà y 26 tháng 2 nhuáºn, bặng ở chÃnh tẩm Ä‘iện Thừa Hoa, thá» 76 tuổi.
Khi Hoà ng thái háºu chÆ°a băng, mùa đông, vua cùng Hoà ng thái tá» ngà y đêm chăm sóc, không lúc nà o rá»i bên cạnh. Khi dâng thuốc hay đồ ăn, vua nhất định tụ mình nếm trÆ°á»›c; trong thì kêu vá»›i tổ tiên, ngoà i thì dốc lòng cầu khẩn, không thần nà o là không khẩn. Äến khi hấp hối cÅ©ng tá»± kêu gà o, Thái háºu còn nhếch mép má»™t chút, muốn nói để từ giã. Má»i việc mặc áo, khâm liệm, bá» gạo và o miệng ngÆ°á»i chết, vua Ä‘á»u tá»± là m lấy cả để tá» lòng Ä‘au xót.
[73a] Vua soạn Cổ kim cung từ thi tÃnh tá»±, sai Äông các đại há»c sÄ© Thân Nhân Trung, Hiệu thÆ° Ngô Luân phụng bình.
Thi há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Nguyá»…n Văn Huấn 43 ngÆ°á»i.
Tháng 3, ngà y Ä‘inh dáºu 19, vua thân hà nh khảo thà ở Äan Trì Ä‘iện KÃnh Thiên, há»i vỠđạo trị nÆ°á»›c.
Sai Binh bá»™ thượng thÆ° Äịnh Công bá Trịnh Công Äán và Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Quách Hữu Nghiêm là m Ä‘á» Ä‘iệu; Há»™ bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Hoằng Thạc và Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» Äà m Văn Lá»… là m giám thÃ; Hà n lâm viện thừa chỉ Äông các đại há»c sÄ© kiêm Quốc tá» giám tế tá»u Thân Nhân Trung, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Äông các há»c sÄ© Äà o Cá», Hà n lâm viện thị giảng chưởng Hà m lâm viện LÆ°u HÆ°ng Hiếu, Äông các Hiệu [73b] thÆ° Ngô Luân, Ngô Hoán, Hà n lâm viện thị thÆ° kiêm Tú lâm cục tÆ° huấn Trần Khắc Niệm và Hà n lâm viện thị thÆ° Ngô Thầm là m Ä‘á»™c quyển.
Ngà y 26, dẫn các sÄ© nhân và o Ä‘iện Kim Loan. Vua tá»± xem dung mạo từng ngÆ°á»i, lấy Ä‘á»— 30 ngÆ°á»i.
Ngà y 27, vua ngá»± chÃnh Ä‘iện XÆ°Æ¡ng danh. Cho Nghiêm Viên, Nguyá»…n Huân, Äinh Lá»±u 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ. Bá»n Äinh CÆ°Æ¡ng 8 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân. Bá»n Nguyá»…n Äạo Diá»…n 19 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Muà hạ, tháng 5, ngà y mồng 8, xuống chiếu rằng:
Hiến ty giữ chức trách tâu hặc, nếu có khuyết viên nà o thì chá»n ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ©, quan văn võ các nha môn, nho chỉ huy các vệ, ty đã trúng các kỳ thi há»™i, thá»±c đúng là đã giữ phép công, là m việc giá»i, cuÆ¡ng trá»±c, không né sợ kẻ quyá»n quý, không phạm lá»—i [74a] để thuyên bổ chức Hiến sát phó sứ.
Lại cho rằng quan phủ, huyện, châu phải thống nhiếp các chức thủ lÄ©nh chăn dân, nếu các nha môn thi há»™i đã trúng nhiá»u kỳ là m việc lâu năm, biết việc, siêng năng và có quân công thì ban đầu được trao cho các chức Tri huyện, Tri châu, Huyện thừa, Äồng tri châu, Thủ lÄ©nh, tá»± ban; đủ 3 năm không phạm lá»—i gì thì má»›i cho thá»±c thụ; sau 6 năm không phạm lá»—i thì Tri huyện, tri châu được phân bổ Viên ngoại lang; Huện thừa, Äồng tri châu, Tri hạ, Äiển hạ, Tá»± ban được bổ các chức TÆ° vụ, Chủ sá»±, Thôi quan, Äô quan; đủ 6 lần khảo khóa không phạm lá»—i thì Viên ngoại lang, Äồng tri má»›i được thăng là m tri phủ.
Ngà y 22, bá»n Lại bá»™ thuợng thÆ° kiêm Quốc tá» giam té tá»u Lê Nhuáºn và Nuyá»…n NhÆ° Äá»— tâu Ä‘á» b3n rà ng:
Xem bản tâu của Giám sát ngu95 su93 Äạo SÆ¡n Nam [74b] Nguyá»…n DÆ°Æ¡ng Kỳ nói rằng, lại viên các châu huyện nÆ¡i biên thuỳ xa xôi thuá»ng cùng ngÆ°á»i Man Ä‘i thu các loại thuế, đã hợp thủy thổ, lại am hiểu tình hình ngÆ°á»i Man, có thể là m nổi công việc thì nên bổ là m lại ở các châu huyện bản xú. Vua y theo.
Mùa hu, tháng 7, cấm gá»i triá»u Ä‘Æ°á»ng là "triểu phòng".
Tuyển bổ, duyệt xét các huấn đạo.
Từ nay, nho há»c huấn đạo các xứ có khuyết thì Lại bá»™ theo nhÆ° Lệ trÆ°á»›c tâu lên, giao chho Quốc tá» giám và quan các nha môn chá»n bầu các lại viên là chân nho sinh đã trúng trÆ°á»ng và nho sinh tuổi từ 35 trở lên, có há»c vấn và hạnh kiểm, không phạm lá»—i, giao cho Lá»… bá»™ khảo xét, nếu bốn kỳ Ä‘á»u hợp cách cả thì theo lệ mà thuyên bổ.
Tháng 8, ngà y mồng 2, có lệnh cho châu huyện chá»n đặt Xã trưởng; Nếu là con cô cáºu, đôi con dì vá»›i nhau [75a] và thông gia cùng gả bán chho nhau Ä‘á»u không được cùng là m Xã trưởng trong 1 xã. Nếu đã có Xã trưởng rồi, cÅ©ng nên chá»n ngÆ°á»i nà o có thể là m được việc thì lÆ°u lại, còn thì tâu lên để cho vá» hạng cÅ©.
Ngà y mồng 4 là ngà y kỵ của Thái Tông Hoà ng Äế. Äêm hôm ấy, mÆ°a gió to, nÆ°á»›c lÅ© lên mạnh, trôi hết sản nghiệp của dân.
Tháng 9, lấy Äà o Cá» là m Hà n Lâm viện thị giảng Äông các há»c sÄ©. Vua ban cho má»™t bá»™ Thiên Nam dÆ° hạ táºp và cho há»a lại má»™t bà i thÆ¡ LÆ°Æ¡ng Giang dạ hứng, lại cho 25 quan tiá»n.
Ngà y 23, sá»a lại lệ là m bãi chăn ngá»±a và tà u nuôi ngá»±a.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 17, vua không khoẻ. Dụ cho Äông các dại há»c sÄ© Thân Nhân Trung và Há»c sÄ© Äà o CỠở hà nh tại2015 rằng:
"Mây bay giữa trá»i, trăng treo lÆ¡ lá»ng, mây đến [75b] thì trăng má», mây Ä‘i thì trăng sáng, ai mà chẳng thấy? NhÆ°ng rất Ãt ngÆ°á»i diá»…n tả được. Ta ngẩng nhìn trá»i cao cảm hứng rung Ä‘á»™ng trong lòng, thể hiện ra bằng ngôn từ, trong đó có câu:
Tố Thiá»m hạo hạo ngá»c bà n thanh, Vân lá»™ng hà n quang ám phục minh. (Vầng thiá»m vằng vặc nhÆ° mâm ngá»c, Mây giỡn hà n quang sáng lại má»). NgÆ°á»i ngÆ°á»i thÆ°á»ng có thể diá»…n tả được nhÆ° thế không? Bà i thÆ¡ của Âu DÆ°Æ¡ng Tu2016 có câu: "LÆ° SÆ¡n cao danh tiết" (Núi LÆ° SÆ¡n là m cho danh tiết cao lên), thì Tá» Mỹ2017 cÅ©ng không là m nổi, duy có ta là m được, có phải là nghÄ© cà n đâu. Câu thÆ¡ vịnh của Thân Nhân Trung, Äà o Cá» viết:
Quỳng đảo mộng tà n xuân vạn khoảnh,
Hà n giang thi lạc tam canh. (Äảo Quỳnh tỉnh má»™ng xuân muôn khoảnh, Sông lạnh thÆ¡ thà nh trống Ä‘iểm ba). Dù Lý, Äổ, Âu, Tô2018 sống lại, vị tất đã là m nổi, duy có ta là m được: Bà i thÆ¡ Cẩm sắt2019 ngà y xÆ°a viết rằng:
Trang sinh hiểu má»™ng mê hồ Ä‘iệp, Vá»ng Äế xuân tâm thác Ä‘á»— quyên. ThÆ°Æ¡ng hải nguyệt minh châu hữu lệ, Lam Äiá»n nháºt noãn ngá»c sinh yên. (Trang sinh2020 má»™ng sáng mê hồn bÆ°á»›m, Vá»ng Äế2021 lòng xuân gá»i quyên.
Trăng sáng biển xanh châu lệ ngấn, Lam Äiá»n2022 nắng ấm, ngá»c hÆ¡i lên). Thá»±c là kỳ lạ, tÆ°Æ¡i đẹp, thá»±c là tinh tế, có thể sánh vá»›i thÆ¡ ta [76a] nhÆ°ng tÆ°Æ¡i sáng và trong trẻo thì không bằng câu thÆ¡ ta. Có phải ta chÆ¡i má»™t chữ lạ để cho là hay, khoe má»™t chữ khéo để cho là đẹp đâu? Chỉ nói tháºt, nói thẳng nhÆ° Âu DÆ°Æ¡ng Tu thôi, các ngÆ°Æ¡i bảo thế nà o?".
Ra sắc chỉ cho các trưởng quan nha môn của ná»™i ngoại quản giáp phủ, Cẩm y, Kim ngô, Äiện tiá»n, Thần vÅ©, Hiệu lá»±c, NgÅ© phủ đô đốc, Äô tổng binh sứ phải hiệp đồng lá»±a chá»n các tÆ°á»›ng hiệu dÆ°á»›i quyá»n mình, ngÆ°á»i nà o có công lao đánh dẹp, trung tÃn đáng dùng, hoặc am hiểu thao lược, tinh thông võ nghệ, cùng là ngÆ°á»i có tà i năng, tri thức, liêm khiết, giá»i giang, siêng năng, minh mẫn má»›i cho tại chức. Nếu kẻ nà o tham ô, hèn kém, không có công lao gì, cùng những kẻ bợ đỡ được dung thân, cầu mong vô liêm sÄ© thì tâu lên để truất bá». Hạn đến thượng tuần tháng 12 phải tâu lên. Äồng thá»i, huấn luyện binh lÃnh cốt [76b] ở tinh nhuệ, chuyên sâu vá»— vá» quân dân phải cho Ä‘iá»u hòa nhà n mệt. NgÆ°á»i nà o dám lá»±a chá»n không thá»±a, huấn luyện không chăm, để cho tÆ°á»›ng hiệu còn nhiá»u kẻ bỉ ổi tham nhÅ©ng, binh lÃnh còn nhiá»u tên bá» trốn thì giám sát của Lục khoa và xá nhân vệ Cẩm y thân hà nh Ä‘iá»u tra rồi hặc tâu lên để trị tá»™i.
Tháng 12, ngà y mồng 6, dá»±ng bia Ä‘á» tên các tiến sÄ© khoa BÃnh Thìn, năm Hồng Äức thứ 27.
Äinh Tỵ, [Hồng Äức] năm thứ 28 [1497], (Minh Hoằng Trị năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 5, ra lệnh rằng: Các hạng thuế năm nà o thu ná»™p năm ấy, đến cuối năm phải ná»™p đủ, không được nhÆ° trÆ°á»›c thuế năm nay sang năm má»›i thu.
Ngà y 22, cấm các lại viên thay phiên ở nha môn và xã nháºn trá»±c ngoà i, nếu không phải là phiên trá»±c thì không được viện cá»› tá»± tiện ở lại nha môn để là m báºy.
[77a] Ngà y Tâm Mùi 29, vua ốm nặng, bèn tá»±a ká»· ngá»c, lệnh cho Hoà ng thái tá» lên nối ngôi. Vua lúc sắp băng, có bà i thÆ¡ tá»± thuáºt rằng:
NgÅ© tháºp niên hoa thất xÃch khu, CÆ°Æ¡ng trÆ°á»ng nhÆ° thiết khÆ°á»›c thà nh nhu. Phong xuy song ngoại hoà ng hoa tạ, Lá»™ ấp đình tiá»n lục liá»…u cồ,
BÃch hán vá»ng cùng vân diểu diểu, Hoà ng lÆ°Æ¡ng má»™ng tỉnh dạ du du. Bồng lai sÆ¡n thượng âm dung Ä‘oạn, Băng ngá»c u hồn nháºp má»™ng vô? (Năm chục hoa niên bảy thÆ°á»›c thân, Lòng nhÆ° sắt cứng bá»—ng má»m dần. Gió lay khô héo hoa bên cá»a, SÆ°Æ¡ng dãi gầy mòn liá»…u trÆ°á»›c sân. Trá»i biếc xa trông, mây thăm thẳm, Kê và ng tỉnh giấc đối bâng khuâng. Khuất lá»i cách mặt, non bồng vắng, Băng ngá»c du hồn nháºp má»™ng chăng?). Ngà y Nhâm Tý 30, vua băng ở Ä‘iện Bảo Quang. Ngà y hôm ấy, gÆ°Æ¡m thần, ấn thần Ä‘iá»u biến mất.
Vua sinh được 14 hoà ng tá»: Con trưởng là Hoà ng thái tá» Tranh, các con thứ là LÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng Thuyên, Tống VÆ°Æ¡ng Tung, ÄÆ°á»ng VÆ°Æ¡ng Cảo, Kiến VÆ°Æ¡ng Tân, Phúc VÆ°Æ¡ng Trang, Äiá»…n VÆ°Æ¡ng Thông, Quảng VÆ°Æ¡ng Tảo, Lâm VÆ°Æ¡ng TÆ°Æ¡ng, Ứng VÆ°Æ¡ng Chiêu, NghÄ©a VÆ°Æ¡ng Cảnh, Trần VÆ°Æ¡ng Kinh, Triệu VÆ°Æ¡ng Toan, Kinh VÆ°Æ¡ng Kiện, Hoà ng nữ 20 ngÆ°á»i.
Khi còn sống, vua [77b] dựng điện TỠHà , điện Bảo Văn, điện Kim Loan, điện Bảo Quang, tẩm điện Lam Sơn.
Khi vua má»›i lên ngôi, dâng tôn hiệu cho Nhân Tông, đặt huy hiệu cho Tuyên Từ. Äà o Biểu tá» tiết thì đặc ân nêu gÆ°Æ¡ng, Äắc Ninh theo nghịch thì nghiêm khắc giết bá». Những chÃnh sá»± phiá»n nhiá»…u Ä‘á»u bãi hết, những hình pháp bạo ngược Ä‘á»u bá» cả. Vì thế, má»›i sá»a chữa luân thÆ°á»ng cho má»i ngÆ°á»i, chỉnh đốn được giÆ°á»ng mối của nhà vua.
Vua từng dụ các quan trong triá»u rằng:
"Trẫm có hai sai lầm, má»™t là chÃnh lệnh ban ra vi phạm đạo lý, hai là ngồi giữ ngôi không, nhiá»…u loạn việc trá»i. Tuy các chức trong ngoà i khó lòng nêu hết được, nhÆ°ng hãy nói vá» những ngÆ°á»i nổi báºt hÆ¡n cả. Äô đốc Lê Luyện nhÆ° bù nhìn tượng đất, sao có thể gá»i là hạng Ä‘á»™i mÅ© tròn, Ä‘i hia vuông2023 được. Thái sÆ° Äinh Liệt, Thái phó Lê Niệm là m đế tam công, mà không thấy có việc gì là điá»u hòa âm [78a] dÆ°Æ¡ng, sá»a việc nÆ°á»›c, bà n đạo trá»i, cÅ©ng chÆ°a từng tiến cỠđược má»™t ngÆ°á»i quân tá», Ä‘uổi bỠđược má»™t kẻ tiểu nhân, chẳng nhÆ° câu chế giá»…u của ngÆ°á»i xÆ°a "áo mặt da cừu mà nhởn nhÆ¡ thoả thÃch" đó sao?".
Sá» thần VÅ© Quỳnh nói: Vua tÆ° trá»i cao siêu, anh minh quyết Ä‘oán, có hùng tà i, đại lược, võ giá»i văn hay mà cái há»c củas thánh hiá»n lại đặc biệt siêng năng, tay không lúc nà o rá»i quyển sách. Các táºp kinh, sá», các lịch, toán, những việc thánh thần, không có gì bao quát tinh thông. Văn thÆ¡ thì vượt trên cả những khuôn mẫu của các văn thần. Cùng vá»›i bá»n Nguyá»…n Trá»±c, VÅ© VÄ©ng Mô, Thân Nhân Trung, Quách Äình Bảo, Äá»— Nhuáºn, Äà o Cá», Äà m Văn Lá»… biên soạn bá»™ Thiên Nam dÆ° hạ, tá»± đặt hiệu là "Thiên Nam Ä‘á»™ng chủ", "Äạo Am chủ nhân". Lại sùng chuá»™ng nho thuáºt, nâng đỡ nhân tà i. Khoa thi chá»n kẻ sÄ© không phải chỉ có 1 khóa, lệ định 3 năm má»™t lần thi lá»›n là bắt đầu từ xÆ°a. NgÆ°á»i hiá»n tà i chá»n được [78b] nhiá»u hÆ¡n cả Ä‘á»i vua. Văn võ Ä‘á»u dùng, tuỳ theo sở trÆ°á»ng của từng ngÆ°á»i. Vì thế, có thể sá»a dá»±ng chÃnh sá»±, chế tác lá»… nhạc, hiệu lệnh văn chÆ°Æ¡ng rõ rà ng, có thể cho ngÆ°á»i sau noi theo.
TrÆ°á»›c đây, khi vua còn là m phiên vÆ°Æ¡ng, vẫn tá»± giấu tà i; đến khi nÆ°á»›c gặp đại biến, các quan láºt Ä‘áºt đón láºp lên. Khi và o nối đại thống, vua biết bá»n Äồn, Ban đã bị giết, nhÆ°ng Lạng SÆ¡n thân vÆ°Æ¡ng lại bị hại, ngà i bùi ngùi không vui, cò lòng thÆ°Æ¡ng xót, trách là cốt nhục tÆ°Æ¡ng tà n để cho ngÆ°á»i ngoà i lợi dụng, anh em má»™t nhà đá»u bị tai há»a.
Ban đầu, vua không lấy việc được là m vua là vui, cÅ©ng không vì những biến cố lúc đó mà lo. Cho nên, hà o kiệt bấy giá», ai cÅ©ng suy tôn, kÃnh phục. Các tÆ°á»›ng lÄ©nh rông rỡ kiêu ngạo lần lượt bị giết, vì thế, lấy tá»™i lá»—i ngÆ°á»i trÆ°á»›c là m gÆ°Æ¡ng, trong ngoà i Ä‘á»u nghiêm cẩn. Äặt hai vệ Cẩm y, Kim ngô [79a] các ty Thần vÅ©, Äiện tiá»n..., lấy ngÆ°á»i thân là m chức chỉ huy, dùng há» nhà mẹ là m việc duyệt xét. Lại chá»n bá» tôi tin cẩn để là m nanh vuốt tay chân, nhÆ° bá»nNguyá»…n Phục, Hà ng Nhân Thiêm, Äá»— Hùng, VÅ© Lân Ä‘á»u hầu quanh tả hữu. Vua chỉ rÅ© áo khoanh tay mà trong nÆ°á»›c yên ổn.
Vua lại nghÄ© giặc Chiêm Ä‘á»i Ä‘á»i vẫn là mối lo của ta, ngà y nay không diệt Ä‘i, sau nà y là m gì được nó. Thế là phÃa nam thì đánh Trà Toà n mà lấy lại bá» cõi nó, phÃa tây thì đánh Nhã Lan mà quét sạch sà o huyệt nó. Äánh SÆ¡n Man mà uy thanh vang dá»™i phÆ°Æ¡ng Bắc, đánh Bồn Man mà đất Ä‘ai mở rá»™ng phÃa tây. Quy mô xếp đặt, công nghiệp trung hÆ°ng, có thể sánh vai vá»›i Thiếu Khang nhà Hạ, nối gót được Tuyên VÆ°Æ¡ng nhà Chu, mà khinh hẳn Quang VÅ© nhà Hán, Hiến Tông nhà ÄÆ°á»ng là hạng dÆ°á»›i váºy.
Tiếc rằng vua nhiá»u phi tần quá, nên mắc bệnh nặng. TrÆ°á»ng Lạc hoà ng háºu2024 [79b] bị giam ở cung khác, đến khi vua ốm nặng má»›i được đến hầu bệnh, bèn ngầm giấu thuốc Ä‘á»™c trong tay mà sá» và o chá»— lở, bệnh vua do váºy má»›i lại thêm nặng.
Bà i tán viết rằng: (Bá»n Thân Nhân Trung soạn).
Äức vua Thánh Tông, Nghiệp lá»›n thừa kế. Lịch số vá» mình, Thần dân thá»a chÃ. Giữ báu nắm phù, Phát lệnh chÃnh vị. Giữ trung: há»c tổ, Dá»±ng cá»±c: thừa thiên. Nhân bồi háºu thế, Hiếu kÃnh tổ tiên, Văn sáng Khuê, BÃch, Há»c sâu uyên nguyên. Theo Ä‘iển, dùng lá»…, Lánh gian, thân hiá»n. Trị nÆ°á»›c, chÃn kinh, Dùng quan: tám bÃnh2025 . Triệu dân vá»— yên. Trăm việc chấn chỉnh. Văn giáo rá»™ng ban, VÅ© công đại định, SÆ¡n Lạo trốn xa, Bồn Man theo mệnh. Duy giặc Chiêm ấy. Truyá»n kiếp cừu thù. Cõi Nam quấy rối, Xâm chiếm bốn châu. Quân hổ kéo tá»›i, Thuyá»n rồng ngồi cao. Chà Bà n [80a] cháy trụi,
Thi Nại huyết lÆ°u. Trà Toà n ná»™p mạng, Thanh miếu dâng tù. Muôn dặm mở đất, Nghìn xÆ°a trả thù, Ngu xuẩn Lão Qua, Chống lại thanh giáo. Vua nổi thịnh ná»™, Dấy quân chinh thảo. Cá» mao phất lên, Giặc Ä‘á»u quay giáo. Trúc chẻ, tro bay, Quét tan hang cáo. Ba cõi lặng yên, ChÃn di thông đạo, Thịnh ngang Hoà ng Äế2026 , Tục sánh Ngu Chu2027 . Nhân sâu, Æ¡n nặng, Trải bốn mÆ°Æ¡i thu. Tháng 2, ngà y mồng 1, Hoà ng thái tá» xuống lệnh dụ các báºc công, hầu, bá và các quan văn võ rằng:
"Thánh phụ Hoà ng Äế, mở váºn trung hÆ°ng rá»±c rỡ, là m trá»n công liệt ngÆ°á»i trÆ°á»›c, ở ngôi 38 năm, khuya sá»›m, kÃnh cẩn siêng năng. Äến ngà y 27, tháng 11, mùa đông năm ngoái, bị chứng phong thÅ©ng, tá»›i giá» Thìn ngà y 30, tháng giêng năm nay băng ở cung Bảo Quang.
Ta [80b] thÆ°Æ¡ng nhá»› Ä‘au xót, đã tạm cáng đáng các việc trong cung. Các thần dân trong ngoà i Ä‘á»u giữ chức pháºn nhÆ° cÅ©, sáng sá»›m má»—i ngà y tá»›i cá»a Äông TrÆ°á»ng An đợi lệnh, chá» hữy ty chá»n ngà y là m lá»…. Äặc dụ cho các khanh biết. Lại yết bảng cho các quan văn võ biết, khi triá»u tham Ä‘á»u phải Ä‘á»™i mÅ© sa Ä‘en, mặc áo cổ tròn mà u Ä‘en, tiến đến ngoà i cá»a Cảnh Môn, má»—i buổi sáng má»™t lần, đợi là m lá»… nhÆ° nghi thức".
Ngà y mồng 3, là m lá»… khóc. Hoà ng thái tá» dụ các triá»u thần rằng:
"Con sinh ra 3 năm má»›i khá»i cha mẹ bế ẵm trong lòng. Vì thế, ngà y xÆ°a để tang cha mẹ, có quy định là 3 năm. Trên từ Thiên tá», dÆ°á»›i đến thứ dân Ä‘á»u theo thế cả. Hán Văn Äế không theo phép cổ, có di mệnh để tang ngắn hạn, lấy ngà y thay cho tháng. Từ đó vá» sau, ngÆ°á»i ta theo mà là m. NhÆ° váºy là vứt bá» Ä‘iển lá»…, xem nhẹ luân thÆ°á»ng, rất không đáng theo. Các tiên thánh nÆ°á»›c ta, tuy có theo lá»… mà là m, nhÆ°ng các lá»… tiết trong đó [81a] cÅ©ng chÆ°a phục cổ hết. Nay Thánh thượng Hoà ng đế lìa bá» trăm há» lên chầu Thượng đế, ta rất Ä‘au Ä‘á»›n xót thÆ°Æ¡ng, báo đức không thể nà o cho cùng. Các khanh nên nghị bà n tang chế ba năm để nguôi lòng ta nhá»› tiếc".
Äại thần và các quan Ä‘á»u ráºp đầu thÆ°a rằng: "Hiếu là gốc lá»›n của đạo trị thiên hạ. Nay Ä‘iện hạ theo được đạo hiếu, tôn nối luân thÆ°á»ng, dẫu Äế Thuấn là báºc đại hiếu, VÅ© VÆ°Æ¡ng là báºc đại hiếu2028 cÅ©ng không hÆ¡n được, bá»n thần đâu dám không tuân lệnh thi hà nh".
Bấy giá» má»›i định tang 3 năm. Tất cả những việc liệm, quà n, lá»… Ä‘iện, Ä‘á»u theo lá»… cổ. Lệnh cho dân chúng trăm há» phải để tóc dà i theo tang phục trăm ngà y. Nếu là các quan và các há»™ vệ thì để tóc dà i theo tang phục 3 năm và đá»u mặc áo má»™c trắng, khi ở nhà là m việc thì mặc tạm áo xanh cÅ©ng không cấm. Ngoà i trăm ngà y thì dùng áo xanh hay áo Ä‘en, [81b] không được dùng mà u hồng và mà u lục. Các
quân dân nam nữ ở phủ Phụng Thiên và trong nÆ°á»›c Ä‘á»u phải mặc áo trắng má»™c, hoãn lấy vợ lấy chồng trong 3 tháng.
Triá»u thần là bá»n Äịnh Công bá Trịnh Công Äán khuyên Hoà ng thái tá» lên ngôi, nhÆ°ng không được nghe.
Ngà y Máºu Dần mồng 6, Thái bảo Bình LÆ°Æ¡ng hầu Lê ChÃ, Binh bá»™ thượng thÆ° Äịnh Công bá Trịnh Công Äán, Tây quân đô đốc phủ tả đô đốc Sung Khê bá Lê VÄ©nh tá»›i Ä‘iện Hoằng Văn kÃnh đón Hoà ng thái tá» lên ngôi, đổi năm sau thà nh năm Cảnh Thống thứ 1.
Ngà y mồng 8, cấm mua hiếp và kén tiá»n. Xuống chiếu rằng:
"Các nữ sỠở phủ, cung nhân cung Thiên Hòa và nô tỳ ở các phủ thân vÆ°Æ¡ng, công chúa, các nhà đại thần có mua thứ gì của ngÆ°á»i dân nhà quê bán trong chợ, không được quen thói cÅ©, mượn tiếng công mÆ°u lợi riêng, ức hiếp mua rẻ và lấy bừa không trả tiá»n. Từ [82a] nay, dân chúng mua bán hà ng hóa gì và ngÆ°á»i kiểm thu các loại tiá»n ná»™p và o kho công, nếu đồng tiá»n ném xuống đất có tiếng kêu, còn xâu lạt được, tuy có sứt mẻ và nh cạnh má»™t chút, thì từ nay nhất loạt phải nháºn dùng cả, không được quá kén hoặc không tiêu".
Ngà y mồng 10, dụ Lục khoa và Ngự sỠđà i giám sát rằng:
"Tiến cá» ngÆ°á»i hiá»n tà i, loại bá» kẻ bất hiếu, đó là việc lá»›n của chÃnh trị. Cho nên, dùng ngÆ°á»i hiá»n không lưỡng lá»±, bá» kẻ gian không chần chừ, Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Ngu do đó mà đổi thay được phong tục. Biểu dÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i tốt việc hay, loại bá» kẻ xấu Ä‘iá»u dở, Thà nh Chu do váºy mà là m nên thịnh trị thái bình.
Trẫm má»›i lên ngôi, chá»n ngÆ°á»i cai trị, mong được báºc hiá»n tuấn để giúp ráºp nên công. Song còn lo quan các nha môn tốt xấu lẫn lá»™n, trung nịnh không phân, nếu không khu xá» sao tá» khuyên răn được? Bá»n các ngÆ°Æ¡i giữ giÆ°á»ng mối của triá»u đình, là m [82b] tai mắt của Thiên tá», tiến ngÆ°á»i hay, bá» kẻ dở là chức pháºn phải là m. Nên thể theo lòng trẫm, má»—i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải tuân theo phép công.
Kể từ nay, các nha môn trong ngoà i, nếu có ai liêm khiết, có tà i, trung trá»±c đáng khen thưởng cất nhắc, cùng những kẻ tham láºn bỉ ổi, không là m nổi việc, Ä‘á»u phải xét rõ sá»± thá»±c, kê tên tâu lên. Ai dám a dua theo nhau, hay vì thù riêng, trao đổi đút lót, mà xếp đặt không đúng thì sẽ bị trị tá»™i nặng không tha".
Ngà y 13, hkoan giảm thuế khoá tạp dịch, và cho quân dân vay thóc.
Xuống sắc chỉ cho các huyện trong ngoà i rằng:
Chợ nà o to đã có ngạch thuế thì cứ theo nhÆ° trÆ°á»›c, chợ nà o chÆ°a có ngạch thuế thì không được biên thêm và o ngạch. Còn ở Nghệ An thì các sắc quân, dân, những ngÆ°á»i không vợ, goá chồng, đói rét, bệnh táºt, tà n phế, nếu có ai thiếu ăn thì hai ty Thừa, Hiến giao xuống cho các quan phủ huyện, kê khai ngay há» tên những ngÆ°á»i ấy là m bản tâu lên cấp cho thóc công chứa trong kho, má»—i ngÆ°á»i 100 [83a] thăng, đến khi lúa chÃn sẽ chiếu theo số thóc vay mà thu ná»™p.
Ngà y 16, ban bố tên huý của vua là Tranh và tên huý của Thái háºu là Hằng.
Ra lệnh rằng quan viên lại Ä‘iển, ngÆ°á»i nà o có khoa mục và thi há»™i trúng trÆ°á»ng, thi hÆ°Æ¡ng trúng thức cùng các giám sinh, nho sinh, sinh đồ thì gặp tang cha mẹ má»›i được chịu tang.
Ngà y 26, bổ Äà o Cá» là m Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c Äông các há»c sÄ©, DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên là m Äông các hiệu thÆ°. Bấy giá» trá»i có đại hạn, Trá»±c Nguyên dâng thÆ° xin vua sá»a đức để cứu vãn thiên tai.
Sai Hộ bộ nghị bà n tăng thêm thu61 của các hộ lấy đồng để đủ dùng việc quân.
Tháng 3, ngà y mồng 6, định lệ thuế của đà n bà khiêng kiệu; lệ nộp và ng và nộp trứng tằm.
Äịnh lệ thuế mắm muối.
[83b] Ngà y 12, vua dụ các thân vương, công chúa, công hầu, bá, phò mã, các quan văn võ rằng:
Bá»n nô lệ hèn kém thÆ°á»ng á»· thế là m báºy, ngÆ°á»i nà o chứa chấp bao che phải nên răn bảo, nghiêm cấm. Kể từ nay, các phủ nha, hoặc các nhà quyá»n quý có nô tỳ, là m nhà ở Phụng Thiên, hoặc có ruá»™ng đất ở phủ huyện các xứ Ä‘á»u phải nêu rõ là nô tỳ công ở phủ, nha nà o, là nam nhân, nữ nhân của nhà há» nà o. Nha môn phủ ấy và chủ quản giám phải tá»± kiểm soát, đúng là nô tỳ của bản quan thì má»›i cho ở. Nếu ở há»—n tạp thì phải Ä‘uổi cho hết. Phải khai báo há» tên số mục của nô tỳ, Ä‘Æ°a tá»›i quan phủ huyện mình để có bằng cứ mà kiểm soát.
Ngà y 16, xuống chiếu rằng: Từ nay, quan tuần ty ở dá»c biên giá»›i, nếu có khuyết viên nà o, thì Lại bá»™ chá»n [84a]b lấy ngÆ°á»i Kinh nà o ở địa phÆ°Æ¡ng gần đây có chiến công đánh giết được giặc, đáng được bổ dụng và quen thủy thổ để thuyên bổ.
Ngà y 20, ra sắc chỉ rằng: Kể từ nay, Lục khoa cấp sá»± trung và Giám sát ngá»± sá» có khuyết viên nà o thì Lại bá»™ chá»n các quan trong ngoà i, ngÆ°á»i nà o có chân tiến sÄ© xuất thân, mà liêm khiết, siêng năng, cÆ°Æ¡ng trá»±c, có công lao cho thuyên bổ nháºm chức. Sau má»™t năm, Lục khoa cấp sá»± trung hiệp đồng khảo hạch tâu lên những công việc viên đó đã là m, đợi lệnh. NgÆ°á»i nà o dùng được thì để lại, ngÆ°á»i nà o không dùng thì đổi bổ chức khác. Lục khoa cấp sá»± trung không công bằng thì cho Äô ngá»± sá» soát xét lại những việc đã là m, tâu lên đợi lệnh. NgÆ°á»i nà o dùng được thì để lại, ngÆ°á»i nà o không dùng thì đổi bổ chức khác. Nếu Äô ngá»± sá» Ä‘Ã i khảo hạch không công bằng, thì quan Lục khoa Ä‘em sá»± thá»±c hặc tâu lên. Nếu Lại bá»™ thuyên bổ không [84b] đúng, khoa Ä‘Ã i dung túng bao che cho nhau, thì Ä‘á»u nhất loạt giao xét để trị tá»™i.
Äịnh lệnh Ä‘iá»u lên chức khác. Kể từ nay, Thủ lÄ©nh các nha môn phủ huyện, châu bên ngoà i có ai được Ä‘iá»u lên chức khác thì Lại bá»™ tá»± cho ngÆ°á»i coi nha môn đó Ä‘iá»u tra rõ rà ng, nếu quả là liêm khiết, siêng năng, giá»i giang là m được việc, không bá» thiếu các công việc công nÆ¡i trị nháºm, thì má»›i được Ä‘iá»u lên chức khác.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 13, chuẩn y lệnh cấp tiá»n bổng theo kỳ, theo phiên.
Ngà y 17, nhắc lại lệnh cấm kiện vượt cấp.
Ngà y 26, định lệnh thăng bổ chức đô lại, đỠlại, điển lại.
Äịnh lệnh sai Ä‘i là m việc gì phải có chữ duyệt.
Äịnh lệnh chá»n bổ các chức vụ khó khăn. NhÆ° các huyện Lôi DÆ°Æ¡ng và LÆ°Æ¡ng Giang phủ Thiệu Thiên là [85a] những nÆ¡i chức nhiệm khó khăn, kể từ nay, nếu khuyết viên nà o thì Lại bá»™ chá»n lấy ngÆ°á»i nà o liêm khiết, có tà i, cÆ°Æ¡ng trá»±c, siêng năng là m việc mà thuyên bổ.
Ngà y 28, định lệnh đổi Ä‘i nÆ¡i khác. NhÆ° các viên quản quân, quản dân ở Nghệ An, nếu ngÆ°á»i nà o có quê quán ở ngay phủ, huyện mình cai trị, có nhà ở gần nha môn mình là m việc, thì Lại bá»™ Ä‘iá»u Ä‘á»™ng Ä‘i nÆ¡i khác, chá»n ngÆ°á»i khác bổ thay.
Lại xuống chiếu rằng: Từ nay, các chức quản quân, quản dân ở các xứ, Lại bá»™ không được lấy ngÆ°á»i quê quán ở bản xứ, có nhà gần nÆ¡i mìmh cai quản mà thuyên bổ.
Tháng 5, ngà y mồng 3, xây Äãi Láºu viện.
TrÆ°á»›c đây, Thái Tổ là m Äãi Láºu viện ở ngoà i cá»a Tây. Thái Tông, Nhân Tông Ä‘á»u nhân đó theo. Thánh Tông là m thêm hai dãy nhà ở ngoà i cá»a Äại HÆ°ng.
Äến đây, đặc cách ra lệnh cho NgÅ© phủ sai phái kỳ quân xây dá»±ng Äãi Láºu viện ở ngoà i cá»a Äại HÆ°ng [85b] gồm 2 dãy, má»—i dãy 3 gian 2 chái.
Ngà y 14, cấm quan lại và dân chúng không được dùng các thứ ngá»c nhÆ° thủy tinh... để là m những thứ nhÆ° mÅ©, ống nhổ...
Äịnh lệnh truy thu thuế bông vải mùa hạ của nữ Ä‘inh.
Tháng 6, ngà y mồng 8, cấm sá» dụng tiếm vượt những đồ phi pháp nhÆ° các đồ váºt có nạm khắc và ng bạc, sÆ¡n vẽ rồng phượng.
Mùa thu, tháng 8, ngà y mồng 3, định lệnh chá»n bổ thôi quan2029 . Từ nay, thôi quan ở Thừa ty các xứ có khuyết viên nà o thì Lại bá»™ chá»n lấy quan các nha môn, ngÆ°á»i nà o đã qua hai kỳ khảo khóa trở lên, liêm khiết, có tà i, từng trải, am hiểu hình danh mà thuyên bổ.
Ngà y 28, định lệnh phát quân nhu cho quân theo hầu.
[86a] Tháng 9, định lệ phong tặng, táºp ấm cho các quan văn võ: Văn giai, truy phong cha mẹ thì lui 1 báºc, nhÆ° chánh nhất phẩm thì cha được chánh nhị phẩm...
Mùa đông, tháng 10, ngà y 26, bá»n Há»™ bá»™ thượng thÆ° Ngạc Hối vâng theo nghị định má»›i, định lệ cấp tiá»n lÆ°Æ¡ng.
Tháng 11, sai sứ sang nhà Minh. Há»™ khoa đô cấp sá»± trung Phạm HÆ°ng Văn và Hà n lâm viện hiệu lý Nguyá»…n Äức Thuáºn báo tang; Hà n lâm viện hiệu lý Phan Tông, Phạm Khắc Tháºn, Nguyá»…n Äình Tuấn cầu phong.
Äặt chức Thủ ngá»± tại Bình Lục và Lạc khÆ° thuá»™c đô ty Lạng SÆ¡n.
Äịnh lệ binh biên giá»›i. Kỳ quân các xứ dá»c biên giá»›i, nếu cha con, anh em, ngÆ°á»i cùng xã, cùng [86b] thôn mà phân tán ghép và o quân các vệ, sở khác nhau thì đến khi là m sổ quân tịch, phải đối chiếu mà biên chế vá» cùng Ä‘á»™i ngÅ© má»™t vệ để tiện kiểm soát.
Lấy Lê Năng Nhượng là m Äiện tiá»n đô kiểm Ä‘iểm, Cống Xuyên bá, Lê Nhuáºn là m Tứ vệ đỠđốc Dung Hồ bá, Chu Trấn là m Hữu Ä‘á» Ä‘iểm.
Tháng 12, ngà y Tân Mão 24, dâng tôn hiệu cho Äại Hà nh Hoà ng Äế là Sùng Thiên Quảng Váºn Cao Minh Quang ChÃnh Chà Äức Äại Công Thánh Văn Thần VÅ© Äạt Hiếu Thuần Hoà ng Äế, miếu hiệu là Thánh Tông.
Chú thÃch:
1930 Äoạn sông Mã chảy qua hai huyện VÄ©nh Lá»™c và Cẩm Thủy, tỉnh Thanh Hóa.
1931 Tức cha mẹ bà Ngô thị Ngá»c dao, mẹ lê Thánh Tông.
1932 Quan giản nháºm: quan trị nháºm ở nÆ¡i Ãt việc, quan thái giản: quan trị nháºm những nÆ¡i rất Ãt việc.
1933 Chức nhà n tản: chức quan coi việc nhẹ, chức thái nhà n tản: chức quan coi việc rất nhẹ.
1934 Thần tỷ: một loại con dấu của nhà vua.
1935 Sở đồn Ä‘iá»n: trông coi việc mở đồn Ä‘iá»n, ty tà m tang trông coi việc dâu tằm, ty Tinh má»… trông coi việc trồng lúa, ty Chủng thái trông nom việc trồng rau.
1936 CMCB 22, 35 chép là ở SÆ¡n Man ở châu Bằng TÆ°á»ng của nhà Minh.
1937 Há»c sinh ba xá (Tam xá há»c sinh): há»c sinh của ba xá gồm Thượng xá,Trung xá và Hạ xá.
1938 Äà o Biểu: là m chức Ná»™i nhân thị háºu phó chưởng, chết theo Nhân Tông trong loạn Nghi Dân.
1939 Thiên Nam Ä‘á»™ng chủ và Äạo Am Ä‘á»u là tên hiệu của Lê Thánh Tông.
1940 Thà quan:những viên quan chÆ°a được tuyển bổ chÃnh thức.
1941 Cá»a Linh TrÆ°á»ng: nay là cá»a Lạch TrÆ°á»ng, huyện Háºu Lá»™c, tỉnh Tỉnh Thanh Hóa.
1942 TrÃch từ câu "Nhân giả nhạo sÆ¡n, trà giả nhạo thủy" (ngÆ°á»i nhân thì Æ°a núi, ngÆ°á»i trà thì Æ°a nÆ°á»›c) của sách Luáºn ngữ.
1943 Tức bà i thÆ¡ ÄÆ°á»ng luáºt 8 câu 7 chữ.
1944 Thượng Kinh: chỉ kinh đô Thăng Long.
1945 CMCB23, 5b chép là Chiêu Văn quán.
1946 Tụng quan: quan văn theo hầu vua.
1947 Xuất thân: nhÆ° giám sinh, sinh đồ và ngÆ°á»i thi Ä‘á»— thÆ°, toán (CMCB 23, 10a).
1948 Phủ: là phủ của thân vÆ°Æ¡ng, công chúa. Nha: là nha môn của hoà ng tá»,quốc công, quáºn công,hầu, bá, tá», nam (CMCB 23, 11a).
1949 Tam phi: tức Quý phi,Minh phi, KÃnh phi.
1950 Cá»u tần: tức Chiêu nghi, Chiêu duy, Chiêu viên (tam chiêu); Tu nghi, Tu duy, Tu viên (tam tu) và Sung nghi, Sung duy, Sung viên (tam sung).
1951 Lục chức: chức tiệp dư, dung hoa, tuyên vinh, tà i nhân, lương nhân, nữ nhân.
1952 Nữ quan: có báºc tÆ° nhất phẩm đến lục phẩm.
1953 Yên Lạc: tên huyện, nay thuộc một phần đất huyện Vĩnh Lạc, tỉnh Vĩnh Phú.
1954 Tức là bảng nhãn.
1955 Tức là thám hoa.
1956 Nay là huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh.
1957 Naylà huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Hà .
1958 Tức là hoà ng giáp.
1959 Kỳ đô thÃ: kỳ thi lá»›n vá» võ nghệ
1960 LÆ°Æ¡ng khô: nguyên văn là "thá»±c lÆ°Æ¡ng" chỉ thóc gạo đã đồ chÃn.
1961 TÆ° Ngao: Tù trưởng má»™t bá»™ lạc thá»i vua Nghiêu trong truyá»n thuyết Trung Quốc.
1962 Quỳ Mạnh: là Quý Tôn thị và Mạnh Tôn thị, đại phu nắm giữ quyá»n binh ở nÆ°á»›c Lá»— thá»i Xuân Thu.
1963 Nho giáo quan niệm cÆ¡ thể con ngÆ°á»i là do cha mẹ sinh ra, phải giữ gìn từng sợi tóc, là n da, nhÆ° váºy má»›i là có hiếu. Trong khi đó nhá»ng ngÆ°á»i Ä‘i tu lại gá»t đầu cắt tóc, nhÆ° váºy là "bất hiếu".
1964 Ngăn chặn ngÆ°á»i phi báo tin đánh thắng nÆ°á»›c Lão Qua.
1965 Theo truyá»n thuyết Trung Quốc, Cát Bá là vua nÆ°á»›c chÆ° hầu thá»i Hạ, tà n ác vô đạo, giết cả đức trẻ mang cÆ¡m ra ruá»™ng rồi cÆ°á»›p lấy cÆ¡m. Thà nh Thang dấy binh, lấy nÆ°á»›c đó là m mục tiêu đánh đầu tiên.
1966 NÆ°á»›c Lâu Lan: ở vùng Tây Vá»±c, đón Ä‘Æ°á»ng giết sứ giả củ a Hán VÅ© Äế Ä‘i sứ nÆ°á»›c VÅ© Uyển. Hán Chiêu Äế sai Phó Tá» sang đánh và tiêu diệt nÆ°á»›c đó.
1967 Tá» DÆ°Æ¡ng: tức Công Tôn Thuáºt, chiếm cứ đất Thục, xÆ°ng đế, chống lại nhà Hán. Mã Viện từng nói vá»›i Ngá»—i Ngao: "Tá» DÆ°Æ¡ng nhÆ° con ếch ngồi dÆ°á»›i đáy giếng". à nói kiến thức nông cạn.
1968 Ngô Nguyên Tế phản nhà ÄÆ°á»ng, Lý Tổ lợi dụng đêm có tuyết, ngá»—ng vịt ầm Ä©, Ä‘em quân đánh, bắt được Nguyên Tế.
1969 Hiên Hoà ng: tức Hoà ng đế, tên má»™t ông vua trong truyá»n thuyết Trung Quốc.
1970 Chu Tuyên: tức là Chu Tuyên VÆ°Æ¡ng, Hoà i Di: là Rợ Di ở miá»n sông Hoà i thá»i đó.
1971 Xem BK 10 việc năm Tân Sá»u (1421) và BK 11 việc năm Äại Bảo thứ 2 (1441) và Äại Bảo thứ 3 (1442).
1972 Chỉ Lê Lợi.
1973 Từ Lê Thái Tổ đến Lê Nhân Tông, không có vị vua nà o miếu hiệu là Dụ Tông. Có lẽ chữ Dụ do chữ Hựu chép lầm. Thái Tông chôn ở Hựu Lăng, nên Hựu miếu dùng để chỉ Thái Tông.
1974 Nhà Tống đến thá»i Cao Tông phải xÆ°ng thần, ná»™p cống cho nÆ°á»›c Kim. Các vua Tống há» Triệu nên gá»i là Triệu Tống.
1975 Chỉ việc Tá» Tượng công diệt nÆ°á»›c Kỳ để báo mối thù của tổ 9 Ä‘á»i Tá» Ai công được sách Xuân Thu khen.
1976 Nguyên văn là " Chinh at6y tướng sĩ, chữ " sĩ " in lầm, các bản in sau chữa là quân"
1977 Tức là thà nh Luông Pha Bang, tục gá»i là MÆ°á»ng Luông.
1978 CMCB23 chép là sông Kim Sa, sông Kim Sa tức là sông Irauadi ở Miến Äiện.
1979 Nguyên văn là "Tả hữu tuần tiá»…u phó tÆ°á»›ng quân... "Sá»a theo tá» 24b: "Hữu tuần tiá»…u phó tÆ°á»›ng quân Nguyá»…n Cảnh Thanh...".
1980 Ngà y mồng 8, xa giá tới Châu Bồ, đóng doanh 4 ngà y, thì ngà y trở vỠphải là ngà y 12 chứ không phải là ngà y 22.
1981 Cá»a ải Thông Quan ở xã Quang Lang, châu Ôn, sau đổi là đồn Quang Lang (CMCB 13).
1982 La Truyá»n là má»™t viên thổ tù tỉnh Quảng Tây, Nguyên vănlà "hóa ngoại đầu mục ", nghÄ©a là viên đầu mục ở ngoà i vòng giáo hóa của triá»u đình (Äại Việt).
1983 - Bát Bách Tức Phụ: có nghÄ©a là "Tám trăm vợ. "Theo sách Thiên hạ quáºn quốc lợi bệnh thÆ° thì đó là tên má»™t bá»™ lạc ngÆ°á»i Man vùng biên giá»›i Vân Nam - Miến Äiện. TÆ°Æ¡ng truyá»n tù trưởng bá»™ lạc nà y có 800 vợ, má»—i vợ quản lý má»™t trại, vì thế má»›i gá»i là nÆ°á»›c Bát Bách Tức Phụ.
1984 Nguyên văn là "Hóa châu đầu mục La Truyá»n..." chữ "Hóa Châu" là do chữ "hóa ngoại" khắc lầm.BK 13, 236b đã chép rõ La Truyá»n là "hóa ngoại đầu mục".
1985 Sau là huyện Kim Anh, nay thuộc Sóc Sơn, Hà Nội.
1986 Nguyên văn là "tá»± Lục khoa". Bản dịch cÅ©, theo Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà chữa là "mệnh Lục khoa", nghÄ©a là "sai Lục khoa".
1987 Nguyên văn là "An Quảng". NhÆ°ng trÆ°á»›c đó (tá» 35a) đã ghi là An Bang, An Bang đổi thà nh An Quảng là việc vá» sau, và o Ä‘á»i Lê Anh Tông (húy là Bang) (1556-1573).
1988 Thiên Nam dÆ° hạ táºp: gồm 100 quyển, ghi chép đủ các chế Ä‘á»™, luáºt lệ, Ä‘iá»u lệ, cáo sắc của cả má»™t thá»i. Sau Ä‘á»i Lê trung hÆ°ng, các bá»™ nà y bị tan tác, mÆ°Æ¡i phần chỉ còn được má»™t.
1989 Thân chinh ký sự: nghĩa là ghi chép vỠviệc thân chinh của nhà vua.
1990 Từ khoa NhâmTuất năm Äại Bảo thứ 3 (1442) đến khoa Giáp Thìn năm Hồng Äức thứ 15 (1484) gồm 10 khoa.
1991 Tế Giang: Sau là huyện Văn Giang, nay thuộc huyện Châu Giang, tỉnh Hải Hưng.
1992 Äà i Quan Canh: Ä‘Ã i cao để vua xem cà y cấy.
1993 Nay là xã Hoà ng Mai, huyện Thanh Trì, Hà Nội.
1994 PhÆ°Æ¡ng diện quan: chỉ những đại thần nắm quyá»n cai trị cả má»™t vùng lá»›n.
1995 Khách sứ: sứ thần các nước phiên thuộc.
1996 Tức kinh đô.
1997 Lạt Gia: tức Mã Lạt Gia (Malacca).
1998 Tiểu nội: chỉ chung những đầy tớ hầu hạ trong cung.
1999 Tức là Lê Nghi Dân.
2000 Thất chế: chỉ 7 vua nhà Hán giá»i là m pháp chế là Cao Tổ, Văn Äế, Vụ Äế,Quang Vụ, Minh Äế, ThÆ°Æ¡ng Äế, Tam Tông: chỉ 3 vua nổi tiếng của nhà ÄÆ°á»ng là Thái Tông, Huyá»n Tông và Hiến Tông.
2001 Nay thuộc huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình.
2002 - Ngà y mồng 1 tháng giêng âm lịch, tức ngà y mồng 1 Tết Nguyên Äán.
2003 - Ngà y sinh của vua.
2004 - Quốc kỵ: là ngà y giỗ của vua.
2005 - 13 xứ thừa tuyên: SÆ¡n Nam, SÆ¡n Tây, Kinh Bắc, Hải DÆ°Æ¡ng, Thái Nguyên, HÆ°ng Hoá, Lạng SÆ¡n, An Bang, Thanh Hoá, Nghệ An, Thuáºn Hoá, Quảng Nam và phủ Trung Äô Thi.
2006 CMCB 23 chép là "dựng điện Thạch Thất".
2007 Quân chÃnh; các Ä‘iá»u lệnh của quân Ä‘á»™i bấy giá».
2008 Quân giá»›i: các Ä‘iá»u ká»· luáºt trong quân Ä‘á»™i bấy giá».
2009 Nay là khu vá»±c Cá»a Nam, Hà Ná»™i
2010 "Quảng văn" có nghÄ©a là "truyá»n bá rá»™ng"
2011 Quỳnh uyển cá»u ca: có nghÄ©a là "chÃn khúc ca trong vÆ°á»n Quỳnh".
2012 Äầu Ä‘á» của 9 bà i thÆ¡ đó là : 1 - Phong niên (năm được mùa), 2 - Quân đạo (đạo là m vua, 3 - Thần tiết (tiết tháo ngÆ°á»i là m tôi), 4 - Minh lÆ°Æ¡ng(vua sáng tôi hiá»n), 5 -Anh hiá»n (ngÆ°á»i tà i giá»i), 6 - Kỳ khà (ngÆ°á»i tà i ba), 7 - ThÆ° thảo (viết thảo), 8 - Văn nhân, 9 - Mai hoa.
2013 Theo Cương mục, miếu Hoằng Hựu ở huyện Lương Giang, Nay là huyện ThỠXuân, tỉnh Thanh Hóa.
2014 Bãi Thúy Ãi: ở phÃa nam sông Hồng, nay thuá»™c huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i.
2015 Dịch theo nguyên văn. Chữ "hà nh tại" ở đây có lẽ thừa.
2016 Âu DÆ°Æ¡ng Tu: là má»™t nhà thÆ¡ Ä‘á»i Tống, nổi tiếng vá» thÆ¡ và từ.
2017 Tá» Mỹ: là Äá»— Phủ, nhà thÆ¡ lá»›n thá»i ÄÆ°á»ng, Trung Quốc.
2018 Lý: tức là Lý Bạch, Äá»—: tức là Äá»— Phủ, nhà thÆ¡ lá»›n thá»i ÄÆ°á»ng, Âu: tức là Âu DÆ°Æ¡ng Tu; Tô: tức là Tô Äông Pha, nhà thÆ¡ nổi tiếng thá»i Tống.
2019 Bà i thÆ¡ Cẩm sắt là của Lý ThÆ°Æ¡ng Ân thá»i ÄÆ°á»ng, Trung Quốc.
2020 Trang Chu nằm mÆ¡ thấy mình hóa bÆ°á»›m, khi tỉnh dáºy, mÆ¡ mà ng không biết mình là bÆ°á»›m hay chÃnh là Trang Chu.
2021 Vá»ng Äế: là vua nÆ°á»›c Thục, Trung Quốc, tÆ°Æ¡ng truyá»n ông vua nà y bá» nÆ°á»›c Ä‘i ở ẩn, sau lại hối háºn, nên khi chết hóa thà nh chim đô quyên tức chim cuốc, kêu suốt mùa xuân và chỉ kêu má»™t tiếng "quốc" (nÆ°á»›c).
2022 Lam Äiá»n: là tên má»™t ngá»n núi, ở tỉnh Thiểm Tây, Trung Quốc, tÆ°Æ¡ng truyá»n là nÆ¡i sản sinh ra ngá»c quý.
2023 Äá»™i mÅ© tròn, Ä‘i hia vuông: là võ tÆ°á»›ng, ý nói không xứng đáng là m võ tÆ°á»›ng.
2024 TrÆ°á»ng Lạc hoà ng háºu: tức bà Nguyá»…n Hằng con gái Thái uý Trình Quốc công Nguyá»…n Äức Trung mẹ Hiến Tông.
2025 Tám bÃnh: theo sách Chu Lá»… là : 1. TÆ°á»›c (ban chức tÆ°á»›c cho bầy tôi); 2. Lá»™c (cấp bổng lá»™c); 3. Dá»± (khen thưởng); 4. Tri (đặt quan chức); 5. Sinh (nuôi dưỡng ngÆ°á»i có công lao); 6. Äoạt ( thu lấy tà i sản, chức tÆ°á»›c của kẻ có tá»™i); 7. Phế ( phế bá», Ä‘uổi Ä‘i); 8. Tru (trị tá»™i).
2026 Hoà ng đế: Má»™t ông vua nổi tiếng trong truyá»n thuyết của Trung Quốc.
2027 Ngu Chu: thá»i đại của Ngu Thuấn và Chu Văn VÆ°Æ¡ng, được coi là thá»i kỳ "thịnh trị" lý tưởng, theo quan niệm của sá» gia phong kiến.
2028 NgÆ°á»i có lòng hiếu bá»nvững, khắp thiên hạ ai cÅ©ng thừa nháºn.
2029 Thôi quan: chức quan phụ trách việc bắt giữ các phạm nhân.
|
19-09-2008, 11:17 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q4
Nhà Háºu Lê (1497 - 1509)
[1a]
K ỷ N h à L ê
Hiến Tông Duệ Hoà ng Äế
Tên húy là Sanh2030 lại húy là Huy, là con trưởng của Thánh Tông, ở ngôi 7 năm, thỠ44 tuổi thì băng, táng ở Dụ Lăng.
Vua thiên tÆ° anh minh thông tuệ, giữ váºn thịnh trị, thái bình, má»›i trong khoảng 7 năm mà thiên hạ bình yên, xứng đáng là báºc vua giá»i giữ cÆ¡ đồ, thế mà ở ngôi không lâu, đáng tiếc thay!
Mẹ ngà i là TrÆ°á»ng Lạc Thánh Từ hoà ng thái háºu há» Nguyá»…n, tên húy là Huyên2031 , ngÆ°á»i ở trang Gia Miêu Ngoại, huyện Tống SÆ¡n, là con gái thứ hai của tặng thái uý Trinh quốc công [Nguyá»…n] Äức Trung. TrÆ°á»›c đây, Thánh Tông chÆ°a có con nối, Quang Thục hoà ng thái háºu2032 đã từng cầu đảo, sai Äức Trung đến cầu ở am Từ Công núi Pháºt TÃch2033 , chiêm bao thấy đến trÆ°á»›c mặt thượng đế cầu hoà ng tá»±. Thượng đế phán: "Cho sao Thiên Lá»™c là m con Nguyá»…n thị". Nói rồi cho ẵm đến ngồi ở trÆ°á»›c. Bấy giá», TrÆ°á»ng [1b] lạc hoà ng thái háºu ở cung VÄ©nh Ninh, tức thì có mang. Äến khi đủ ngà y tháng, chiêm bao thấy rồng và ng từ trên trá»i sa xuống, bay và o trong phòng, má»™t lát sau thì sinh ra vua. (Vua sinh và o ngà y mồng 10 tháng 8, năm Tân Tỵ, Quang Thuáºn năm thứ 2 [1461]).
(Xét bà i Thiên Phúc tá»± bi ký2034 của Nguyá»…n Bá Bằng có nói: TrÆ°á»ng Lạc hoà ng thái háºu có Ä‘iá»m rồng và ng nháºp và o sÆ°á»n bên tả).
Vua sinh ra, dáng vẻ thiên tá», mÅ©i cao, mặt rồng, thần thái trang nghiêm, tÆ°Æ¡i đẹp khác thÆ°á»ng, Thánh Tông yêu quý lắm. Năm Quang Thuáºn thứ 3 [1462], tháng 3, sách láºp là m hoà ng thái tá».
Năm Hồng Äức thứ 28 [1497], tháng giêng, Thánh Tông băng, vua lên ngôi hoà ng đế, đổi niên hiệu, đại xá, lấy ngà y sinh là m Thiên Thá» thánh tiết, tá»± xÆ°ng là Thượng DÆ°Æ¡ng Ä‘á»™ng chủ. Sau vua được truy dâng tôn thuỵ miếu hiệu là Hiến Tông.
Máºu Ngá», Cảnh Thống năm thứ 1 [1498] , (Minh Hoằng Trị năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 16, có sắc dụ cho [2a] các ty há»™ vệ trong ngoà i rằng: Cá»a hà nh cung không nghiêm thì việc canh giữ cung thà nh không chắc. Nếu gặp khi đại giá Ä‘i bái yết sÆ¡n lăng thì ba ty Há»™ vệ2035 cà ng phải hiệu
lệnh cẩn máºt, chá»› cáºy thá»i bình mà lÆ¡ là việc phòng bị. Kinh ThÆ° nói : "Có phòng bị thì không lo ngại"2036 . Kinh Dịch nói: "Gõ hiệu canh từng lá»›p cá»a thà nh để ngăn ngừa kẻ bạo nghịch"2037 , chÃnh là nói vá» Ä‘iá»u đó. Nếu thấy đặc chỉ cho gá»i ngÆ°á»i và o, ban ngà y thì dùng bà i ngà tuyên triệu, có cả cá» lệnh và bà i đồng nữa. [Nếu không] thì không được tá»± tiện mở đóng cá»a doanh.
Ban đêm thì dùng bà i và ng song hổ, có cả cá» lệnh và bà i đồng. Nếu không có phù và ng, bà i ngà thì nhất thiết không được thi hà nh. Kẻ nà o không nháºn rõ thá»±c giả, không theo sắc chỉ, thì bị tá»™i theo quân luáºt.
Tháng 3, ngà y mồng 5, định lệ thu ná»™p các thứ thuế. Má»i thứ thuế trong nÆ°á»›c, năm nà o thu thì đến cuối năm ấy phải ná»™p đủ, không được [2a] thu năm nay đến năm sau má»›i ná»™p.
Có sắc chỉ rằng: 6 sở của vệ Lang SÆ¡n, kỳ quân thì Ãt, quan lại thì nhiá»u. Các quan ba ty xứ ấy phải cùng nhau bà n định, giữ lại má»—i sở hai viên2038 ; má»—i vệ, chức giáo táºp bác sÄ© 6 ngÆ°á»i, còn lại thì Ä‘á»u giảm bá»›t. Kê khai rõ há» tên những ngÆ°á»I giảm bá»›t gá»i lên Lại bá»™ và Binh bá»™ để Ä‘iá»u bổ và sai Ä‘i huấn luyện vệ sở khác.
Ngà y Giáp Tuất, mồng 8, quan tà i của Thánh Tông Thuần Hoà ng Äế rÆ°á»›c vỠđến Lam Kinh. Äến ngà y Giáp Ngá» 28, an táng và o bên tả VÄ©nh Lăng ở Lam SÆ¡n, gá»i là Chiêu Lăng. TrÆ°á»›c đó, Lá»… quan tâu xin dá»±ng bia, khắc minh để tá» rõ sá»± nghiệp của tiên đế cho Ä‘á»i sau. Vua khen lá»i tâu là phải, sai Äông các đại há»c sÄ© kiêm Quốc tá» giám tế tá»u Thân Nhân Trung, Lá»… bá»™ thượng thÆ° kiêm Äông các đại há»c sÄ© Äà m Văn Lá»…, Äông các đại há»c [3a] sÄ© LÆ°u HÆ°ng Hiếu2039 soạn văn bia. Ngà y hôm ấy, vua sai nữ quan và nữ sá» 10 ngÆ°á»i Ä‘Æ°a linh cữu và o an táng xong rồi ra.
Thả và i trăm cung nữ.
Sau sứ Ä‘i khắp bốn phÆ°Æ¡ng, truy xét những ngÆ°á»i nghèo túng, già yếu còn trong quân ngÅ© thì thải cho vá», những ngÆ°á»i chịu thuế khoá và phục dịch công trình quá nặng thì giảm nhẹ cho; tha những kẻ lầm lỡ, xét rõ ngÆ°á»i oan khuất, bổ dùng kẻ mất chức, khen thưởng ngÆ°á»i có công; tha nợ thuế, ná»›i hình phạt, nêu gÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i tiết nghÄ©a, giúp đỡ kẻ côi cút, ngÆ°á»i đói nghèo, cất nhắc ngÆ°á»i liêm khiết, tiến cá» báºc hiá»n tà i, trong ngoà i ai cÅ©ng thoả lòng. Vua ở Äông cung 36 năm, đức hạnh, há»c nghiệp ngà y cà ng tăng tiến, nhân hiếu nổi lên khắp trong nÆ°á»›c, cho nên chÃnh sá»± bÆ°á»›c đầu đã tốt đẹp, khả quan.
Trong hạt Nghệ An, Thuáºn Hoá, bá»n trá»™m cÆ°á»›p Ä‘á»u nổi lên, quáºn bên cạnh đánh dẹp không yên được. Vua ra sắc lệnh cho quan có trách nhiệm, triệt bá» hết toán lÃnh Ä‘i tiá»…u bắt, chiêu an phủ dụ cho chúng ra thú tá»™i trở lại nghá» nghiệp cÅ©2040 .
Vua xem sổ tiá»n thóc của Há»™ tà o dâng lên và há»i [3a] các quan tả hữu, biết được tình trạng dá»± trữ của nhà nÆ°á»›c và tÆ° nhân. Từ đấy lại cà ng để ý đến việc nông tang, tá»± tay viết sắc lệnh sai các quan thừa hiến, phủ, huyện Ä‘i tuần hà nh khuyên bảo nhân dân đắp đê Ä‘iá»u, Ä‘Ã o ngòi lạch, khÆ¡i bá» ruá»™ng, để phòng hạn, lụt. Lại sai triá»u thần Ä‘i kiểm tra, xem xét những việc đó. Má»—i xã đặt má»™t ngÆ°á»i xã trưởng hay thôn trưởng chuyên trông nom việc nông tang, lại Ä‘em xã quân và nông trưởng Ä‘i đốc thúc. Quan bên ngoà i ai có việc vá» Kinh và sứ của triá»u đình từ ngoà i trở vá», vua Ä‘á»u cho gá»i và o há»i vá» mùa mà ng được hay mất, trăm há» sÆ°á»›ng khổ ra sao. Còn lÃnh ở thợ đến phiên thì cứ theo lệ trÆ°á»›c, tháng 6, tháng 10 chia má»™t ná»a vá» là m ruá»™ng.
Ngà y 16, có chiếu quy định rằng các quan trong ngoà i, ngÆ°á»i nà o không có con mà nuôi con nuôi, Ä‘á»u chiếu theo chức phẩm, cho được táºp ấm bổ quan nhÆ° con đẻ.
Äịnh lệ bảo cá» chức Tổng binh. Có chiếu chỉ rằng: Chức Tổng binh giữ trá»ng trách cả má»™t phÆ°Æ¡ng, không thể trao cho kẻ không xứng đáng. [4a] Kể từ nay, nếu có khuyết chức Tổng binh thì cho phép các quan khoa, Ä‘Ã i bảo lãnh, lá»±a chá»n quan ở các nha môn, ngÆ°á»i nà o có đảm lược há»c thức, uy vá»ng, tà i cán, liêm khiết, siêng năng để bổ và o chức vụ đó. Kẻ nà o dám riêng tÆ° tiến cá» báºy loại ngu dốt, thô bỉ, nhút nhát, hèn kém thì phải trị tá»™i nặng hÆ¡n luáºt thÆ°á»ng.
Äịnh lệ ná»™p thuế tÆ¡ sống, đó là theo lá»i bà n của Trịnh Trị.
Lấy DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên là m Lại khoa đô cấp sá»± trung, lại Æ°u đãi cho thêm tiá»n quý bổng liêm khiết.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 5, có sắc dụ quy định: Những Ä‘iển lại có tá»™i phải sung quân, khi được ân xá, nên bổ là m lại ở nha môn bên ngoà i. NgÆ°á»i nà o tá»™i tình nhẹ thì bổ nÆ¡i đất là nh, khoan cho má»™t chút; ngÆ°á»i nà o tá»™i tình nặng thì bổ nÆ¡i biên cÆ°Æ¡ng xa xăm nÆ°á»›c Ä‘á»™c.
Ngà y 19, bá»n Tản trị thừa tuyên sứ ty, tham chÃnh các xứ Hải DÆ°Æ¡ng VÅ© Duệ dâng lá»i tâu bà y vá» việc định ngà y thi HÆ°Æ¡ng rằng: Bá»n thần kÃnh xét thể lệ thi HÆ°Æ¡ng năm trÆ°á»›c: tháng 8, ngà y mồng 8 [4b] và o kỳ thứ nhất, ngà y 19 và o kỳ thứ hai, ngà y 25 và o kỳ thứ ba, ngà y mồng 1 tháng 9 và o kỳ thứ tÆ°. Theo nhÆ° thế, bá»n thần trá»™m xét, tháng 8 năm nay đúng và o kỳ thi HÆ°Æ¡ng mà ngà y mồng 10 tháng ấy kÃnh gặp ngà y Thiên thá» thánh tiết. Nếu ngà y mồng 8 tháng ấy, VÅ© Duệ và các viên Hiến ty Ä‘á»u đã và o trÆ°á»ng thi HÆ°Æ¡ng rồi, đến ngà y mồng 10 lại ra trÆ°á»ng thi vá» nha môn là m lá»… thì việc thi sẽ không được cẩn máºt, mà nếu bà y hÆ°Æ¡ng án là m lá»…2041 ngay trong trÆ°á»ng thi, thì lá»… văn sẽ không đầy đủ. Cúi xin thi HÆ°Æ¡ng năm nay hoãn đến ngà y 12 tháng ấy và o kỳ thứ nhất, ngà y 20 và o kỳ thứ hai, ngà y 29 và o kỳ thứ ba, ngà y mồng 6 tháng 9 và o kỳ thứ tÆ°. NhÆ° váºy, má»™t là để bà y tá» tình cảm kẻ tôi con chúc mừng vua cha, hai là để công việc [5a] đặt khoa thi chá»n hiá»n sÄ© của triá»u đình được nghiêm túc. Vua nghe theo.
Tháng 5, ngà y 24, định lệ truy thu thuế bông vải mùa hạ của nữ đinh.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 15, Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Quách Hữu Nghiêm tâu rằng: Những lá»±c sÄ©, dÅ©ng sÄ©, võ sÄ©, Ä‘iển lại, quân sắc, ai bắt được kẻ cÆ°á»›p cùng bá»n giặc phản nghịch gian ác, nếu lệ có xuất thân thì Lại bá»™ chiếu nhÆ° lệ xuất thân mà bổ dùng, nếu lệ không có xuất thân thì Ä‘á»u trao cho tản chức theo nhÆ° lệnh.
Tên phản nghịch Hoà ng Hấp Kiện bị giết.
Tháng 8, ngà y 22, ra sắc dụ cho Hình bá»™, Äình uý ty và các quan xét xỠán kiện trong ngoà i rằng: Việc dùng hình ngục quan hệ tá»›I sinh mệnh của dân, sá» dụng đạo thì dân thoả lòng, xá» trái đạo thì dân chịu hại. Cho nên lá»i Tượng của Kinh Dịch rất răn việc cháºm xỠán2042 , Kinh ThÆ° rất xem trá»ng việc xét trong tù2043 . Thế thì, trong việc tra xét, xỠán, [5b] há có thể được phép trì hoãn sao! Kể từ nay vá» sau, Hình bá»™, Äình uý ty và các quan xét xỠán kiện trong ngoà i, há»… thấy những án nà o còn nghi ngá», khó xá», cÅ©ng Ä‘á»u phải theo đúng kỳ hạn mà xét xá» cho xong. Nếu có ai dám để cháºm trá»… quá kỳ hạn, thì đến cuối má»—i năm, quan phụ trách cùng Hình bá»™, Äá» hình giám sát ngá»± sá», Thanh hình hiến sát sứ ty phải kiểm tra tâu hặc lên để trị tá»™I theo pháp luáºt. Nếu lấy tình riêng dung túng, không biết tra xét tâu lên, thì cho ngÆ°á»i có việc kêu lên, Ä‘Æ°á»ng quan ngá»± sá» Ä‘Ã i và thể sát xá nhân xét thá»±c là m bản tâu lên để trị tá»™i. Các quan kể trên không chịu là m đúng lý thì cho ngÆ°á»i bị hại tâu rõ thá»±c tình sẽ trị tá»™i há» theo luáºt pháp.
Äặt thêm các cÆ¡ sở hiệu của ba vệ Thăng Long, TÆ° NghÄ©a, Hoà i NhÆ¡n thuá»™c Äô ty Quảng Nam.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 21, bá»n Lá»… bá»™ thượng thÆ° VÅ© Hữu2044 tâu rằng: Äầu bếp phục dịch ở Thái quan ThÆ°2041 [6a] vẫn có kẻ bá» trốn. Bá»n đầu bếp ở Thái quan thÆ° so vá»›i hạng chăn voi của Công bá»™
cứ đến tháng 6, tháng 10 hà ng năm đã được vâng mệnh vá» là m ruá»™ng, còn bá»n đầu bếp thì chÆ°a được, nhÆ° thế là chÆ°a công bằng. Do đó, cúi xin hạ lệnh cho Thừa tuyên sứ ty bốn xứ Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Nam, Tam Giang, Kinh Bắc chá»n lấy những phú nông trong hạt, bổ thêm là m đầu bếp, nhÆ° lệ số ngÆ°á»i phiên trÆ°á»›c để tiện phục dịch. Cứ đến tháng 6, tháng 10 hà ng năm thì nháºt luáºt chia cho vá» là m ruá»™ng nhÆ° hạng chăn voi của Công bá»™, cho khó nhá»c và nhà n rồi được công bằng, ngõ hầu có thể xoá bỠđược cái tệ bá»n đầu bếp trốn Ä‘i. Vua nghe theá»
Tháng 11, ngà y mồng 8, vua sai bá»n bồi thần Nguyá»…n Quan Hiá»n, Phạm Thịnh, Lê Tuấn Máºu sang nhà Minh cống hà ng năm.
Ngà y 20, có sắc chỉ cho Thừa ty bốn xứ Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Nam, Tam Giang, Kinh Bắc [6a] rằng: Khi rá»—i việc là m ruá»™ng, thì sai các quan phủ huyện đốc bắt dân phu các xã chuyên chở thóc công của huyện mình, má»—i thừa ty là 12.500 thạch Ä‘Æ°a vá» kinh giao ná»™p, kho Thiên Há»™i kiểm nháºn chứa và o bốn dãy kho bá» không từ trÆ°á»›c. Còn nhÆ° thóc công của Thừa ty các xứ Thanh Hoá, Nghệ An, Thuáºn Hoá, Thái Nguyên, Lạng SÆ¡n, HÆ°ng Hoá, Tuyên Quang, thì Ä‘á»u xứ nà o thu chứa ở xứ đó nhÆ° trÆ°á»›c đây, để đủ lÆ°Æ¡ng cho việc phòng bị biên cÆ°Æ¡ng.
Tháng 12, ngà y mồng 10, có sắc chỉ quy định: Kể từ nay, trưởng quan các nha môn trong ngoà i, khi khảo khoá các chức ở vệ, sở, phủ, huyện hạt mình phải xét tÆ°á»ng táºn thà nh tÃch các nhiệm vụ đã trải qua. NgÆ°á»i nà o hết lòng phủ dụ chăm sóc quân dân, được quân dân yêu mến khâm phục, ná»™p thuế không thiếu hụt, thì má»›i được xét duyệt là xứng đáng vá»›i chức vụ và được thăng chức, ban thưởng theo lệ đã định. Nếu quấy nhiá»…u, hạch sách nhân dân, theo lợi riêng gây mối tệ, thì dẫu việc bị cáo giác không có chứng cá»› cụ thể, nhÆ°ng thói gian tham má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết cả, [7a] cùng là trong hạt có nhiá»u kẻ trốn Ä‘i thì Ä‘á»u khảo và o loại không xứng chức.
Có lệnh chá»n chức thủ lÄ©nh.
Lá»i chiếu viết: Chức thủ lÄ©nh được ngang hà ng vá»›i trưởng quan, được bà n luáºn phải trái cùng trưởng quan, không phải chỉ có tra xét, viết lách sổ sách ở phủ vệ, mà còn phải xét hặc các tÆ°á»›ng hiệu gian phi. Cần phải công bằng giữ phép, ngay thẳng cho ngÆ°á»i noi theo. Thỉnh thoảng có ngÆ°á»i liêm khiết xứng chức nhÆ° bá»n VÅ© Phục Long, Phạm NhÆ° Dụ, VÅ© Thế Hảo, thì đã nêu khen ban thưởng để khuyến khÃch ngÆ°á»i sau. Nay những ngÆ°á»i ở chức ấy, không biết thấy ngÆ°á»i hay thì lo theo kịp, lại bắt chÆ°á»›c kẻ dở, dung túng che giấu cho nhau, lâu ngà y quen nết. Tháºm chà hùa nhau là m trò nhÆ¡ nhuốc, mặt dà y nịnh bợ, quỳ gối chui luồn, nuôi chứa lòng gian, gây mối tệ hại, nhÆ°ng sao kể xiết, khiến không sao phân biệt được kẻ hay, ngÆ°á»i dở để mà khuyến khÃch hoặc răn trừng. Từ nay, ở trong thì Lục khoa, ở ngoà i thì Hiến ty, há»… là thủ lÄ©nh, phải theo phép công bằng, phân biệt cho rõ, ai là ngÆ°á»i liêm khiết giữ luáºt pháp, [7b] ai là kẻ tham nhÅ©ng vụ lợi riêng, Ä‘á»u kê tên tâu lên, trao cho Cai đạo giám sát ngá»± sá» xét lại là m bản tâu lên để thi hà nh. Kẻ nà o dám theo lòng ân oán riêng, tham mê của đút lót, mà nháºn xét không đúng, cùng là dung túng không nói gì, thì cho quan Lục khoa được nhất luáºt hặc tâu.
Ká»· Mùi, [Cảnh Thống] năm thứ 2 [1499] , (Minh Hoằng Trị năm thứ 12). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 20, quy định ngà y ná»™p tiá»n sai dÆ°2046 trong kỳ đại táºp. Ra lệnh cho các nha môn trong Kinh thá»i hạn trong 15 ngà y; Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Nam, Tam Giang, Kinh Bắc 25 ngà y; Thanh Hoá, An Bang, Lạng SÆ¡n, Thái Nguyên, Tuyên Quang, HÆ°ng Hoá 1 tháng; Nghệ An, Cao Bằng, Thuáºn Hoá 1 tháng 15 ngà y, Quảng Nam 2 tháng. [Các nÆ¡i] Ä‘á»u phải theo đúng ngà y hẹn giao ná»™p. Há»™ bá»™ kiểm thu đủ số theo lệ đã định.
Ra sắc chỉ dụ các quan viên và quân sắc ở trong ngoà i cả nÆ°á»›c rằng: Việc thiết láºp vÅ© bị, cốt phải phép [8a] tắc vững bá»n, cách sá»a sang chÃnh trị, quý ở trừ mối tệ hại. Cho nên sách Tam lược chú trá»ng quyá»n cầm quân của tÆ°á»›ng, sách Lục thao ghi việc thưởng phạt công minh. Xét lá»i chứng ấy, đủ là m gÆ°Æ¡ng soi. NÆ°á»›c nhà ta dùng sức của dân, định ra phép nÆ°á»›c; binh lÃnh các phủ vệ trong ngoà i phải mở rá»™ng quy chế; bá»n thợ thuyá»n lá»›n nhá» cà ng phải coi trá»ng việc xét công lao. Trừng trị kẻ tham ô, lá»i dạy rất rõ rà ng; khen thưởng ngÆ°á»i liêm cần, Ä‘iển chÆ°Æ¡ng đã đầy đủ. Chăm chắm roi vá»t răn Ä‘e, ngăn
ngừa tÆ° thông đút lót. Mà sao bá»n quan lại giữ chức quyá»n, không Ä‘oái chi tá»›i phép tắc của triá»u đình. NgÆ°á»i lo cho nÆ°á»›c, quên việc nhà thì Ãt; kẻ thiếu trách nhiệm, bá» chức pháºn thì nhiá»u. Tha già u bắt nghèo, không chừa ác cÅ©; tham tiá»n khoét của, vẫn theo lá»—i xÆ°a. Kẻ thì chỉ lo hại ngÆ°á»i để béo mình, kẻ thì Ä‘am mê tá»u sắc mà chẳng bá», kẻ thì dá»±a thế [8b] Ä‘ang lên nghÄ© cách bóc lá»™t, kẻ thì nhân được gả xuống2047 mà mặc sức vét bòn, kẻ thì cho nhá» vả che chở là m mÆ°u hay mà vứt bá» phép nÆ°á»›c, kẻ thì lấy yêu sách, đánh Ä‘áºp là kế giá»i mà không thÆ°Æ¡ng xót ngÆ°á»i nghèo. Việc quân, việc nÆ°á»›c há»ng nát không lúc nà o nghiêm trá»ng bằng lúc nà y. Trẫm má»›i lên ngôi báu, nghÄ© cách trừ bá» thói tệ, muốn đặt hình phạt nặng để chÃnh sá»± buổi đầu được trong sạch. NhÆ°ng lại nghÄ©: lấy hình phạt trừng trị kẻ gian là công cụ giúp việc trị bình; lấy miệng lưỡi thay cho búa rìu là lòng nhân chế ngá»± kẻ dÆ°á»›i. Váºy đặc cách ban bố Ä‘iá»u khoản má»›i, yêu cầu trừ bá» thói quen xÆ°a. NgÆ°á»i nà o biết thể theo ý trẫm, không bất lÆ°Æ¡ng thì được thưởng háºu để nêu khen; kẻ nà o quen giữ thói cÅ©, không nghe lá»i răn dạy, thì phạt nặng để trừng trị. Há»a, phúc không có cá»a nà o, má»i ngÆ°á»i hãy lá»±a chá»n cho kỹ.
Cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n.
Tháng 2, ngà y 17, có sắc chỉ dụ bá»n Thái bảo Sùng Khê hầu Lê VÄ©nh, Äô kiểm Ä‘iểm [9a] Cống Xuyên hầu Lê Năng Nhượng rằng: Má»›i rồi nháºn được bản tâu của các khanh, lo kế lá»›n cho tông miếu xã tắc, khẩn thiết xin dá»±ng láºp hoà ng trừ2048 , trẫm rất khen ngợi việc đó. Hoà ng tá» thứ nhất là Tuân2049 thì thÃch mặc áo Ä‘Ã n bà , bá» thuốc Ä‘á»™c cả mẹ; hoà ng tá» thứ hai là Tuấn thì còn bé, lại không có đức, sợ không kham nổi; hoà ng tá» thứ ba là Thuần rất ham thÃch Thi, ThÆ° , dốc lòng hiếu kÃnh, trẫm Ä‘Ãch thân vá»— vá» dạy bảo, nay đã trưởng thà nh, Trẫm quyết Ä‘oán từ công tâm, cho giữ ngôi thái tá», thá»±c không phải là bá» con trưởng láºp con thứ, mà là vì thiên hạ chá»n ngÆ°á»i là m vua đó! Song Ä‘iện chÃnh Äông cung trẫm còn Ä‘ang ở, nên là m cung má»›i bên cạnh Ä‘iện, và là m sách phong thái tá», tuyên bố nghi lá»… tiết văn, truyá»n cho Hữu ty chá»n ngà y cá» hà nh việc đó.
Nói rõ việc cấm chỉ cỗ bà n xa xỉ.
Tháng 3, ngà y mồng 2, là m lễ tế đà m2050 cho Thánh Tông, ngà y hôm ấy, bỠáo tang.
[9b] Mùa hạ, tháng 4, ra sức dụ cho bá»n Lá»… bá»™ thÆ°Æ¡ng thÆ° VÅ© Hữu rằng: Nhân tà i là nguyên khà của quốc gia. Nguyên khà mạnh thì đạo trị nÆ°á»›c má»›i thịnh. Khoa mục là con Ä‘Æ°á»ng chÃnh của ngÆ°á»i là m quan, Ä‘Æ°á»ng chÃnh mở thì chân nho má»›i xuất hiện. Cho nên ngà y xÆ°a dùng khoa lấy ngÆ°á»i tà i giá»i phải đặt quy chế chia vị cho nghiêm, phải định thể lên dán tên cho chặt, có lệnh cấm bảo nghÄ©a cho nhau, đổi sách cho nhau, cốt để ngăn ngừa mầm gian, thu nhiá»u ngÆ°á»i giá»i, để cung cấp cho nhu cầu dùng ngÆ°á»i vô cùng của thiên hạ. Phép chá»n kẻ sÄ© của tổ tông ta bắt chÆ°á»›c Ä‘á»i xÆ°a mà là m, đến nay quy mô rá»™ng lá»›n, đã rất kỹ lại đầy đủ. Song phép láºp đã từ lâu, tệ xấu theo đó mà nảy sinh, kẻ tầm thÆ°á»ng thì lạm và o hà ng thi Ä‘á»—, ngÆ°á»i thá»±c há»c thì bị gạt ra ngoà i vòng, lá»i bà n tán xôn xao, lòng há»c trò chÆ°a thoả. Trẫm giữ cÆ¡ nghiệp lá»›n, rạng tỠđạo công, sùng chuá»™ng lòng thà nh, muốn văn hồi phong tục thuần phác, ngăn cấm lá» thói phù hoa, mong trừ bá» [10a] thói tệ kiêu bạc. Äể cho báºc hiá»n triết nối gót bÆ°á»›c lên, việc phòng giữ phải đặt ra minh bạch. Nhắc rõ các Ä‘iá»u, liệt kê ra cả thảy 20 Ä‘iá»u dÆ°á»›i đây. Äiá»u thứ nhất: TrÆ°á»ng thi phải rá»™ng rãi, trong chia là m bốn khu, má»—i khu Ä‘á»u ngăn bằng rà o thÆ°a; bốn góc trong trÆ°á»ng thi, má»—i góc là m má»™t cái chòi, đến ngà y và o thi, lấy ná»™i thần hiệu uý má»—i chòi má»™t ngÆ°á»i đứng trên chòi để trông coi...
Thi há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Bây giá», có tá»›i hÆ¡n 5000 ngÆ°á»i dá»± thi, Vua nói: Phép cấm không nghiêm thì không thể ngăn chặn được thói cầu may, giÅ© bá» không kỹ thì không thể lấy được ngÆ°á»i thá»±c
giá»i. Liá»n cho Nghi tà o2051 định ra phép thi, cáºn thần ra đầu bà i thi in ra Ä‘Æ°a xuống từng lá»u từng khu. Các viên tuần xÆ°á»›c2052 phải thay nhau canh cả ngà y. Khảo quan ai có ngÆ°á»i thân và o thi thì cho rút. Lấy Ä‘á»— được 55 ngÆ°á»i.
Tháng 5, ngà y 19, xuống chiếu rằng: Kể từ nay, năm nà o được mùa to, [10b] thóc lúa bá»™i thu, thì thừa tuyên sứ ty các xứ sức cho, các quan phủ, huyện, châu trong hạt bắt các nông trưởng, thôn trưởng phải quan tâm khuyên bảo ngÆ°á»i trong xã mình ai nấy nên dá»± trữ thóc gạo cho dồi dà o, không được xa xỉ dùng báºy cho tổn phÃ.
Äại hạn. Cầu mÆ°a ở Thái Miếu mà vẫn nắng dữ.
Ngà y 29, có sắc chỉ truyá»n cho Hình bá»™ rằng: Hôm nay, ở Thái Miếu còn Ä‘Æ°Æ¡ng cầu mÆ°a, hãy hoãn việc xá» trảm và phạt trượng tù nhân, hãy ghi chép tình trạng tù nhân bị phạt trượng tâu lên, phải cấp tốc vâng lệnh thi hà nh.
Tháng ấy, lấy Dương Trực Nguyên là m Phủ doãn phủ Phụng Thiên.
Tháng 6, ngà y 19, thải bớt lại viên.
Sắc cho bá»n Lại bá»™ thượng thÆ° Trần Cáºn rằng: _ và o phép nÆ°á»›c mà đục khoét là thói tệ của bá»n lại, thÆ°á»ng xuyên sa thải là quy chế của quốc giạ
TrÆ°á»›c đây, lá»±a chá»n không công bằng, bá»n lại quá nhiá»u, rất nhÅ©ng tạp. Có kẻ ăn mà y, chỉ má»™t nghá» là được bổ dụng, [11a] có kẻ nhá» cáºy nhiá»u ngón, mong được chá»— hÆ¡n, hối lá»™ công khai, thăng quan vượt cấp. Lại còn có kẻ không viết nổi bản thảo tá» tâu, phải bá» tiá»n thuê ngÆ°á»i viết há»™. CÅ©ng có kẻ không chép nổi sách, chỉ mánh khoé để kiếm miếng. Bệnh trong tim óc, năm tháng đã lâu. Muốn cho trị giáo trở lại thuần háºu, mà cứ để lÅ© tiểu nhân đầy Ä‘Æ°á»ng, tắc lối thì không thể là m được. NgÆ°Æ¡i phải gá»i công văn cho các nha môn trong ngoà i các xứ trong nÆ°á»›c, hạn trong ba tháng, các quan phụ trách phải là m bản tâu rõ ngÆ°á»i nà o thanh liêm, chÃnh trá»±c, kẻ nà o gian tham, ngu dốt, cùng những ngÆ°á»i già ốm, hèn yếu, thì cho vá» hết thảy, theo nhÆ° lệnh mà thải ra. Lại chá»n con em nhà lÆ°Æ¡ng thiện, có xã trưởng bảo đảm, nếu khai gian thì trị tá»™i chết má»›i cho và o thi mà bổ dụng.
Ngà y 26, có sắc chỉ rằng: Kể từ nay, quân dân xứ Quảng Nam bắt được voi cho nhà nÆ°á»›c, thì cho báo cáo vá»›i ba ty, cùng hiệp đồng xét thá»±c, cứ 1 con voi [11b] mà 35 ngÆ°á»i trở lên bắt được, thì cho 20 ngÆ°á»i là hạng chÃnh thức bắt được, 20 ngÆ°á»i là hạng Ä‘i theo để bắt, là m bản kê tên từng ngÆ°á»i để xét ban thưởng theo thứ báºc khác nhau.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 5, ra sắc dụ cho các quan viên và dân chúng rằng: Thế đạo thịnh hay suy quan hệ ở phong tục; phong tục tốt hay xấu quan hệ ở khà số. Kinh Dịch nói: "Dùng ngÆ°á»i quân tá» cho đạo đức thuần háºu, phong tục tốt là nh"2053 . Kinh ThÆ° nói: "Ban rá»™ng năm Ä‘iá»u giáo hoá để dạy dân và o khuôn phép"2054 . Kinh Thi nói: "Khuôn mẫu không sai má»›i uốn nắm được ngÆ°á»i bốn cõi"2055 . Kinh Lá»… nói: "Thá»±c hiện đủ "bát chÃnh" để phòng ngừa bừa bãi, thống nhất đạo đức để phong tục hoà đồng"2056 . Kinh của thánh nhân truyá»n lại lá»i dạy, chứng cá»› rà nh rà nh. Các báºc đế vÆ°Æ¡ng thá»i xÆ°a, lên ngôi trị nÆ°á»›c, giữ ình tiếp váºt, không ai không lấy đó là m đầu. Thái Tổ Cao Hoà ng Äế ta, dẹp yên nÆ°á»›c nhà , gây dá»±ng cÆ°Æ¡ng ká»·. Thái Tông Văn Hoà ng Äế là m sáng phép trá»i, luân thÆ°á»ng chăm giữ. [12a] Thánh Tông Thuần Hoà ng Äế phát huy công đức của Ä‘á»i trÆ°á»›c, rá»™ng ban giáo hoá, hoà hợp lòng ngÆ°á»i, thánh thần truyá»n nối, quy củ tiếp nhau. Lòng nhân tiếng nhân dà o dạt khắp trung châu, chÃnh giáo tốt à nh, thấm
nhuần tá»›i cõi má»i. Hà ng triệu dân hưởng phúc tốt yên hoà , hà ng ức năm được phong đăng thịnh trị. Trẫm lên ngôi báu, kÃnh theo mÆ°u xÆ°a. Tá»± mình hiếu kÃnh để chấn chỉnh khuôn mẫu dạy dân; nêu gÆ°Æ¡ng cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng để tá» rạng từng Ä‘iá»u giáo huấn. Trên là m dÆ°á»›i bắt chÆ°á»›c, đã mong má»i chốn Ä‘á»u yên; trị an đến lâu dà i, lại muốn nghiệp lá»›n tiến mãi. Váºy đặc cách nhắc rõ các Ä‘iá»u Æ°á»›c, nêu ra dÆ°á»›i đây2057 . Vì thế có lá»i dụ nà y.
Ngà y mồng 9, thi Äiện. Äầu bà i văn sách há»i vá» nhân tà i và vÆ°Æ¡ng chÃnh. Sai Bắc quân đô đốc phủ tả đô đốc Hoa Lâm hầu Trịnh Tốn và Lại bá»™ thượng thÆ° Trần Cáºn là m Ä‘á» Ä‘iệu; Hình bá»™ thượng thÆ° Äinh Bô CÆ°Æ¡ng là m giám thÃ; Äông các há»c sÄ© Nguyá»…n Bảo, Hà n [12b] là m viện thị giảng tham chưởng hà n lâm viện sá»± Lê Ngạn Tuấn là m Ä‘á»™c quyển. Cho Äá»— Lý Khiêm, LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng, Nguyá»…n Khắc Kiệm, ba ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Hoà ng TrÆ°ng, Nguyá»…n Hằng 24 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáo tiến sÄ© xuất thân; bá»n Trần Bá LÆ°Æ¡ng, Lê Tá»± 28 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp tiến sÄ© xuất thân, tổng cá»™ng là 55 ngÆ°á»i.
Ngà y 16, vua ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên, quan Hồng lô truyá»n loa xÆ°á»›ng danh, Lá»… bá»™ Ä‘em bảng và ng treo ở ngoà i cá»a Äông Hoa.
Ngà y 12, ngà y Thiên thỠthánh tiết, ngừng hoãn việc sai các tướng hiệu đi săn bắn.
Ngà y 25, Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Quách Hữu Nghiêm tâu rằng: Thưởng hay phạt, ban hay cho Ä‘oạt lại, đó là quyá»n của đế vÆ°Æ¡ng trị thế. Thưởng đúng công thì ngÆ°á»i ngÆ°á»i Ä‘á»u được khuyến khÃch, phạt đúng tá»™i thì ai ai cÅ©ng lấy đó là m Ä‘iá»u răn Ä‘e. Cho nên, trong việc thưởng phạt, phải cho hết đạo chà công. [13a] Nay bệ hạ, chÃnh sá»± buổi đầu trong sáng, thâu tóm má»i quyá»n trị hoá, tiến dùng báºc hiá»n tà i, gạt bá» kẻ gian nịnh, ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không ai không ngưỡng má»™ đức hay, mừng xem thịnh trị. NhÆ°ng thần trá»™m thấy năm trÆ°á»›c khi Ä‘i đánh SÆ¡n Di, Chiêm Thà nh, LÆ°u Cầu, Lão Qua thì chá»n kỹ quân cá» các vệ Hiệu lá»±c, nhÆ°ng ngÆ°á»i sức lá»±c khoẻ mạnh xông lên trÆ°á»›c giết giặc được bổ dụng vẫn chÆ°a hết. Äến khi lá»±a thải lại phải lui vá» là m quân năm phủ cÅ©ng ngang vá»›i những ngÆ°á»i không giết được giặc, mÃ
không có phân biệt gì. Cúi xin, các quân cá» bốn vệ Hiệu lá»±c có giết được giặc, ngÆ°á»i nà o bị thải ra sung quân năm phủ thì Binh bá»™ kê ra tâu lên, đặt thà nh 4 Ä‘á»™i riêng của vệ Hiệu lá»±c, nhÆ° lệ đặt Ä‘á»™i riêng của vệ Thần vÅ© để khuyến khÃch các chiến sÄ© có công. Lại nhÆ° những lá»±c sÄ©, dÅ©ng sÄ©, võ sÄ©, lại Ä‘iển, quân sắc mà bắt được kẻ cÆ°á»›p và bá»n nghịch tặc gian ác, có ngÆ°á»i lệ đáng được xuất thân, có ngÆ°á»i lệ không được xuất [13b] thân, nếu nhÆ° có ban thưởng nhất loạt nhÆ° nhau thì không có phân biệt gì công lao lá»›n nhá». Cúi xin từ nay trở Ä‘i, ngÆ°á»i nà o bắt được kẻ cÆ°á»›p và những tên phản nghịch gian ác, lệ được xuất thân thì Lại bá»™ theo nhÆ° lệ xuất thân mà bổ dụng, ngÆ°á»i nà o lệ không được xuất thân thì Ä‘á»u trao cho chức nhà n tản theo lệnh đã định. NhÆ° váºy thì việc ban thưởng khinh hay trá»ng được xá» trà thoả đáng và má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết cố gắng.
Bá»n thần lại trá»™m thấy những ngÆ°á»i khiêng kiệu phạm các tá»™i trá»™m cÆ°á»›p gian hung, Hình bá»™ theo luáºt xá» tá»™i lÆ°u mà không phát Ä‘i, thà nh ra chúng quen thói cÅ©, coi thÆ°á»ng luáºt pháp, không còn kiêng sợ gì nữa. Có kẻ ngang ngược gian ác, trả thù báo oán, nhiá»u ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện đã bị chúng là m hại. Từ nay trở Ä‘i, ngÆ°á»i khiêng kiệu lần đầu tiên phạm phải tá»™i lÆ°u hoặc phải thÃch chữ đồ là m lÃnh ở Nam quân thì cho trở vá» là m ngÆ°á»i khiêng kiệu nhÆ° lệnh đã định. Nếu không biết răn chừa, cố ý tái phạm thì kẻ nà o đáng phải lÆ°u Ä‘Ã y châu, sở nà o, phải bắt Ä‘i hết thảy, để cho những kẻ gian ác [14a] biết sợ hãi và không dám ngang ngược hung bạo nữa. Vua y theo. Tháng 8, ngà y mồng 9, có chiếu rằng: Kể từ nay, trên từ thân vÆ°Æ¡ng, dÆ°á»›i đến dân chúng, Ä‘á»u không được lấy Ä‘Ã n bà con gái Chiêm Thà nh là m vợ, để cho phong tục được thuần háºu. Äó là theo lá»i tâu của Há»™ khoa đô cấp sá»± trung VÅ© Lá»™c.
Ngà y 12, có sắc chỉ quy định: LÆ°Æ¡ng dân nà o dâng thóc nháºn quan chức thì cho Phạm Thái vâng mệnh khám xét, nếu đúng là ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện thì cứ theo nhÆ° lệ trÆ°á»›c mà bổ2058 ; nếu là kẻ ác nghịch, trá»™m cÆ°á»›p, xúi giục kiện tụng, hà o cÆ°á»ng là m báºy, phÆ°á»ng chèo con hát cùng vá»›i con cháu các hạng ấy, thì Ä‘á»u không được bổ quan.
Ngà y 14, Công bá»™ thượng thÆ° Trần Bảo dâng bản tâu. Có thánh chỉ rằng bản tâu của các nha môn và của dân chúng Ä‘á»u quỳ dâng ở ngoà i cá»a Nam Huân và được tiếp nháºn nhÆ° trÆ°á»›c.
Ngà y 20, Công bộ thượng thư Trần Bảo tâu bà n lại việc xoá bỠthói tệ của lại điển ở các quân sở.
[14b] Ngà y 22, bá»n Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Phùng Thì tâu bà n vá» việc các tá»™i tù ở biệt sở Tuyên Quang.
Sá»a lại chùa Thiên Phúc ở núi Pháºt TÃch và dá»±ng bia. Äó là là m theo lá»i di chúc của Trinh quốc công Nguyá»…n Äức Trung, thân phụ Hoà ng thái háºu2059 .
Tháng 9, ngà y mồng 6, đặc sở Thủ ngá»± Nghệ An và Thuáºn Hoá.
Ngà y mồng 9, có chiếu chỉ rằng: Kể từ nay, ngÆ°á»i bắt được tù trốn, nếu tên tù đó tá»™i chÆ°a đến mức tá» hình thì theo nhÆ° lệ bắt được kẻ trá»™m trÆ°á»›c kia mà ban thưởng, nếu tá»™i đến mức tá» hình thì theo nhÆ° lệ bắt được kẻ cÆ°á»›p trÆ°á»›c kia mà ban thưởng.
Bá»n Cẩm y vệ đô chỉ huy sứ ty đô chỉ huy sứ, chưởng vệ sá»± kiêm tri Phong Há»— Ä‘Æ°á»ng Äinh Äổ lại vâng mệnh nghị định lệ thưởng phạt đối vá»›i các lá»±c sÄ©, dÅ©ng sÄ©, võ sÄ© thi đấu võ nghệ Ä‘á»— hay không Ä‘á»—.
Ngà y 19, ra sắc chỉ cho Lá»… bá»™ yết bảng quy định khi đón tiếp sứ nhà Minh, cho các quan được Ä‘i hia và bÃt tất. Từ tháng 10 mùa đông trở vá» sau, [15a] là tiết giá rét thì quan mặc áo là tÆ¡ gai để thuáºn thá»i tiết, không mặc áo sa nữa.
Ngà y 29, Lá»… bá»™ tâu vá» việc thÆ°á»ng triá»u phục: [Bá»n thần] từng nghÄ© rằng, quy chế xiêm áo lấy biểu tượng ở trá»i, đất rất rõ rà ng: mùa hạ áo vải, mùa đông áo cừu, phù hợp vá»›i mùa. Các công, hầu, bá, phò mã, các quan văn võ, há»™ vệ, từ nay trở Ä‘i y phục thÆ°á»ng triá»u nhÆ° sau: từ tháng 10 trở Ä‘i, mặc áo là tÆ¡ gai, từ tháng 2 vá» sau, má»›i mặc áo sa, nếu gặp ngà y mÆ°a gió thì mặc áo bông vải sa, để hợp vá»›i thá»i tiết.
Ngà y 30, Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Phùng Thì tâu rằng: Từ nay trở Ä‘i, các lá»±c sÄ©, dÅ©ng sÄ©, võ sÄ©, ngÆ°á»i nà o bị ốm nặng vá» quê Ä‘iá»u trị 10 ngà y, khi khá»i bệnh phải là m Ä‘Æ¡n ná»™p ở Binh bá»™, rồi trao cho trung quan và các quan ở khoa, Ä‘Ã i hiệp đồng xét nghiệm, nếu đúng là sức vóc còn tráng kiện thì tâu cho trở lại chân lá»±c sÄ©, dÅ©ng sÄ©, võ sÄ© ở vệ ty cÅ©, [15b] nếu không thì sung và o quân Äiện tiá»n. Vua theo lá»i tâu.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 7, tuyên triệu bá»n tiến sÄ© Äá»— Lý Khiêm và o là m bà i ứng chế, vua sai là m bà i ký NgÅ© vÆ°Æ¡ng tÆ°á»›ng2060 . LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng được hạng Æ°u. Nguyá»…n Quý Nhã là m lạc vần, cho ra là m tri huyện huyện Phụ Dá»±c2061 .
Nhắc lại quy chế y phục thÆ°á»ng triá»u. Xuống chiếu cho các công, hầu, bá, phò mã, quan to phẩm cao cùng các quan há»™ vệ rằng: Từ ngà y 15 tháng 10, phẩm phục các quan chức nhÆ° sau2062 : Ngà y mồng má»™t hà ng tháng, y phục thÆ°á»ng triá»u Ä‘á»u mặc áo là tÆ¡ gai, nếu gặp ngà y mÆ°a gió và ngà y trá»±c ở bản nha thì cho mặc áo sa bằng vải bông, vải gai Ä‘á»u được. Lại có chiếu rằng: kể từ nay, há»… gặp ngà y quốc kỵ thì cho mặc áo vải sa không được mặc áo là vóc hoa sặc sỡ, bổ tá» thì dệt mà u tối không được dùng ngÅ© sắc.
Xuống chiếu quy định: Từ nay, công, hầu, bá, phò [16a] mã, các quan văn, võ từ tam phẩm trở lên Ä‘á»™i mÅ© phác đầu, hai cánh bằng sa Ä‘en, hÆ¡i dà i và to hÆ¡n các quan văn võ khác, không được dùng kiểu mÅ© dÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°á»ng2063 nạm hai cánh. Còn các quan khác vẫn theo nhÆ° kiểu cÅ©.
Ngà y 21, định lệ khảo khoá. Ra sắc dụ bá»n Lại bá»™ thượng thÆ° Trần Cáºn, Lại khoa đô cấp sá»± trung Lê Tung rằng: TÆ°á»›c thưởng là thuáºt khuyến khÃch ngÆ°á»i Ä‘á»i, khảo khoá là phép xét thá»±c quan lại. Giáng kẻ dở, thăng ngÆ°á»i hay, Ngu Thuấn do đó mà là m nên má»i việc, thâu tóm danh, khảo sát thá»±c, Hán Tuyên vì váºy mà dấy nghiệp trung hÆ°ng. Là bởi ở trên đã mở máy thần cổ vÅ© thì bên dÆ°á»›i tất phải mà i chà vÆ°Æ¡n lên. Việc Æ°a ghét không công bằng thì lấy gì khuyến khÃch, răn Ä‘e được? Nhà nÆ°á»›c ta đặt quan theo Ä‘á»i xÆ°a, dùng ngÆ°á»i giúp chÃnh sá»±. Quyá»n lá»±a chá»n, cất nhắc vừa công bằng, vừa minh bạch. Việc khảo xét, Ä‘iá»u tra đã tÆ°á»ng táºn lại đủ đầy. Thế mà cá»› sao các quan lại coi đó là má»› hÆ° văn? Trưởng quan không phân biệt ngÆ°á»i hiá»n [16b] kẻ ngu, chỉ chiếu lệ cho rằng giá»i giang đáng chá»n; cai ty2064 chẳng hiểu rõ kẻ dở ngÆ°á»i hay, cứ nhất loạt coi là liêm khiết, tà i năng. Thuyên tà o2065 chỉ cân nhắc lấy lệ, Lại khoa cÅ©ng Ãt khi bác Ä‘i. NgÆ°á»i vất vả táºn tuỵ, hà ng bao năm má»›i được thăng quan; kẻ hèn kém gian tham, thì mau chóng Ä‘á»™i Æ¡n tiến chức. Quan trÆ°á»ng nhÅ©ng lạm, bởi đó mà ra. Nay ta buổi má»›i lên ngôi, cà ng bức thiết đổi thay chÃnh sá»±. Những việc nên là m, dụ cho các ngÆ°Æ¡i biết: Kể từ nay, các quan viên văn võ trong ngoà i, ai tại chức đủ 9 năm, không có tham tang, can phạm gì, đáng được khảo khoá thì quan giữ việc khảo xét theo nhÆ° lệ trÆ°á»›c, xem xét kỹ cà ng. Viên nà o có tà i cán, là m được việc, quả thá»±c không phải là hà ng dung tục tầm thÆ°á»ng, theo ngÆ°á»i mà lui tiến thì má»›i được xét và o loại xứng chức, cho thăng thưởng nhÆ° lệ. Nếu viên nà o tuy tại chức đủ 9 năm, không tham tang, can phạm, nhÆ°ng là ngÆ°á»i không có tà i năng gì, nhá» ngÆ°á»i mà nên việc, thì không được khảo xét thăng thưởng. Còn những kẻ lÆ°á»i biếng hèn [17a] ngu nhÆ° hạng Cục phó Trân mỹ cục Nguyá»…n Lao, nhẹ thì phải biếm quan, nặng thì phải giáng chức. Quan khảo xét nếu dám theo tình riêng mà xét báºy, Lại bá»™ xét lại không rà nh, Lại khoa xét bác không đúng thì nhất loạt giao cả cho Hình bá»™ trị tá»™i theo luáºt.
Ngà y 27, sắc cho Thừa ty Thanh Hoa đi khám xét nơi khai khẩn, đem nhà dân lương thiện cho ở đấy.
Ngự sỠđà i đô ngự sỠQuách Hữu Nghiêm tâu rằng: Nha môn ngự sỠkhông đủ lại viên kiểm xét, xin bổ sung thêm để tiện việc tra xét. Vua y theo.
Tháng 11, ngà y 16, có chiếu rằng: Từ nay trở Ä‘i, xứ Quảng Nam không được cÆ°á»›p bắt ngÆ°á»i Man và mua bán nô tỳ tÆ°. Ai vi phạm thì cho phép Hữu ty hặc xét trị tá»™i.
Có sắc chỉ đặc riêng ty Äình uý. TrÆ°á»›c đây, theo lệ Ä‘á»i Hồng Äức, ty Äình uý thuá»™c vệ Cẩm y, há»… có ngÆ°á»i nà o tá»™i nặng, án đáng ngá», thiên tá» có chiếu chỉ xuống, thì ty ấy vâng mệnh [17b] xét há»i. Äến đây, không để thuá»™c vệ Cẩm y nữa, mà đặt chỉ huy sứ ty, chỉ huy đồng tri, chỉ huy thiêm sá»±, má»—i chức má»™t viên, Ä‘á»u dùng nho thần, rồi đặt tách riêng ra, lá»±a chá»n văn thần chức cao, xứng đáng để là m. Ra lệnh cho các vệ tuần tượng diá»…n táºp voi ở sân Giảng Võ, và truyá»n cho vệ tuần tượng sai bắt quân cá» là m chuồng voi lợp ngói, lấy quân nhân ở Trung thà nh2066 trông coi để bá»›t phà tổn, cứ má»—i phiên lại phải là m nhà tranh.
Là m kho thóc ở bên trong tÆ°á»ng thà nh cung cấm, gồm 20 dãỵ
Có sắc chỉ cho quân nhân các vệ và thợ thuyá»n các ty, sở rằng: Khi có những việc khởi công, xây cất nhÆ° là m Ná»™i phủ, VÅ© khố, Ä‘á»n từ, chùa quán, mà quan phụ trách các vệ, sở, ty và nhân viên đốc thúc dám đánh ngÆ°á»i, yêu sách tiá»n bạc, gây tệ nạn bán chác, đánh tráo, thì Lục khoa, Giám sát ngá»± sá», Hiến ty cùng xá nhân vệ Cẩm [18a] y tra xét Ä‘Æ°a ra trị tá»™i.
Tháng 12, ngà y Tân Mão mồng 6, vua sai Thái bảo ÄÆ°á»ng Khê bá Lê VÄ©nh và Trung quân đô đốc phủ tả đô đốc, Äiện tiá»n đô kiểm Ä‘iểm ty đô kiểm Ä‘iểm Dung Hồ bá Lê Lan mang kim sách và ấn báu láºp hoà ng tá» Thuần là m hoà ng thái tá».
Ngà y Canh Tý 15, nhà Minh sai Hà nh nhân ty hà nh nhân Từ ngá»c sang dụ tế Thánh Tông Hoà ng Äế.
Ngà y Nhâm Dần 17, nhà Minh sai chánh sứ là ty Kinh cục tẩy mã kiêm Hà n lâm viện thị giảng Lương Trừ, phó sứ là Binh khoa đô cấp sự trung Vương Chẩn mang sách sang phong vua là m An Nam Quốc Vương.
TrÆ°á»›c đó, ngà y mồng 9 tháng ấy, vua sai Binh bá»™ thượng thÆ° Cống xuyên bá Lê Năng Nhượng, Thiếu bảo Trịnh Công Äán, Hình bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Khắc Cung, Cẩm y vệ [18b] đô chỉ huy thiêm sá»± tri Äình uý ty sứ Phạm Miá»…n Lân, Äông các hiệu thÆ° Phạm Trà Khiêm, Äại lý thiếu khanh LÆ°u Túc, Thanh Hoa đạo giám sát ngá»± sá» VÅ© Äạt Äạo, thông sá»± VÅ© Nhân Tu, Nguyá»…n Khâm và Phạm Cáºn lên địa cầu nÆ°á»›c ta; Phò mã đô uý Trần Khuê, Hình bá»™ hữu thị lang Bùi Nguyên Äạo, Công bá»™ hữu thị lang Lê Nhạc, Hình khoa đô cấp tả đô đốc Hoa Lâm bá Trịnh Quý Thuáºt, Công bá»™ hữu thị lang Nguyá»…n Giản, Lại khoa đô cấp sá»± trung Lê Trung, Hải DÆ°Æ¡ng thừa tuyên tham nghị Nguyá»…n Hán Äình sang trạm Thị Cầu2067 ; Nam quân đô đốc phủ tả đô đốc phò mã đô uý Lâm Hoà i bá Lê Äạt Chiêu, Há»™ bá»™ hữu thị lang Trần Sùng DÄ©nh, Ngá»± sá» dà i thiêm đô ngá»± sá» Hoà ng Hãng, Yên Bang [19a] đạo giám sát ngá»± sá» Trịnh Quỳ sang trạm Lữ Khôi2068 để ứng tiếp bá»n LÆ°Æ¡ng Trừ, Từ Ngá»c theo nhÆ° lệ cÅ©.
Ngà y 23, bá»n LÆ°Æ¡ng Trừ, VÆ°Æ¡ng Chẩn, Từ Ngá»c Ä‘á»u tá»›i trạm Thị Cầu. Hôm ấy, vua sai bá»n Äông các đại há»c sÄ© Äà m Văn Lá»…, há»c sÄ© Nguyá»…n Nhân Thiếp, Bùi Nhân tá»›i trạm Thị Cầu cùng vá»›i bá»n LÆ°Æ¡ng Trừ bà n việc là m lá»….
Ngà y 24, Từ Ngá»c Ä‘i từ Thị Cầu đến trạm Lữ Khôi, vua ngá»± thuyá»n Tiểu Quang đến trạm đón tiếp. Khi vua trở vá» cung, Trừ ra ngoà i cá»a trạm Ä‘Æ°a tiá»…n, bảo Bùi Nhân rằng: "Hôm nay được thấy quốc vÆ°Æ¡ng tuổi đã lá»›n, thá»±c là tÆ°á»›ng thánh nhân, thá»±c là tÆ°á»›ng trÆ°á»ng thá», quả là phúc lá»›n của sinh linh
phÆ°Æ¡ng Nam. Sao mà há»c rá»™ng và ứng tiếp má»i việc nhanh chóng, mẫn tiệp đến thế", cứ trầm trồ khen ngợi mãi không thôi.
Ngà y 25, Từ Ngá»c Ä‘i từ trạm Lữ Khôi đến bến Thịnh Liệt2069 xuống thuyá»n. Vua đến [19b] Ä‘iện Quyá»n Vân tiếp kiến. Vua vá» cung trÆ°á»›c. Từ Ngá»c tá»›i Ä‘iện Cần ChÃnh là m lá»… tế Thánh Tông Hoà ng Äế. Lá»… xong, vua cùng Từ Ngá»c là m lá»… tÆ°Æ¡ng kiến rồi sai các quan Ä‘Æ°a ra Sứ quán.
Ngà y 27, bá»n LÆ°Æ¡ng Trừ tá»›i Ä‘iện KÃnh Thiên là m lá»… mở Ä‘á»c chiếu thÆ°. Chiếu thÆ° đại ý viết: Vâng trá»i mở váºn, hoà ng thượng truyá»n rằng: nhà Äại Minh ta là m vua muôn nÆ°á»›c, thống trị khắp nÆ¡i, thanh giáo rá»™ng ban, gần xa thấm khắp. NÆ°á»›c An Nam ngÆ°Æ¡i, ở vá» cõi Nam, là m phên giáºu cho ta, xÆ°a nay nổi tiếng là giữ lá»… nghÄ©a, có phong tục văn minh . Có Quốc vÆ°Æ¡ng Hạo2070 kÃnh chăm lá»… cống, giữ muôn dân, an xã tắc, được 40 năm, nay đã trá»n Ä‘á»i; quốc thống phải có ngÆ°á»i nối. Thế tá» Sanh tà i đức hÆ¡n hẳn má»i ngÆ°á»i, dân chúng thà nh tâm quy phục, dâng biểu xin phong, lá»i lẽ khẩn thiết. Váºy đặc ân sai bá»n LÆ°Æ¡ng Trừ Ä‘em phù tiết sang phong là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng. Ôi! [20a] KÃnh đức lá»›n, noi gÆ°Æ¡ng hiá»n của tiên vÆ°Æ¡ng, dẫu xa gần nghÄ©a không có khác; nối chà xÆ°a, kế nghiệp cÅ© của ngÆ°á»i trÆ°á»›c, hãy cùng nhau cung kÃnh để đáp lại đức của trẫm vá»— yên ngÆ°á»i xa. Váºy nên ban xuống chiếu thÆ° để má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết".
Nghi chú của lá»… cÅ©, không có mục dâng hÆ°Æ¡ng, mục nhảy múa tung hô. Äến đây, bá»n Trừ, Chẩn Ä‘Æ°a nghi chú sang có các mục ấy. Vua không theo, báo cho bá»n Trừ tuân theo lệ cÅ©. Là m lá»… xong, vua đến Ä‘iện Cần ChÃnh là m lá»… tÆ°Æ¡ng kiến, rồi sai các quan Ä‘Æ°a bá»n Trừ ra Sứ quán.
Ngà y 29, LÆ°Æ¡ng Trừ ốm, vua thân hà nh tá»›i Sứ quán thăm há»i, Trừ ra yết kiến. Hôm ấy, vua thiết yến bá»n Trừ ở Ä‘iện Cần ChÃnh và ban cho và ng bạc, tÆ¡ lụa theo thứ báºc khác nhau, bá»n Trừ Ä‘á»u không nháºn, cố từ chối xin vá» nÆ°á»›c. Vua là m thÆ¡ Ä‘Æ°a tiá»…n.
Dá»±ng bia Ä‘á» tên các tiến sÄ© khoa Ká»· Mùi, năm Cảnh Thống thứ 2 [1499] [20b] ở cá»a nhà Thái há»c.
Canh Thân, [Cảnh Thống] năm thứ 3 [1500] , (Minh Hoằng Trị năm thứ 13). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 25, vua sai sứ sang nhà Minh. Hình bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Duy Trinh2071 , Lá»… khoa đô cấp sá»± trung Lê Lan Hinh2072 , Thượng bảo thiếu khanh Nguyá»…n Nho Tông2073 sang tạ Æ¡n phúng tế; Äông các há»c sÄ© LÆ°u HÆ°ng Hiếu, Hà n lâm viện thị thÆ° kiêm Tú lâm cục tÆ° huấn Äá»— Nhân2074 , Thông sá»± ty thừa Bùi Äoan Giáo2075 tạ Æ¡n việc sách phong và xin ban mÅ© áo.
Lấy Quách Hữu Nghiêm là m Thái thÆ°á»ng tá»± khanh.
Ngà y 27, Hình bá»™ thượng thÆ° Trịnh Quý Tuân tâu lá»i nghị bà n rằng: Tiá»n sai dÆ° vá» kỳ đại táºp quân lÃnh trong tháng ấy phải ná»™p đủ. Các nha môn các xứ Thanh Hoa, Nghệ An và bốn thừa tuyên2076 thì 1 tháng 10 ngà y; các nha môn xứ Thuáºn Hoá 1 tháng 15 ngà y [21a] ngà y; các nha môn xứ Quảng Nam, trong 2 tháng phải ná»™p đủ. Các nÆ¡i Ä‘á»u phải theo đúng kỳ hạn ná»™p lên. Ty Äá»™ chi của Hình bá»™ cùng vá» Cẩm y và Há»™ khoa kiểm thu.
Ngà y 28, lấy Äà o Thuấn là m Hình bá»™ thượng thÆ° kiêm tri Sùng Văn quan Tú lâm cục.
Tháng 2, ngà y mồng 6, định lệnh vá» kỳ hạn truy đòi tang váºt và tiá»n phạt.
Ngà y 11, Thừa chế Äặng Tuấn Truyá»n kÃnh nháºn được chiếu chỉ nói rằng: Các xá sinh thi há»™i trúng tam trÆ°á»ng và hà ng năm nhiá»u lần trúng thưởng, nếu chức huấn đạo có khuyết thì cho quan Quốc tá» giám bảo đảm ngÆ°á»i có đức hạnh, có tÆ° cách đáng là m thầy Ä‘Æ°a sang Lại bá»™ để thuyên bổ.
Mùa hạ, tháng tÆ°, ngà y mồng 7, định lệnh kiểm xét váºt hạng ná»™p thuế, thứ nà o tráo lẫn và o thì trả lại. Có sắc chỉ rằng: Kể từ nay, khi ná»™p gá»— cây, phải cùng nhau kiểm nghiệm ở ngoà i cá»a kho thuyá»n và xưởng đóng thuyá»n. Thứ nà o hợp lệ thì kéo [21b] và o kho, xưởng kiểm nháºn và ghi chung và o sổ; thứ nà o không hợp lệ thì cÅ©ng Ä‘em và o và cùng nhau kiểm nháºn, ghi và o sổ, còn thứ nà o tráo lẫn thì nhất thiết trả lại.
Lấy DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên thăng là m Äô đình uý. TrÆ°á»›c kia, Trá»±c Nguyên là m Phủ doãn, Ä‘Ã n hặc, trấn áp bá»n cÆ°á»ng hà o, những kẻ có quyá»n thế cÅ©ng phải chùn tay. Lê Quảng Äá»™ bảo đảm rằng Trá»±c Nguyên có phép cai trị, là ngÆ°á»i cÆ°Æ¡ng nghị, có thể thăng là m Äình uý, vì thế có lệnh nà y.
Biếm Äông các hiệu thÆ° Ngô Hoán, sung là m quân ở bản phủ vì tá»™i Ä‘em việc trong triá»u nói vá»›i ngÆ°á»i ngoà i. Sau đến khoa thi HÆ°Æ¡ng năm Tân Dáºu, [Hoán] thi Ä‘á»— tam trÆ°á»ng, không cho và o tứ trÆ°á»ng.
Có sắc chỉ rằng: Kể từ nay, khi có các việc xây dá»±ng hay sá»a chữa, phải dá»± tÃnh trÆ°á»›c má»i thứ váºt liệu công trình cho đầy đủ, liệu xem công việc nặng hay nhẹ, khẩn cấp hay thÆ° thả mà là m dần từng bÆ°á»›c, không được là m cả má»™t lúc để khoan thÆ° sức ngÆ°á»i.
Há»™ bá»™ tả thị lang Nguyá»…n [22a] Äức Quảng dâng lá»i tâu rằng: Khi Thái Tổ Cao Hoà ng Äế má»›i khởi nghÄ©a, tÆ°á»›ng thần, quân sÄ© Ä‘á»u đồng tâm hiệp lá»±c. TÆ°á»›ng thần có công lao lá»›n Ä‘á»u đã được phong thuỵ hiệu và truy tặng, nếu có con cháu Ä‘á»u được táºp ấm bổ dùng. Quân sÄ© cÅ©ng dá»± phần công lao, tuy đã được ban sắc mệnh, phong mỹ tá»±, và được là m tÆ°á»›ng quân các vệ, nhÆ°ng con cháu há» nhiá»u ngÆ°á»i vẫn phải ẩn khuất trong hà ng quân ngÅ©, chÆ°a được hưởng táºp ấm. Thần e rằng nhÆ° thế, phép khuyến khÃch láºp công chÆ°a là m được trá»n.
Nay bệ hạ lên ngá»± ngôi báu, đức rá»™ng nhÆ° đất trá»i, ai tòng quân đánh giết được giặc, Ä‘á»u cho bổ dụng, dùng ngÆ°á»i không được chá»n lấy trong khi dẫn tuyển2077 cÅ©ng còn được trao chức chÃnh quan, huống chi quân sÄ© khai quốc, trăm tráºn khó nhá»c, đến hÆ¡n mÆ°á»i năm, đã có công lao mà nỡ để bản thân không được truy tặng, con cháu không được táºp ấm thì lấy gì mà khuyến khÃch ngÆ°á»i là m tôi. Nay thần cúi xin: nhÆ°ng ngÆ°á»i đã có công lao ở thá»i Thuáºn Thiên, đã được nháºn sắc [22b] mệnh, phong mỹ tá»±, thì cho con cháu há» tá»± khai báo, quan có trách nhiệm Ä‘iá»u tra rõ rà ng, rồi kê rõ há» tên tâu lên, giao cho Lại bá»™ gia tăng 1 cấp. Nếu con cháu nối dõi có ai không biết chữ thì xét xung là m tuấn sÄ© vệ Cẩm y, còn ngÆ°á»i nà o biết Ä‘á»c sách, viết chữ thì xét cho là m há»c sinh ở Sùng Văn quán theo nhÆ° lệ đối vá»›i công thần.
NhÆ° váºy, trên có thể tá» rõ lá»i ghi sông tạc núi đến vô cùng của các tiên thà nh, dÆ°á»›i là để ban dà y phúc trạch cùng nÆ°á»›c hưởng vui tá»›i muôn thuở cho báºc công thần.
Vua y theo lá»i tâu và truyá»n sắc chỉ rằng: Những ngÆ°á»i có công dá»±ng nÆ°á»›c thá»i Thuáºn Thiên, đã nháºn sắc mệnh ban phong, ai từ tam phẩm trở lên mà con cháu đã bị sung và o sắc quân ngÅ© thì cho phép bản thân há» khai báo. Binh bá»™ Ä‘iá»u tra, ngÆ°á»i ở quân ngÅ© thì được sung và o là m tuấn sÄ© vệ Cẩm y, ngÆ°á»i biết Ä‘á»c sách thì cho là m nho sinh ở Sùng Văn quán; ai từ tam phẩm trở xuống thì con cháu hỠđược sung và o các vệ VÅ© lâm, Thần tý.
[23a] Mùa thu, tháng 8, ngà y 15, vua là m bà i thÆ¡ ngá»± chế Quan Giá đình trung thu ngoạn nguyệt2078 15 vần, sai bá»n Äông các há»c sÄ© Nguyá»…n Nhân Thiếp, Lê Ngạn Tuấn, Lê Máºu Thưởng, Nguyá»…n
Xung Xác, Hà n lâm viện thị thÆ° Nguyá»…n Tôn Miệt, Äông các hiệu thÆ° Äặng Tòng Củ, Äặng Minh Khiêm, LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng, Hà n lâm viện hiệu lý Nguyá»…n Viên, VÅ© Châu, Hiệu thảo Nguyá»…n Mẫn vâng mệnh hoạ lại.
Xuống chiếu rằng: Kể từ nay, nếu thiếu thợ thì đến kỳ tuyển tráng Ä‘inh, chá»n lấy những hoà ng Ä‘inh2079 ở các xã trang am hiểu các nghỠđể bổ sung và o. Ngừng việc sai ngÆ°á»i Ä‘i các xứ chá»n ngÆ°á»i am hiểu các nghỠđể sung là m thợ.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 25, Nguyá»…n Äoan tâu rằng:
Xã trưởng nà o chăm việc dạy bảo, nếu được tục hay, có thẻ bổ là m quan tạp lÆ°u được thì quan huyện, châu nÆ¡i đó xem xét trình lên hai ty Thừa Hiến, [23b] cho đòi xã trưởng xã đó và các xã gần đó tá»›i Ä‘iá»u tra rồi là m bản tâu lên để biểu dÆ°Æ¡ng, khen thưởng.
Xây tÆ°á»ng phÃa đông.
Äịnh quy chế mÅ© áo2080 . Sai Lá»… bá»™ yết bảng để các vÆ°Æ¡ng công, hầu, bá, phò mã, các quan văn võ trong ngoà i, nho lại, các quân sắc và dân chúng chiểu theo kiểu mÅ© áo mình được dùng mà tuân hà nh2081 .
Là m kho tà ng và phủ đệ các thân vương, công chúa.
Tân Dáºu, [Cảnh Thống] năm thứ 4 [1501] , (Minh Hoằng Trị năm thứ 14). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, vua ngá»± vá» Tây Kinh, cấm các quan theo hầu không được sai quân cá» chở Ä‘em vợ con hoặc kỹ nữ Ä‘i theo, bừa bãi tình dục.
Xuống chiếu rằng: Quan trông coi lÃnh và thợ, khi đốc thúc là m việc công, nếu có ai lÆ°á»i biếng, vắng mặt, đáng phải xá» lý thì tuyên bố tá»™i trạng, trừng trị theo pháp luáº, không được tá»± mình dùng gáºy, dùng tay chân, gạch ngói, dùi gá»— mà đánh Ä‘áºp tà n nhẫn há». Ai vi phạm thì phải trị tá»™i theo luáºt.
Lấy Dương Trực Nguyên là Công bộ [24a] hữu thị lang.
Ngà y mồng 2, hiệu định thể lệ các quan theo hầu và ở lại giữ Kinh sÆ° gồm 7 Ä‘iá»u.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 1, xuống chiếu rằng: Những nữ Ä‘inh khiêng kiệu trÆ°á»›c đã ban cho cung nhân và công chúa, thì chỉ cho bản thân ngÆ°á»i ấy thôi, nếu có đẻ ra con, cháu thì phải ná»™p cả cho nhà nÆ°á»›c.
Tháng 5, ngà y 24, xuống chiếu rằng: Kể từ nay, hà ng năm đến kỳ tuyển tráng Ä‘inh, xã nà o có ngÆ°á»i nghèo túng, không kể là có ruá»™ng công, ruá»™ng tÆ° hay không, xã trưởng phải là m tá» khai cam Ä‘oan trÆ°á»›c, quan phủ, huyện khám xét lại, rồi khai và o hạng nghèo túng, cho phép miá»…n tuyển.
Mùa thu, tháng 4, ngà y 29, xuống chiếu rằng: Kể từ nay, quan hai ty Thừa Hiến các xứ phải xét kỹ công, tá»™i của các quan phủ, huyện đã là m, cứ đến cuối năm, chia thà nh ba báºc thượng, trung, hạ mà khảo xét. NgÆ°á»i nà o thÆ°Æ¡ng xót dân chúng, kiêm khiết, siêng năng, có thà nh tÃch cai trị là hạng thượng khảo; ngÆ°á»i nà o thÆ°Æ¡ng xót dân chúng, [24b] thu thuế khoá không phiá»n nhiá»…u, là m việc quan không có lá»—i gì là hạng trung khảo; ngÆ°á»i nà o tầm thÆ°á»ng dung tục, tiến lui theo ngÆ°á»i là hạng hạ khảo. Lại viên ở các ty Thừa Hiến và phủ, huyện, châu, ngÆ°á»i nà o liêm khiết có tà i và cần mẫn là trung đẳng; ngÆ°á»i nà o bỉ ổi không chăm việc là hạ đẳng. Tất cả Ä‘á»u kê rõ há» tên, chÆ°a kỹ sá»± việc, là m bản thảo gá»i cho Lại bá»™ thu xét. Quan viện thì theo lệ khảo khoá cung trÆ°á»›c đây, cứ đủ 9 năm sẽ thi hà nh việc thăng giáng. Lại Ä‘iển nếu đủ số năm, được nhiá»u lần trung đẳng thì cho chiếu lệ thăng bổ. Quan lại nếu có ai quả là tham ô, nhÅ©ng nhiá»…u, gian tham, lÆ°á»i biếng, ăn đút lót, có bằng chứng xác thá»±c thì gá»i cho Lại bá»™ tra xét và trị tá»™i theo lệ đã định. Quan Thừa Hiến nếu có ai quả vì ân oán, hối lá»™ mà kêu tâu bất công để đến ná»—i thiện ác lẫn lá»™n, công tá»™i đảo Ä‘iên thì các quan ở khoa, Ä‘Ã i tra xét hặc tâu để Ä‘Æ°a xét há»i. Quan Ngá»± sá» cÅ©ng phải xét kỹ [25a] công quan Thừa Hiến các xứ, cứ đến cuối năm, chia thà nh ba báºc
thượng, trung, hạ khảo xét tâu lên, theo như lệ các quan Thừa Hiến, xét tâu các quan phủ, huyện, châu mà thi hà nh.
Xuống chiếu cho các quan phủ huyện rằng: NÆ¡i nà o có ruá»™ng đất còn bá» hoang, trÆ°á»›c đã cấp thông tÆ° cho ngÆ°á»i cà y cấy, ná»™p thuế theo lệ quy định. Nếu là ngÆ°á»i nghèo túng, trÆ°á»›c kia Ä‘em gia đình Ä‘i khai khẩn ruá»™ng đất hoang ở các phủ huyện khác theo lối chiếm xạ, thì theo lệ, được truyá»n cho con cháu cà y cấy.
Cho phép quan khám tù được tÆ° cho bản huyện xã tìm bắt vợ cả, vợ lẽ [của tù nhân] trình cho quan khám tù khai rõ há» tên của tù nhân và vợ cả vợ lẽ của y; giao vợ cả, vợ lẽ cho ngÆ°á»i giải ná»™p ngục quan.
Ngà y hôm ấy, lại sai định lệnh bổ dụng nho lại. Xuống chiếu rằng: Hoa văn há»c sinh, nho sinh, án lại, giám sinh, đô lại ở các nha môn đã được chá»n dùng thì Lại bá»™ tra xét xem ngÆ°á»i nà o [25b] thi Há»™i trúng trÆ°á»ng nhiá»u thì bổ trÆ°á»›c, ngÆ°á»i nà o trúng Ãt thì bổ sau. Nếu không có chân trúng trÆ°á»ng thi Há»™i thì ngÆ°á»i lâu năm bổ trÆ°á»›c, ngÆ°á»i Ãt năm bổ sau, không được nhÆ° những lần duyệt tuyển trÆ°á»›c đây, bổ dụng lẫn lá»™n, không theo tà i năng, thứ báºc nà o. Ai vi phạm sẽ bị trị tá»™i.
Tháng 9, ngà y mồng 1, mÆ°a to, nÆ°á»›c trà n ngáºp trong thà nh.
Tuyển tráng đinh sung quân.
Äịnh lệnh sai dịch và thuế thân của nhân Ä‘inh. Những ngÆ°á»i tà n phế không thể là m ăn sinh sống được thì tha cho cả sai dịch và thuế thân, nếu còn có thể là m để sinh sống được thì thu má»™t ná»a tiá»n thuế thân.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 16, vua sai Lại bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Úc, Äông các hiệu thÆ° Äinh CÆ°Æ¡ng, Hà n lâm viện thị thÆ° kiêm Tú lâm cục tÆ° huân Äặng Minh Khiêm sang tuế cống nhà Minh.
Ngà y 26, Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Hoằng Thạc tâu rằng: NgÆ°á»i khiêng kiệu bắt được trá»™m cÆ°á»›p được thăng thưởng thì Ä‘á»u nhÆ° lệ những ngÆ°á»i ứng sai ở các nha môn bắt được [26a] trá»™m cÆ°á»›p, thăng là m cục nhân cục Tuyên đạt. Nếu lại bắt được trá»™m cÆ°á»›p lần nữa thì phá»ng theo đô lại ở nha môn bắt được trá»™m cÆ°á»›p, thưởng cho má»™t Ãt tÆ°, không được thăng bổ. Các tráng sÄ© coi việc Ä‘i bắt, nếu không được thăng bổ thì thưởng tÆ° cho ngang vá»›i lại viên ở các nha môn không kém. Vua y theo.
Tháng 12, ngà y 25, ra sắc chỉ quy định các thể lệ thi Hương để thi hà nh.
1- Kể từ nay, đến kỳ thi HÆ°Æ¡ng, xã trưởng các xứ phải bảo đảm cho há»c trò xã mình; trừ sinh đồ ở Tú lâm cục không kể, những quân sắc và ngÆ°á»i dân nà o quả là con em nhà lÆ°Æ¡ng thiện, có hạnh kiểm, há»c vấn, biết là m văn đủ các thể của bốn trÆ°á»ng cÅ©ng cho bảo lÄ©nh. Nếu là há»c trò ở bốn xứ HÆ°ng Hoá, Yên Bang, Tuyên Quang, Lạng SÆ¡n thì là m văn đủ ba trÆ°á»ng cÅ©ng cho và o thi. Xã lá»›n 20 ngÆ°á»i, xã vừa 15 ngÆ°á»i, xã nhá» 10 ngÆ°á»i. Xã nà o Ãt ngÆ°á»i há»c táºp thì không [26b] câu nệ theo lệ nà y. Xã trưởng kê khai há» tên, quan phủ, huyện, châu sau đó xét lại từng ngÆ°á»i. Há»c trò phải thi má»™t kỳ ám tả, ai Ä‘á»— thì hai ty Thừa Hiến theo lệ mà khảo thÃ. Nếu xã trưởng nà o khai nháºn, bảo đảm không đúng, quan phủ, huyện châu khảo hạch không kỹ, để đến ná»—i khi há»c trò và o thi còn nhÅ©ng tạp và có ngÆ°á»i viết bất thà nh văn hoặc vì há» hà ng con em mà nhắn nhe gá»i gắm thì sai nhân của khoa, Ä‘Ã i đó phải dò xét cho ra sá»± thá»±c, giao hết lên để xét há»i trị tá»™i.
2- Kể từ nay, khi há»c trò và o thi, các quan Ä‘á» Ä‘iệu, giám thi, phải sai các viên giám quan khám xét, hiệp đồng kiểm tra trÆ°á»ng thi, tìm xét má»i dấu vết, xem có chá»— nà o cất dấu Thi, ThÆ° và các tà i liệu khác. Äến khi há»c trò và o trÆ°á»ng thi, thì phải khám xét kỹ từ ngoà i cá»a. Nếu thấy ngÆ°á»i nà o sao chép văn bà i mang theo, hoặc là ngÆ°á»i nà o thi há»™ thì phải bắt ngay ngÆ°á»i đó Ä‘Æ°a ra xét há»i. NgÆ°á»i can phạm nhÆ° hạng nói trên [27a] bị sung là m quân bản phủ 3 năm, suốt Ä‘á»i không được và o trÆ°á»ng thi nữa. Các viên giám thị niêm phong bà i thi, kẻ nà o bất minh thì bị biếm hay giáng chức. Hai ty Thừa Hiến cùng hiệp đồng tra xét rồi má»›i cho ngÆ°á»i và o thi. Nếu ngÆ°á»i nà o lá»™ rõ dấu gian, thì giữ ngay lại, tâu lên để tra há»i. Quan Thừa Hiến nếu ai dám trái phép, dung túng kẻ gian là m báºy, thì quan khoa, Ä‘Ã i và sai nhân có trách nhiệm dò xét ra sá»± thá»±c, nhất loạt Ä‘Æ°a ra xét há»i trị tá»™i.
3- Kể từ nay, những quan viên phải bổ ở Thừa ty xứ khác, cùng các hạng nho sinh, Ä‘iển lại gặp phiên lên Kinh hoặc được giữ là m việc ở kinh thà nh, ai tình nguyện dá»± thi cho ngÆ°á»i đó được ná»™p Ä‘Æ¡n thi. Sau khi kiểm tra, ngÆ°á»i nà o là m đủ được các thể văn của bốn kỳ má»›i cấp giấy tá» cho trở vá» quê quán dá»± thi ở Thừa ty nÆ¡i bổ nhiệm và phủ Phụng Thiên nhÆ° trÆ°á»›c nữa. NgÆ°á»i nà o vi phạm sẽ bị giao xét há»i trị tá»™i.
4- Kể từ nay, những viên lại Ä‘iển thi HÆ°Æ¡ng được trúng [27b] thức thì được sung và o Quốc tá» giám há»c táºp.
5- Kể từ nay, khi và o trÆ°á»ng thi HÆ°Æ¡ng, các giám sinh và sinh đổ chịu tang ở đầu nhà đá»u phải tá»›i bản phủ báo tên, Ä‘iểm danh, ai vắng mặt, quan hạt đó là m bản tâu lên, bắt sung là m quân bản phủ. NgÆ°á»i nà o tá»± tiện và o cá»a ngoà i trÆ°á»ng thi, hoặc và o thi há»™ bị xá» tá»™i đồ, suốt Ä‘á»i không được Ä‘i thi và bổ dùng nữa. Nếu xã trưởng nà o khi nháºn diện, thấy Ä‘iá»u gian trá mà đồng tình, dung túng, để cho kẻ thi há»™ và o trong trÆ°á»ng thi, bị ngÆ°á»i khác cáo giác bắt được thì phải sung là m quân bản phủ2082 .
Năm ấy, phủ Phụng Thiên bị cháy.
Ra lệnh cho ngÆ°á»i Kinh trốn tránh xiêu giạt ra đầu thú thì Ä‘Æ°a vá» là m lao dịch ở các phiên trấn.
Nhâm Tuất, [Cảnh Thống] năm thứ 5 [1502] , (Minh Hoằng Trị năm thứ 15). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng ba, có sắc chỉ rằng:
1- Kể từ nay, quan huyện, châu các xứ phải sức xuống cho các xã trưởng, tất cả quân nhân và các sắc dịch của tượng cục, [28a] khi sắp tá»›i kỳ đại táºp quân lÃnh hoặc gặp phiên trá»±c, thì phải đốc thúc răn bảo trÆ°á»›c. Nếu kẻ nà o bá» cả kỳ đại táºp hay phiên trá»±c, hoặc là m công chÆ°a đủ kỳ hạn mà trốn vá» trÆ°á»›c thì phải truy há»i tá»›i cùng, bắt phải khai nháºn rõ rà ng, sau khi xét rõ tá»™i ngoan ngạnh, lÆ°á»i biếng cùng việc bá» kỳ đại táºp và phiên trá»±c, cho báo lên quan huyện, châu, tâu giao cho bá»™ phụ trách trị tá»™i.
2- Kể từ nay, các vệ, ty, sở, có ngÆ°á»i bá» trốn đã trở vá» nghiệp cÅ© và những ngÆ°á»i già ốm, má»—i khi tá»›i phiên trá»±c thì cho là m việc nhẹ theo nhÆ° lệnh trÆ°á»›c đây, còn những ngÆ°á»i mạnh khoẻ, nếu vì ốm Ä‘au không là m được việc, cÅ©ng có thể cho ná»™p tiá»n thay, nhÆ°ng không được gian trá giả ốm Ä‘au.
Lấy Hình bá»™ Hữu thị lang DÆ°Æ¡ng Trá»±c nguyên là m Binh bá»™ tả thị lang, Nguyá»…n Quan Hiá»n là m Hình bá»™ hữu thị lang.
Tháng 2, thi Há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Số dá»± thi là 5.000 ngÆ°á»i, lấy Ä‘á»— bá»n trần Dá»±c [28b] 61 ngÆ°á»i. Lại bá»™ kê tên tâu lên. Vua Ä‘Ãch thân ra đầu bà i văn sách há»i vỠđế vÆ°Æ¡ng trị thiên hạ. Sai Nam Quân đô đốc phủ tả đô đốc phò mã đô uý Lâm Hoà i bá Lê Äạt Chiêu, và Há»™ bá»™ thượng thÆ° VÅ© Hữu là m Ä‘á» Ä‘iệu: Binh bá»™ tả thị lang DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên và Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiêm đô ngá»± sá» Bùi XÆ°Æ¡ng Trạch là m giám thÃ; Lá»… bá»™ thượng thÆ° Tả Xuân phÆ°á»ng hữu dụ đức kiên Äông các đại há»c sÄ© Äà m Văn Lá»…, Lá»… bá»™ thượng thÆ° kiêm Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c, trưởng Hà n lâm viện sá»± Nguyá»…n Bảo, Lá»… bá»™ tả thị lang kiêm Äông các há»c sÄ© Lê Ngạn Tuất, Quốc tá» giám tế tá»u Hà Công Trình, TÆ° nghiệp Hoà ng Bồi, Thái thÆ°á»ng tá»± khanh Nghiêm Lâm Tiến Ä‘á»c quyển thi. Vua xem xong, cho bá»n Lê Ãch Má»™c (ngÆ°á»i Thanh Lăng, huyện Thuá»· ÄÆ°á»ng2083 , trÆ°á»›c là m đạo sÄ©, đến khi Ä‘á»—, vua sai tuyên Ä‘á»c chế từ, bÆ°ng lÆ° hÆ°Æ¡ng cháy rá»±c lá»a ra trÆ°á»›c, bị bá»ng tuá»™t cả tay mà không biết), [29a] Lê Sạn, Nguyá»…n Văn Thái 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Nguyá»…n Cảnh Diá»…n, Lê Nhân Tế 24 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Phạm Khiêm BÃnh, Nguyá»…n Máºu 34 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân. Vua ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên, Hồng lô tá»± truyá»n loa xÆ°á»›ng danh. Má»i năm bảng và ng vẫn treo ở ngoà i cá»a Äông Hoa, đến nay vua sai Lá»… bá»™ bÆ°ng ra, đánh trống nổi nhạc rÆ°á»›c ra treo ở cá»a nhà Thái há»c. Bảng và ng treo ở cá»a nhà Thái há»c bắt đầu từ đó.
Tháng 3, duyệt tuyển hoà ng Ä‘inh. Xuống chiếu rằng: Các phÆ°á»ng, xã, sách có Ä‘inh nam, theo số từ năm Cảnh Thống thứ 4 [1501] là 11 tuổi, năm nay lên 12 tuổi và những hoà ng Ä‘inh láºu sổ mà sức vóc
mạnh khoẻ, to lá»›n, cao từ 4 thÆ°á»›c trở lên2084 thì xã trưởng khai tên gá»i lên ba ty của xứ đó và phủ Phụng Thiên, đến khi rá»—i việc nông sẽ duyệt tuyển.
[29b] Mùa hạ, tháng 4, ngà y 18, Hình bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Quang Hiá»n dâng lá»i tâu rằng: "thần kÃnh vâng sắc chỉ nói rằng: Kể từ nay, các hạng lÃnh và thợ, theo lệ được cho vá» là m mùa, thì cứ đến phiên tháng 5, tháng 6 và tháng 10, tháng 11, Ä‘á»u được chia má»™t ná»a cho vá» là m ruá»™ng, không được chia xen kẽ mùa thu, mùa hạ. NhÆ° thế, thần Nguyá»…n Quan Hiá»n trá»™m xét:
Việc đòi bắt án ngục, phiên tháng 5, tháng 11 năm nay, các hạng lÃnh và thợ đã chia vá» là m ruá»™ng, mà ngục tốt các sở ngục của ty NgÅ© hình vẫn tạm phải ở lại Ä‘i đòi bắt án ngục, chÆ°a được xét đến. Thần kÃnh cẩn tâu lên, cúi mong thánh thượng dáºy bảo". Vua y theo.
Ngà y 30, có sắc chỉ rằng: Các chức Thượng thÆ°, Thị lang của Lục bá»™, Ngá»± sá» Ä‘Ã i, Äông các, Lục tá»±, Lục khoa, Thừa tuyên sứ, Hiến sát sứ nếu có khuyết thì Lại bá»™ là m bản tâu lên, đợi nháºn chỉ thi hà nh.
[30a] Tháng 6, ngà y 12, Äá»— Nhân vâng mệnh Ä‘i sứ phÆ°Æ¡ng Bắc trở vá», được lấy là m Äông các hiệu thÆ° kiêm Tú lâm cục tÆ° huấn.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 19, lấy Äá»— Nhân là Lá»… bá»™ hữu thị lang.
Mùa đông, tháng 11, lấy Dương Trực Nguyên là Lễ bộ tả thị lang.
Tháng 12, ngà y mồng 5, định lệ chá»n các quan từ phủ, vệ, ty, sở trở lên. Các chức ngÅ© phủ đô đốc, đô kiểm Ä‘iểm, hoà n đốc, chỉ huy sứ, đô tổng binh sứ nếu có khuyết viên nà o, Lại bá»™ tâu lên, nháºn chỉ thi hà nh. Vệ sở nà o khuyết 1 viên tổng tri, theo lệ được lấy 2 viên quản lÄ©nh, khuyết 1 viên quản lÄ©nh, theo lệ được lấy 3 viên võ uý để chá»n lấy 1 viên. Lại bá»™ kê khai há» tên, quan chức của những ngÆ°á»i không phạm lá»—i, là m bản tâu lên. Quan chức trong Kinh thì do Ná»™i phủ dẫn tuyển, quan chức ngoà i trấn thì do Chỉ [30b] huy sứ, Hà n lâm viện há»™i đồng vá»›i ba ty Äô, Thừa, Hiến lá»±a chá»n, tâu lên để thuyên bổ.
Ngà y 18, sai Thái thÆ°á»ng tá»± khanh Quách Hữu Nghiêm, Giám sát ngá»± sá» Nguyá»…n Bỉnh Hoà , Cấp sá»± trung Trần Máºu Tà i sang nhà Minh tạ Æ¡n ban cho mÅ© áo.
Bấy giá», hoà ng háºu nhà Minh thấy sứ nÆ°á»›c ta tá»›i, sai quan thu nháºn hòm rÆ°Æ¡ng và o ná»™i Ä‘iện để tìm thấy hÆ°Æ¡ng lạ. Quách Hữu Nghiêm vốn có mua được má»™t chiếc áo long cổn là thứ hà ng cấm giấu ở trong hòm, sợ ngÆ°á»i Minh bắt được sẽ bị quở trách, liá»n là m bảng văn răn bá»™ thuá»™c và thu lấy hÆ°Æ¡ng lạ dâng lên. Bà i văn nhÆ° sau:
"Bá»n thất phu mang ngá»c bÃch, bị Lân kinh2085 chê là tham của, lái buôn rợ Hồ giữ hạt châu, mà Mã sá»2086 răn là liá»u mình. Cho nên, kẻ tá»± gõ cá»a dâng thÆ° được khen là trung thuần đáng quý, mà ngÆ°á»i tiến rau cần, dâng nắng sưởi2087 dẫu nhá» nhặt cÅ©ng đáng nên khen. Hay dở rà nh rà nh, gÆ°Æ¡ng soi rất rõ. [31a] Xét thấy bá» sứ thần bản há»™, cùng nhau đến tá»± phÆ°Æ¡ng xa, tá»›i thăm phong cảnh thượng quốc. Trải muôn dặm trèo non vượt biển, đâu dám sá từ, tưởng chÃn tầng mây vá»ng trông nháºt nguyệt, mừng ngắm thiên nhan. Tá»›i triá»u đình Ngu Thuấn văn váºt rõ rà nh, thấy chế Ä‘á»™ nhà Chu y quan lá»… nhạc. Má»™t niá»m tôn kÃnh, báo đáp khôn bá». Chút Ãt của cải mang theo, đâu dám mang lòng ngại tiếc. Hiện có má»™t há»™p kỳ nam hÆ°Æ¡ng lạ, trình giao sai quan chá»n lá»±a dâng lên".
Vua Minh xem bà i văn ấy, cho là báºc nhân tà i và o thá»i Tam đại, sai thái giám Trần Khoa truyá»n cho lão thần Ná»™i các là bá»n Lý Äông DÆ°Æ¡ng xem. Lý tâu rằng: Äó là tấm lòng trung thà nh của viên ấy, nên ban thưởng háºu để tỠý khuyến khÃch. Vua Minh lại há»i các quan háºu cần rằng: Hắn là m chức gì ở nÆ°á»›c ấy. Các quan trả lá»i là chức Äô ngá»± sá». Vua Minh cho dá»± yến ở trên Ä‘iện và ban áo mà u hồng thẫm
thêu hình giải trã bằng kim tuyến [31b] và các thứ đồ tơ gai. Hữu Nghiêm nhân đó dâng biểu tạ ơn rằng:
"Thần trá»™m nghÄ©: Trá»i đất sinh nuôi muôn váºt, dẫu mầm non gốc cá»—i Ä‘á»u cảm nháºn lòng nhân hoá sinh. Äế vÆ°Æ¡ng yên vá»— triệu bang, dù cõi thẳm dân cùng cÅ©ng Ä‘á»™i Æ¡n vÆ°Æ¡ng đạo rá»™ng phẳng. Nay thần lạm dá»± sang cống cõi Hạ, được gần mây Nghiêu. Trông mặt trá»i chốn TrÆ°á»ng An, thiết tha nÆ°Æ¡ng tá»±a, há»p áo xiêm nÆ¡i triá»u há»™i, khôn xiết vui mừng. Nà o ngá» kẻ má»n phÆ°Æ¡ng xa, được ban lá»›p lá»›p ân sủng. Thân mình rạng rỡ, sắc phục huy hoà ng. Ão báu má»›i ban, giải trãi vẻ đẹp. NghÄ© nhÆ° thần: là cá» cây chỉ má»™t rá»… kém hèn, lại cà ng cảm Æ¡n đất trá»i gây dá»±ng. Thần xiết bao cảm kÃch ghi lòng, kÃnh chúc Hoà ng Äế muôn muôn tuổi, thá» ngang vá»›i trá»i, để cho má»i ngÆ°á»i chốn thần dân Ä‘á»u vui cảnh thanh bình, thịnh trị, các [32a] nÆ°á»›c lá»›n nhá» thấm nhuần phúc tốt dà i lâu. Äó là nguyện vá»ng sâu xa của thần váºy".
Ngà y BÃnh Ngá», Kiến VÆ°Æ¡ng Tân mất2088 . Vua nghỉ chầu 3 ngà y, ban tên thuỵ là Trinh TÄ©nh.
Xuống chiếu rằng: Kể từ nay, vệ Kiến An và sở chăn voi ở Nghệ An phải đóng 2 chiếc thuyá»n buôn để tiện chở thóc.
Bá»n Nguyá»…n Vinh vâng lệnh [nhắc lại] sắc chỉ khoảng năm Quang Thuáºn, Hồng Äức quy định ná»™i thần ra ngoà i tá»± tiện đến nhà ngÆ°á»i khác thì bị xá» trảm.
Ngừng đặt chức xá nhân thÆ°á»ng xuyên, chá»n lấy ngÆ°á»i cao lá»›n sung là m xá nhân vệ Cẩm y, ngÆ°á»i thấp bé bổ là m xá nhân ngoại trá»±c.
Quý Hợi, [Cảnh Thống] năm thứ 6 [1503] , (Minh Hoằng Trị năm thứ 16). Mùa xuân, tháng giêng, hạn hán.
Ngà y mồng 8, có sắc dụ bá»n Thanh Hoa tán trị thừa tuyên sứ ty, tham nghị DÆ°Æ¡ng TÄ©nh rằng: Ta rất lÆ°u ý tá»›i việc nông, ngÆ°Æ¡i coi binh dân nên hết sức. Äi thăm nom không được lÆ°á»i biếng, chứa tháo nÆ°á»›c phải cho kịp thá»i. Lo [32b] việc chÃnh sá»± giá»i, để mãi mãi giữ vững cÆ¡ đồ. Kinh ThÆ° nói:
"Có phòng bị thì không có mối lo" là nhÆ° thế đó. Ngoà i những việc đã tâu lên, nÆ¡i nà o bị hạn hán úng lụt, phải dá»± bị Ä‘á» phòng trÆ°á»›c các việc trồng cấy. Bá»n quan châu huyện, coi dân nhÆ° ngÆ°á»i nÆ°á»›c Tần, nÆ°á»›c Sở, ai béo, ai gầy không báºn lòng đến. Ta thÆ°á»ng sai ná»™i thần Ä‘i xem xét đồng ruá»™ng, thấy chá»— thì ruá»™ng thấp, chá»— thì bá» ruá»™ng hoang ráºm, chá»— thì gò đất bị lở, chá»— thì thả vịt hại lúa. [NÆ°á»›c chứa] chỉ được và i bữa, không giữ được lâu, nắng chÆ°a mấy ngà y đã cạn khôn cả, đó là do không được ngÆ°á»i giá»i để chia lo cùng ta, không có kế hay mà ngăn ngừa chống giữ. Than ôi! Bá»n các ngÆ°Æ¡i lấy mÅ© áo đẹp, bổng lá»™c nhiá»u để là m sang nhà cá»a hay là để giúp việc cho vua? Ta má»™t mình lo sợ đăm đăm, để các ngÆ°Æ¡i nhởn nhÆ¡ vui thú. Huống chi năm nay đúng váºn hạ nguyên2089 , gặp thá»i mạt kiếp. Kinh Huyá»n khu nói: "Tiết đông [33a] chà gặp ngà y Nhâm thì đất hoang ngà n dặm". Kinh Äịa mẫu nói: "Năm Quý Hợi mÆ°a rất nhiá»u", việc sá»a đắp đê Ä‘á»u chẳng cần kÃp Æ°? NgÆ°Æ¡i phải cho là m gấp cống Ä‘áºp, guồng nÆ°á»›c, khe lạch, Ä‘Æ°á»ng lá»›n trong hạt, hạn trong ba tháng phải xong. NgÆ°Æ¡i phải thân hà nh Ä‘i kiểm tra lại. NgÆ°á»i nà o là m hoà n hảo thì xếp và o loại báºc thượng khảo, kẻ nà o sá»a đắp rò sót thì biên và o loại không xứng chức, ghi chép tÆ°á»ng táºn tâu lên để quyết định thăng hay giáng chức. Nếu bá»n các ngÆ°Æ¡i lÆ¡ là không chịu đôn đốc, đến khi mÆ°a dầm, lúa má bị ngáºp thì khi Ä‘iá»u tra ra sá»± thá»±c, sẽ bị nhất loạt há»i tá»™i.
Ngà y mồng 9, bá»n Quách Hữu Nghiêm Ä‘i sứ nhà Minh sắp vá», và o từ biệt. Vua Minh sai bá»n Tây Di đô đốc đại thông sá»±, Cẩm y vệ đô chỉ huy sứ DÆ°Æ¡ng Tông tuyên Ä‘á»c thánh chỉ, ban cho Quách Hữu Nghiêm chiếc áo đại hồng hoa mây dệt giải trãi bằng kim tuyến, 4 tấm lụa sợi gai, 3 tấm lụa tÆ¡ chÃn. Lại sai Binh bá»™ thượng thÆ° Tăng [33b] Dáºt phụng sao thánh chỉ cấp riêng cho Quách Hữu Nghiêm má»™t chiết thuyá»n Ä‘i nhanh, kÃnh theo lệnh nà y. Quách Hữu Nghiêm dâng bà i thÆ¡ tạ Æ¡n nhÆ° sau:
Tằng nhân quốc sá»± cống trân phong, Tảo yếu thao bồi ngá»c bệ trung. Trãi thái dÄ© chÆ°Æ¡ng tam phẩm phục, Ãch chu tái giá bát hoang phong. Thi từ tiếu phạp khoan nhÆ° hải, Tá»u lá»±c na kham ẩm tá»± hồng. Phúc thá» nghÄ© đồng Chu nhã chúc, Thăng hằng nháºt nguyệt chiếu lâm công. (Từng nhân việc nÆ°á»›c tạ ân phong, Yến lá»›n lạm hầu trÆ°á»›c bệ rồng. Ão trãi nêu mà u tam phẩm quý, Thuyá»n chim cưỡi gió tám phÆ°Æ¡ng thông. Nguồn thÆ¡ thẹn chẳng nhÆ° khÆ¡i biển, Sức rượu nà o kham vá»›i ráng hồng2090 . Phúc thá» chúc bà i ca Chu nhã2091 , Äôi vầng nháºt nguyệt sáng soi chung). Tháng 2, ngà y 17, Lá»… bá»™ thượng thÆ° VÅ© Hữu tâu rằng: Hà ng năm, cứ đến kỳ đại táºp quân sÄ©, khi ná»™p tiá»n sai dÆ° và tiá»n già ốm, thì phải khai đầy đủ há» tên những ngÆ°á»i phải ná»™p các khoản tiá»n nói trên và số tiá»n thá»±c đã ná»™p, số ngÆ°á»i đã ná»™p giao cho Há»™ bá»™ theo đó mà thu nháºn.
Äại hạn.
Mùa hạ, tháng 4, sao Chổi má»c ở phÆ°Æ¡ng đông.
Lá»… bá»™ tả thị lang DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên tâu xin [34a] đắp để bên sông Tô Lịch, trên từ xã Trát Kiá»u xuống đến xã Cống Xuyên2092 để phòng lụt hạn, là m lợi cho nghá» nông, lại xin Ä‘Ã o cừ Yên Phúc xuống đến cừ Thượng Phúc2093 để tÆ°á»›i nÆ°á»›c cho ruá»™ng dân.
Tháng 5, ngà y mồng 6, ban thơ ngự chế đỠtrên quạt tỠý khuyên răn:
Tinh hoả hôn trung dạ, Bồng mang xuất bÃch đông. Kinh phÆ°Æ¡ng dÆ°Æ¡ng đại thủy Vệ địa khủng hÆ°ng nhung. Tuần tỉnh vÆ°u tâm lý, Suy chiêm mạn dị đồng. (Ná»a đêm sao Há»a má»c, Tua chổi hiện phÆ°Æ¡ng đông. Äất Kinh lo nÆ°á»›c lá»›n, Äất Vệ sợ binh nhung. Chăm nom nên để ý. Suy xem nghiệm hay không)2094 . Mùa thu, tháng 8, quan Ngá»± sá» Ä‘Ã i tâu rằng: Quan Hà n lâm mà lÆ°á»i biếng bá» việc thì phải xét há»i trị tá»™i.
Tháng 9, ngà y mồng 10, cháy lá»›n ở chợ Äông, phố xá bị thiêu trụi.
Mùa đông, tháng 12, ngà y mồng 3, lấy Lễ bộ tả thị lang Dương Trực Nguyên kiêm việc Hà n lâm viện.
Năm nay, trÆ°á»›c thì đại hạn, sau lại nÆ°á»›c to, núi Tản Viên và núi Tam Äảo bị lở.
[34b] Giáp Tý, [Cảnh Thống] năm thứ 7 [1504] (Từ tháng 6 vá» sau là Túc Tông, Thái Trinh năm thứ 1; Minh Hoằng Trị năm thứ 17). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu rằng: Kể từ nay, sẽ tăng cÆ°á»ng các việc xây dá»±ng trong cung tÆ°á»ng, dá»± định xây cất thêm lăng miếu và nhà giải vÅ©.
Tháng 2, vua ngự vỠTây Kinh.
Mùa hạ, tháng 4, vua ngự vỠLam Sơn. Khi xa giá trở vỠcung, bị ốm.
Tháng 5, ngà y 23, vua vì ham nữ sắc, bị bệnh nặng, khi sắp băng, di mệnh cho hoà ng thái tá» lên nối ngôi. Ngà y 24, vua băng ở Ä‘iện Äồ Trị.
TrÆ°á»›c kia, vua xây các Ä‘iện Thượng DÆ°Æ¡ng, Giám Trị, Äồ Trị, TrÆ°á»ng Sinh, nÆ¡i để nghỉ ngÆ¡i, Ä‘iện để Ä‘á»c sách và ăn chay. Lại dá»±ng Ä‘iện LÆ°u Bôi ở trong cung (Ä‘Æ°a nÆ°á»›c và o trÆ°á»›c thá»m Ä‘iện, gá»i là đà i LÆ°u Bôi). Vua tá»± xÆ°ng là Thượng DÆ°Æ¡ng Ä‘á»™ng chủ, sinh được 6 hoà ng tá», con trưởng là An VÆ°Æ¡ng Tuân, con thứ hai là Uy Mục Äế Tuấn, con thứ ba là Tá»± Hoà ng Thuần2095 , con thứ tÆ° là Thông VÆ°Æ¡ng Dung, [35a] con thứ năm là Minh VÆ°Æ¡ng Trị, con thứ sáu là TÆ° VÆ°Æ¡ng Dưỡng.
Tháng 6, ngà y mồng 6, Trung quân đô đốc phủ tạ đô đốc Bình SÆ¡n hầu Lê Quảng Äá»™, Nam quân đô đốc phủ tả đô đốc phò mã đô uý Lâm Hoà i bá Lê Äạt Chiêu cùng các quan phò mã, các quan NgÅ© phủ, Lục bá»™, Äông các, Hà n lâm viện, Lục tá»±, khoa, Ä‘Ã i đến Ä‘iện Hoà ng Cá»±c rÆ°á»›c thái tá» Thuần lên ngôi. Äại xá, đổi niên hiệu, lấy năm nà y là m năm Thái Trinh thứ 1.
Hiến Tông Æ°a chuá»™ng văn há»c, giữ vững cÆ¡ đồ, tiết kiệm tiêu dùng, tháºn trá»ng hình phạt, sá»a chÃnh sá»±, dùng ngÆ°á»i hiá»n, kÃnh trá»i chăm dân, cÅ©ng là báºc vua hiá»n mà ở ngôi không lâu, tiếc thay!
VÅ© Quỳnh nói: Vua có tÆ° thế của báºc đế vÆ°Æ¡ng, mÅ©i cao, mặt rồng, thần sắc khác thÆ°á»ng, [35b] Thánh Tông rất yêu quý ngà i. Vua đặc biệt anh minh, thông duệ, vượt hÆ¡n hẳn má»i ngÆ°á»i, mà nhân từ, hoà dịu, không há» tá» vẻ nghiêm khắc. Khi tan chầu lui và o, thÆ°á»ng cho dẫn sÄ© đại phu tá»›i, há»i han vá» việc hay dở, được mất của chÃnh sá»±, dùng lá»i nói dịu dà ng, nét mặt tÆ°Æ¡i vui để dẫn dắt cho há» nói ra. Cho nên vua biết rõ tình cảnh ngÆ°á»i bên dÆ°á»›i, gạt bá» sá»± che Ä‘áºy giấu giếm. Bá» tôi có lá»—i lầm gì, chỉ răn bảo, quở trách nhẹ nhà ng, không nỡ đánh roi là m nhục; biết cách sắp đặt nên nhà n hạ ung dung, chÆ°a bao giá» to tiếng, giáºn dữ mà thiên hạ Ä‘á»u răm rắp tuân theo. Vua thÆ°á»ng nói: Thánh Tổ ta gây dá»±ng đất nÆ°á»›c, vua cha ta sá»a trong, dẹp ngoà i, quy mô đã định, ta không có việc gì phải thay đổi bà y đặt, chỉ tuân giữ phép cÅ©, mở rá»™ng và phát huy thêm, để tá» rõ công đức của ông cha mà thôi!
Túc Tông Khâm Hoà ng Äế
Tên huý là Thuần ____ lại huý là Thuần ____, là con thứ ba của Hiến Tông, ở ngôi chÆ°a đầy má»™t năm, thá» 17 tuổi thì băng, táng ở KÃnh Lăng. [36a] Vua dốc chà hiếu há»c, thân ngÆ°á»i hiá»n, vui việc thiện, xứng đáng là vị vua giá»i giữ cÆ¡ nghiệp thái bình, không may mất sá»›m, tiếc thay!
Mẹ ngà i là Trang Thuáºn hoà ng thái háºu Nguyá»…n thị, huý là Hoà n, ngÆ°á»i là ng Bình Lăng, huyện Thiên Thi. Năm Hồng Äức thứ 19 [1488] tháng 8, ngà y mồng 12096 sinh vua. Năm Cảnh Thống thứ 2 [1499], tháng 3 được láºp là m Hoà ng thái tá». Äến khi Hiến Tông băng, liá»n lên ngôi hoà ng đế, đổi niên hiệu là Thái Trinh, lấy ngà y sinh là m Thiên minh thánh tiết, tá»± xÆ°ng là Tá»± Hoà ng, sau được truy dâng tôn thuỵ, miếu hiệu là Túc Tông.
Vua lên ngôi, xÆ°ng là Tá»± Hoà ng, là m lá»… cáo trá»i đất tông miếu. Tôn tổ mẫu TrÆ°á»ng lạc hoà ng thái háºu là Thái hoà ng thái háºu.
Mùa thu, tháng 7, bá»n Quách Hữu Nghiêm vâng mệnh Ä‘i sứ nhà Minh trở vá».
Tháng 8, ngà y mồng 1, [36b] lấy ngà y sinh là m Thiên minh thánh tiết.
Tháng nà y, có sao Chổi má»c ở phÆ°Æ¡ng tây bắc.
Tháng 9, ngà y mồng 8, kÃnh mang bảo sách dân tên thuỵ cho Äại Hà nh Hoà ng Äế là Thể Thiên NgÆ°ng Äạo Máºu Äức Chà Chiêu Văn Thiệu VÅ© Tuyên Triết Khâm Thà nh ChÆ°Æ¡ng Hiếu Duệ Hoà ng Äế, miếu hiệu là Hiến Tông. Tôn bà quý phi sinh ra vua là m Trung Thuáºn Minh à Hoà ng Thái Háºu2097 .
Bá»n phản nghịch Äoà n Thế Nùng bị giết. Bấy giá», Thế Nùng là m phản ở Cao Bằng, bị bắt cùng vá»›i bè đảng hÆ¡n 500 ngÆ°á»i, Ä‘á»u bị giết.
Mùa đông, tháng 10, ngà y giáp thìn 18, đưa linh cữu của Hiến Tông vỠTây Kinh.
Tháng 11, ngà y mồng 8, Ä‘Æ°a táng Hiến Tông ở Dụ Lăng. Lá»… bá»™ xét lệ cÅ©, tâu xin dá»±ng bia. Vua y lá»i tâu, bèn sai văn thần là bá»n Nguyá»…n Nhân Thiếp, Phạm Thịnh, Trình Chà [37a] Sâm soạn văn bia.
Sai sứ sang nhà Minh. Bá»n Lại bá»™ thị lang Äặng Tán, Kiểm thảo Khuất Quỳnh Cá»u, Há»™ khoa đô cấp sá»± trung LÆ°u Quang Phụ Ä‘i tuế cống; bá»n Binh bá»™ hữu thị lang Nguyá»…n Lân, Giám sát ngá»± sá» Nguyá»…n KÃnh Nghiêm Ä‘i báo tang; bá»n Lá»… bá»™ hữu thị lang Nguyá»…n Bảo Khuê, Äông các hiệu thÆ° Trần Viết LÆ°Æ¡ng, Hiệu thÆ° VÅ© Châu Ä‘i cầu phong2098 .
Tháng nà y, ngà y mồng 8, vua không khoẻ. Khi vua má»›i lên ngôi, tha tù nhân, thả cung nữ, ngừng những việc không cần kÃp, giảm những việc nặng nhá»c, bá»›t đồ dâng cống, giảm nhẹ lá»±c dịch, dùng bá» tôi cÅ© có công, nắm giữ má»i uy quyá»n; hạn chế, răn Ä‘e thế lá»±c há» ngoại, dốc lòng thÆ°Æ¡ng yêu các vị thân vÆ°Æ¡ng, má»i việc sá»a sang nghiệp lá»›n, dá»±ng đặt gốc lá»›n, không Ä‘iá»u gì không đến nÆ¡i đến chốn. Thần dân trong nÆ°á»›c Ä‘á»u chăm chú dõi nhìn chÃnh sá»± buổi đầu, cho rằng ngà y nay lại được trông thấy Ä‘á»i thịnh trị của Thà nh, Khang, Văn, Cảnh2099 .
[37b] Tháng 12, ngà y Nhâm Tuất mồng 6, vua sắc dụ triá»u thần là bá»n Bình SÆ¡n hầu Lê Quảng Äá»™, Cống Xuyên bá Lê Năng Nhượng, và các quan văn võ rằng: Bệnh trẫm chÆ°a khá»i, lo rằng việc phó thác nặng ná» e sẽ không kham nổi. Con thứ hai của Tiên hoà ng đế là Tuấn, là ngÆ°á»i hiển minh, nhân hiếu, có thể nối được ngôi chÃnh thống, để thừa kế tổ tông, vá»— vá» thân dân. Äại thần và các quan hãy hết lòng trung trinh để giúp nên nghiệp lá»›n; thân vÆ°Æ¡ng nà o dám tiếm vượt ngôi trá»i thì ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c cùng nhau giết Ä‘i.
Ngà y Quý Hợi, mồng 7, vua ốm nặng; ngà y Giáp Tý mồng 8, vua băng ở điện Hoà ng Cực, có di chiếu cho các quan để tang theo đúng lễ cổ.
Ngà y Giáp Tuất 18, Trung quân đô đốc phủ tả đô đốc Bình SÆ¡n hầu Lê Quảng Äá»™, Tông nhân lệnh Tá»± ân sứ Lê Năng Nhượng [38a] cùng các công, hầu, bá, phò mã, đô uý, các quan năm phủ, sáu bá»™, Ngá»± sá» Ä‘Ã i, Äông các, Hà n lâm, Lục tá»±, Lục khoa, Ä‘á» hình các quan 13 đạo, đến Ä‘iện HÆ°Æ¡ng Minh kÃnh đón con thứ hai của Hiến Tông là Tuấn lên ngôi Hoà ng đế. Äại xá, đổi niên hiệu lấy sang năm là năm Äoan Khánh thứ 1.
Bấy giá», Nguyá»…n Bảo Khuê sang sứ nhà Minh chÆ°a qua cá»a ải, lại sá»a đổi tá» biểu cầu phong khác giao cho Bảo Khuê mang Ä‘i.
Bấy giá», ban chiếu đại xá cả nÆ°á»›c. Trong chiếu có má»™t Ä‘iá»u là ngÆ°á»i Ä‘á»— khoa tiến sÄ© chÆ°a được bổ dụng mà ốm chết thì cho con cháu được táºp ấm nhÆ° lệ của các quan viên, và các thà quan nháºp lÆ°u thì cho 1 con trai được nhiêu miá»…n, chỉ tuyển 1 con trai là m tráng Ä‘inh thôi.
Ngà y 25, định lệ là m Ä‘iếm trá»±c canh ngoà i cá»a NgÅ© Thà nh. Có sắc chỉ rằng: Ở ngoà i cá»a NgÅ© Thà nh, các vệ Hiệu lá»±c, Thần [38b] vÅ©, Äiện tiá»n, phải là m hai dãy nhà ngói, má»—i dãy 7 gian. Hà ng ngà y, Ä‘Æ¡n vị giữ cá»a dùng 1 ngÆ°á»i ra Ä‘iếm trá»±c để xét há»i ngÆ°á»i qua lại, các nhân viên túc thanh của vệ Cẩm y cÅ©ng phải ở đó. Ban đêm, ná»™i thần phải ở trong cá»a Ä‘Ã i. Còn má»—i dãy nhà thì dùng 2 viên quan, 20 lÃnh, 50 chiếc má»™c, 5 cây thủ tiá»…n của các vệ Thần vÅ©, Äiện tiá»n, Hiệu lá»±c để túc trá»±c theo nhÆ° pháp lệnh.
Ngà y 26, có sắc chỉ định lệ là m gióng gá»— ở ngoà i Ä‘iếm quân của năm phủ. Nếu Ä‘iếm ở ngoà i thì ở chá»— các Ä‘iếm cách nhau Ä‘á»u phải là m gióng gá»—, cá»™t gióng phải to, má»—i Ä‘iếm dùng 5 câu liêm có đầu nhá»n, trên đầu cÅ©ng có nóc, để ở hai đầu Ä‘iếm để canh giữ. Quan viên và binh lÃnh Ä‘á»u phải trá»±c ở Ä‘iếm, không được sai phái Ä‘i là m việc khác.
[39a] Uy Mục Äế
Tên huý là Tuấn, lại huý là Huyên, là con thứ hai của Hiến Tông, anh thứ của Túc Tông, ở ngôi 5 năm, thá» 22 tuổi, bị Giản Tu công Dinh2100 Ä‘uổi Ä‘i, rồi sau bị hại, chôn ở An Lăng. Vua nghiện rượu, hiếu sát, hoang dâm, thÃch ra oai, tà n hại ngÆ°á»i tông thất, giết ngầm tổ mẫu, há» ngoại hoà nh hà nh, trăm há» oán giáºn, ngÆ°á»i bấy giá» gá»i là Quá»· vÆ°Æ¡ng, Ä‘iá»m loạn đã xuất hiện từ đấy.
Mẹ vua là Chiêu Nhân hoà ng thái háºu Nguyá»…n thị, huý là Cáºn, ngÆ°á»i là ng Phù Chẩn, huyện Äông Ngà n, lúc bé mồ côi cha, nhà nghèo, tá»± bán mình cho ngÆ°á»i ở phủ Phụng Thiên, sau nhà ấy có tá»™i, Nguyá»…n thị bị tịch thu sung là m quan tỳ, do đó được và o hầu Quản Ninh hoà ng háºu2101 . Khi Hiến Tông còn là m thái tá», thấy có sắc đẹp thì Æ°a, lấy và o là m phi. Năm Hồng Äức thứ 19 [1488] tháng 5, ngà y mồng 5, giá» Tý sinh ra vua. Năm Thái Trinh thứ 1 [1504], Túc Tông băng, không có con nối, mẹ thứ là KÃnh phi Nguyá»…n thị2102 mÆ°u láºp vua ở trong cung cấm, bèn lên ngôi hoà ng đế. Äại [39b] xá, đổi niên hiệu, lấy ngà y sinh là Thiên khánh thánh tiết, tá»± xÆ°ng là Quỳnh Äô Ä‘á»™ng chủ.
Ất Sá»u, Äoan Khánh năm thứ 1 [1505] , (Minh Hoằng Trị năm thứ 18). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, có nháºt thá»±c.
Ngà y 21, xuống chiếu cho quan viên và dân chúng ở thừa tuyên các xứ rằng: Việc lá»›n thì dùng giấy đại phÆ°Æ¡ng, việc nhá» thì dùng giấy tiểu phÆ°Æ¡ng. Chúc thÆ°, văn khế thì dùng giấy đại, không được quen dùng giấy phÆ°Æ¡ng nhÆ° trÆ°á»›c. Hạn cho má»™t tháng Ä‘á»u phải theo lệnh má»›i. Nếu quan viên và dân chúng vẫn là m chúc thÆ°, văn khế bằng giấy phÆ°Æ¡ng thì cho ngÆ°á»i trong há» và tá»™c trưởng hỠấy cáo giác,
nếu xét nghiệm đúng sá»± thá»±c thì xá» là không có giá trị, ngÆ°á»i bán mất phần của mình, ngÆ°á»i mua mất số tiá»n bá» ra, chúc thÆ° và văn khế Ä‘á»u vô dụng.
Tháng 2, ngà y Giáp Tuất 16, dâng tôn thuỵ cho Äại Hà nh Hoà ng Äế là Chiêu NghÄ©a Hiển Nhân Ôn Cung Uyên Mặc Hiếu Doãn Cung Khâm Hoà ng Äế, miếu hiệu là Túc [40a] Tông.
Ngà y BÃnh Ty 18, truy tôn mẹ đẻ Nguyá»…n thị là m Chiêu Nhân Hoằng à hoà ng thái háºu.
Thi Há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— bá»n Lê Nại (ngÆ°á»i là ng Má»™ Trạch, huyện ÄÆ°á»ng An) 55 ngÆ°á»i. Thi Äình cho bá»n Lê Nại, Bùi Doãn Văn, Trần Phỉ (ngÆ°á»i là ng Chi Nê, huyện ChÆ°Æ¡ng Äức, con là Trần Khải) 3 ngà y Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Nguyá»…n Tiếu Tượng, Trần Lá»—i 16 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Phạm Äôn Thục, Nguyá»…n TÆ° 36 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân.
Tháng 3, linh cữu củ Túc Tông Hoà ng Äế Ä‘Æ°a vá» Tây Kinh. Ngà y Quý Mão, táng ở KÃnh Lăng. Lá»… quan tâu xin dá»±ng bia, vua y lá»i tâu, sai bá»n Äà m Văn Lá»…, Nguyá»…n Nhân Thiếp, Phạm Thịnh, Trình Chà Sâm soạn văn bia.
Ngà y 22, Thái hoà ng thái háºu Nguyá»…n thị thình lình băng ở chÃnh tẩm Ä‘iện TrÆ°á»ng Lạc, thá» [40b] 65 tuổi. TrÆ°á»›c đây, khi Túc Tông băng không có con nối, ná»™i thần Nguyá»…n Nhữ Vi định láºp vua, Thái Thánh Tông cho rằng vua là con ngÆ°á»i tỳ thiếp, không thể nối được đạo thống, khăng khăng đòi láºp Lữ Khôi VÆ°Æ¡ng. Bấy giá» Nhữ Vi liá»n đóng các cá»a thà nh lại láºp vua lên. Thái háºu có vua đã được láºp rồi, có ý không vui. Sau vua liá»n sai quan hầu cáºn ngầm giết Thái háºu rồi nghỉ chầu 7 ngà y.
Ngà y 27, rÆ°á»›c thần chủ của mẹ là Chiêu Nhân Hoằng à hoà ng thái háºu thá» và o cung Minh Äức nhà Thái Miếu ở Äông Kinh.
Tháng nà y, ngÆ°á»i ở châu nÆ°á»›c ngoà i trà n và o tranh ruá»™ng ở cá»a ải Na Nham.
Vua sai Äan Khê bá Trịnh Há»±u Ä‘i kinh lý ở vùng Minh Quang, dá»±ng quan ải rồi trở vá».
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 27, truy tôn thuỵ hiệu cho tổ mẫu là Huy Gia TÄ©nh Mục Ôn Cung nhÆ° Thuáºn Thái hoà ng thái háºu.
[41a] Vua dá»±ng Ä‘iện Chân Nguyên, là m Bảo Thuỵ Ä‘Æ°á»ng ở hÆ°Æ¡ng Phù Chẩn, huyện Äông Ngà n2103 , là m Tuyên Dá»± Ä‘Æ°á»ng ở hÆ°Æ¡ng Hoa Lăng, huyện Thuá»· ÄÆ°á»ng2104 . Lại là m Ä‘iện Quang Mỹ ở phÆ°á»ng Lệ Viên, huyện Quảng Äức2105 để thá» tiên tổ của Thái hoà ng thái háºu.
Tháng 5, ngà y mồng 7, vua Hiến Tông nhà Minh băng, thay hiệu là KÃnh Hoà ng Äế.
Ngà y 13, sai Trịnh Hựu đi công cán ở Tuyên Quang.
Ngà y 25, lấy ngà y sinh là m Thiên khánh thánh tiết.
Ngà y 28, hoà ng thái tá» nhà Minh là Háºu Chiếu lên ngôi hoà ng đế, đổi niên hiệu là ChÃnh Äức (tức là VÅ© Tông).
Lấy Dương Trực Nguyên là m Hộ bộ tả thị lang kiêm coi Chiêu Văn quán.
Tháng 6, ngà y mồng 5, biếm bá»n Lá»… bá»™ thượng thÆ° Äà m Văn Lá»…, Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Nguyá»…n Quang Báºt và o Quảng Nam, rồi giết Ä‘i.
TrÆ°á»›c đây, khi Hiến Tông nằm giÆ°á»ng bệnh, mẹ sinh ra vua, [41b] Chiêu Nhân hoà ng háºu là ty thiếp được Hiến Tông yêu, sinh ra vua nhÆ°ng mất sá»›m. Mẹ thứ là KÃnh phi không có con trai, nuôi là m con mình, có ý láºp là m vua, sợ các đại thần không theo, Ä‘em và ng đút lót, nhÆ°ng Văn Lá»… không nháºn.
Äến khi Hiến Tông ốm nặng, Văn Lá»… và Quang Báºt nháºn di chiếu phụ tá hoà ng thái tá» nối ngôi. Bấy giá», các thân vÆ°Æ¡ng tranh nhau đòi láºp, Văn Lá»… sợ xảy tai biến trong lúc bối rối, má»›i và o tẩm Ä‘iện lấy ấn báu truyá»n quốc Ä‘em vá» nhà , rồi cùng các đại thần văn võ láºp Túc Tông lên ngôi hoà ng đế. Vua [Uy Mục] căm giáºn lắm. Äến đây, dùng mÆ°u của KhÆ°Æ¡ng Chủng, Nguyá»…n Nhữ Vi biếm hai ngÆ°á»i là m Thừa tuyên sứ Quảng Nam. Khi hỠđến sông lá»›n huyện Chân Phúc2106 , vua sai ngÆ°á»i Ä‘uổi theo bắt phải tá»± tá». Hai ngÆ°á»i khi sắp gieo mình xuống nÆ°á»›c, ngâm thÆ¡ quốc ngữ rồi má»›i mất. Sau đình thần trong bụng ai cÅ©ng biết là hai ngÆ°á»i chết không đáng tá»™i, can vua, vua đổ tá»™i cho Nhữ [42a] Vi rồi giết y.
Lấy Lê Tung là m Thừa tuyên sứ Thanh Hoa.
Khởi phục2107 Ngô Hoán là m Hiến sát sứ Thanh Hoa. Hoán trước đây bị sung quân2108 , sau lại thi đỗ sinh đồ, đến đây được bổ dụng lại.
BÃnh Dần, [Äoan Khánh] năm thứ 2 [1506] , (Minh VÅ© Tông ChÃnh Äức năm thứ 1). Mùa xuân, trÆ°á»›c đây, viên quản lÄ©nh há» Trần ngÆ°á»i là m Nhân Mục2109 vốn là cháu ngoại của [má»™t ông vua] triá»u Trần sinh được 2 ngÆ°á»i con gái, con trưởng tên là Tùng, con thứ tên là Trúc. Vua nghe nói Tùng có sắc đẹp, chá»n và o háºu cung, sinh được hoà ng tá» nhÆ°ng mất sá»›m. Sau Trúc cÅ©ng được và o hầu2110 .
Tháng 2, tuyển hoà ng đinh.
Truất Phạm Khiêm BÃnh là m hiết sát sứ Hải DÆ°Æ¡ng. Bấy giá», Khiêm BÃnh phạm tá»™i cùng vá»›i Lê Sạn khắc đá là m bia, bị quan trong triá»u tâu hoặc nên phải truất.
Triệu viên Trị huyện Phụ Dá»±c Nguyá»…n Quý Nhã vá» là m Äá» hình giám sát ngá»± sá». TrÆ°á»›c đây [42b] Quý Nhã là m bà i ứng chế lạc vần bị truất. Äến đây triệu vá» bổ dụng.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 13, khởi phục Äá»— Nhân là Lá»… bá»™ hữu thị lang, Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c, Tham chưởng Hà n lâm viện sá»±, vì Nhân vá» nghỉ tang mẹ vừa hết trở.
Mùa đông, tháng 12, ngà y 12, sai Binh bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Quang Mỹ, Lại khoa đô cấp sá»± trung Nguyá»…n Tịnh2111 , Äá» hình giám sát ngá»± sá» Nguyá»…n Trá»ng Quỳ2112 là m Ä‘á» Ä‘iệu; giám thÃ, giám khảo để khảo thi các quân sắc và nhân dân các môn viết chữ và là m tÃnh ở sân Ä‘iện Giảng.
Äổi lại quân hiệu từ chức dÅ©ng sÄ© phó quân trở xuống.
[43a] Äinh Mão, [Äoan Khánh] năm thứ 3 [1507] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 9, nhà Minh sai chÃnh sứ là Hà n lâm viện biên tu Tăng Äạc, phó sứ là Lại khoa hữu2113 cấp sá»± trung TrÆ°Æ¡ng Hoằng Chà sang báo việc [VÅ© Tông nhà Minh] lên ngôi và ban cho vóc lụa.
Lấy Nguyễn Xao là m Thừa tuyên sứ Hải Dương. Trước đây, Nguyễn Xao vâng mệnh đi sứ phương Bắc, có mua được cái gối của phương Bắc rất đẹp, không đem dâng tiến lên, bị xá nhân tâu lên, phải bãi chức vỠnhà , đến đây, mới được bổ dụng. Sau Xao chết ở nhiệm sở.
Tháng giêng nhuáºn, nhà Minh sai Hà nh nhân ty hà nh nhân Hà Lá»™ sang là m lá»… viếng Hiến Tông Duệ Hoà ng Äế, lại sai chánh sứ là Hà n lâm viện biên tu Thẩm Äà o, phó sứ là Công khoa tả2114 cấp sá»± trung Hứa Thiên TÃch mang chiếu thÆ° sang phong vua là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng, [43b] lại ban má»™t bá»™ mÅ© áo quan võ bằng da và má»™t bá»™ thÆ°á»ng phục. Thiên TÃch thấy tÆ°á»›ng vua, Ä‘á» thÆ¡ rằng:
An Nam tứ bách váºn vÆ°u trÆ°á»ng Thiên ý nhÆ° hà giang quá»· vÆ°Æ¡ng? (Váºn nÆ°á»›c An Nam bốn trăm năm rất dà i, Không biết lòng trá»i nhÆ° thế nà o lại giáng sinh ông vua quá»· sứ). Phúc khảo 144 ngÆ°á»i vá» môn viết chữ và là m tÃnh, ngÆ°á»i Ä‘á»— là bá»n Nguyá»…n Tá» Kỳ 25 ngÆ°á»i được sung là m Hoa văn há»c sinh.
Äặt thêm ty CÆ°á»ng lá»±c2115 .
Tri phủ Nguyá»…n Chà bị thân nhân của bá»n ngoại thÃch KhÆ°Æ¡ng Chủng2116 đáng chết lại sống lại. TrÆ°á»›c đây, thá»i Hiến Tông, Chà là m Trung thÆ° giám chÃnh sá»±, sau khi thi Há»™i trúng trÆ°á»ng, vì là ngÆ°á»i huyện Äông Ngà n, quê ngoại của vua nên được bổ là m Thiếu doãn phủ Phụng Thiên, sau là m Tri phủ phủ Phú Bình2117 . Chà là ngÆ°á»i cứng cá»i bất khuất. Thân nhân của KhÆ°Æ¡ng Chủng là Nguyá»…n Trá»ng bắt Chà giam và o ngục của ty Äình uý rồi đáng chết, vứt xác ra ngoại thà nh. Con cháu lấy chiếu bó xác lại Ä‘em vỠđịnh chôn, bá»—ng nhiên Chà sống lại. Sau đó, phải ẩn náu ở nhà con em, ban ngà y ở dÆ°á»›i hang, ban đêm [44a] ngủ trên cây. Vợ con lấy hà i cốt của ngÆ°á»i khác Ä‘em chôn, rồi là m chay theo nhÆ° lá»… để tang, đã qua 3 năm mà hà ng xóm không ai biết cả. Äến năm Ká»· Tỵ Ä‘á»i Hồng Thuáºn, quân khởi nghÄ©a nổi dáºy2118 , Chà đến cá»a khuyến trình bà y, được cho và o là m Bà thÆ° xá nhân và được ban tên hiệu là Hoà ng Sinh. Thá»i Nguỵ Mạc, là m quan đến tri phủ các phủ NghÄ©a HÆ°ng2119 và Cao Bằng. Tháng 3, vua bái yết Tây Kinh. Ngà y Máºu Tuất 24, vua từ Tây Kinh trở vá», đóng dinh ở hà nh Ä‘iện Xuân Äá»—, thân hà nh ngá»± Ä‘iện Chân Nguyên, Ä‘i xem xét phúc địa.
Lấy Nguyễn Thì Ung là m Thừa tuyên xứ Thanh Hoa.
Mùa đông tháng 11, sai sứ sang nhà Minh. Bá»n Há»™ bá»™ tả thị lang DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên, Äông các hiệu thÆ° Chu Tống Văn2120 và Hà n Lâm viện kiểm thảo Äình Thuáºn2121 mừng VÅ© Tông lên ngôi; [44b] LÆ°Æ¡ng Khản tạ Æ¡n ban vóc lụa; Hồng lô tá»± thiếu khanh Nguyá»…n Thuyên dâng hÆ°Æ¡ng; bá»n Công bá»™ hữu thị lang Nguyá»…n Thá», Hà n lâm viện kiểm thảo Doãn Máºu Khôi2122 , Há»™ khoa cấp sá»± trung Lê ÄÄ©nh Chi2123 tạ Æ¡n sang viếng; bá»n Thừa tuyên xứ Thanh Hoa Lê Tung, Hà n lâm viện kiểm thảo Äinh Trinh, Giám sát ngá»± sá» Lê
Hiếu Trung2124 tạ Æ¡n sách phong; bá»n Tham nghị Nghệ An Lê Uyên, Hà n lâm viện hiệu lý Ngô Tuy2125 , Giám sát ngá»± sá» Hoà ng Nhạc2126 Ä‘i tuế cống.
Máºu Thìn, [Äoan Khánh] năm thứ 4 [1508] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, thì Há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Äá»— Dung (Dung ngÆ°á»i huyện ThÆ° Trì, thi Äình Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân) 54 ngÆ°á»i. Äến kỳ thi đình cho bá»n Nguyá»…n Giản Thanh, Hứa Tam Tỉnh, Nguyá»…n Hữu Nghiêm 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Trần Tông 15 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Nguyá»…n NghÄ©a Thá» [45a] 36 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân.
Lấy Nguyễn Bá Tuấn là m Tổng binh thiêm sự Thanh Hoa, Nguyễn Trung là m Hiến sát sứ Thanh Hoa.
Tháng 3, ngà y mồng 4, có chiếu rằng: Các đô lại, Ä‘á» lại và các lại thay phiên nhau ở nha môn trong ngoà i nếu có khuyết thì Lại bá»™ chiếu theo lệ Ä‘á»i Hồng Äức, kê khai há» tên ngÆ°á»i đáng được bổ sung, là m bản danh sách gá»i lên Lại khao, sao gá»i cho Lại bá»™ chuyển gá»i cho các nha môn tuân hà nh.
Lấy Mạc Äăng Dung là m Thiên vÅ© vệ2127 đô chỉ huy sứ ty đô chỉ huy sứ.
Äăng Dung là ngÆ°á»i xã Cao Äôi2128 , huyện Bình Hà (tức là xã Long Äá»™ng, huyện Chà Linh), tiên tổ Äăng Dung là Mạc ÄÄ©nh Chi, Trạng nguyên triá»u Trần, là m quan đến Tả bá»™c xạ. ÄÄ©nh Chi sinh ra Cao2129 , Cao sinh ra Thuý2130 , Thuý sinh ra Tung, dá»i sang ở xã Lan Khê, huyện Thanh Hà 2131 rồi sinh ra Bình, Bình lại dá»i sang xã Cổ Trai, huyện Nghi DÆ°Æ¡ng2132 [45b] rồi trú tại đó. Bình sinh ra Hịch, Hịch lấy con gái trưởng của Äặng Xuân ngÆ°á»i cùng xã, sinh được ba con trai, con trưởng là Äăng Dung, con thứ là Äốc TÃn, con út là Quyết. Äăng Dung có sức khoẻ, vì Ä‘á»— võ cá», được sung và o quân túc vệ, đến đây phong cho chức nà y.
Mùa hạ, tháng 6, lấy Äá»— Nhuáºn là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá».
Há»™ bá»™ tả thị lang DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên từ nhà Minh trở vá», vua ban hốt ngà và đai bạc cho ông.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 4, giam Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» Äá»— Nhân và o ngục của ty Äình uý. Nhân vì tâu việc trái ý vua phải giam và o ngục, sau lại được tha.
NgÆ°á»i nÆ°á»›c Hắc La La2133 xâm nháºp cá»a ải Chu Thôn Äiá»n2134 . Vua sai Bắc quân đô đốc phủ Trần Thúc Mại là m Hữu du kÃch dinh Phó tÆ°á»›ng, Phạm Nhất Ngạc là m Ký lục Ä‘i trÆ°á»›c, [46a] sai Mỹ quáºn công Lê Quýnh là m Chinh Man tÆ°á»›ng quân, mang ấn Chinh Man tÆ°á»›ng quân, Äan Khê bá Trịnh Há»±u là m phó
Ä‘á» lÄ©nh Ä‘em quân các vệ Thần vÅ©, Hiệu lá»±c, Äiện tiá»n và quân các phủ Trung, Äông, Tây, Nam, Bắc chia thà nh 6 dinh, má»—i dinh 1 vạn ngÆ°á»i, lấy 3 nghìn ngÆ°á»i chở lÆ°Æ¡ng thá»±c, Ä‘i đánh Hắc La La. Äến địa pháºn Chu Thôn Äiá»n liá»n dá»±ng cá»™t mốc địa giá»›i, rồi sai bá»n Quýnh Ä‘i kinh lý các vùng Thuá»· VÄ©2135 , Chu Quan xứ Thuáºn Hoá2136 để tu sá»a quan ải.
Ká»· Tỵ, [Äoan Khánh] năm thứ 5 [1509] , (Từ tháng 12 trở vá» sau là TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế Hồng Thuáºn năm thứ 1; Minh ChÃnh Äức năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, vua cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n, cà y bị gãy.
Quai chuông lá»›n Cà n Nguyên ở Ä‘iện KÃnh Thiên bị gãy, chuông rÆ¡i.
Lấy Nguyễn Thừa Nghiệp kiêm chức Tông nhân lệnh ở phủ Tông Nhân, Con là Mô coi cả quân túc vệ.
Tháng 3, ra lệnh cho bá»n Chinh Man tÆ°á»›ng quân Lê Quýnh và Trịnh Há»±u Ä‘em quân vá».
Vua [46b] tÃnh Æ°a vÅ© dÅ©ng, nhân khi Ä‘i tế Giao trở vá» cung, cưỡi trên đầu voi Viện Vân và o cá»a Äông Hoa. Hạ lệnh cho các ty năm phủ Ä‘em voi công và o trÆ°á»›c mặt vua để lá»±a chá»n và kê khai voi công của các trấn Ä‘em vá» kinh sÆ° chá»n là m voi ngá»± để bổ sung cho các vệ.
Bấy giá» Ná»™i thần má»›i đặt, có chức Phi vÅ© ty lá»±c sÄ© ná»™i sứ, lấy Nguyá»…n Tông là m Phi vÅ© ty đô phi vÅ© lá»±c sÄ© ná»™i sứ túc trá»±c ở cung Äoan Khang nhÆ° lệ Äô lá»±c sÄ© túc trá»±c ở Ä‘iện Kim Quang, Ä‘á»™i mÅ© bạc, cánh mÅ© thêu phượng và ng, có Ä‘uôi bằng lông Ä‘á»; lấy Nguyá»…n Công Luáºn là m Phi vÅ© ty phi vÅ© lá»±c sÄ© ná»™i sứ, Ä‘á»™i mÅ© thuá»· ngân, có lông Ä‘á»2137 .
Äặt chức Cung môn thừa chế giám, nhÆ° tÆ° lá»… giám, hai ty Ngá»± trong, Ngá»± mã.
Äặt chức Ngá»± tượng giám, Ngá»± mã giám. Ngá»± tượng đái Ä‘ao ná»™i sứ thì Ä‘á»™i mÅ© thuá»· ngân, vẽ hoa quỳ và ng. Ngá»± [47a] mã Ä‘á»™i mÅ© thuá»· ngân vẽ hoa quỳ Ä‘á».
Hai giám ngá»± mã, ngá»± tượng đấu sức vá»›i nhau, cầm gáºy đánh nhau từ cá»a Thanh DÆ°Æ¡ng đến ngoà i cá»a Thái Miếu, vua lấy là m thÃch, thưởng cho tiá»n và lụa2138 .
Từ khi lên ngôi, vua đêm nà o cũng cùng cung nhân vui đùa uống rượu vô độ.
Khi rượu say liá»n giết cả cung nhân.
Bấy giá», uy quyá»n thuá»™c vá» há» ngoại, phÃa đông thì là ng Hoa Lăng2139 (quê của cha nuôi), phÃa tây thì là ng Nhân Mục (quê của vợ vua), phÃa bắc thì là ng Phù Chẩn (quê của mẹ vua) Ä‘á»u chuyên cáºy quyá»n thế, vùi dáºp các quan, kẻ thì vì ý riêng mà giết hại sinh dân, kẻ thì dùng ngón kÃn mà yêu sách tiá»n của, má»i thứ súc váºt, hoa mà u của dân, chúng Ä‘á»u cÆ°á»›p Ä‘oạt cả, nhà nà o có đồ lạ, váºt quý, chúng đánh dấu chữ và o và đòi lấy. Muôn dân ta oán mà vua vẫn không chừa, lại mang lòng ngá» vá»±c, đố kỵ. Các quan ngÆ°á»i nà o ngà y trÆ°á»›c không láºp mình, thì thÆ°á»ng giết Ä‘i. Lại [47b] ngầm sai ná»™i nhân Nguyá»…n Äình Khoa dò xét cả 26 vÆ°Æ¡ng là các chú và anh em của vua. Trong đó, Kinh VÆ°Æ¡ng là chú đã chạy trốn không biết Ä‘i đâu, chỉ có Giản Tu công là con chú bác bị giam và o ngục trốn thoát được. Do váºy, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u cảm thấy nguy đến thân mình, cà ng nghÄ© đến việc nổi loạn.
Sai bá»n Äô đốc Bảo Lá»™c bá Lê Tá» Vân và VÅ© Cảnh Ä‘i kinh lý vùng Quảng Nam.
TrÆ°á»›c đây, năm Hồng Äức thứ 1, Thánh Tông thân hà nh Ä‘i đánh Chiêm Thà nh bắt được Trà Toại và vợ con nó Ä‘em vá» nÆ°á»›c ta an trà ở ngoà i cá»a Bảo Khánh gần 30 năm. Äến thá»i Cảnh Thống, con
là Trà Phúc mang trá»™m hà i cốt của cha là Trà Toại trốn vá» nÆ°á»›c, để lại má»™t ngÆ°á»i chị ruá»™t, đến khi có binh hoả má»›i chết. Äến nay, nô lệ ngÆ°á»i Chiêm của các nhà thế gia, công thần ở các Ä‘iá»n trang cÅ©ng bá» trốn vá» nÆ°á»›c.
VÅ© Cảnh cho chạy trạm tâu vua là ngÆ°á»i Chiêm là m loạn. [48a] Vua hạ lệnh giết ngÆ°á»i Chiêm đến gần hết, không biết rằng kẻ là m loạn chÃnh là bá»n ngÆ°á»i Chiêm Chế Mạn2140 . Äến sau bắt được bá»n ngÆ°á»i Chiêm Ma Mạc phiêu giạt ngoà i biển, giam ở thừa chế, há» lại cung khai rằng năm trÆ°á»›c, Trà Phúc đã trở vá» nÆ°á»›c sai con là Ma La sang cầu viện nhà Minh, lại đóng nhiá»u thuyá»n, chứa nhiá»u lÆ°Æ¡ng. Do đó, vua sai bá»n Cảnh Ä‘i kinh lý.
Lấy DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá».
Mùa thu tháng 8, xuống chiếu bắt giết hết những ngÆ°á»i Chiêm hiện Ä‘ang bị giam giữ.
Tháng 9, Lại khoa đô cấp sá»± trung DÆ°Æ¡ng Äức Giản tâu rằng: thần kÃnh xét, năm Hồng Äức thứ 7 [1476] có sắc chỉ quy định Quốc tá» giám sinh, Tam xá sinh ngÆ°á»i nà o từ 30 tuổi trở lên thì bản quan má»›i được bảo cá» bổ dụng; năm thứ 8 có sắc chỉ nói nho sinh ở Sùng Văn quán và Tú Lâm [48b] cục do bản quan bảo kết khảo xét, ngÆ°á»i nà o lâu năm, tà i cán, và thi Há»™i trúng trÆ°á»ng Ä‘á»u được bổ dụng. Thần trá»™m thấy giám sinh, nho sinh chÆ°a đến 30 tuổi, và o há»c chÆ°a đầy 15 năm, chỉ vì thi Há»™i trúng trÆ°á»ng lại hay được may mắn tiến thân, nhÆ° thế thì có sá»± há»—n loạn không ổn. Cúi xin kể từ nay, các giám sinh, nho sinh tuổi từ 30 trở lên và và o há»c đã đủ 15 năm trở lên thì bản quan má»›i được bảo cá» bổ dụng nhÆ° lệ. NgÆ°á»i nà o dám lấy tình riêng mà bảo cá» ngÆ°á»i tuổi trẻ, năm Ãt, thì khoa phụ trách, Ngá»± sá» Ä‘Ã i tâu hặc trị tá»™i để răn Ä‘e những kẻ là m tôi theo tình riêng bảo cá» báºy và trừ cái tệ cầu may há»—n loạn. Bá»n Ninh quáºn công Lê Quảng Äá»™ tâu rằng: bá»n thần trá»™m thấy những lá»i của DÆ°Æ¡ng Äức Giản thá»±c cÅ©ng có lý, nhÆ°ng do đó vẫn còn có chá»— chÆ°a đủ, nay bá»n thần xin bà n lại các Ä‘iá»u [49a] nhÆ° sau:
1- Kinh xét: Giám sinh Quốc tá» giám, ngÆ°á»i nà o thi Há»™i nhiá»u lần trúng trÆ°á»ng, và o há»c 15 năm trở lên, tuổi cao, trúng trÆ°á»ng nhiá»u má»›i được sung là m Thượng xá sinh, được dẫn tuyển bổ dụng các chức mục dân, thủ lÄ©nh, bạn Ä‘á»™c, trưởng sá», huấn đạo. Nếu trúng trÆ°á»ng nhiá»u lần, đã đủ 15 năm, mà chÆ°a được sung là Xá sinh2141 và những ngÆ°á»i trúng trÆ°á»ng má»™t lần, đã đủ 18 năm trở lên, thì cÅ©ng cho bảo cá», bổ là m các chức cáp môn, tá»± ban, bạn Ä‘á»™c, trưởng sá», giảng dụ.
2- Kinh xét: Con cháu các quan viên sung là m nho sinh ở Sùng Văn quán và Tú Lâm cục, thi Há»™i trúng trÆ°á»ng, ngÆ°á»i nà o cao tuổi, trúng trÆ°á»ng nhiá»u, đủ 15 năm trở lên, hoặc trúng trÆ°á»ng má»™t lần, mà đủ 18 năm trở lên, má»›i được lá»±a chá»n bổ nháºm các chức mục dân, thủ lÄ©nh. Nếu là ngÆ°á»i tuổi cao, có tà i, không trúng trÆ°á»ng mà đủ 25 năm trở lên [49b] thì cÅ©ng cho bảo kết khảo thÃ, bổ là m các chức tá nhị ở châu, huyện. NgÆ°á»i nà o đã qua dẫn tuyển nhÆ°ng chÆ°a đủ niên hạn, phải đợi đủ niên hạn má»›i được bổ dụng. Còn nhÆ° dòng dõi thân thuá»™c của hoà ng háºu và con cháu các khai quốc công thần sung là m Nho sinh ở Sùng Văn quán thì vẫn theo lệ cÅ©.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, có sao Chổi sắc trắng má»c ở phÆ°Æ¡ng tây, 10 ngà y má»›i tắt.
Tháng 11, có khà trắng như hình thanh kiếm hiện ở phương đông nam, dà i hơn một trượng.
Vua xua Ä‘uổi ngÆ°á»i tông thất và công thần vá» xứ Thanh Hoa và giết các nữ sá» ná»™i thần ngÆ°á»i Chiêm. Bấy giá» bá»n ngoại thÃch là KhÆ°Æ¡ng Chủng và Nguyá»…n Bá Thắng tá»± tiện là m oai là m phúc, quyá»n thế nghiêng lệch trong triá»u ngoà i trấn, dân chúng không dám cất tay Ä‘á»™ng chân. Nhà pháp thuáºt bị cấm là m phù chú, đạo sÄ© thỠđạo phải cắt tóc không được để dà i. Do váºy, các phố xá, hà ng chợ nhà nà o thá» tiên sÆ° Ä‘á»u phải cất giấu Ä‘i. [50a] Sau nà y, bá»n Thừa Giáo, Thừa Nghiệp Ä‘i Ä‘Æ°á»ng, quan viên và dân chúng trông thấy chúng từ xa má»™t dặm đã phải chạy trốn và o các nhà ở phố xá hà ng chợ, đợi chúng Ä‘i qua rồi má»›i dám ra. Nguyá»…n Äình Khoa ngầm sai ngÆ°á»i đến Thừa Hiến phủ huyện các xứ trong nÆ°á»›c, tá»›i cả dân gian, cưỡng bắt những con gái chÆ°a chồng, là m khốn khổ nhân dân, khắp nÆ°á»›c mất hết hy vá»ng.
Bấy giá», thân thÃch của TrÆ°á»ng Lạc Hoà ng thái háºu là Nguyá»…n Văn Lang2142 cÅ©ng ở trong số ngÆ°á»i bị Ä‘uổi vá» quê quán. Äại thần tông thất là Nghi quáºn công Lê Năng Can, vì bất đắc chÃ, có bà i thÆ¡ gá»i cho Nguyá»…n Văn Lang và bảo cá» binh giết bá»n ác đảng. Văn Lang là ngÆ°á»i thông thao lược, giá»i binh pháp, khéo xem xét thiên thá»i, sức khoẻ có thể bắt được hổ. Bấy giá» Văn Lang Ä‘em bá»n Chế Mạn là m nô lệ ngÆ°á»i Chiêm cùng VÅ© Bá, VÅ© Tiếp và ngÆ°á»i ba phủ nổi nghÄ©a quân ở thà nh Tây Äô, Ä‘em quân giữ ở cá»a biển Thần Phù2143 .
Bấy giá», vua giết hại ngÆ°á»i tông thất. Giản [50b] Tu công Dinh còn bị giam ở ngục má»›i Ä‘em của cải ải đút lót ngÆ°á»i canh giữ, thoát được ra, chÆ°a kịp báo cho mẹ, anh em và vợ mình, má»™t mình trốn và o Tây Äô. Äến cá»a biển Thần Phù, được Văn Lang ra đón, láºp là m minh chủ, rồi cùng Văn Lang rèn đúc giáo dà i và cùng vá»›i bá»n đại thần Nguyá»…n Diá»…n, Ngô Khế, Nguyá»…n Bá Cao, Lê Trạm, và Thanh Hoa tổng binh thiêm sá»± Nguyá»…n Bá Tuấn, Thừa tuyên sứ Lê Tung, Tham chÃnh Nguyá»…n Thì Ung khởi binh. Sai LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng viết hịch dụ đại thần và các quan, đại ý nói: "Bạo chúa Lê Tuấn, pháºn con thứ hèn kém, là m nhÆ¡ bẩn nghiệp lá»›n, lần lữa má»›i gần 5 năm mà tá»™i ác đã đủ muôn khoé. Giết hại ngÆ°á»i cốt nhục, dìm hãm các thần liêu. Bá»n ngoại thÃch được tin dùng mà phÆ°á»ng Ä‘uôi chó2144 ngang ngược là m báºy, ngÆ°á»i cứng cá»i bị ruồng bá» mà kẻ đầu cá2145 ẩn nấp nẻo xa. Quan tÆ°á»›c đã hết rồi vẫn thưởng trà n không ngá»›t, dân chúng đã [51a] cùng khốn còn vÆ¡ vét chẳng thôi. Vét thuế khoá từng cân lạng, tiêu tiá»n của nhÆ° đất bùn, bạo ngược ngang vá»›i Tần ChÃnh2146 . Äãi bá» tôi nhÆ° chó ngá»±a, coi dân chúng tá»±a cá» rác ngạo mạn quá cả Nguỵ Oanh2147 . Huống chi lại xây cung thất to, là m vÆ°á»n hoa rá»™ng. Xua dân Ä‘i trồng cây, giẫm theo vết xe đổ chất gò Hoa CÆ°Æ¡ng2148 Ä‘á»i Tống; lấp biển xây cung Ä‘iện, nối gót thói u mê xây cung A Phòng2149 nhà Tần. Công trình thổ má»™c xây lên rồi thay đổi, thay đổi rồi xây lên, dân Hải DÆ°Æ¡ng, Kinh Bắc mệt má»i, lao Ä‘ao; tông thất xa hoa, kiêu căng lại ngang ngược, ngang ngược lại kiêu căng, cõi tứ tuyên phiên trấn xôn xao, rối loạn. CÆ° dân nhức óc, cả nÆ°á»›c Ä‘au lòng".
Lại là m bà i hịch rằng: "Äoan Khánh2150 là m vua, há» ngoại chuyên quyá»n, Tá» Mô2151 là m phÆ°á»ng ngu hèn nÆ¡i phố chợ là m rối loạn ká»· cÆ°Æ¡ng, Thắng Chủng2152 là hạng trẻ ranh miệng còn hÆ¡i sữa đã tái oai tác phúc. Äến mức [51b] đánh thuốc Ä‘á»™c giết bà ná»™i, tà n sát các thân vÆ°Æ¡ng. Theo ý riêng mà giết hại sinh dân, không biết đâu cho thoả; dùng ngón ngầm để vét vÆ¡ tiá»n của, cà ng mặc sức tham lam. Bốn biển đã khốn cùng, muôn dân Ä‘á»u sầu oán".
Giản Tu Công Dinh trá xưng là Cẩm Giang Vương2153 , dựng cỠchiêu an của Cẩm Giang Vương.
Tháng nà y, ngà y mồng 8, Giản Tu công Dinh từ Tây Äô Ä‘em các dinh thuá»·, bá»™ cùng tiến phát. Quân thuá»· đến núi Thiên Kiện2154 . Vua dùng hai chiếc thuyá»n nhẹ Hà Thanh và Hải Thanh Ä‘i đến chùa Bảo trên núi Thiên Kiện, bắt được má»™t viên tÆ°á»›ng thuá»· dinh và giết được 20 sÄ© tốt Ä‘em vá» ngoà i cá»a Äông Hoa. Vua sai phó tÆ°á»›ng Äông Nham bá Lê VÅ© là m tán lý, Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên là m ký lục và bá»n Hữu thị lang Phạm Thịnh, Trần Năng [52a] Ä‘em cấm quân và quan quân các vệ Thần vÅ©, Hiệu lá»±c, Äiện tiá»n Ä‘i chống giữ nhÆ°ng không được. Ngà y 23, anh của Dinh là Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng Sùng, em là TÄ©nh Lượng công Doanh, và Quyên cùng Thá» Mai phò mã Nguyá»…n KÃnh Ä‘á»u bị hại. Quân của Dinh vẫn dùng cá» chiêu an của Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng để dụ bá»n VÅ© vá» hà ng, VÅ© lấy đầu Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng giÆ¡ ra cho chúng xem và nói: "Äây là cái đầu của Cẩm Giang vÆ°Æ¡ng, chúng bay còn nói láo là m gì?", rồi cưỡi voi chỉ huy binh sÄ© tiến đánh đến xứ Äồng Lạc, bị hãm tráºn, VÅ© không chịu khuất phục mà chết. Bá»n DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên, Phạm Thịnh, Trần Năng cÅ©ng bị chết ở Châu Cầu2155 . Quan quân thua tráºn rút vá». Ngà y 26, các dinh quân của Dinh Ä‘á»u tiến đến các xứ Bảo Äà , Nhân Mục, Hồng Mia, Thiêu Thân2156 . Vua ra cá»a Thanh DÆ°Æ¡ng uý lạo các lá»±c sÄ© Ä‘iện Kim Quang và tÆ°á»›ng sÄ© các vệ Cẩm y và Kim ngô, Ä‘em kiếm ban cho bá»n Trình Chà [52b] Sâm, Lê Quảng Äá»™, lấy và ng bạc tiá»n của ban cho tù nhân bị giam ở ty NgÅ© hình má»—i ngÆ°á»i 3 quan, rồi sai Ä‘i đánh giặc. Các tù nhân nháºn tiá»n xong rồi ai vá» nhà ngÆ°á»i ấy. Lại vá»™i vã gá»i quân. Vua sai Trung sứ và Hoa văn há»c sinh má»—i ty 2 ngÆ°á»i mang sắc phù đến các đô ty Lạng SÆ¡n, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Yên Băng cho nháºn sắc, kháp phù, bắt má»—i trấn lấy 5.000 thổ binh để phòng đánh giặc.
Những ngÆ°á»i nháºn sắc phù Ä‘i, vua cho má»—i ngÆ°á»i má»™t chiếc giáo ngắn ngá»± tiá»n sÆ¡n son để tuỳ thân. Bá»n nà y chÆ°a đến các xứ Bồ Äá», Xuân Canh2157 thì quân Dinh đã tiến và o sát thà nh, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u chạy trốn. Hoà ng háºu Trần Thị Tùng trốn ra đến xã Hồng Mai, náu ở nhà dân rồi tá»± thắt cổ chết ở miếu chùa. Lê Quảng Äá»™ cùng vá»›i Giản Tu công Dinh ngÆ°á»i trong kẻ ngoà i thông tin vá»›i nhau, bắn súng là m hiệu, dá»±ng gáºy là m cá», chặt cây là m binh khà [53a] đánh lá»™n lẫn nhau cho các quân kinh hãi, rồi ép vua chạy sang phÆ°Æ¡ng Bắc. Giản Tu công tá»›i thà nh Äông Kinh nghe tin cha là Kiến VÆ°Æ¡ng2158 cùng anh là Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng, em là TÄ©nh Lượng công2159 , em út là Quyên Ä‘á»u đã bị hại, sai quan sá»a việc tang và là m lá»… chôn cất.
Ngà y 28, vua chạy tá»›i phÆ°á»ng Nháºt Chiêu2160 , má»™t vệ sÄ© cÅ© Ä‘uổi theo bắt được, ná»™p cho Giản Tu công giam ở cá»a Lệ Cảnh. Giản Tu công cho là ngÆ°á»i vệ sÄ© ấy là m Ä‘iá»u bất nghÄ©a, sai giết Ä‘i.
Tháng 12, ngà y mồng 1, vua uống thuốc Ä‘á»™c tá»± tá». Giản Tu công vì việc trÆ°á»›c đây vua giết hại cha mẹ, anh chị em mình rất thảm khốc, má»›i căm giáºn chÆ°a nguôi, sai ngÆ°á»i dùng súng lá»›n, để xác vua và o miệng súng, cho nổ tan hết hà i cốt, chỉ lấy Ãt tro tà n vá» chôn tại An Lăng ở quê mẹ là là ng Phù Chẩn, giáng xuống là m Mẫn Lệ công (có thuyết nói khi nghÄ©a quân tiến sát kinh thà nh, vua chạy ra thôn Cáºp Hối, xã Äông Cao, huyện Yên Lãng, bị ngÆ°á»i hà nh chợ xã ấy đón vá» ná»™p cho Nguyá»…n Văn Lang. Văn Lang Ä‘em vá» quán Bắc Sứ giết Ä‘i. [53b]. Bá»n ngoại thÃch cÅ©ng Ä‘á»u bị giết hết).
Xét sách Hồng Thuáºn Trị bình bảo phạm2161 nói: Äá»i Äoan Khánh, bá»n hoạn quan thá»c và o chÃnh sá»±, kẻ ngoại thÃch mặc sức chuyên quyá»n, pháp lệnh phiá»n hà , ká»· cÆ°Æ¡ng rối loạn, nông tang tiêu tà n mất
nghiệp, phong tục ngà y má»™t suy đồi, thá»±c rất đáng thÆ°Æ¡ng tâm. Huống chi, lại tà n sát ngÆ°á»i cốt nhục, hãm hại kẻ bá» tôi, những việc là m nhÆ° váºy thì muốn không bị diệt vong có được không?
Xét sách Hồng Thuáºn Trung hÆ°ng ký của Nguyá»…n Dục2162 nói: Mẫn Lệ công thất đức, bá»n Chủng, Thắng chuyên quyá»n. Thừa Nghiệp là thằng nhãi chăn trâu mà kiêm coi cả phủ Tông nhân; Tá» Mô là đứa trẻ bán cá lại trông giữ hết quân Túc vệ. Tiến dùng bè lÅ© sai lang, Ä‘ua mở rá»™ng Ä‘Æ°á»ng hối lá»™. Xây phủ đệ thì rừng núi các xứ Thái Nguyên, Tuyên Quang không còn cây để lấp nguồn dục vá»ng, [54a] đòi mắm muối thì sông biển các vùng Nghệ An, Yên Bang không còn cá mà nhét miệng đói thèm. GÆ°Æ¡m Thái A trở ngược2163 , đồ thần khà lung lay2164 , tai dị sinh luôn, hạ dân ta oán, bị diệt vong là đáng lắm rồi.
Mẫn Lệ công tin dùng ngoại thÃch, bạo ngược vô đạo, giết hại tông thất, tà n sát nhân dân, tá»± mình chuốc lấy diệt vong, chẳng đáng lắm sao!
Tháng nà y, ngà y mồng 4, Giản Tu công lên ngôi hoà ng đế, Äại xá, Äổi niên hiệu, lấy năm nà y là năm Hồng Thuáºn thứ 1.
Lấy Äá»— Nhân là m Äông các há»c sÄ©, thăng Triá»u liệt đại phu, vì Nhân từng vâng mệnh Ä‘i sứ phÆ°Æ¡ng Bắc, nên trao chức ấy.
Sau khi lên ngôi, vua sai bá»n đầu mục Lê Quảng Äá»™, Lê Äiêu, Nguyá»…n Văn Lang, Lê Tung [54b] HÆ°ng Hiếu, Trình Chà Sâm, Trịnh Tuy, LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng, Äá»— Lý Khiêm, Äinh Ngạc, Äặng Minh Khiêm, Äá»— Nhân, Lê Nại, Äà m Tháºn Giản dâng biểu trần tình vá»›i nhà Minh. Lá»i biểu nói: Äoan Khánh Lê Tuấn táºp phong tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng đã được 4 năm, tin dùng phe cánh há» mẹ là bá»n KhÆ°Æ¡ng Chủng, Nguyá»…n Bá Tuấn, ngang tà n bạo ngược, đảo lá»™n triá»u cÆ°Æ¡ng, tà n sát há» hà ng, giết ngầm tổ mẫu, ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c Ä‘iêu linh, dân không chịu Ä‘á»±ng nổi. Bá»n Chủng, Thắng quyá»n át trong ngoà i, ác đảng ngà y cà ng lan rá»™ng, mÆ°u cÆ°á»›p quyá»n nÆ°á»›c.
Ngà y 17, truy tôn mẹ là Trịnh thị là m Huy Từ Trang Huệ Kiến Hoà ng thái háºu. Sai Äiện tiá»n đô kiểm Ä‘iểm Thuỵ DÆ°Æ¡ng hầu Trịnh Há»±u là m SÆ¡n lăng sứ, Há»™ bá»™ thượng thÆ° Trịnh Duy Äạt là m phó, Diên quáºn công phò mã đô uý Lê Máºu Chiá»u là m tổng há»™ [55a] sứ, Tổng binh thiêm sá»± Thanh Hoa Nguyá»…n Bá Thuyên (tức Nguyá»…n Bá Tuấn) và Äà m Tháºn Huy là m phó.
Ngà y 19 tháng ấy dá»i [thi hà i mẹ] vá» táng ở hÆ°Æ¡ng Mỹ Xá, huyện Ngá»± Thiên2165 . Ngà y Ất Sá»u 29, dá»±ng bia Huy Từ Trang Huệ Kiến Hoà ng thái háºu. Sai Lá»… bá»™ tả thị lang Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c chưởng Hà n lâm viện sá»± LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng soạn bi ký. Truy tôn thuỵ hiệu, tôn hiệu từ Hiển Tổ, Tuyên Tổ, Thái Tổ Hoà ng Äế và Hoà ng thái háºu trở xuống. Truy tôn cha là Kiến VÆ°Æ¡ng là m Phối Thiên Dụ Thánh Ôn LÆ°Æ¡ng Quang Minh Văn Triết Khoan Hoằng ChÆ°Æ¡ng TÃn Tuy HÆ°u Mục Hiếu Kiến Hoà ng Äế, mẹ là Kiến Hoà ng thái háºu Trịnh thị là m Huy Từ Trang Huệ Gia Lượng Nhu Thánh Hoà Mục Tôn Khiêm Minh ChÃnh à Thuần Phúc Khánh Hoà ng Thái Háºu. Truy tặng anh cùng mẹ là Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng Sùng là m Trang Äịnh Äại VÆ°Æ¡ng, em thứ là TÄ©nh Lượng công [55b] Doanh là m Mục à VÆ°Æ¡ng, em út là Quyên là m Dá»±c Cung VÆ°Æ¡ng.
Lấy Ngô Hoán là m Tán trị thừa tuyên sứ ty thừa tuyên sứ Thanh Hoa, Ãt lâu sau, trao chức Lá»… bá»™ thượng thÆ°.
Chú thÃch:
2030 Chữ ____ có hai cách Ä‘á»c: sanh ( Quảng váºn : SÄ© canh thiết) và tranh ( Táºp váºn : Trừ canh thiết).
2031 Chữ ____ co hai cách Ä‘á»c: Huyên và Huyến.
2032 Tức bà Ngô Thị Ngá»c Dao, bà háºu của Lê Thái Tông, mẹ của Lê Thánh Tông.
2033Am Từ Công : tức chùa Thầy, thá» Từ Äạo Hạnh, nhà sÆ° Ä‘á»i Lý. Núi Pháºt TÃch : tức núi Sà i SÆ¡n, nay thuá»™c huyện Quốc Oai, Hà SÆ¡n Bình.
2034 Bà i ký khắc trên bia đá ở chùa Thiên Phúc, nay là chùa Thầỵ
2035 Ba ty Há»™ vệ: Theo Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Äôn thì năm đầu tiên hiệu Quang Thuáºn (1460) đặt các vệ quân Thần vÅ©, Hiệu lá»±c và Äiện tiá»n gá»i là ty Há»™ vệ.
2036 Xem Kinh Thư , thiên Duyệt mệnh trung , Nguyên văn: "Hữu bị vô hoạn".
2037 Xem Dịch Kinh đại toà n , quyển XIX, Hệ từ hạ . Nguyên văn: "Trùng môn kÃch thác dÄ© đãi bạo khách".
2038 Hai viên là : một viên quản lĩnh, một viên võ uý.
2039 Bản dịch cÅ© và CÆ°Æ¡ng mục Ä‘á»u ghi là Äông các há»c sÄ© LÆ°u HÆ°ng Hiếu.
2040 Nguyên văn: "Äế sắc sở ty tất khá» thiết bá»™ binh phủ dá»± hứa xuất thú phục nghiệp". Bản dịch cÅ© là : "Vua sắc cho quan có trách nhiệm đặt quân Ä‘i bắt tại các nÆ¡i và phủ dụ cho ra thú tá»™i là m ăn".
2041 Tức là m lễ mừng ngà y sinh Thiên thỠthánh tiết của vua.
2042 à của lá»I Tượng quẻ Lữ trong Kinh Dịch.
2043 à một đoạn trong thiên Khang cáo của Kinh Thư.
2044VÅ© Hữu : ngÆ°á»i là ng Má»™ Trạch, huyện ÄÆ°á»ng An, Hải DÆ°Æ¡ng, Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Quý Mùi (1463) năm Quang Thuáºn Ä‘á»i Lê Thánh Tông.
2045 Thái quan thư: cơ quan phụ trách việc ăn uống của nhà vua.
2046Tiá»n sai dÆ° : là tiá»n sÆ°u hay thuế thân sau nà y.
2047 Nguyên văn "hạ giá", tức là được lấy công chúa là "báºc trên".
2048Hoà ng trừ : chỉ ngôi thái tá».
2049Tuân : Tức An VÆ°Æ¡ng Tuân, con trưởng của Hiến Tông, là ngÆ°á»i thông minh há»c rá»™ng, sức lá»±c hÆ¡n ngÆ°á»i, nhÆ°ng tÃnh ngang bÆ°á»›ng, thÃch mặc áo phụ nữ, hồi nhá», vì không được nhÆ° ý, Ä‘em thuốc Ä‘á»™c đầu Ä‘á»™c mẹ. Sau nà y, An VÆ°Æ¡ng bá» nết cÅ©, thá» mẹ rất hiếu, giữ mình kÃn đáo (Theo Äại Việt thông sá» của Lê Quý Äôn).
2050Tế đà m : lễ tế bỠtang phục. Theo tục cũ, cha mẹ chết sau 27 tháng thì tế đà m rồi cởi bỠtang phục.
2051Nghi tà o : tức là bộ Lễ.
2052 Tuần xÆ°á»›c: những ngÆ°á»i Ä‘i tuần tra, canh gác.
2053Kinh Dịch, Tiệm quái : nguyên văn: "Quân tá» dÄ© cÆ°, hiá»n đức thiện tục".
2054Kinh Thư, Quân nha thiên : nguyên văn: "Hoằng phu ngũ giáo, thức hoà dân tắc".
2055Kinh Thi, Xi CÆ°u : nguyên văn: "Kỳ nghi bất thắc, chÃnh thị tá»± quốc".
2056Lá»… ký, VÆ°Æ¡ng chế thiên : nguyên văn: "Tá» bát chÃnh dÄ© phòng dâm, nhất đạo đức dÄ© đồng tục". Bát chÃnh : là tám Ä‘iá»u vá» chÃnh sá»±: thức ăn, thức mặc, việc là m, váºt dụng, Ä‘o, Ä‘ong, đếm, quy chế.
2057 Theo Hồng Äức Thiên Nam dÆ° hạ táºp , có tất cả 24 Ä‘iá»u giáo huấn: Äiá»u 1: Quy định trách nhiệm của cha mẹ dạy con cái. Äiá»u 2: Trách nhiệm của gia trưởng đối vá»›i gia đình. Äiá»u 3: Quan hệ vợ chồng phải có ân có nghÄ©a không được thay đổi. Äiá»u 4: Quan hệ anh em trong gia đình. Äiá»u 5: Quan hệ há» hà ng là ng xóm phải quan tâm thÆ°Æ¡ng xót lẫn nhau. Äiá»u 6: Äiá»u 7, Äiá»u 8, Äiá»u 9, Äiá»u 10 quy định đạo lý và bổn pháºn của ngÆ°á»i phụ nữ. Äiá»u 11: Nhiệm vụ của ngÆ°á»i Ä‘iển lại. Äiá»u 12: Bổn pháºn của ngÆ°á»i Ä‘iển lại. Äiá»u 13: Bổn pháºn của quân, dân. Äiá»u 14: Trách nhiệm kẻ buôn bán. Äiá»u 15: Quy định việc cÆ°á»›i gả, tế tá»±. Äiá»u 16: Tục chèo hát, há»™i hè. Äiá»u 17: Quy định việc hà ng quán, nhà cá»a dá»c Ä‘Æ°á»ng cho ngủ trá». Äiá»u 18: Răn cấm trai gái không được tắm cùng má»™t bến. Äiá»u 19: Cá» ngÆ°á»i có uy vá»ng giảng giải lá»i cáo dụ cho dân. Äiá»u 20: Quy định việc tố giác, trừng trị bá»n hà o cÆ°á»ng xâm chiếm ruá»™ng đất, ức hiếp nhân dân, xui nguyên giục bị. Äiá»u 21: Cấm các vÆ°Æ¡ng hầu và nhà đại thần cho nô tỳ Ä‘Æ°a đồ đút lót, mua bán ức hiếp. Äiá»u 22: Khuyên các quan giữ chức trách chăn dân. Äiá»u 23: Khuyên xã trưởng, thôn trưởng, phÆ°á»ng trưởng siêng năng dạy bảo dân. Äiá»u 24: Khuyên dân Man Lạo kÃnh giữ luân thÆ°á»ng.
2058 Tức lệ đã định từ năm Quang Thuáºn thứ 1 (1460).
2059 Nguyá»…n Äức Trung theo lệnh của Quang Thục hoà ng thái háºu cầu tá»± cho TrÆ°á»ng Lạc hoà ng thái háºu ở am Từ Công, chùa Thiên Phúc, sinh ra Hiến Tông.
2060NgÅ© vÆ°Æ¡ng tÆ°á»›ng : nghÄ©a Ä‘en là cái mà n của năm thân vÆ°Æ¡ng. Theo tÃch ÄÆ°á»ng Huyá»n Tông yêu quý anh em, khi má»›i lên ngôi, cho là m cái mà n rá»™ng, gối dà i, chăn to để vua và năm anh em thân vÆ°Æ¡ng cùng nằm.
2061 Nay thuộc đất huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình.
2062 Nguyên văn: "Tháºp nguyệt, tháºp ngÅ© nháºt, các quan chức phẩm kỳ má»—i nguyệt sÆ¡ nháºt nhất..." Ở đây có lẽ bản in lầm lẫn. Có thể câu "Tháºp nguyệt, tháºp ngÅ© nháºt" ở trên, bị Ä‘Æ°a lẫn xuống: tháng 10 ngà y 15, nhắc lại quy chế y phục thÆ°á»ng triá»u. Xuống chiếu cho các công, hầu, bá, phò mã, quan to phẩm cao cùng các quan há»™ vệ và các loại quan chức phẩm tráºt khác, cứ và o ngà y mồng má»™t hà ng tháng...
2063MÅ© dÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°á»ng : Theo Lá»… nghi chà trong Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà thì mÅ© dÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°á»ng cÅ©ng giống nhÆ° mÅ© phác đầu, chá»m đằng sau cao hÆ¡n.
2064Cai ty : ty phụ trách.
2065Thuyên tà o : Cơ quan tuyển bổ quan lại, tức Lại bộ.
2066Trạm ThỠXương : sau là Phủ Lạng Thương.
2067Trạm Thị Cầu : sau là Äáp Cầu, thuá»™c huyện Tiên SÆ¡n, Hà Bắc.
2068Trạm Lữ Khôi : tại huyện Gia Lâm, ngoại thà nh Hà Nội ngà y nay.
2069Bến Thịnh Liệt : bến đò là ng Sét, Thanh Trì, Hà Nội.
2070 Tức Lê Thánh Tông.
2071Nguyá»…n Duy Trinh : ngÆ°á»i xã Thượng Cát, huyện Từ Liêm (nay thuá»™c ngoại thà nh Hà Ná»™i), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Tân Sá»u (1481) Ä‘á»i Hồng Äức.
2072Lê Lan Hinh : ngÆ°á»i xã Cổ Äô, huyện Tân Phong (nay thuá»™c huyện Ba Vì, Hà Tây), Ä‘á»— đồng tiến sÄ© khoa Giáp Thìn (1484) Ä‘á»i Hồng Äức, vốn trÆ°á»›c há» Nguyá»…n.
2073Nguyá»…n Nho Tông : ngÆ°á»i xã Vá»±c ÄÆ°á»ng, huyện Thiên Thi, Ä‘á»— đồng tiến sÄ© khoa Äinh Mùi (1487) Ä‘á»i Hồng Äức.
2074Äá»— Nhân : ngÆ°á»i xã Lại á»c, huyện Văn Giang (nay thuá»™c huyện Châu Giang, Hải HÆ°ng), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Quý Sá»u (1493) Ä‘á»i Hồng Äức, sau đổi tên là Nhạc.
2075Bùi Äoan Giáo : ngÆ°á»i xã Äại Äiá»n, huyện Bình Hà (nay thuá»™c huyện Nam Thanh, tỉnh Hải HÆ°ng), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Äinh Mùi (1487) Ä‘á»i Hồng Äức.
2076 Bốn thừa tuyên là bốn xứ Sơn Nam, Kinh Bắc, Sơn Tây, Hải Dương.
2077Dẫn tuyển : dẫn và o cho vua lá»±a chá»n.
2078 Äêm trung thu ngắm trăng tại đình Quan Giá. Äình Quan Giá là nÆ¡i vua ra xem việc trồng cấy của dân.
2079Hoà ng Ä‘inh : Theo Há»™i Ä‘iển triá»u Lê, dân Ä‘inh 17 tuổi gá»i là hoà ng nam (dẫn theo CÆ°Æ¡ng mục ).
2080 Nguyên văn là "quan mạo" nghÄ©a là "mÅ©". NhÆ°ng xét ở dÆ°á»›i, có quy định vá» cả y phục, nên sá»a nhÆ° trên.
2081 Quy chế nà y được ghi rất rõ trong Há»™i Ä‘iển triá»u Lê. CMCB25, 6 có chép khá rõ ná»™i dung quy chế nà y.
2082 Sau câu nà y còn có ba chữ "tam hạng đẳng", chưa rõ là nghĩa gì.
2083 Huyện Thuá»· ÄÆ°á»ng: Nay là huyện Thuá»· Nguyên, thà nh phố Hải Phòng.
2084 Tức là 1,6m trở lên.
2085Lân kinh : chỉ Kinh Xuân thu . Kinh Xuân thu chấm dứt ở việc bắt được kỳ lân, nên gá»i là Lân kinh .
2086Mã sỠ: chỉ bộ SỠký của Tư Mã Thiên.
2087Tiến rau cần : xÆ°a có ngÆ°á»i dân nghèo ăn rau cần thấy ngon, định Ä‘em dâng vua. Dâng nắng sưởi : có ngÆ°á»i Ä‘á»i Tống, mùa xuân sưởi nắng thấy ấm, bảo vợ rằng: Sưởi nắng ấm mà không ai biết, ta sẽ tâu cho vua biết mà sưởi. Tiến rau cần, dâng nắng sưởi là ý chỉ dâng váºt tầm thÆ°á»ng nhÆ°ng xuất phát từ lòng trung thà nh, chất phác.
2088Kiến VÆ°Æ¡ng Tân : là con thứ năm của Lê Thánh Tông, được phong Kiến VÆ°Æ¡ng năm Hồng Äức thứ 2 (1471), khi mất má»›i 35 tuổi.
2089 Theo quan niệm của các nhà thuáºt sÄ© Ä‘á»i xÆ°a, sau 180 năm là hết má»™t Ä‘á»™ số của trá»i, gồm 3 giáp tý (má»—i giáp tý 60 năm). Giáp Tý thứ nhất là thượng nguyên, giáp tý thứ hai là trung nguyên, giáp tý thứ ba là hạ nguyên.
2090 Vi Cao Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, là m trấn thủ đất Thục, má»™t hôm há»p bạn uống rượu, chợt thấy cầu vồng má»c ở ngoà i sân, thò đầu ta uống hết cả rượụ
2091Chu Nhã ở đây chỉ bà i thÆ¡ Thiên bảo trong Kinh Thi Tiểu Nhã : "NhÆ° nháºt chi thăng, nhÆ° nguyệt chi hằng, nhÆ° Nam SÆ¡n chi thá», nhÆ° tùng bách chi mâu" nghÄ©a là chúc vua nhÆ° mặt trá»i má»›i lên, nhÆ° mặt trăng đêm mồng tám, sống lâu nhÆ° núi Nam SÆ¡n, xanh tốt nhÆ° cây tùng cây bách.
2092 Xã Trát Kiá»u và xã Cống Xuyên ở huyện Thượng Phúc, nay thuá»™c huyện ThÆ°á»ng tÃn, tỉnh Hà Tây.
2093Cừ Yên Phúc : ở xã Yên Phúc; cừ Thượng Phúc : ở xã Thượng Phúc, hai xã nà y thuá»™c huyện Thượng Phúc, nay là huyện ThÆ°á»ng TÃn, tỉnh Hà Tây.
2094 Theo bản dịch cũ.
2095 Tức là vua Túc Tông, nối ngôi Hiến Tông.
2096 Bản dịch cũ ghi là ngà y mồng 3.
2097 Tức bà Nguyá»…n Thị Hoà n, ngÆ°á»i là ng Bình Lăng, huyện Thiên Thi (nay là huyện Kim Thi, tỉnh Hải HÆ°ng).
2098Äặng Tán : ngÆ°á»i xã Mạo Bồ, huyện SÆ¡n Vi (sau là Lâm Thao; nay thuá»™c huyện Phong Châu, VÄ©nh Phú) Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Äinh Mùi (1487). Khuất Quỳnh Cá»u : ngÆ°á»i xã Lôi Trạch, huyện Thạch Thất (nay thuá»™c Hà Ná»™i). Trần Viết LÆ°Æ¡ng ( CÆ°Æ¡ng mục ghi là Trần Bá LÆ°Æ¡ng): ngÆ°á»i xã Lê Xá, huyện Nghi DÆ°Æ¡ng (sau là huyện Kiến Thuỵ, nay thuá»™c đất huyện Kiến An, thà nh phố Hải Phòng). Quỳnh Cá»u và Viết LÆ°Æ¡ng Ä‘á»u Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Ká»· Mùi (1499). Nguyá»…n Bảo Khuê : ngÆ°á»i xã Lý Hải, huyện Yên Lăng (nay là huyện Mê Linh, Hà Ná»™i), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Äinh Mùi (1487). VÅ© Châu : ngÆ°á»i xã Dị Sá», huyện ÄÆ°Æ¡ng Hà o (nay thuá»™c huyện Mỹ Văn, Hải HÆ°ng) Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Ká»· Mùi (1499) (theo CMCB25).
2099Thà nh là Thà nh vÆ°Æ¡ng nhà Chu, Khang là Khang VÆ°Æ¡ng nhà Chu, Văn là Văn Äế nhà Hán, Cảnh là Cảnh Äế nhà Hán.
2100 CÅ©ng Ä‘á»c là Oanh.
2101Quản Ninh : dịch theo nguyên văn. Theo chú thÃch của bản dịch cÅ© thì chữ nà y là VÄ©nh Ninh bị chép lầm, vì TrÆ°á»ng Lạc hoà ng thái háºu khi còn là m sung nghi thì ở cung VÄ©nh Ninh, khi Hiến Tông lên ngôi, tôn là m hoà ng thái háºu má»›i ở cung TrÆ°á»ng Lạc.
2102Nguyá»…n KÃnh phi : ngÆ°á»i xã Hoa Lăng, huyện Thuá»· ÄÆ°á»ng, nay là huyện Thuá»· Nguyên, Hải Phòng (theo CÆ°Æ¡ng mục )
2103HÆ°Æ¡ng Phù Chẩn, huyện Äông Ngà n là quê hÆ°Æ¡ng của Chiêu Nhân hoà ng thái háºu Nguyá»…n Thị Cáºn, mẹ đẻ của Uy Mục Äế.
2104Tuyên Dá»± Ä‘Æ°á»ng để thá» tiên tổ Nguyá»…n KÃnh phi, có công nuôi Uy Mục Äế, sau lại cùng vá»›i Nhữ Vi Ä‘Æ°a vua lên ngôi. HÆ°Æ¡ng Hoa Lăng là quê hÆ°Æ¡ng của Nguyá»…n KÃnh phi.
2105Huyện Quảng Äức sau là huyện VÄ©nh Thuáºn, thuá»™c phủ Phụng Thiên, nay thuá»™c Hà Ná»™i.
2106Huyện Chân Phúc : nay là huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ Tĩnh. Sông lớn ở đây tức là sông Lam.
2107Khởi phục : tức là "dùng lại", khi viên quan nà o trÆ°á»›c bị bãi chức, hoặc nghỉ việc vá» nhà , sau lại gá»i ra bổ dụng thì gá»i là khởi phục.
2108 Ngô Hoán Ä‘á»— tiến sÄ© Ä‘á»i Hồng Äức, thá»i Hiến Tông là m Äông các hiệu thÆ°, vì can tá»™i Ä‘em việc trong triá»u nói cho ngÆ°á»i ngoà i biết, bị bãi chức sung quân. Năm Cảnh Thống thứ 4 (1501) Hoán lại thi Ä‘á»— sinh đồ.
2109Là ng Nhân Mục : tức là ng Mục, nay thuộc ngoại thà nh H à Nội. Nguyên văn là "Nhân Mục môn".
2110CÆ°Æ¡ng mục : Ghi sá»± kiện nà y nhÆ° sau: Tháng giêng, mùa xuân, láºp Trần thị là m hoà ng háºu (xem CMCB 25, 22).
2111Nguyá»…n Tịnh : ngÆ°á»i xã Vân Xá, huyện Lạng Tà i, nay là huyện Gia LÆ°Æ¡ng, tỉnh Hà Bắc, Ä‘á»— đồng tiến sÄ© khoa Quý Sá»u (1493) Ä‘á»i Hồng Äức.
2112CÆ°Æ¡ng mục : chép là Nguyá»…n Trá»ng Äạt (xem CMCB 25, 23).
2113 Bản dịch cÅ© và CÆ°Æ¡ng mục Ä‘á»u không có chữ "hữu" nà y.
2114 Bản dịch cÅ© và CÆ°Æ¡ng mục Ä‘á»u không có chữ "tả" nà y.
2115Ty CÆ°á»ng lá»±c : sau khi định lại các quân hiệu, bãi bá» chức phó quân thì đặt thêm ty nà y.
2116KhÆ°Æ¡ng Chủng : là ngÆ°á»i cùng phe cánh vá»›i há» hà ng của Nguyá»…n thái háºu, ngÆ°á»i xã Phù Chẩn, huyện Äông Ngà n (nay thuá»™c huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc).
2117Phủ Phú Bình : phủ thá»i Lê, gồm đất huyện Phú Bình, Phổ Yên, Äông Hồ, Äại Từ, Phú LÆ°Æ¡ng, Võ Nhai tỉnh Bắc Thái và má»™t phần đất huyện Sóc SÆ¡n, Hà Ná»™i ngà y nay.
2118 Chỉ cuá»™c khởi nghÄ©a của Giản Tu công Oanh (tức là TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế sau nà y) và o năm 1509.
2119Phủ NghÄ©a HÆ°ng : phủ thá»i Lê, gồm đất các huyện Vụ Bản. NghÄ©a HÆ°Æ¡ng, à Yên tỉnh Nam Hà hiện nay.
2120Chu Tống Văn : ngÆ°á»i xã Äa SÄ©, huyện ÄÆ°á»ng Hà o (nay thuá»™c huyện Mỹ Văn, Hải DÆ°Æ¡ng), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Ká»· Mùi (1499) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2121Äinh Thuáºn : ngÆ°á»i xã An DÆ°Æ¡ng, huyện Tây Lang (nay thuá»™c đất huyện Äoan Hùng, VÄ©nh Phú), Ä‘á»— đồng tiến sÄ© năm 1499.
2122Doãn Máºu Khôi : ngÆ°á»i xã An Duyên, huyện Thượng Phúc, nay thuá»™c huyện ThÆ°á»ng TÃn, Hà Tây.
2123Lê ÄÄ©nh Chi : ngÆ°á»i xã Lạc SÆ¡n, huyện Láºp Thạch, nay thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phú.
2124Lê Hiếu Trung : CMCB 25, chép là Lê Trung Hiá»n, ngÆ°á»i xã Chi Nê, huyện ChÆ°Æ¡ng Äức (nay thuá»™c Hà Tây), Ä‘á»— đồng tiến sÄ© khoa Nhâm Tuất (1502) Ä‘á»i Cảnh Thống, là m quan đến Quốc tá» giám tÆ° nghiệp. Khoảng giữa năm Quang Thiệu, Trịnh Tuy bắt cóc Lê Chiêu Tông và o Thanh Hoa, Trung Hiếu không chịu khuất mà chết.
2125Ngô Tuy : ngÆ°á»i xã Tông Tranh, huyện ÄÆ°á»ng Yên (nay thuá»™c huyện Cẩm Bình, tỉnh Hải HÆ°ng), Ä‘á»— đồng tiến sÄ© khoa Ká»· Mùi (1499) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2126Hoà ng Nhạc : ngÆ°á»i xã Hoà ng Xá, huyện Äông Thà nh (nay là Yên Thà nh, Nghệ An), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Nhâm Tuất (1502) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2127Thiên vÅ© vệ : Xem Canh Ngá» , năm Hồng Thuáºn thứ 2 (1510), "đặt hai vệ Thiên vÅ© và Thánh oai, ban thứ ở trên vệ Cẩm y và Kim ngô".
2128 CMCB 25, 26 chép là xã Äông Cao.
2129Cương mục chép là Dao.
2130Cương mục chép là Tuý.
2131Huyện Thanh Hà : sau thuộc phủ Nam Sách nay thuộc đất huyện Nam Thanh, tỉnh Hải Hưng.
2132Huyện Nghi Dương : sau là huyện Kiến Thuỵ, nay thuộc đất huyện Kiến An, thà nh phố Hải Phòng.
2133NÆ°á»›c Hắc La La : là vÆ°Æ¡ng quốc của ngÆ°á»i Lô Lô ở vùng Vân Nam, Trung Quốc bấy giá».
2134CÆ°Æ¡ng mục chép là Chu quan. Cá»a ải Chu Thôn Äiá»n ở châu Thuá»· VÄ©, xứ HÆ°ng Hoá.
2135Thuá»· VÄ© : tên châu thá»i Lê, gồm toà n bá»™ đất tỉnh Là o Cai bây giá».
2136 Nên sá»a lại là xứ HÆ°ng Hoá . Xứ HÆ°ng Hoá là vùng đất rá»™ng lá»›n, bao gồm phần đất tỉnh Lao Cai cÅ©. Ở đó má»›i có châu Thuá»· VÄ© và Chu Quan.
2137 CMCB 15, 28: Phi vÅ© ty gồm có 100 lá»±c sÄ©, phụng mệnh túc trá»±c cung Äoan Khang.
2138 CMCB 15, 29 ghi việc nà y nhÆ° sau: Hà ng ngà y, sai hai viên giám quân đấu sức vá»›i nhau, hai bên cầm gáºy đánh nhau từ cá»a Thanh DÆ°Æ¡ng đến ngoà i cá»a Thái Miếu.
2139Là ng Hoa Lăng : Huyện Thuá»· ÄÆ°á»ng là quê hÆ°Æ¡ng bà KÃnh phi, mẹ nuôi của Uy Mục. Bản in viết thà nh cha nuôi là lầm.
2140 Chỉ việc sau nà y Chế Mạn theo Nguyá»…n Văn Long dấy nghÄ©a binh ở Tây Äô.
2141 Bản dịch cÅ© theo CMCB 25, 31 sá»a lại thà nh Thượng xá sinh.
2142Nguyá»…n Văn Lang : là con Nguyá»…n Äắc Trung, là em của TrÆ°á»ng Lạc Hoà ng thái háºu.
2143Thần Phù : là cá»a biển thá»i xÆ°a, nay đã bị bồi lấp. Dấu vết cÅ© nay còn lại ở huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình (nay thuá»™c huyện Tam Äiệp), ngà y xÆ°a sông ChÃnh Äại đổ ra biển ở chổ đó.
2144Äuôi chó : Tấn sá» chép Triệu VÆ°Æ¡ng Lân phong bừa quan tÆ°á»›c cho nô lệ, đầy tá»›, khi triá»u há»™i đầy những ngÆ°á»i Ä‘á»™i mÅ© Ä‘uôi Ä‘iêu. NgÆ°á»i thá»i ấy có câu chế giá»…u: Äuôi Ä‘iêu chẳng đủ, lấy Ä‘uôi chó nối thêm và o, ý nói kẻ hèn hạ cÅ©ng được thăng quan tÆ°á»›c.
2145Äầu cá : Tống sá» chép Lá»— Tông Äạo là m Tham tri chÃnh sá»±, bá»n ngoại thÃch sợ, gá»i Lá»— là "tham chÃnh đầu cá" (Chữ Lá»— ____ trên đầu có chữ ngÆ° ____ là cá).
2146Tần ChÃnh : tức Tần Thuá»· Hoà ng.
2147Nguỵ Oanh : tức là LÆ°Æ¡ng Huệ VÆ°Æ¡ng Ä‘á»i Chiến Quốc.
2148Hoa CÆ°Æ¡ng : tức là đá hoa cÆ°Æ¡ng. Tống Huy Tông thÃch hoa đẹp, đá lạ, bắt dân chở đá đẹp ở các nÆ¡i vá» Biện Kinh, thuyá»n ghe nối liá»n nhau trên sông Hoà i, sông Biện.
2149 Tần Thuá»· Hoà ng dá»±ng cung A Phòng rất tráng lệ. Sau Hạng Võ và o kinh đô nhà Tần, đốt cung nà y, lá»a cháy ba tháng chÆ°a hết.
2150 Niên hiệu của Uy Mục Äế.
2151 Chỉ Nguyễn Thừa Nghiệp là m Tông nhân lệnh phủ Tông nhân và con là Nguyễn Mô chỉ huy quân túc vệ.
2152Thắng : là Nguyá»…n Bá Thắng. Chủng : là KhÆ°Æ¡ng Chủng, Ä‘á»u là bá»n ngoại thÃch chuyên quyá»n.
2153Cẩm Giang Vương : là phong hiệu của Lê Sùng, anh ruột Giản Tu công Lê Dinh.
2154Núi Thiên Kiện : hay núi Äịa Cáºn, ở xã Thiên Kiện, huyện Thanh Liêm, nay thuá»™c tỉnh Nam Hà .
2155Châu Cầu : tên xã, nay là thị xã Phủ Lý, tỉnh Nam Hà .
2156Bảo Äà : tên xã, thuá»™c huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây. Nhân Mục : là là ng Má»c thuá»™c Hà Ná»™i, Hồng Mai : tên xã, nay là Bạch Mai, Hà ná»™i, Thiêu Thân : chÆ°a rõ ở đâu.
2157Bồ Äá» : tên xã, nay thuá»™c huyện Gia Lâm, ngoại thà nh Hà Ná»™i. Xuân Canh : tên xã, nay thuá»™c huyện Äông Anh, ngoại thà nh Hà Ná»™i.
2158Kiến VÆ°Æ¡ng Tân : cha của Giản Tu công Dinh đã chết từ năm Cảnh Thống thứ 5, CMCB 25, 30 chép là mẹ (Trịnh thị, ngÆ°á»i xã Thuá»· Chú, huyện Lôi DÆ°Æ¡ng, con gái Äô đốc thiêm sá»± Trịnh Trá»ng Phong, sau được truy tôn là Từ Huy Hoà ng thái háºu) là đúng.
2159Tĩnh Lượng công : là phong hiệu của Lê Doanh, em Giản Tu công Dinh.
2160PhÆ°á»ng Nháºt Chiêu : nay là là ng Nháºt Tân, ngoại thà nh Hà Ná»™i.
2161 Theo Nghệ văn chà của Lê Quý Äôn, sách Trị bình bảo phạm do TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế soạn.
2162 CÅ©ng theo Nghệ văn chà , TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế có soạn sách Trung hÆ°ng thá»±c lá»±c . Trung hÆ°ng ký phải chăng là Trung hÆ°ng thá»±c lá»±c do TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế sai Nguyá»…n Dục soạn.
2163Thái A : là tên má»™t thanh gÆ°Æ¡m quý. Trở ngược gÆ°Æ¡m Thái A nghÄ©a là trao cán gÆ°Æ¡m quý cho ngÆ°á»i khác, chỉ việc Uy Mục Äế để bá»n ngoại thÃch nắm giữ má»i quyá»n.
2164Äồ thần khà : chỉ ngai và ng nhà vua.
2165Huyện Ngự Thiên : sau là huyện Hưng Nhân, nay thuộc huyện Hưng Hà , tỉnh Thái Bình.
|
19-09-2008, 11:49 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q5(a)
Nhà Háºu Lê. Nhà Mạc (1509 - 1532)
[1a]
K ỷ N h à L ê
TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế
Tên húy là Dinh ____ lại húy là Trừu ____, là cháu của Thánh Tông, con thứ hai của Kiến VÆ°Æ¡ng Tân, ở ngôi 8 năm, thá» 24 tuổi, bị quyá»n thần Trịnh Duy Sản giết, táng ở Nguyên Lăng. Vua buổi đầu lên ngôi, ban hà nh giáo hóa, tháºn trá»ng hình phạt, cÅ©ng đáng coi là có công nghiệp. Song chÆ¡i bá»i vô Ä‘á»™, xây dá»±ng liên miên, dân nghèo thất nghiệp, trá»™m cÆ°á»›p nổi lên, dẫn đến nguy vong là bởi ở đấy.
Mẹ vua là Huy Từ Kiến Hoà ng thái háºu Trịnh thị, tên húy là Tuyên, ngÆ°á»i là ng Thủy Chú, huyện Lôi DÆ°Æ¡ng, con gái thứ tÆ° của Äô đốc thiêm sá»± kiêm Tả công chÃnh [Trịnh] Trá»ng Phong, sinh vua và o năm Hồng Äức thứ 26 [1495], tháng 6, ngà y 25. Thá»i Hiến Tông, được phong là m Giản Tu công. Äến khi Uy Mục Äế giết hại ngÆ°á»i công thất, má»›i má»™t mình [1b] trốn và o Tây Äô. Tháng 10, năm Äoan Khánh thứ 5 [1509], Ä‘em quân đến Äông Kinh giết Uy Mục Äế, tá»± láºp là m vua, lấy ngà y sinh là m Thiên Bảo thánh tiết, tá»± xÆ°ng là Nhân Hải Ä‘á»™ng chủ. Äến khi bị hại, Trịnh Duy Sản giáng phong là m Linh Ẩn VÆ°Æ¡ng, sau được truy tôn là TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế.
Canh Ngá», Hồng Thuáºn năm thứ 2 [1510] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, bà n luáºn công trạng những ngÆ°á»i ứng nghÄ©a:
Lấy NghÄ©a quáºn công Nguyá»…n Văn Lang là m NghÄ©a quốc công; gia phong Thiệu quáºn công Lê Quảng Äá»™ là Thiệu quốc công, Lượng quốc công Lê Phụ là m Thượng quốc công, Uy quáºn công Lê Bá Lân là m Uy quốc công, Há»™ bá»™ thượng thÆ° Trịnh Duy Äại2166 là m Văn quáºn công, Äiện tiá»n tô kiểm Ä‘iểm Thuỵ DÆ°Æ¡ng hầu Trịnh Há»±u2167 là m Thá» quáºn công, Phò mã đô [2a] uý Lê Máºu Chiêu là m Diên quáºn công; con Văn Lang là Nguyá»…n Hoằng Dụ là m Yên Hoà hầu; Trịnh Duy Sản2168 là m Mỹ Huệ hầu; Tổng binh thiêm sá»± Thanh Hoa Nguyá»…n Bá Tuấn2169 (đổi tên là Bá Thuyên) là m Lá»… bá»™ thượng thÆ°, Do Lá»… bá; Thừa tuyên sứ Thanh Hoa Lê Tung2170 là m Lại bá»™ thượng thÆ°, Äôn ThÆ° bá; Tham chÃnh Thanh Hoa Nguyá»…n Thì Ung là m ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» LÆ°Æ¡ng Văn bá; Äà m Tháºn Huy2171 là m Hình bá»™ thượng thÆ°; Hà n lâm viện thị Ä‘á»™c tham chưởng Hà n lâm viện sá»± LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng là m Lại bá»™ tả thị lang.
Bà n đặt quan đỠlĩnh, có các chức chưởng đỠlĩnh, đồng đỠlĩnh và phó đỠlĩnh, trông nom việc quân ở bốn mặt thà nh, chức trách là tuần phòng ở Kinh sư, canh phòng các nơi, tìm bắt kẻ gian phi2172 .
[2b] Tháng 2, vua sai sang nhà Minh. Hình bá»™ thượng thÆ° Äà m Tháºn Huy, Äông các hiệu thÆ° Nguyá»…n Văn Thái2173 , Binh khoa đô cấp sá»± trung Lê Thừa HÆ°u2174 , Thông sá»± Nguyá»…n Phong, hà nh nhân 3 ngÆ°á»i, tòng nhân 8 ngÆ°á»i sang tâu việc; Lá»… bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Quýnh, Thị thÆ° VÅ© Cán, Äá» hình Nguyá»…n Doãn Văn, Thông sá»± Nguyá»…n Hảo, hà nh nhân 3 ngÆ°á»i, tòng nhân 9 ngÆ°á»i sang cầu phong. Bấy giá», Thừa HÆ°u Ä‘i đến đầu địa giá»›i thì bị ốm, liá»n sai Binh khoa đô cấp sá»± trung Nguyá»…n Văn Tuấn Ä‘i thay.
Vua tự xưng là Nhân Hải động chủ.
Ngà y 27, lấy Äông các há»c sÄ© Äá»— Nhân là m Há»™ bá»™ tả thị lang, đổi tên Nhân thà nh Nhạc, để tránh tên hiệu của vua là Nhân Hải.
Trần miếu Thái Tổ bị sụt.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 25, đêm canh ba, hoạn quan Nguyá»…n Khắc Hà i là m [3a] loạn, ép vua đến cung Trùng Hoa, lại đến các Ä‘iện Vạn Thá», Cẩn Äức, KÃnh Thiên. Vua là m thÆ¡ quốc ngữ, các đại thần văn võ và o chầu kÃnh hoạ lại, chỉ có Äông các hiệu thÆ° Trần Dá»±c hoạ hợp cách, được ban 5 quan tiá»n.
Ban đêm có ná»™i thần Nguyá»…n LÄ©nh đón vua ngá»± đến đầm sen. Bá»n phản nghịch lẻn ra ngoà i, Ä‘em kiệu ngá»± Ä‘i đón Hoa Khê VÆ°Æ¡ng Tòng là m nguỵ chúa. Vua sai bá»n Thá» quáºn công Trịnh Há»±u Ä‘i đánh, Ä‘uổi đến phÆ°á»ng Äông Hà 2175 , bá»n phản nghịch bị giết quá ná»a, số còn lại vượt sông qua Bồ Äá» trốn và o núi Tam Äảo. Há»±u sai tỳ tÆ°á»›ng Ä‘uổi đánh2176 .
Ngà y 26, đại xá.
Xuống chiếu đặt hai vệ Thiên vÅ©2177 và Thánh uy2178 , chức ở trên vệ Cẩm y và Kim ngô. Kiểu mÅ© dùng mÅ© Ä‘á» có cánh nạm và ng, thêu phụng Ä‘á».
Cục Mông nước Ai Lao sai [3b] sứ đến Nghệ An đệ bản tâu trạm xin nộp cống quy phụ. Vua xuống chiếu khước từ, vì mới lấy được nước, sợ hỠnhòm ngó nước ta.
Tháng 6, lấy ngà y sinh là m Thiên Bảo thánh tiết.
Mùa thu, tháng 8, sao Thái Bạch Ä‘i ngang trá»i.
Äổi Hiệu lệnh lá»±c sÄ© thà nh Thể sát lá»±c sÄ©.
Tháng 9, ngà y mồng 7, có thánh chỉ rằng: Khi ban cấp các hạng ruá»™ng đất, bãi dâu, ao đầm thì cho phép các xứ cấp và o những chá»— còn lá»t ở dân, chÆ°a và o sổ quan; cho quan Thái bá»™c tá»± xét mình Ä‘i tìm, là m bản tâu lên, giao xuống Há»™ bá»™ và Thừa ty xứ đó cho khám xét, là m bản tâu lên, đợi nháºn chỉ chuyển giao cho Lá»… bá»™ vâng mệnh thi hà nh, là m sắc cấp cho các công, hầu, bá theo thứ báºc khác nhau.
[4a] Mùa đông, tháng 10, lấy Há»™ bá»™ thị lang Äá»— Nhạc là m Äông các đại há»c sÄ©, nháºp thị kinh diên. Khởi phục Lại bá»™ tả thị lang LÆ°Æ¡ng Äắc Bằng kiêm Äông các há»c sÄ©, nháºp thị kinh diên [nhÆ°ng Äắc Bằng] cố từ chối không nháºn. Nhân đó, Äức Bằng dâng lên 14 kế sách trị bình, đại ý là "Thần nghe: Báºc
thánh nhân thuở trÆ°á»›c, không vì thiên hạ đã trị mà lÆ¡ là việc cảnh giác ngăn ngừa, ngÆ°á»i hiá»n thần Ä‘á»i xÆ°a không vì vua mình đã thánh mà quên lãng niá»m khuyên răn, can gián. Cho nên, Ä‘á»i Ngu Thuấn đã thịnh vượng rồi mà Bá Ãch2179 lúc bà y mÆ°u mô thì nói chá»› ham mê nhà n rá»—i, chá»› đắm Ä‘uối vui chÆ¡i, không lÆ°á»i biếng, không trá»… nải, phấp phá»ng nhÆ° nguy vong sắp đến. Äế Thuấn nghe lá»i khuyên mà răn ngừa những việc đáng răn, do đó đã trở thà nh báºc đại thánh. Thá»i Hán Văn đã phú [4b] cÆ°á»ng rồi, nhÆ°ng Giả Nghị2180 khi dâng kế sách lại khuyên Ä‘iá»u để lá»a gần của, đáng phải chảy nÆ°á»›c mắt, đáng phải khóc phải thÆ°Æ¡ng, lo lắng nhÆ° hoạ hoạn đã thà nh. Văn Äế nghe lá»i khuyên mà lo nghÄ© việc đáng lo, do đó đã trở nên báºc hiá»n nhân.
Vì là ngÆ°á»i bá» tôi dâng lá»i khuyên không khẩn khoản, không thiết tha thì không thể giúp vua sáng suốt tiếp thu lá»i can gián. Vua nghe lá»i khuyên mà không tiếp thu, không Ä‘á»™ lượng thì không thể mở rá»™ng Ä‘Æ°á»ng cho bá» tôi dâng lá»i can gián. Nay bệ hạ khoan nhân đại Ä‘á»™, không thÃch giết ngÆ°á»i, khôi phục cÆ¡ nghiệp của Cao Tổ, cứu giúp sinh mệnh cho muôn dân. Khắp trong bốn biển nhÆ° gỡ được nạn treo ngược, ai cÅ©ng vÆ°Æ¡n cổ kiá»…ng chân, ngóng trông chÃnh sá»± má»›i được hoà n thà nh, hân hoan mừng thái bình thịnh trị.
NhÆ°ng từ khi lên ngôi tá»›i nay, hoà khà chÆ°a thuáºn, can qua chÆ°a dứt, [5a] ká»· cÆ°Æ¡ng triá»u đình chÆ°a dá»±ng đặt, việc quân, việc nÆ°á»›c chÆ°a sá»a sang; tai dị xảy ra luôn, sợ đạo trá»i chÆ°a thuáºn, núi đá bị sụt lở, e đạo đất chÆ°a yên. Tệ tham nhÅ©ng ngầm ngầm phát triển, bá»n nghịch tặc lén lút manh nha, sợ đạo ngÆ°á»i chÆ°a ổn. Thế mà quan trong triá»u biết mà không nói, há» tá»± lo cho mình thì được rồi, còn lo cho nÆ°á»›c thì ra sao? Thần thẹn là má»™t bá» tôi cÅ©, nghÄ©a phải cùng vui buồn vá»›i nÆ°á»›c, tuy còn trong lúc xô gai, tang trở chÆ°a hết, nhÆ°ng bệ hạ đã vì nghÄ©a công nén tình riêng, cho là m chức thị tung, có ý muốn thần bà n luáºn mÆ°u kế lui tiến, hèn kém theo ngÆ°á»i để dá»±a dẫm giữ lấy tÆ°á»›c lá»™c, thì lòng trung hiếu của thần đôi Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»u thiếu cả, lấy gì báo đáp được ân đức của bệ hạ, là m trá»n chức pháºn của kẻ là m tôi? Thần má»—i khi nghÄ© tá»›i việc ngà y nay thì suốt đêm không ngủ, đến [5b] bữa không ăn, tấm lòng khuyển mã trung thà nh không sao nguôi được. KÃnh xin trình bà y 14 kế sách trị binh tâu lên nhÆ° sau: 1- Phải cảnh giác, răn ngừa để chấm dứt tai biến, 2- Dốc lòng hiếu thảo để khuyến khÃch lòng trung háºu, 3- Xa thanh sắc để là m chân chÃnh gốc của tâm, 4- Äuổi tà nịnh để là m trong sạch ngá»n nguồn muôn việc, 5- Dè dặt trao quan tÆ°á»›c để tháºn trá»ng việc khuyến khÃch răn Ä‘e, 6- Tuyển bổ công bằng để Ä‘Æ°á»ng là m quan trong sạch, 7- Tiết kiệm tiêu dùng để khuyến khÃch phong tục kiêm phác, 8- Nêu khen ngÆ°á»i tiết nghÄ©a để coi trá»ng đạo cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng, 9- Cấm hối lá»™ để trừ bá» thói tham ô, 10- Sá»a sang võ bị để vững thế thà nh đồng hà o nóng, 11- Lá»±a chá»n quan can gián để gây khà thế dám nói, 12- Ná»›i nhẹ việc lá»±c dịch để thoả lòng mong đợi của dân, [6a] 13- Hiệu lệnh phải tÃn thá»±c để thống nhất ý chà của bốn phÆ°Æ¡ng, 14- Luáºt pháp, chế Ä‘á»™ phải tháºn trá»ng để mở ná»n thịnh trị thái bình.
Những kế sách trên đây, xin bệ hạ soi xét. Thần lại nghe cổ ngữ có câu: "Lá»i nói của kẻ cắt cá», kiếm củi, thánh nhân cùng cân nhắc lá»±a dùng"2181 . Kinh ThÆ° nói: "Biết được không khó, là m được má»›i khó"2182 . Thần xin bệ hạ đừng cho những lá»i của thần là vu khoát, xin lá»±a chá»n mà thi hà nh, răn những Ä‘iá»u đáng răn, lo những Ä‘iá»u đáng lo, may ra đạo trá»i có thể thuáºn, đạo đất có thể yên, đạo ngÆ°á»i có thể ổn, có thể đạt đến thái bình". Vua nghe theo.
Gia phong Thiệu quốc công Lê Quảng Äá»™ là m Bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»±, Tổng thống quốc chÃnh. Thái tể thái sÆ°2183 .
Äặt lại chức thÆ°á»ng xuyên xá nhân. TrÆ°á»›c đây, và o Ä‘á»i Cảnh Thống, thôi đặt chức thÆ°á»ng xuyên xá nhân. Äến nay, Chưởng vệ Minh Luân hầu Lê Niệm tâu [6b] xin đặt lại chức ấy. Vua nghe theo.
Là m điện Thiên Quang.
Äịnh lệ thưởng công cho những ngÆ°á»i Ä‘i theo ở Tiêu Viên2184 , Bảo Äà 2185 và trấn giữ Ä‘iếm Hoà ng thà nh. Xuống chiếu rằng: Những viên nhân các xứ SÆ¡n Nam có dá»± theo nghÄ©a quân ở Tiêu Viên và theo nghÄ©a quân doanh tại các huyện Yên Ninh2186 , Yên Mô2187 , Phụng Hoá2188 , Gia Viá»…n, ai có quan chức thì thưởng 5 tÆ°, ai chÆ°a có quan chức thì tha không phải tuyển lÃnh, theo nhÆ° lệ đòi bắt cÅ©, thay phiên nhau táºp luyện võ nghệ và túc trá»±c. NgÆ°á»i nà o tạm ở lại túc trá»±c, thì tÃnh công cÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i túc trá»±c, đã có quan chức thì thăng 1cấp, chÆ°a có quan chức thì bổ chánh cá»u phẩm. NgÆ°á»i nà o có túc trá»±c được tuyển và o há»™ vệ mà không theo nghÄ©a quân thì bổ tòng cá»u phẩm. Các hạng vệ sÄ©, tuấn sÄ©, con cháu công thần, nho sinh, giám sinh, văn thuá»™c, ngÆ°á»i nà o siêng năng, tà i cán, mạnh khoẻ thì bổ là m há»™ vệ, ngÆ°á»i nà o siêng năng, tà i cán nhÆ°ng không khoẻ mạnh thì bổ các chức bên ngoà i. Quân lÃnh [7a] và nhân dân, ai có quân công, Ä‘á»u cho quan có trách nhiệm tuỳ theo thứ báºc mà bổ dụng, con cháu Ä‘á»u được táºp ấm. Viên nhân các xứ, ngÆ°á»i nà o có đến thà nh Tây Äô theo xa giá, có công thì thưởng quân công cÅ©ng nhÆ° viên nhân xứ Thanh Hoa. Còn nhÆ° nhân viên các huyện Thanh Äà m (nay đổi thà nh Thanh Trì), Thượng Phúc, Thanh Oai, Từ Liêm trấn giữ hoặc thay phiên gác các Ä‘iếm ngoà i Hoà ng thà nh, ngÆ°á»i đã có quan chức thì thưởng 1 cấp, ngÆ°á»i chÆ°a có quan chức thì được tha tuyển lÃnh phá»ng theo lệ đòi bắt cÅ©, thay nhau 20 phiên giữ các Ä‘iếm ngoà i Hoà ng thà nh và táºp võ nghệ. Nếu là ngÆ°á»i thay phiên nhau túc trá»±c mà không trấn giữ thì thưởng 5 tÆ°, thay nhau 20 phiên mà giữ Ä‘iếm ngoà i Hoà ng thà nh. Các nho sinh, sinh đồ được thưởng 5 tÆ°.
Tháng 11, vua sai Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá» Äá»— Lý Khiêm, Hà n lâm [7b] viện thị Ä‘á»™c kiêm sá» quan Nguyá»…n Bỉnh Hoà (ngÆ°á»i là ng VÄ©nh Thế, huyện Siêu Loại2189 , trÆ°á»›c tên là Văn Hiến), Äá» hình giám sát ngá»± sá» Nguyá»…n Äức Quang, Thông sá»± Nguyá»…n Minh, hà nh nhân 8 ngÆ°á»i, tòng nhân 25 ngÆ°á»i sang tuế cống nhà Minh.
Äặt ty Thiêm bảo Ä‘ao trá»±c ở Ä‘iện Kim Quang.
Lấy Phà Vạn Toà n (ngÆ°á»i là ng Xuân Trì, huyện VÄ©nh Lại) là m ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá», Phạm Khiêm BÃnh là m Thiêm đô Ngá»± sá»; gia phong LÆ°Æ¡ng Văn bá Nguyá»…n Thì Ung là m Phụng trá»±c đại phu, Thượng thÆ° Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá»; Äá»— Nhạc là m Phụng trá»±c đại phu, Thượng thÆ° Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị Kinh diên; Do Lá»… bá Nguyá»…n Thuyên là m phụng trá»±c đại phu, Lá»… bá»™ thượng thÆ°; Trình Chà Sâm là m phụng trá»±c đại phu, Công bá»™ thượng thÆ°; VÅ© Quỳnh là m Triá»u liệt đại phu, Binh bá»™ thượng thÆ°; Phạm Hạo là m gia hà nh đại phu, Há»™ bá»™ [8a] tả thị lang; Äặng Minh Khiêm là m Triá»u liệt đại phu, Lại bá»™ tả thị lang; Lê ÄÄ©nh Chi là m Há»™ bá»™ hữu thị lang.
Tân Mùi, [Hồng Thuáºn] năm thứ 3 (1511) , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, có nháºt thá»±c.
Tháng 2, vua Ä‘i bái yết Lam Kinh. Bấy giá» Thân Duy Nhạc2190 và Ngô Văn Tổng dấy quân ở các huyện Yên Phú2191 , Äông Ngà n2184 . Gia Lâm xứ Kinh Bắc. Có má»™t nho sinh ở Yên Phú là Chu Thá»±c, báo cho
lÆ°u thủ Äông Kinh Thuỵ quáºn công Ngô BÃnh và Kim Nguyên bá Trịnh Bá Quát, sai quân Ä‘i đánh phá được bá»n chúng, bắt sống được bá»n Duy Nhạc, Văn Tổng đóng cÅ©i giải vá» Kinh sÆ°, rồi Ä‘Æ°a đến hà nh tại.
TrÆ°á»›c kia, Ä‘á»i Äoan Khánh, Duy Nhạc Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân, là m quan đến Cẩm y vệ Ä‘oán sá»±, trá»±c Ä‘iện Kim Quang. Äến khi vua dấy nghÄ©a quân, giết Mẫn [8b] Lệ công, Duy Nhạc liá»n vá» nhà không là m quan nữa, rồi khởi binh là m loạn, đến đây bị giết. Sau thưởng công cho Chu Thá»±c, bổ là m Phủ doãn phủ Phụng Thiên (Duy Nhạc là ngÆ°á»i xã Äại Liá»…n, huyện VÅ© Ninh).
Vua Ä‘i từ Kim SÆ¡n, cùng vá»›i phi tần sáu cung ngá»± đến chùa Kim Âu2193 , chiá»u dừng ở chùa Phi Lai2194 xem Ä‘ua thuyá»n rồi ngá»± đến Ä‘iện Hiá»n Nhân, sau lại ngá»± đến Ä‘iện Thịnh Mỹ. Ngá»± dinh đóng ở bến Thuý Ãi2195 , gặp gió lá»›n nổi lên, thuyá»n ngá»± Ä‘á»u bị trôi giạt.
Tháng 3, thi Há»™i các sÄ© nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— bá»n Nguyá»…n Thái Hoa 47 ngÆ°á»i (Thái Hoa ngÆ°á»i là ng Äịa Dục, huyện Thanh Lâm2196 , thi Äình Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân). Äến khi thi Äình, vua Ä‘Ãch thân ra Ä‘á» văn sách, há»i vỠđạo trị nÆ°á»›c xÆ°a nay. Sai Thái tể thái sÆ° Thiệu quốc công Lê Quảng Äá»™ là m Ä‘á» Ä‘iệu. Công bá»™ thượng thÆ° Trình Chà Sâm là m tri cống cá»; Há»™ bá»™ tả thị lang Phạm Hạo [9a] và Lại bá»™ tả thị lang Äặng Minh Khiêm là m giám thÃ; Lá»… bá»™ thượng thÆ° Nguyá»…n Bá Thuyên, Thượng thÆ° Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Nguyá»…n Thì Ung và Thượng thÆ° Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên Äá»— Nhạc là m Ä‘á»™c quyển. Äến khi Ä‘á»c quyển thi, vua thân hà nh xem bà i thi rồi định báºc cao thấp. Cho bá»n Hoà ng NghÄ©a Phú, Trần Bảo TÃn, VÅ© Duy Chu 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Bùi Doãn Hiệp 9 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Trần Doãn Minh 35 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân2197 .
Mùa hạ, tháng 4, sai Äô đốc đồng trì Lê Phong là m đô tÆ°á»›ng, Phạm Äức Bân là m tham tÆ°á»›ng, Nguyá»…n Äốc là m tổng đốc Ä‘i và o vùng Quảng Nam, Thuáºn Hoá bắt voi công.
Lấy Lê Công Trừng là m tham chÃnh Hải DÆ°Æ¡ng, Phạm Khiêm BÃnh là m hiến [9b] sát sứ Hải DÆ°Æ¡ng.
Binh bá»™ thượng thÆ°, Quốc tá» giám tÆ° nghiệp kiêm sá» quan đô tổng Ä‘Ã i VÅ© Quỳnh (ngÆ°á»i xã Má»™ Trạch, huyện ÄÆ°á»ng Yên2198 ) dâng bá»™ Äại Việt thông giám thông khảo chép từ Hồng Bà ng thị đến MÆ°á»i hai sứ quân vá» trÆ°á»›c là m Ngoại ká»· , từ Äinh Tiên Hoà ng đến năm đầu Thái Tổ Cao Hoà ng Äế bản triá»u đại định thiên hạ là m Bản ká»· , Ä‘á»u chép tÆ°á»ng táºn theo lối ká»· niên các triá»u đại, gồm 26 quyển2199 .
Tiến phong Thiên vÅ© vệ đô chỉ huy sứ Mạc Äăng Dung là m VÅ© Xuyên bá. Bấy giá», các hà o kiệt và thuáºt sÄ© Ä‘á»u nói là ở phÆ°Æ¡ng đông có khà sắc thiên tá».
Vua sai NghÄ©a quốc công Nguyá»…n Văn Lang Ä‘em thuáºt sÄ© ra Äồ SÆ¡n để trấn yểm. Äăng Dung cÅ©ng Ä‘i trong chuyến đó mà không ai biết.
Ngà y 27, ban sách Trị bình bảo phạm2200 cho cả nÆ°á»›c, gồm 50 Ä‘iá»u. Dụ các quan văn võ [10a] và dân chúng rằng: NghÄ© trá»i thÆ°Æ¡ng dân chúng, tất láºp vua láºp thầy; vua vâng mệnh trá»i, phải lo nuôi dạy trÆ°á»›c. Thế là để lòng ngÆ°á»i hoà hợp, của dân dồi dà o, Ä‘Æ°a nÆ°á»›c nhà đến cõi thịnh trị bình yên lâu dà i. XÆ°a Nghiêu, Thuấn được hạnh phúc yên vui, vốn gốc ở trá»ng NgÅ© Ä‘iển2201 , vui Cá»u tá»±2202 ; Thang, VÅ© đến thái bình thịnh trị, do ná»n ở ban NgÅ© giáo2203 , dùng Bát chÃnh2204 . Xem váºy, các báºc thánh đế minh vÆ°Æ¡ng thay trá»i trị nÆ°á»›c, có bao giá» bá» qua việc nuôi dạy mà trở nên thịnh trị được đâu. Cao Thái Tổ Hoà ng Äế khai sáng cÆ¡ nghiệp, truyá»n lại ká»· cÆ°Æ¡ng, dá»±ng láºp nhà há»c, khuyến khÃch nông tang, để vá»— yên bốn phÆ°Æ¡ng; Thái Tông Văn Hoà ng Äế nối theo chà trÆ°á»›c, noi việc ngÆ°á»i xÆ°a, coi trá»ng giáo hoá, chăm nuôi muôn dân để yên hoà muôn nÆ°á»›c; Thánh Tông Thuần Hoà ng Äế kÃnh nối mÆ°u trÆ°á»›c, là m hết luân thÆ°á»ng, hoà n thiện chế Ä‘á»™, ban Äại cáo để [10b] bồi đắp gốc ná»n cho phong hoá, Hiến Tông Duệ Hoà ng Äế tá» rạng công trÆ°á»›c, sáng suốt yên vui, ban lá»i dạy để khuyến khÃch thói hay tục tốt, lá»›p lá»›p yên hoà , đức hoá xa rá»™ng, hiệu quả trị bình, đến đây là thịnh hÆ¡n cả. Äến Ä‘á»i Äoan Khánh [1505 - 1508], hoạn quan can thiệp và o chÃnh sá»±, ngoại thÃch chuyên quyá»n, pháp luáºt phiá»n hà , ká»· cÆ°Æ¡ng rối loạn, nông tang mất nghiệp, phong tục suy đồi, thá»±c rất thÆ°Æ¡ng tâm. Trẫm nghÄ© công tổ tông gây dá»±ng gian nan, thÆ°Æ¡ng ức triệu dân cuá»™c Ä‘á»i Ä‘au khổ, vì tông miếu, xã tắc và sinh dân, đã đại cá» nghÄ©a bình, dẹp yên bốn bể. Khi má»›i lên ngôi, ban hà nh giáo hoá, tháºn trá»ng hình phạt để phòng giữ lòng ngÆ°á»i; thi hà nh chÃnh lệnh, ban ra nhân huệ để đón nối mệnh trá»i. Những muốn cho Ä‘iển chÆ°Æ¡ng chế Ä‘á»™ hết thảy đổi má»›i, bèn chá»n lấy những Ä‘iá»u có quan hệ đến chÃnh trị, phong tục, biên táºp thà nh sách Trị bình [11a] bảo phạm để ban hà nh trong nÆ°á»›c. Từ quan đến dân các ngÆ°Æ¡i, phải thể theo lòng trẫm, há»c lấy mà là m, để cùng đạt đến thịnh trị, để hưởng phúc thái bình muôn Ä‘á»i, để giữ vững cÆ¡ đồ mãi mãi. Các Ä‘iá»u dạy bảo kê ra nhÆ° sau:
1- Bá» tôi thá» vua, Ä‘á»u phải giữ lòng trung lÆ°Æ¡ng, kÃnh ẩn lo giữ chức vụ, vì nÆ°á»›c quên nhà , lo việc công, quên việc tÆ°, cùng nhau cung kÃnh hoà hiệp, nói thẳng, can gián đến cùng, không được a dua phụ hoạ, mong được yên thân, ăn hại bổng lá»™c, cầu may giữ chức, tâu xin việc riêng, bán quan tÆ°á»›c, buôn ngục hình, đến ná»—i là m phÆ°Æ¡ng hại tá»›i đạo trị nÆ°á»›c. Kẻ nà o vi phạm sẽ bị tá»™i nặng.
2- Những tông thất công thần từ trong cung cấm đến ngoà i thế gia, cùng vui buồn vá»›i nÆ°á»›c, phải thể theo lòng yêu nuôi sinh dân của triá»u đình. Ruá»™ng đất, chằm ao, bãi dâu được ban cấp theo nhÆ° lệ đã định rõ, đợi khi khám xong, ban cấp cho và dá»±ng mốc ranh giá»›i rồi má»›i được cà y cấy. [11b] Nếu chÆ°a qua khám thá»±c, chÆ°a dá»±ng cá»™t mốc, thì không được cÆ°á»›p Ä‘oạt mà thu thóc lúa. Không được dung nạp kẻ gian ra và o, ức hiếp, lấy lạm ruá»™ng đất của dân, để cho dân má»n bị thất nghiệp. Phải dạy dá»— con cháu, răn bảo nô tỳ cho chúng hiểu biết lá»… phép, không được cáºy thế kiêu ngạo, đánh Ä‘áºp dân má»n, không được phép phóng ngá»±a ngoà i Ä‘Æ°á»ng phố, là m thÆ°Æ¡ng tổn mạng ngÆ°á»i, không được chắn ngang Ä‘Æ°á»ng sá, cÆ°á»›p bóc của dân. Kẻ nà o vi phạm, thì cho ngÆ°á»i bị hại cùng ngÆ°á»i trông thấy tố cáo lên quan khoa, Ä‘Ã i, hiến ty và phủ, huyện, châu, để là m bản tâu lên giao cho Hình bá»™ trị tá»™i. Nếu quan khoa Ä‘Ã i, hiến ty và phủ, huyện, châu sợ hãi, né tránh kẻ quyá»n thế, không chịu xét há»i thì cho ngÆ°á»i ấy đến cá»a khuyết tâu lên, bá»n quan khoa, Ä‘Ã i, hiến ty đó Ä‘á»u nhất loạt bị trị tá»™i.
3- Quan các nha môn trong ngoà i phải nghiêm khắc sá»a mình, [12a] kÃnh cẩn siêng năng là m chức pháºn của mình, không được bừa bãi theo dục vá»ng riêng, say đắm tá»u sắc, sai khiến báºy ngÆ°á»i dÆ°á»›i quyá»n, dắt mối gái Ä‘iếm, nà ng hầu, yêu sách cá»— bà n, liên miên chè chén, đến ná»—i lÆ°á»i nhác bá» cả việc công, là m hÆ° hại tá»›i phong hoá. Ai vi phạm sẽ bị trị tá»™i theo pháp luáºt.
4- Lại bá»™ phải kÃnh giữ công bằng, cân nhắc bổ dùng ngÆ°á»i, phải tháºn trá»ng dè dặt khi trao quan tÆ°á»›c, giữ trong sạch quan trÆ°á»ng. Nếu có dẫn ngÆ°á»i tuyển dụng thì má»—i lần 40 ngÆ°á»i, Lại bá»™ phải tÆ° trÆ°á»›c cho các nha môn, Ä‘oan khai há» tên những ngÆ°á»i đáng được thuyên bổ, rồi cùng vá»›i quan khoa, Ä‘Ã i hiệp đồng dẫn tuyển, là m bản tâu lên, đợi nháºn được sắc chỉ thì bổ dụng. NgÆ°á»i nà o lâu năm và trúng trÆ°á»ng nhiá»u thì bổ trÆ°á»›c, ngÆ°á»i nà o Ãt năm và trúng trÆ°á»ng Ãt thì bổ sau, ngÆ°á»i nà o có quân công thì theo nhÆ° lệnh thưởng công Ä‘á»i Hồng Äức mà thuyên bổ. NgÆ°á»i ốm yếu hèn kém thì bổ chức tản quan, tạp lÆ°u. Ai dám hối lá»™ và riêng tÆ°, [12b] tuyển bổ không có thứ tá»±, thì cho quan đô, Ä‘Ã i kiểm xét tâu lên, theo luáºt trị tá»™i. Quan đô, Ä‘Ã i không biết kiểm xét tâu lên cÅ©ng bị nhất loạt trị tá»™i.
5- Giám sinh, nho sinh, sinh đồ cứ đến ngà y mồng 1, ngà y rằm hà ng tháng Ä‘á»u phải mặc mÅ© áo đến Ä‘iểm mục theo phép đã định. Phải tuân theo há»c quy, luyện táºp văn bà i, đợi khi thà nh tà i để nhà nÆ°á»›c sá» dụng. NgÆ°á»i nà o dám chạy chá»t cầu may, rong chÆ¡i ngoà i Ä‘Æ°á»ng, bá» trá»… việc há»c, thiếu 1 lần Ä‘iểm mục thì phạt 140 tá» giấy trung chỉ, thiếu 2 lần thì phạt 200 tá» giấy trung chỉ, thiếu 3 lần thì đánh 40 roi, thiếu Ä‘iểm mục 4 lần thì kiểm xét tâu lên giao cho Hình bá»™ xét há»i, thiếu Ä‘iểm mục 1 năm thì tâu lên bắt sung quân.
6- Trong kỳ thi HÆ°Æ¡ng, các quan Ä‘á» Ä‘iệu, giám thÃ, giám khảo, khảo thÃ, tuần xÆ°á»›c, và các xã trưởng phải thể theo đức ý của triá»u đình, phải giữ công tâm, mong lá»±a chá»n được ngÆ°á»i có thá»±c tà i [13a] cho nhà nÆ°á»›c sá» dụng. Xã trưởng là m sổ khai nháºn cho há»c trò, cốt được kẻ có thá»±c há»c, không hạn chế số ngÆ°á»i nhiá»u hay Ãt, ná»™p lên quan huyện, châu bản hạt, cho thi má»™t kỳ ám tả, rồi quan phủ cho thi ba đạo kinh nghÄ©a, quan thừa hiến hiệp đồng khảo thà nhÆ° lệ. Thi xong, ngay hôm đó, kê khai hạng trúng tam trÆ°á»ng là bao nhiêu ngÆ°á»i, hạng trúng tứ trÆ°á»ng là bao nhiêu ngÆ°á»i, láºp thà nh danh sách, rồi cùng vá»›i quan khảo thà ký tên và o để Ä‘á» phòng gian trá. Hạn trong 3 ngà y, các quan Ä‘á» Ä‘iệu, giám thà phải là m bản tâu lên, giao cho Hiến ty sát hạch. Ai dám riêng tÆ° xoay tiá»n, mua Æ¡n trả oán, nghe theo kẻ quyá»n thế mà lá»±a chá»n không đúng ngÆ°á»i hoặc ná»™p bản tâu cháºm trá»… thì cho quan khoa, Ä‘Ã i tâu lên để trị tá»™i.
7- Äá»i Äoan Khánh, có nhiá»u kẻ gian phi ra và o nhà bá»n ác đảng ở các là ng Phù Chẩn, Hoa Lăng, có kẻ giả xÆ°ng là há» hà ng của bá»n ấy, có kẻ Ä‘i tìm [13b] mua tá» thiếp, để xâm chiếm ruá»™ng đất của dân, cÆ°á»›p Ä‘oạt tiá»n tà i của dân, đánh Ä‘áºp dân lÆ°Æ¡ng thiện, trêu ghẹo Ä‘Ã n bà con gái, cÅ©ng có kẻ chứa chấp bá»n gian phi để chúng chia của cho mình, cáºy thế lấn hiếp, gây hại ngà y má»™t quá. Nay bá»n ác đảng tuy đã bị giết, nhÆ°ng bá»n gian phi nói trên có kẻ nà o vẫn theo thói cÅ©, ngang ngược hung bạo, quấy nhiá»…u dân má»n thì cho ngÆ°á»i bị hại và các phÆ°á»ng, xã, thôn trưởng áp giải bản thân nó đến cáo giác vá»›i quan thừa, hiến, phủ, huyện, châu né sợ không chịu xét há»i, thì cho ngÆ°á»i bị hại đến cá»a khuyết tâu lên, nhất loạt giao cho Hình bá»™ trị tá»™i cả.
Tháng 5, ngà y mồng 5, vua ngá»± Ä‘iện KÃnh Thiên, quan Hồng lô truyá»n loa, xÆ°á»›ng danh các tiến sÄ© là bá»n Hoà ng NghÄ©a Phú. Các quan mặc triá»u phục chúc mừng. Các tiến sÄ© nháºn ân mệnh, Lá»… bá»™ Ä‘em [14a] bảng và ng treo ngoà i cá»a nhà Thái há»c. Lại ban y phục, Ä‘ai mÅ© và ban yến.
Gia phong Lượng quốc công Lê Phụ là m Tả bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»±, Nháºp ná»™i kiểm hiệu, Thượng tÆ°á»›ng thái uý: NghÄ©a quốc công Nguyá»…n Văn Lang là m Khai phủ nghi đồng tam ty, Bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»±, Phụ quốc thượng tÆ°á»›ng, Thượng tể thái phó; Uy quốc công Nguyá»…n Bá Lâm là m Công bá»™ thượng thÆ° chưởng bá»™ sá»±, tri Hiển Phúc Ä‘iện; Äà m Tháºn Huy là m Lại bá»™ thượng thÆ°, tri Chiêu Văn quán Tú lâm cục; Lê Tán TÆ°Æ¡ng là m Công bá»™ hữu thị lang.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 11, ngÆ°á»i là ng Quang Bị, huyện Bất Bạt là Trần Tuân nổi loại ở vùng SÆ¡n Tây. (Tuân là cháu của Lại bá»™ thượng thÆ° Trần Cáºn trÆ°á»›c kia). Bấy giá», nhân dân các phố xá ở kinh thà nh [14b] náo Ä‘á»™ng, Ä‘á»u Ä‘em vợ con vá» quê quán, Ä‘Æ°á»ng phố không còn má»™t ai Ä‘i lại. Vua sai Há»™ bá»™ hữu thị lang Lê ÄÄ©nh Chi, cùng các quan khoa, Ä‘Ã i Ä‘i khám xét các phố xá hà ng chợ, xem ngÆ°á»i nà o còn nhà ở, ngÆ°á»i nà o vợ con đã vá» quê quán, ra lệnh cấm rất nghiêm ngặt, xá» tá»™i rất nặng [những ngÆ°á»i đã cho vợ con vá» quê quán], dân chúng khó bè nhắc chân Ä‘á»™ng tay. Những ngÆ°á»i đã để vợ con vá» quê, thì phần nhiá»u Ä‘em ngÆ°á»i khác đến, nói dối là vợ con mình để đợi sai quan tá»›i khám xét. Äến đây, lại sai xá nhân đến táºn nhà các đại thần và văn thần xem thá»±c hÆ° ra sao, thì thấy vợ con của 5 ngÆ°á»i là bá»n Lê ÄÄ©nh Chi, Nguyá»…n Tông Thốc, Nguyá»…n Lý Quang và Hà n lâm kiểm thảo Ngô Tuy, Giám sát ngá»± sá» Trần
Húc Ä‘á»u vá» nguyên quán. Vua sai giết bá»n ÄÄ©nh Chi ở ngã ba phÆ°á»ng Äông Hà , vì bá»n ÄÄ©nh Chi [15a] là m quan Ä‘i khám xét mà vợ con lại trốn vá» quê trÆ°á»›c, cho nên xá» tá»™i.
Vua sai Mỹ Huện hầu Trịnh Duy Sản chỉ huy quan quân Ä‘i đánh Trần Tuân. Bấy giá» quân của Tuân đã bức sát đến Từ Liêm (tên huyện, thuá»™c phủ Quốc Oai2205 ), quan quân bại tráºn, lui vỠđóng ở các xứ Äông Ngạc, Nháºt Chiêu2206 .
Thế quân của Tuân rất mạnh, muốn bức sát kinh thà nh. NghÄ©a quốc công Nguyá»…n Văn Lang sai quân sáu vệ Äiện tiá»n kéo thuyá»n Tiểu Thiên Quang xuống sông, định Ä‘Æ°a vua ngá»± vá» Thanh Hoa, giữ nÆ¡i hiểm yếu rồi gá»i hết bá»n thợ của các sở ở Công bá»™ và thợ thÆ°á»ng ban, bà y kỳ binh ở xứ Äông Hà để giữ. Äến đêm, bá»n chúng hoảng sợ trốn vá» cả. Vua sai Minh Luân bá Lê Niệm, Tổng thái giám Lê Văn Huy và 2 ngÆ°á»i hoa văn há»c sinh Ä‘em lá»±c sÄ© của hai ty Hải Thanh và Hà Thanh chèo hai chiếc thuyá»n nhẹ ra [15b] xứ Từ Liêm để dò xét tình hình quân giặc. Niệm đến chợ An Giang trÆ°á»›c thấy phố xá bị thiêu trụi, quan quân đã bại tráºn rút vá», vượt sông và o xã Quả Hối. Niệm lại chạy vá», và o Ä‘iện tâu trÆ°á»›c mặt vua. Bấy giá», Duy Sản bị giặc đánh bại, thủ hạ chỉ còn hÆ¡n 30 ngÆ°á»i, xé áo là m hiệu, thá» cùng nhau đánh giặc. Giá» Dáºu, Duy Sản thình lình xuất hiện, Ä‘á»™t nháºp và o dinh của Tuân, thấy Tuân mặc áo Ä‘á» ngồi trên giÆ°á»ng, liá»n dùng giáo đâm chết Tuân, bè đảng của Tuân Ä‘á»u tan chạy cả. Bấy giá» quân lÃnh của Tuân đóng ở chổ khác, không biết là nghịch Tuân đã chết, vẫn cứ đóng quân nhÆ° trÆ°á»›c.
Ngà y 20, vua là m lá»… tấu cáo ở Thái Miếu, rồi sai Nguyá»…n Văn Lang Ä‘em tÆ°á»›ng sÄ©, voi ngá»±a của các doanh Ä‘i đánh. Bấy giá», Duy Sản đã giết Trần Tuân, liá»n thừa thế bắn ba tiếng súng, các quân đánh trống hò reo tiến và o, đánh [16a] tan quân giặc, Ä‘uổi theo đến các xã Thuỵ HÆ°Æ¡ng, Quả Äá»™ng, Äông Ngạc2207 , đâm chết rất nhiá»u tên, xác giặc nằm đầy đồng, chết Ä‘uối dÆ°á»›i sông không kể xiết. Sau nà y định công ban thưởng, ban phong Trịnh Duy Sản là Nguyên quáºn công, những ngÆ°á»i Ä‘i theo Duy Sản đâm chết được nhiá»u giặc Ä‘á»u được trao chức đô chỉ huy đồng tri2208 . Việc xét quân công có lệ ngÆ°á»i nà o giết được nhiá»u giặc thì được trao quan chức bắt đầu từ đó.
Chém Hồ bả ở phÆ°á»ng Diên HÆ°ng. TrÆ°á»›c đó, Äô lá»±c sÄ© Hồ Bả đánh giặc lùi trở vá», bẻ cánh mÅ© kim phụng giấu Ä‘i, đến khi dẹp yên giặc, Hồ Bả bị xá» chém.
Giết viên Há»™ bá»™ tÆ° vụ Lý Văn TÆ°. TrÆ°á»›c đó, khi có loạn Trần Tuân, ở Kinh thà nh, các thân vÆ°Æ¡ng, công chúa và dân chúng ở phố xá, hà ng chợ Ä‘á»u chạy ra ngoà i thà nh Äại La, trú ngụ tại các xã Hồng Mai, Thịnh Liệt. Văn TÆ° cÅ©ng Ä‘i lánh nạn, nói vụng những lá»i khinh miệt các đại thần, bá»n Nguyá»…n [16a] Văn Lang, Trịnh Duy Äại tâu lên vua, cho nên bị giết.
Thưởng bá»n đại há»c sÄ© Äá»— Nhạc 11 ngÆ°á»i. TrÆ°á»›c đây, Trần Tuân tiến quân sát đến Kinh thà nh, lòng ngÆ°á»i sợ hãi, bá»n Duy Nhạc vẫn là m việc ở triá»u Ä‘Æ°á»ng. Vua sai kê khai các đại thần văn thần, chỉ có 11 viên [còn ở lại]. Nay vâng sắc chỉ bà n định ban thưởng để biểu dÆ°Æ¡ng lòng trung thà nh của há».
Phân định lệ thuế và ng bạc. Lệ thuế và ng trong nÆ°á»›c: và ng mÆ°á»i hạng tốt là 449 lạng 5 phân, 6 ly, 4 hà o, lệ cÅ© là 460 lạng; ná»™p thay voi công là 20 lạng nữa; và ng mÆ°á»i [hạng thÆ°á»ng] là 2.901 lạng, 6 đồng cân, 9 phân, 5 ly, 1 ty, lệ cÅ© là 2.863 lạng. Còn lệ thuế bạc, thì bạc tốt mÆ°á»i thà nh là 6.125 lạng, 9 đồng cân, 8 phân, [17a] 4 ty, 8 hà o, lệ cÅ© là 4.930 lạng.
Sai Nguyá»…n Văn Lang trung tu Sùng Nho Ä‘iện ở Quốc tá» giám và hai giải vÅ©, sáu nhà Minh Luân, nhà bếp, phòng kho, cùng là m má»›i hai nhà bia bên đông và bên tây, má»—i gian đặt má»™t tấm bia bên tả, má»™t tấm bên hữu. Năm nà y, dá»±ng hai nhà bia Ä‘á» tên các tiến sÄ© khoa Ất Sá»u năm Äoan Khánh thứ 1 và khoa Máºu Thìn năm Äoan Khánh thứ 4. Khi ấy, sau khi sai trùng tu Quốc tá» giám và là m má»›i nhà bia,
vua lại nghÄ© hai khoa thi vá» Ä‘á»i Äoan Khánh chÆ°a dá»±ng bia, liá»n sai Äông quan2209 khắc đá, Thượng thÆ°, Äông các đại há»c sÄ©, Nháºp thi kinh diên Äá»— Nhạc soạn bà i ký, Trung thÆ° giám xá nhân Äá»— NhÆ° Chi viết chữ tri thượng bảo giám Bùi Thị viết chữ triện.
Xét bà i ký của Äá»— Nhạc ghi : Vua thông minh xứng đáng báºc vua, sáng suốt là m gÆ°Æ¡ng cả nÆ°á»›c, khôi phục [17b] quy mô xây dá»±ng cÆ¡ nghiệp của Thái Tổ, mở rá»™ng ná»n móng văn giáo thịnh trị của Thánh Tông. Ban đầu đặt kinh diên, lÆ°u tâm Ä‘iển tịch. Sáng vầng sao Khuê2210 ngang trá»i dá»c đất thì có táºp Bảo thiên thanh hạ ; mở gÆ°Æ¡ng trị giáo mẫu má»±c xÆ°a nay thì có táºp Quang thiên thanh hạ2211 . Thánh há»c ngà y cà ng cao minh, thánh đức ngà y cà ng thuần tuý. HÆ¡n nữa, đến nhà Thái há»c há»i vỠđạo trị nÆ°á»›c, ra nÆ¡i Ä‘iện đình thi chá»n bá»n há»c trò, then máy cổ võ lại cà ng chu đáo lắm. Äã sai quan chá»n bá»n há»c trò, then máy cổ võ lại cà ng chu đáo lắm. Äã sai quan trùng tu Quốc tá» giám và là m má»›i nhà bia, lại nghÄ© tá»›i hai khoa Ất Sá»u, Máºu Thìn chÆ°a có dá»±ng bia, liá»n sai quan khắc bia soạn ký để dá»±ng lên. NhÆ° váºy có thể thấy được cái ý tôn sùng đạo há»c, khuyến khÃch hiá»n tà i sâu sắc dÆ°á»ng nà o!
Nhâm Thân, [Hồng Thuáºn] năm thứ 4 [1512] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, sai võ tÆ°á»›ng thống lÄ©nh binh tượng và Äá»— [18a] Nhạc là m tán lý quân vụ Ä‘i các vùng SÆ¡n Tây và HÆ°ng Hoá để đánh dẹp bá»n phản nghịch Nguyá»…n Nghiêm2212 .
Tháng 3, ngà y mồng 3, có thánh chỉ rằng: NgÆ°á»i nà o là con cháu công thần khai quốc mà còn phải ở trong quân ngÅ© thì cho sắc mệnh phong tặng của cha ông đến kêu ở cá»a quan. Quan bản xứ xét thá»±c, ngÆ°á»i nà o biết chữ thì được sung là m há»c sinh ở Sùng Văn quán, ngÆ°á»i nà o không biết chữ thì sung là m tuấn sÄ© của vệ Cẩm y.
Gia phong Lê Tung là m Thiếu bảo Lá»… bá»™ thượng thÆ°, Äông các đại há»c sÄ© kiêm Quốc tá» giám tế tá»u, Tri kinh diên sá»±, Äôn ThÆ° bá.
Mùa hạ, tháng 4, khảo thà con cháu các quan viên vỠviết chữ và là m toán.
NgÆ°á»i nà o Ä‘á»—, cho sung là m nho sinh và lại Ä‘iển ở các nha môn.
Bá»n Lê Hy, Trịnh HÆ°ng, Lê Minh Triệt là m loạn ở vùng Nghệ An. Vua sai bá»n Khang quáºn công Trần Nghi và Äông các hiệu thÆ° Trần [18b] Dá»±c Ä‘i đánh. Và o đến địa pháºn Nghệ An, bá»n Nghi đằng trÆ°á»›c, đằng sau Ä‘á»u bị giặc đánh. Quan quân vượt xa biển, bị sóng gió đánh vỡ thuyá»n, toà n quân bị chết Ä‘uối.
Nghi và Dá»±c cÅ©ng chết chìm ngoà i biển. Bá»n Hy, HÆ°ng tiến sát đến Lôi DÆ°Æ¡ng2213 .
Tháng 5, ngà y 16 vua sai Trịnh Duy Sản chỉ huy quan quân, và Äá»— Nhạc là m Tán lý quân vụ đến Thanh Hoa, Nghệ An đánh dẹp quân giặc, chém đầu Lê Minh Triệt Ä‘Æ°a vá» Kinh sÆ° bêu ở phÆ°á»ng Äông Tân; bắt sống được Hy và HÆ°ng đóng cÅ©i giải vá» Kinh sÆ° rồi giết.
Thả các dân binh tứ chiếng2214 đã Ä‘iá»u Ä‘á»™ng táºp hợp khi trÆ°á»›c cho trở vá» quê cÅ©. Trong lúc bối rối nghe tin bá»n Trịnh HÆ°ng nổi dáºy đánh đến Thanh Hoa, bấy giá», trá»i đã tối, cá»a thà nh đã khoá, có lệnh gá»i các quan ở triá»u Ä‘Æ°á»ng tá»›i nghị bà n, lại có sắc dụ ở ngoà i cá»a Äại HÆ°ng sai các đại thần [19a] Ä‘i bắt dân binh tứ chiếng tá»›i các địa phÆ°Æ¡ng phân chia và o là m lÃnh nÆ¡i đó để phòng đánh giặc. Äến đây, bá»n giặc đã bị diệt, có lệnh thả cho vá» quê quán.
Äặt các Ä‘á»™i Tả kim Ä‘ao và Hữu kim Ä‘ao.
Hạn hán, trong nước đói to.
Là m Ä‘iện lá»›n hÆ¡n trăm nóc. TrÆ°á»›c đây, xã Minh Quyết, huyện Cẩm Già ng có ngÆ°á»i thợ VÅ© NhÆ° Tô (tức tên đô Nhạn), ở nhà lấy cây nứa dá»±ng thà nh kiểu Ä‘iện lá»›n trăm nóc, đến đây Ä‘em kiểu nhà ấy dâng lên, khuyên vua xây dá»±ng.
Mùa đông, tháng 10, tặng DÆ°Æ¡ng Trá»±c Nguyên là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá».
Quý Dáºu, [Hồng Thuáºn] năm thứ 5 [1513] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 8). Mùa xuân, NghÄ©a quốc công Nguyá»…n Văn Lang chết, tặng phong NghÄ©a Huân VÆ°Æ¡ng, tang lá»… theo nghi thức của tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng, sai đúc và ng là m tượng.
[19b] Tháng giêng, ngà y 26, nhà Minh sai chánh sứ là Hà n lâm viện biên tu Trạm Nhược Thuá»·, phó sứ là Hình khoa hữu cấp sá»± trung Phan Hy Tăng sang sách phòng vua là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng và ban cho má»™t bá»™ áo mÅ© quan võ bằng da, má»™t bá»™ thÆ°á»ng phục. Hy Tăng trông thấy vua, bảo Nhược Thuá»· rằng: "Quốc vÆ°Æ¡ng An Nam mặt thì đẹp mà ngÆ°á»i lại lệch, tÃnh háo dâm, là vua lợn, loạn vong sẽ không lâu đâu". Äến khi vá», vua tặng biếu rất háºu. Nhược Thuá»· và Hy Tăng không nháºn. Vua là m thÆ¡ tiá»…n Nhược Thuá»· rằng:
Phụng chiếu chi thừa xuất cá»u trùng, Hoà ng hoa đáo xứ tổng xuân phong. Ân Ä‘Ã m Việt Ä‘iện sÆ¡n xuyên ngoại, Nhân ngưỡng Nghiêu thiên nháºt nguyệt trung. Văn quỹ xa thÆ° quy há»—n nhất, Uy nghi lá»… nhạc ái chiêu dung. Sứ tinh cảnh cảnh quang huy biến. Dá»± há»· Tam thai thuỵ sắc đồng. (Chiếu phượng ban cho tá»± cá»u phùng, Hoà ng hoa2215 chốn chốn vẫn xuân phong. Ân trùm cõi Việt non sông khuất, NgÆ°á»i ngóng trá»i Nghiêu nháºt nguyệt chung. Lối xe cỡ chữ thâu vá» má»™t2216 , Lá»… nhạc uy nghi rõ chữ đồng. Vằng vặc sứ trá»i soi sáng khắp, Tam thai2217 ánh đẹp dá»± vui cùng). Nhược Thuá»· [20a] hoạ vần đáp lại rằng:
SÆ¡n thà nh thuá»· quách Ä‘á»™ trùng trùng, SÆ¡ tụng tân thi kiến quốc phong. Nam phục mạc ngôn phân thổ viá»…n, Bắc thần trÆ°á»ng tại phổ thiên trung. Xuân phong hạo đăng hoa đông vÅ©, Hoá nháºt chiêu hồi hải cá»™ng dung. Ký đắc truyá»n tuyên thiên ngữ ý, VÄ©nh kỳ trung ngoại thái bình đồng. (Thà nh non, quách nÆ°á»›c trải bao trung, ThÆ¡ má»›i vừa ngâm thấy quốc phong.
Chá»› bảo Nam bang riêng đất lánh, Còn kia Bắc đẩu khắp trá»i chung. Gió xuân lồng lá»™ng hoa Ä‘ua múa, Trá»i sáng lâng lâng biển cùng đồng. Nhá»› lúc truyá»n ban lá»i thánh chỉ, Thái bình má»i chốn mãi mong cùng). Bà i thÆ¡ của vua tiá»…n Hy Tăng rằng:
Nhất tá»±2218 hồng vân giả án tiá»n, Sứ tinh quang thái chiếu Nam thiên. Lá»… quy nghÄ©a củ chu toà n tế, Hoà khà xuân phong tiếu ngữ biên. Ân chiếu phổ thi tân vÅ© lá»™, Viêm phong vÄ©nh Ä‘iện cá»±u sÆ¡n xuyên. Tình tri viá»…n đại lÆ° hiá»n nghiệp, Miá»…n phụ hoà ng gia ức vạn niên. (Từ chốn mấy hồng án Ä‘á» xa, Trá»i nam sao sứ rá»i quang ba. Lá»… nghi quy củ khi thù ứng, CÆ°á»i nói tÆ°Æ¡i vui buổi khà hoà . Ân chiếu rá»™ng ban mÆ°a móc má»›i, Viêm bang vững mãi cá»±u sÆ¡n hà . Hiá»n thần cÆ¡ nghiệp còn cao rá»™ng, Muôn năm gắng sức giúp hoà ng gia). Hy Tăng hoạ vần đáp lại rằng:
Hoà ng gia thanh giáo cổ vô tiá»n, Thá» nháºt xuân phong Ä‘á»™ng hải thiên. Long tiết viá»…n huy Nam đẩu ngoại, Äiểu tinh trÆ°á»ng củng [20b] Bắc Thần biên. Duy viên nghÄ©a tại tÆ° phân thổ, Nạp hối tà i sÆ¡ quý tế xuyên. Lâm biệt hà tu phân trá»ng tệ, Tặng ngôn thâm ý ức tha niên. Hoà ng gia thanh giáo dáºy phÆ°Æ¡ng xa, Trá»i biển xuân vá» gợn ánh ba. Long tiết2219 sáng coi ngoà i Nam đẩu, Äiểu tinh2220 chầu mãi Bắc thần hoà . Phong đất nghÄ©a nên là m vách giáºu, Can ngăn tà i kém thẹn qua hà , Chia tay chi phải cho nhiá»u thứ, Tặng lá»i thâm ý nhá»› hoà ng gia). Vua lại có bà i thÆ¡ tiá»…n Nhược Thuá»· rằng:
Thánh triá»u thị hoá chÃnh văn minh, Ná»™i tÆ°á»›ng chà thừa sứ tiết hà nh. Thịnh lá»… ung dung chiêu Ä‘á»™ số, Chà nhân quảng đăng hoá ân vinh. LÆ°u thá»i dục tá»± ân cần ý,
Tiá»…n nháºt nan thăng khiển quyển tình. Thá» háºu loạn pha thừa cố vấn. Nam bang dân váºt há»±u thăng bình. (Thánh triá»u trị hoá rất văn minh, Ná»™i tÆ°á»›ng vâng sai ruổi sứ trình. Lá»… háºu ung dung rà nh Ä‘á»™ số, Chà nhân rá»™ng rãi tỠân vinh. Khi ở ân cần mong giãi ý, Lúc xa tha thiết xiết bao tình. Hà n viện sau nà y ban há»i tá»›i, Cõi Nam dân váºt được thăng bình.) Nhược Thuá»· hoạ vần đáp lại rằng:
LÆ°Æ¡ng phú tòng đầu xuân nháºt minh, Ngã ca thÃnh bãi ngã tÆ°Æ¡ng hà nh. Tá»± thiên tam tÃch nguyên thù số, Bạc hải2221 chủ bang thục dữ vinh. Cánh cẩn chức phÆ°Æ¡ng thù thánh đức, Má»—i tÆ°Æ¡ng nhân giám sát quần tình. Lâm kỳ bất dụng trung quân phó, Vạn lý minh uy [21a] đạo đăng binh. (Ngà y xuân LÆ°Æ¡ng Phú tá»± bình minh, Ta ca vừa hết, sắp đăng trình. Ba lượt mệnh trá»i âu số lạ, Muôn bang góc biển há»i đâu vinh. Chức cống cà ng lo Ä‘á»n thánh đức, GÆ°Æ¡ng soi năng liệu xét nhân tình. Buổi tiá»…n cần chi căn dặn lắm, Muôn dặm minh uy rá»™ng lối bình.) Vua lại tặng Hy Tăng bà i thÆ¡ rằng:
Cà n khôn thanh thái thuá»™c tam xuân, Sứ tiết quang lâm há»· sắc tân. BÃnh hoán tháºp hà ng ban Hán chiếu, Uông dÆ°Æ¡ng tứ hải dáºt Nghiêu nhân. Hung trung băng ngá»c trần vô Ä‘iểm, Bút hạ châu cÆ¡ cú hữu thần. Kim nháºt tinh thiá»u hồi Bắc khuyết, Tiá»…n diên bôi tá»u mạc từ tần. (Äất trá»i trong sáng cảnh Ä‘ang xuân, Sứ tiết qua thăm đẹp bá»™i phần. Chói lá»i mÆ°á»i hà ng đây Hán chiếu, Mênh mông bốn biển ná» Nghiêu nhân. Băng ngá»c trong lòng không Ä‘iểm bụi, Châu cÆ¡ đầu bút lắm câu thần. Ngà y nay xe sứ quay vá» Bắc, Chuốc chén luôn luôn chá»› ngại ngần.) Hy Tăng hoạ vần đáp lại rằng:
Vạn lý quan phong Bách Việt xuân, ChÆ°á»›ng yên tiêu táºn váºt hoa tân,
Xa thÆ° bất dị Thà nh Chu chế, Phi dược nguyên đồng đại tạo nhân. Sảo tá»± thượng minh lân hải thác, VÄ©nh hoà i Chu Ä‘iểu Ä‘iện Viêm thần. Uý thiên sá»± đại vô cùng ý, Tà i nháºp tân thi ký ngữ tần. (Muôn dặm ngắm nhìn Bách Việt xuân, ChÆ°á»›ng khà tiêu tan, sáng bá»™i phần. Xa thÆ° chẳng khác Thà nh Chu trÆ°á»›c, Bay nhảy nguyên cùng tạo hoá nhân. NhÆ° lượng biển xanh dung sản váºt, Nhá» hoà i Chu Ä‘iểu dá»±ng Viêm thần2222 . Lòng kÃnh sợ trá»i thá» nÆ°á»›c lá»›n, Lá»i thÆ¡ gá»i gắm ý khôn ngần.) Gia phong Nguyá»…n Máºu là m Há»™ bá»™ thượng thÆ° tri Chiêu Văn quán Tú lâm cục, Cẩn Lá»… nam.
Tháng 2, ngà y 27, vua sai Lại bá»™ hữu thị lang Nguyá»…n [21b] Trang2223 , Hà n lâm viện kiểm khảo Nguyá»…n SÆ°2224 (tức Nguyá»…n SÆ° Truyá»n), Lá»… khoa cấp sá»± trung TrÆ°Æ¡ng Phu Duyệt2225 sang nhà Minh tạ Æ¡n sách phong và tạ Æ¡n ban mÅ© áo.
Ngà y 28, sứ nhà Minh ở quán Bắc Sứ tìm ngÆ°á»i viết chữ đẹp sai viết bạch bà i2226 gá»i vá» châu Bằng TÆ°á»ng của há», báo chuẩn bị binh phu đợi đón sứ Minh vá» nÆ°á»›c.
Hôm ấy, vua ngự điện Quang Trị xem voi đấu nhau với hổ.
Lấy Tiá»n kim quang môn đãi chiếu Nguyá»…n Huệ là m Lá»… bá»™ tả thị lang hà nh Kim quang môn đãi chiếu, tri Thượng bảo giám các cục.
Khi vua má»›i được nÆ°á»›c, mất ấn Quốc bảo, không có gì để khá»›p vá»›i phù khế của nhà Minh, có Kim quang môn đãi chiếu Nguyá»…n Huệ biết là m ấn Quốc bảo, vua sai khắc ấn để khá»›p vá»›i phù khế của nhà Minh, quả nhiên khá»›p vá»›i ấn của nhà Minh đã ban cho. Lần nà y nhà Minh sai bá»n Nhược Thuá»· sang phong thì Huệ đã lui vá» vì tuổi già . Vua nghÄ© [22a] đến công của ông, lại gá»i ra để dùng.
Sông Cơ Xá2227 có rắn hiện ra 20 ngà y.
Tháng 3, vua thân hà nh đến cầu tá»± ở Ä‘iện TÆ°á»ng Quang.
Gia phong Äá»— Nhạc là m Quang Nghiệp đại phu, Thượng thÆ° Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên.
Vua là m Ä‘iện Mục Thanh và hai nhà giáp thất2228 đông, tây ở trÆ°á»›c Ä‘iện Phụng Tiên, Ä‘em thần chủ từ LÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng Thuyên, Tống VÆ°Æ¡ng ÄÄ©nh trở xuống phối tá»± ở đó. TrÆ°á»›c kia, Ä‘iện Phụng Tiên thá» Thái Tổ Cao Hoà ng Äế2229 ở giữa, Tuyên Tổ Hoà ng Äế2222 ở bên tả, Hiển Tổ Hoà ng Äế2223 ở bên hữu, Thái Tông,
Thánh Tông, Túc Tông thỠở phÃa đông vá» bên tả thần chủ Tuyên Tổ; Nhân Tông, Hiến Tông, Äức Tông thỠở phÃa tây vá» bên hữu thần chủ Hữu Hiá»n Tổ. Hiếu KÃnh Ä‘Æ°á»ng thì thá» Chiêu Hiếu Äại VÆ°Æ¡ng2232 , Quáºn Ai VÆ°Æ¡ng2233 ở phÃa đông, Trung DÅ©ng Äại VÆ°Æ¡ng2234 ở phÃa tây. Äến đây, là m Ä‘iện Mục Thanh, nhà giáp thất phÃa đông gá»i là ChÆ°Æ¡ng Äức Ä‘Æ°á»ng, để phối tá»± Chiêu [22b] Hiếu Äại VÆ°Æ¡ng, Quáºn Ai VÆ°Æ¡ng, LÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng2235 , ÄÆ°á»ng VÆ°Æ¡ng2236 , Diá»…n VÆ°Æ¡ng (tên là Cảo), Ứng VÆ°Æ¡ng (tên là Chiêu), Triệu VÆ°Æ¡ng (tên là Thoan); nhà giáp thất phÃa tây gá»i là Chiêu Huân Ä‘Æ°á»ng để phối tá»± Trung DÅ©ng VÆ°Æ¡ng (tên là Thạch), Cung VÆ°Æ¡ng2237 , Tống VÆ°Æ¡ng2238 , Phúc VÆ°Æ¡ng (tên là Tranh), Quảng VÆ°Æ¡ng (tên là Thuyên)2239 , Trấn VÆ°Æ¡ng (tên là Kinh), NghÄ©a VÆ°Æ¡ng (tên là Cạnh), Kinh VÆ°Æ¡ng (tên là Kiến).
Mùa hạ, tháng 6, ngà y mồng 7, nÆ°á»›c lÅ©, vỡ đê phÆ°á»ng Yên Hoa2240 thông và o hồ Tây.
Lấy Hà n lâm viện kiểm thảo Nguyá»…n Máºu2241 là m Hiến sát sứ Thanh Hoa.
Vua thÆ°á»ng sai ngÆ°á»i Ä‘i lấy hoa gạo. Máºu dâng sá»› can, trái ý vua, vua sai trung sứ bắt đánh đòn.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 30, có sắc chỉ rằng: Các tuấn sÄ© vệ Cẩm y, ngÆ°á»i nà o bị sung quân thì khai lại để Ä‘uổi vá» nguyên quán theo nhÆ° lệ.
Dá»±ng bia ghi tên tiến sÄ© khoa Tân Mùi năm Hồng Thuáºn thứ 3. Sai Công bá»™ thượng thÆ° chưởng bá»™ sá»±, tri Hiển Phúc Ä‘iện Uy quáºn công [23a] Nguyá»…n Bá Lân trông coi việc dá»±ng bia, Thiếu bảo Lá»… bá»™ thượng thÆ°, Äông các đại há»c sÄ© kiêm Quốc tá» giám tế tá»u tri kinh diên sá»± Äôn ThÆ° bá Lê Tung soạn bi ký; Trung thÆ° xá nhân Ngô Ninh viết chữ chân, Tri thượng bảo giám các cục Nguyá»…n Huệ viết chữ triện.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 13, sai Binh bá»™ hữu thị lang Nguyá»…n Trá»ng Quỳ, Hà n lâm viện thị thÆ° Hứa Tam Tỉnh, Äá» hình giám sát ngá»± sá» Nguyá»…n Quý Nhã sang tuế cống nhà Minh.
Phong Diên quáºn công Lê NghÄ©a Chiêu là m Thái phó Hùng quốc công, gia phong Nguyá»…n Lữ là m Há»™ bá»™ thượng thÆ° Quỳnh Nham hầu.
Tháng 12, ngà y mồng 3, bá»n Thái phó Thá» quáºn công Trịnh Há»±u kÃnh phụng sắc chỉ rằng: Các công thần vá» Ä‘á»i Thuáºn Thiên có sắc mệnh ban phong và ngÆ°á»i há» nhà vua được để tang vua, con cháu trÆ°á»›c đã táºp [23b] ấm, sung là m tuấn sÄ© vệ Cẩm y thì vẫn giữ lại ở vệ cÅ©, ngÆ°á»i nà o chÆ°a được sung bổ thì tiếp tục cho sung bổ nhÆ° lệ trÆ°á»›c, nếu có ai năm trÆ°á»›c bị Ä‘Æ°a và o các vệ khác thì nay trả vá» ngạch tuấn sÄ© nhÆ° trÆ°á»›c, là m nhÆ° váºy để khuyến khÃch, biểu dÆ°Æ¡ng công thần, để tá» rõ sá»± thân yêu trong há».
Giáp Tuất, [Hồng Thuáºn] năm thứ 6 [1514] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 2, vua bái yết Tây Kinh.
Vua cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n, cà y bị gãy.
Tháng 3, thi Há»™i các sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Bấy giá», ngÆ°á»i dá»± thi là 5700 ngÆ°á»i. Lấy Ä‘á»— bá»n Nguyá»…n Bỉnh Äức (Bỉnh Äức trÆ°á»›c tên là Giá»›i, sau đổi thà nh Ninh Chỉ, sau lại đổi là Ninh Bang, ngÆ°á»i phÆ°á»ng Thịnh Quang, huyện Quảng Äức2242 , thi Äình Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân, triá»u Mã là m quan đến thượng thÆ° thiếu sÆ° Liêm quáºn công, gồm 43 ngÆ°á»i.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 27, vua thân hà nh ngá»± Ä‘iện ra đầu bà i văn sách há»i vá» nhân tà i. Sai Tả bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»± nháºp ná»™i kiểm hiệu thượng tÆ°á»›ng thái uý LÆ°Æ¡ng quốc công [24a] Lê Phụ, Lại bá»™ thượng thÆ° tri Chiêu Văn quán Tú lâm cục Äà m Tháºn Huy, Công bá»™ hữu thị lang Lê Tán TÆ°Æ¡ng, Thiếu bảo Lại bá»™ thượng thÆ° Do Lá»… bá Nguyá»…n Bá Thuyên, Há»™ bá»™ thượng thÆ° tri Chiêu Văn quán Tú lâm cục Cẩn Lá»… nam Äoà n Máºu, Thiếu báo Lá»… bá»™ thượng thÆ° Äông các đại há»c sÄ© kiêm Quốc tá» giám tế tá»u tri kinh diên sá»± Äôn ThÆ° bá Lê Tung, Hình bá»™ thượng thÆ° Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên Äá»— Nhạc chia nhau trông coi việc thi. Cho bá»n Nguyá»…n Äức Lượng, Nguyá»…n Chiêu Huấn, Hoà ng Minh Tá 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Nguyá»…n Vu 20 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Nguyá»…n Bỉnh Di 20 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân.
Tháng 5, có chiếu cho các tiến sÄ© má»›i là bá»n Nguyá»…n Äức Lượng và o Ä‘iện Thiên Quang là m bà i ứng chế, vua sai là m bà i Thiên [24b] Quang Ä‘iện ký .
Năm ấy có sao Kim má»c ban ngà y.
Nước lũ rất lớn, hồ ao trong kinh thà nh có rắn lớn xuất hiện đến 20 ngà y.
Vua sai đốt pháo, mở cá», đánh trống để doạ nó. Sau 4 tháng rắn má»›i Ä‘i.
Äắp thà nh bao sông Tô Lịch, là m Ä‘iện TÆ°á»ng Quang.
Vua nghe lá»i vu cáo của Hiệu uý Hữu VÄ©nh (không rõ há») giết hết 15 vÆ°Æ¡ng công há» tông thất. Cho gá»i cung nhân của Mẫn Lệ công và cung nhân của triá»u trÆ°á»›c để thông dâm.
Mùa thu, tháng 9, sai thiếu bảo Lá»… bá»™ thượng thÆ° kiêm Äông các đại há»c sÄ©, kiêm Quốc tá» giám tế tá»u tri kinh diên sá»± Äôn ThÆ° bá Lê Tung soạn bà i Äại Việt thông giám tổng luáºn2243 (Tung trÆ°á»›c tên là Bang Bản, ngÆ°á»i là ng An Lạc, huyện Thanh Liêm).
Mùa đông, tháng 10, ngà y 17, Lại khoa đô cấp sá»± trung Phạm Trà Năng tâu rằng: Kể [25a] từ nay, khi bổ dụng quan chức, Lại bá»™ phải theo nhÆ° lệ Ä‘á»i Hồng Äức, chá»n những viên nà o ở chức lâu năm, đủ lệ bá»™ khảo khoá, có công tÃch, lòng dân thuáºn phục má»›i được thăng bổ. Nếu Lại bá»™ thuyên bổ không đúng thì Hình bá»™ sẽ theo luáºt mà trị tá»™i.
Tháng 12, ngà y mồng 4, bá»n Lá»… bá»™ thượng thÆ° chưởng bá»™ sá»±, Phò mã đô uý HÆ°ng quáºn công Nguyá»…n Trinh tâu rằng: Bản kê sách lá»… táºp viết và sách vở cùng má»™t thoi má»±c cho Phúc quốc trưởng công chúa2244 có nên do Ngá»± dụng giám là m danh sách hay không, và xin chiếu phát thêm lá»… váºt để bà y bà n thá» bảy chục vị há»c trò [của Khổng Tá»]. (Dùng 80 bà n Ä‘á»™c, 18 vòng hÆ°Æ¡ng Ä‘en, 18 bó bạch má»™c hÆ°Æ¡ng nhá», 20 cây nến, 2 lạng chè, 1 cân dầu, 1 lạng thảo vong2245 , thịt hÆ°Æ¡u muối, thịt hÆ°Æ¡u khô, dÆ°a muối, lúa má»›i, quả táo, rau cần, Ä‘áºu xanh má»—i thứ 18 mâm, 2 chÄ©nh rượu, 36 bó củi, đến ngà y thì là m lá»….
Vở thì dùng thứ giấy phương chỉ như giấy viết châm).
[25b] Lấy Trần Sùng Dĩnh là m Hộ bộ thượng thư.
Ất Hợi, [Hồng Thuáºn] năm thứ 7 [1515] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, sai Thuỵ quáºn công Ngô BÃnh và Nguyên quáºn công Trịnh Duy Sản là m Äô tÆ°á»›ng, Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiêm đô
ngá»± sá» Nguyá»…n Khiêm BÃnh là m Tán lý quân vụ Ä‘i đánh Phùng ChÆ°Æ¡ng ở vùng núi Tam Äảo. ChÆ°Æ¡ng thua chạy.
Tháng 2, vua thân hà nh xem táºp tráºn ở xã Äịnh Công2246 , khi vá», ngá»± chÆ¡i nhà hoà ng phi Lê thị2247 .
Thiá»u Khê bá Ngô Thứ nổi loạn bị giết.
Năm nà y, bắt các trấn ná»™p thuyá»n gá»— để Ä‘i đánh Ai Lao.
Bấy giỠlúa chiêm có cây sinh một hạt thóc hai nhân gạo.
Lấy Công bá»™ hữu thị lang Lê Tán TÆ°Æ¡ng là m quyá»n Lại bá»™ hữu thị lang.
Tháng 8, tháng 9, nước to.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 7, An Hoà hầu Nguyá»…n Hoằng Dụ tâu xin thu lúa đồn Ä‘iá»n [26a] để chi dùng cho nhà nÆ°á»›c.
Bá»n Äặng Hân và Lê Hất là m loạn ở vùng huyện Ngá»c SÆ¡n2248 , Thanh Hoa. Ngà y 27, vua sai tÆ°á»›ng thống lãnh binh sÄ©, lấy Äá»— Nhạc là m Tán lý quân vụ Ä‘i đánh dẹp.
BÃnh Tý, [Hồng Thuáºn] năm thứ 8 [1516] , (Từ tháng 4 trở Ä‘i là Chiêu Tông Quang Thiệu năm thứ 1; Minh ChÃnh Äức năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, bấy giá» là kỳ đại táºp các quân, Trần Công Ninh nổi loạn ở xứ đò Hối, huyện Yên Lãng2249 . Ngà y 23, vua sai Äông các đại há»c sÄ© Äá»— Nhạc trấn giữ Kinh thà nh, vua Ä‘Ãch thân Ä‘em các đại thần văn võ và đô đốc năm phủ Ä‘i theo. Quân ra cá»a Bắc Thần, vua ngá»± ở hà nh tại bên sông Nhị Hà , ra lệnh cho các tÆ°á»›ng qua sông tiến đánh, phá tan quân giặc, giết được rất nhiá»u. Rồi luáºn công các tÆ°á»›ng sÄ©, trao quan chức cho từng ngÆ°á»i.
TrÆ°á»›c đây, vua thÃch là m nhiá»u công trình thổ má»™c, đắp [26b] thà nh rá»™ng lá»›n mấy ngà n trượng, bao quanh Ä‘iện TÆ°á»ng Quang, quán Chân VÅ©, chùa Thiên Hoa ở phÆ°á»ng Kim Cổ, từ phÃa đông đến phÃa tây bắc, chắn ngang sông Tô Lịch, trên đắp hoà ng thà nh, dÆ°á»›i là m cá»a cống, dùng ngói vỡ và đất đá nện xuống, lấy đá phiến và gạch vuông xây lên, lấy sắt xuyên ngang. Lại sai là m thuyá»n chiến, sai thợ vẽ kiểu, sai bá»n nữ sá» trần truồng chèo thuyá»n chÆ¡i trên Hồ Tây, vua cùng chÆ¡i, lấy là m vui thÃch lắm. NgÆ°á»i thợ VÅ© NhÆ° Tô là m Ä‘iện lá»›n hÆ¡n trăm nóc, dùng hết tiá»n của và sức dân trong nÆ°á»›c. Lại là m Cá»u Trùng Ä‘Ã i, trÆ°á»›c Ä‘iện Ä‘Ã o hồ thông vá»›i sông Tô Lịch để dẫn nÆ°á»›c và o, thả thuyá»n Thiên Quang cho mặc sức du ngoạn. Hồ ấy quan co khúc khuá»·u, mở cá»a cống có thể chở thuyá»n nhẹ ra và o để rong chÆ¡i, cá»±c kỳ xa xỉ.
Dân chúng Ä‘au khổ, binh lÃnh mệt nhá»c. Quân năm phủ đắp thà nh [27a] chÆ°a xong được, đến đây lại có lệnh bắt các nha môn ở trong ngoà i kinh thà nh phải là m, táºp hợp nhau lấy hồ, khiêng đất. Vua hà ng ngà y bất thần ngá»± chÆ¡i các nÆ¡i, chá»— nà o vừa ý thì thưởng cho bà i và ng, bà i bạc. Có chá»— đã là m xong lại phải là m lại, sá»a đổi xây đắp lại, hết năm nà y qua năm khác, liên miên không dứt. Quân lÃnh đắp thà nh mắc chứng dịch lệ đến má»™t phần mÆ°á»i.
Tháng 3, nước to.
Ngà y mồng 6, Thuần Mỹ Ä‘iện giám Trần Cảo ở trang Dưỡng Chân, huyện Thuá»· ÄÆ°á»ng là m loạn2250 . Cảo thấy lá»i sấm nói rằng, phÆ°Æ¡ng đông có vượng khà thiên tá», liá»n ngầm mÆ°u việc đại nghịch, trá xÆ°ng là cháu chắt của Trần Thái Tông, là há» ngoại của Quang Thục hoà ng háºu2251 , cùng vá»›i con là Cung và bè
đảng là bá»n Phan Ất (tức ngÆ°á»i Chiêm, tên là Äồng Lợi, nguyên là gia nô của Trịnh Duy Äại), Äình Ngạn, Äình Nghệ, Công Uẩn, Äình Bảo, Äoà n Bố dấy quân ở chùa Quỳnh Lâm2252 huyện Äông Triá»u, chiếm cứ các nÆ¡i ở hai huyện Thuá»· ÄÆ°á»ng và Äông Triá»u, trấn Hải DÆ°Æ¡ng. Cảo mình mặc [27b] áo Ä‘en, quân sÄ© Ä‘á»u cạo trá»c đầu, tá»± xÆ°ng là Äế ThÃch giáng sinh, tiếm xÆ°ng niên hiệu là Thiên Ứng.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 1, Trần Cảo Ä‘em quân qua các huyện Tiên Du, Quế DÆ°Æ¡ng, Gia Lâm, tiến sát đến bến Bồ Äá», bị cách sông không sang được. Vua Ä‘Ãch thân Ä‘i đánh, ngá»± ở Ä‘iện TrÆ°á»ng Thá» (tức là điện Quỳnh Vân), ra lệnh Ä‘iá»u Ä‘á»™ng các tÆ°á»›ng. Bá»n Äông Nham bá Lại Thúc Máºu, Quảng Phúc bá Nguyá»…n Khắc Nhượng, Minh VÅ© bá Trịnh Hồng chỉ huy quan quân qua sông đánh mạnh đến các vùng Bồ Äá», Lâm Hạ2253 . Vua sai bắn ba tiếng súng, các quân xông lên đánh, cả phá quân giặc. Cảo thua chạy vá» Ngá»c SÆ¡n2254 . Ngà y mồng 3, vua sai Äịnh quáºn công Phùng Tiến, Diên HÆ°ng bá Trịnh Khổng Chiêu, Phú Lá»™c bá Trịnh Ngạc Ä‘em quan quân Ä‘i đánh mấy lần không được. Tiến và Khổng Chiêu Ä‘á»u bị tá» tráºn. Trịnh Ngạc bị bắt, Cảo muốn cho là m quan, nhÆ°ng Ngạc [28a] không chịu khuất mà chết. Hoằng Dụ Ä‘em quân đóng ở dinh Bồ Äá».
Trịnh Duy Sản giết vua ở cá»a nhà Thái Há»c. TrÆ°á»›c đây, Duy Sản vì nhiá»u lần can ngăn trái ý vua, bị đánh bằng trượng. Duy Sản má»›i cùng vá»›i bá»n Lê Quảng Äá»™, Trình Chà Sâm mÆ°u việc phế láºp, bèn sá»a soạn thuyá»n bè, khà giá»›i ở bến Thái Cá»±c2255 , nói phao lên là đi đánh giặc. Äêm mồng 6, hồi canh hai, Ä‘em hÆ¡n 3000 ngÆ°á»i ở các vệ Kim ngô và Há»™ vệ và o cá»a Bắc Thần. Vua nghe tin ấy, ngá» là có giặc đến, bèn ngá»± ra ngoà i cá»a Bảo Khánh. Ngà y mồng 7, má» má» sáng, có Thừa chỉ Nguyá»…n VÅ© theo vua Ä‘i tắt qua cá»a nhà Thái Há»c. Äến hồ Chu TÆ°á»›c, phÆ°á»ng BÃch Câu2256 , vua gặp Duy Sản và há»i: "Giặc ở phÆ°Æ¡ng nà o?". Duy Sản không trả lá»i, quay nhìn chá»— khác cÆ°á»i ầm lên. Vua quất ngá»±a chạy vá» phÃa tây. Duy Sản sai vÅ© sÄ© là tên Hạnh [28b] cầm giáo đâm vua ngã ngá»±a chết rồi giết chết. Nguyá»…n VÅ© cÅ©ng chết theo vua. Äem xác vua vá» quán Bắc Sứ, khâm liệm2257 rồi Ä‘em thiêu (có thuyết nói: Äể xác ngang trên mình ngá»±a, Ä‘em vá» cá»a Nam Thiệu ở viện Äãi Láºu, chá»— phủ Tể tÆ°á»›ng). Khâm Äức hoà ng háºu (tên thuỵ là Äôn Tiết), cÅ©ng tá»± nhảy và o lá»a chết. Quân sÄ© Ä‘em hai quan tà i vá» chôn ở là ng Ngá»± Thiên, giáng phong vua là m Linh Ẩn VÆ°Æ¡ng (nay có Ä‘iện Quang Hiếu ở xã Mỹ Xá, huyện Ngá»± Thiên). Háºu há» Nguyá»…n, tên huý là Äạo, con gái viên quản lÄ©nh ở hÆ°Æ¡ng Văn Giang. Nguyá»…n VÅ© ngÆ°á»i là ng Thiên Má»—2258 , huyện Từ Liêm, do Ä‘á»— tứ trÆ°á»ng kỳ thi HÆ°Æ¡ng, viết chữ thảo đẹp, lại Ä‘em thÆ¡ quân ứng nghÄ©a2259 , từ đầu, là m quan đến Binh bá»™ tả thị lang, được vua rất yêu quý. Khoa thi Há»™i năm Giáp Tuất2260 . VÅ© đã 58 tuổi, văn viết lủng củng, đã không được trúng tuyển. Vua cho thi lại, lấy Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân. Không bao lâu, là m tá»›i Hình bá»™ thượng thÆ° kiêm Bảo Thiên Ä‘iện Äông [29a] các đại há»c sÄ©, Hà n lâm viện thừa chỉ nháºp thị kinh diên, ngà y đêm uống rượu đánh bạc ở ná»™i Ä‘iện, bị ngÆ°á»i bấy giá» coi khinh. Äến nay Ä‘i theo vua, bảo con rằng: "Ä‚n lá»™c của vua, phải chết vì nạn của vua", cÅ©ng bị Duy Sản giết.
Linh Ẩn gian dâm vá»›i vợ lẽ của cha, để tang cha mẹ Ãt ngà y, mượn tên của anh để cÆ°á»›p nÆ°á»›c của ngÆ°á»i khác2261 , xa hoa dâm dục quá Ä‘á»™, hình phạt nặng, thuế khoá
nhiá»u, giết hết các thân vÆ°Æ¡ng, can qua xảy ra khắp nÆ¡i, ngÆ°á»i thá»i ấy gá»i là "vua lợn", Ä‘iá»m nguy vong đã được thấy đó!
Bấy giá», Duy Sản đã giết vua, liá»n bà n mÆ°u vá»›i ngÆ°á»i tông thất và đại thần, định láºp Quang Trị, con của Mục à VÆ°Æ¡ng2262 , nhÆ°ng VÅ© Tá hầu Phùng Mại không nghe, bà n láºp con trưởng của Cẩm Giang Sùng là Y. TÆ°á»ng quáºn công Phùng DÄ©nh sai lá»±c sÄ© giết Mại ở Nghị sá»± Ä‘Æ°á»ng trong cung cấm rồi láºp [29b] Quang Trị (khi ấy 8 tuổi). Má»›i được 3 ngà y, chÆ°a kịp đổi niên hiệu, thì Trịnh Duy Äại Ä‘em vá» Tây Äô2263 .
Bấy giá» An Hoà hầu Nguyá»…n Hoằng Dụ đóng quân ở Bồ Äá», nghe tin Duy Sản là m việc thà nghịch, liá»n nổi giáºn Ä‘em quân vượt sông, đốt phá phố xá ở kinh thà nh, định cùng vá»›i con em gia thuá»™c tÃnh việc báo phục, bèn chém VÅ© NhÆ° Tô ở ngoà i cá»a kinh thà nh.
TrÆ°á»›c đây, Tô xuất thân là thợ, Ä‘em kỹ xảo mê hoặt vua, được lạm bổ là m đô đốc kiêm coi các sở ở Công bá»™. Bấy giá», Ä‘Æ°Æ¡ng là m Ä‘iện lá»›n trăm nóc chÆ°a xong, dân gian ai cÅ©ng nghiến răng tức giáºn. Äến khi vua bị hại, NhÆ° Quang Trị sau bị Duy Äại giết.
Tô cÅ©ng bị quăng xác ra ngoà i chợ, quan dân ai cÅ©ng chỉ trá» xác hắn mà chê cÆ°á»i, có ngÆ°á»i còn nhổ nÆ°á»›c bá»t.
Ngà y hôm ấy, Trịnh Duy Sản và Lê NghÄ©a Chiêu cùng các báºc huân cá»±u tông thất đại thần cùng nhau đón con trưởng của Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng là Y láºp lên lên là m vua, khi ấy 14 tuổi. Bá»n Duy Sản, NghÄ©a Chiêu thấy Hoằng Dụ đốt [30a] phá kinh thà nh, bèn sai lá»±c sÄ© Äà m CỠđón vua ngá»± ra ngoà i, vá» thà nh Tây Äô ở Thanh Hoa, há»™i thá» dấy quân khởi nghÄ©a. Chỉ có Lê Quảng Äá»™ ra đầu hà ng Trần Cảo. Lúc ấy, thà nh đã thất thủ, xã tắc bá» phế, dân chúng và o thà nh tranh nhau lấy và ng bạc, của báu, bạch Ä‘Ã n, xạ hÆ°Æ¡ng, lụa là tÆ¡ gai đầy trong dân gian; sách vở, hồ tiêu, hÆ°Æ¡ng liệu các thứ vứt bá» trên Ä‘Æ°á»ng phố cao đến 1,2 tấc, không thể kể xiết. NgÆ°á»i mạnh khoẻ tranh cÆ°á»›p và ng bạc, có ngÆ°á»i lấy được đến ba, bốn trăm lạng, ngÆ°á»i yếu cÅ©ng được đến hÆ¡n hai trăm lạng. Cung khuyết, kho tà ng do váºy mà hết sạch.
Sứ bá»™ tuế cống trÆ°á»›c đây là bá»n Binh bá»™ hữu thị lang Nguyá»…n Trá»ng Quỳ, Hứa Tam Tỉnh, Nguyá»…n Quý Nhã, vỠđến châu Bằng TÆ°á»ng, nghe tin Trần Cảo là m loạn, chiếm giữ vùng Lạng Nguyên2264 Ä‘Æ°á»ng sá bị tắc. Thông sá»± Hà Công Miá»…n và Äá»— Khánh DÆ° [30b] bà n Ä‘em tiá»n của nhà nÆ°á»›c giao cho Cảo, đến năm Quang Thiệu thứ 6, bị bá»n Trá»ng Quỳ giết chết2265 .
Ngà y 11, Trần Cảo lấy được Kinh thà nh, tiếm đặt niên hiệu là Thiên Ứng, ra triá»u Ä‘Æ°á»ng là m việc, dùng Lê Quảng Äá»™ coi việc nÆ°á»›c. Bấy giá», Äô lá»±c sÄ© Thiết sÆ¡n bá Trần Chân ngÆ°á»i xã La Ninh2266 huyện Từ Liêm, táºp hợp các cá»±u dÅ©ng sÄ© và hÆ°Æ¡ng binh con em được 5,6 nghìn ngÆ°á»i, dấy binh ở chợ Hoà ng Hoa2267 . Cảo nghe tin, bèn chia Ä‘Æ°á»ng sai Phan Ất từ xã Bảo Äà , huyện Thanh Oai tiến đánh. Chân cÅ©ng từ xã DÆ° Dụ, huyện Thanh Äà m kéo đến. Chân Ä‘em quân đón đánh trÆ°á»›c, tiến đến Cồn bắn2268 đánh nhau dữ dá»™i vá»›i Ất, khà giá»›i hết cả, liá»n lấy vò vại nhá» ném và o quân của Ất. Chân bị thÆ°Æ¡ng ở răng, miệng rất Ä‘au, lại vì quân bị cô láºp không có cứu viện, khó lòng giữ lâu, bèn Ä‘ang đêm rút vỠđóng quân ở chợ Hoà ng Hoa. Khi ấy bá»n DÆ°Æ¡ng Bảo cÅ©ng có hịch giúp nÆ°á»›c đánh giặc Cảo.
[31a] Vua từ thà nh Tây Äô, táºp hợp giữa quân ba phủ2269 sai Trịnh Duy Sản theo Ä‘Æ°á»ng Thiên Quan, Ứng Thiên tiến phát; Nguyá»…n Hoằng Dụ theo Ä‘Æ°á»ng phủ TrÆ°á»ng Yên, Lý Nhân tiến phát; chÃnh dinh Bình Phú hầu Nguyá»…n Văn Lá»±2270 và VÄ©nh HÆ°ng hầu Trịnh Tuy2271 Ä‘em quân thuá»· bá»™ cùng tiến thẳng đến Äông Kinh. Äồng thá»i gá»i hịch cho các phủ huyện. Ngà y 19, vua đến Tiêu Viên2272 . Trần Chân Ä‘i trÆ°á»›c quân sÄ©, má»™t mình đến hà nh tại bái yết vua.
Ngà y 23, bá»n Chiêu An SÆ¡n Nam dinh phó tÆ°á»›ng An TÃn bá Trịnh Hy, Äá» sát Lê Sạn2273 , tán lý Lê Dá»±c2274 , ký lục TrÆ°Æ¡ng Huyá»n Linh kế tiếp tiến vây ngoà i cá»a Äại HÆ°ng. Cảo dẫn bá»n phản nghịch lên lầu cá»a Äại HÆ°ng, phất cá», bắn súng để chống lại quan quân. Má»™t lát sau, thấy ba toán quân trá»c đầu từ cầu Muống2275 , tiến và o cung Thuỵ Quang. Trịnh Tuy lùi dần, rút vá» Hồng Mai Ä‘á»™ng thì gặp [31b] quân của Nguyá»…n Hoằng Dụ, nên lại tiến và o. Khi ấy, Trịnh Duy Sản chỉ huy các quân thủy bá»™ cùng tiến, vây bốn mặt thà nh. Duy Sản đánh giặc từ bến Thái cá»±c đến bến Äông Hà 2276 . Quân giặc thua to. Trịnh Hy vây từ ngoà i cá»a Äại HÆ°ng. Cảo đóng cá»a thà nh cố thủ. Duy Sản vây phÃa tây bắc thà nh, lại gặp bá»n giặc phản nghịch ở SÆ¡n Tây là Hà Công Chân Ä‘em quân tiến sát thà nh định giết Cảo và tranh láºp vá»›i vua. Duy Sản cố sức đánh, Công Chân bị thua và tá» tráºn. Bấy giá», Tả kiểm Ä‘iểm Lê Liá»…n đánh thua, bị tá» tráºn ở Dịch Vá»ng (tên xã)2277 . Cảo mở cá»a thà nh chạy qua sông Thiên Äức2278 , trốn lên Lạng Nguyên.
Ngà y 24, vua đóng ở Thanh Äà m (tên xã).
Ngà y 25, LÆ°Æ¡ng Văn hầu Nguyá»…n Thì Ung cùng vá»›i bá»n Äá»— Nhạc rÆ°á»›c vua vá» Kinh.
Ngà y 27, vua khôi phục ngôi báu, đại xá, lấy năm nà y là m Quang Thiệu năm thứ 1. Khi ấy, Quang Trị ở Tây Äô. Sau [32a] bị Văn quáºn công Trịnh Duy Äại giết, hai em của Trị cÅ©ng bị hại.
Tá»™i ác của Sản, Äại thá»±c quá lắm. Ngà y sau, phải chết bất đắc kỳ tá» bởi tay ngÆ°á»i khác cÅ©ng là đáng lắm!
Mùa hạ, tháng 6, ngà y 28, Thái phó Hùng quốc công Lê NghÄ©a Chiêu bà n định lệnh thưởng công cho ai bắt được cha con Trần Cảo. Nếu bắt được Cà o thì được thưởng cho 50 ngÆ°á»i. Má»™t ngÆ°á»i đứng đầu được ban chức Hữu đô đốc, tráºt tòng nhất phẩm, được ấn phong ba Ä‘á»i, không muốn là m quan thì được ban 300 lạng và ng, 2.000 mẫu ruá»™ng; má»™t ngÆ°á»i đứng thứ hai được trao chức đô chỉ huy sứ, tráºt chánh tam phẩm, được ấn phong ba Ä‘á»i; má»™t ngÆ°á»i đứng thứ ba được trao chức đô chỉ huy sứ đồng tri, tráºt tòng tam phẩm; 10 ngÆ°á»i theo bắt được trao chức chỉ huy thiêm sá»±, tráºt chánh tứ phẩm; 13 ngÆ°á»i theo bắt tiếp [32b] được trao chức chỉ huy đồng tri. Nếu bắt được con của tên phản nghịch Cảo thì thưởng cho 20 ngÆ°á»i, má»™t ngÆ°á»i đứng đầu được trao chức đô đốc đồng tri.
Mùa thu, tháng 8, bắt được đồ đảng của Trần Cảo là Phan Ất ở huyện Äông Triá»u, đóng cÅ©i giải vá» Kinh sÆ°, Ä‘em chém ở phÆ°á»ng Äông Hà .
Sai Trịnh Duy Sản tiết chế các doanh thủ bá»™, lấy Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiên đô ngá»± sá» Phạm Khiêm BÃnh là m tán lý quân vụ Ä‘i đánh dẹp vùng Hải DÆ°Æ¡ng; VÄ©nh HÆ°ng hầu Trịnh Tuy, An Mỹ hầu Lại Thúc Máºu và Äà m Cá» (ngÆ°á»i xã Lãng SÆ¡n Äông2279 huyện Quế DÆ°Æ¡ng) Ä‘em quản bá»™ Ä‘i đánh dẹp vùng Kinh Bắc; Do Lá»… bá Nguyá»…n Bá Tuấn vá» vá»— yên các huyện ở Từ SÆ¡n (tên phủ). Bá Thuần vỠđến Quế DÆ°Æ¡ng, bị ngÆ°á»i là ng giết. Bá»n Tuy tiến đến đóng Ä‘inh ở Thị Cầu, huyện VÅ© Ninh2280 .
Tháng 9, ngà y 13, Lê Nghĩa Chiêu lại bà n lệnh thưởng công bắt tướng nguỵ.
[33a] Bắt được đại tÆ°á»›ng nguỵ: khó thì thưởng 10 ngÆ°á»i, dá»… thì thưởng cho 5 ngÆ°á»i; má»™t ngÆ°á»i công đầu bắt được tÆ°á»›ng nguỵ, khó thì trao chức đô chỉ huy sứ tráºt tòng tam phẩm, dá»… thì trao chức đô chỉ huy thiêm sá»± tráºt chánh tứ phẩm.
Bắt được phó tÆ°á»›ng nguỵ: khó thì thưởng cho 8 ngÆ°á»i, dá»… thì thưởng cho 4 ngÆ°á»i.
Lại định lệnh thưởng công những công thần bắt được tên phản nghịch Cảo và các quan chức nguỵ. Lại định lệnh thưởng công các lực sĩ, dũng sĩ, võ sĩ, tuấn sĩ và con cháu công thần bắt được tướng nguỵ.
Mùa đông, tháng 11, lại sai Trịnh Duy Sản, Nguyá»…n Hoằng Dụ cùng vá»›i Minh VÅ© hầu Trịnh Củng, Quảng Phúc bá Nguyá»…n Khắc Nhượng thống lÄ©nh quan quân Ä‘i đánh Trần Cảo ở chùa Sùng Nghiêm trên sÆ°á»n núi xã Trâu SÆ¡n, huyện Chà Linh2281 .
Khi ấy, Duy Sản thấy quân sÄ© khó nhá»c đã lâu mà giặc Cảo vẫn chÆ°a diệt được, bèn là m bà i văn để uý lạo các tÆ°á»›ng sÄ©2282 . Lại sai tỳ tÆ°á»›ng Thiết sÆ¡n bá Trần Chân2283 , quay vá» [33b] Kinh sÆ° đánh bá»n Äa SÄ©. TrÆ°á»›c đó, Äa SÄ© cáºy có công lao hoà nh hà nh trong Kinh, cưỡng hiếp con gái chÆ°a chồng, gian dâm vợ của ngÆ°á»i khác, cho nên Duy Sản sai Chân vỠđánh. Bấy giá», có sao sa xuống trung doanh. Quân Duy Sản tiến đến Chà Linh (tên huyện), giáp chiến vá»›i quân Cảo ở xã Nam Giản2284 . Viên tỳ tÆ°á»›ng tên là Hạnh chết tại tráºn. Duy Sản thấy giặc khiêu chiến, có ý muốn đánh, các tÆ°á»›ng can không được. Giặc lại khiêu chiến. Duy Sản tức giáºn chia Ä‘Æ°á»ng tiến đánh, tá»± mình xông lên trÆ°á»›c quân lÃnh. Duy Sản và Nguyá»…n Thượng Ä‘á»u bị Trần Cảo bắt được, Ä‘em vá» hà nh quán ở Vạn Kiếp giết chết. Cảo tiến thẳng đến Bồ Äá», vua sai Thiết SÆ¡n bá Trần Chân tiến đánh, phá tan được, chém giết rất nhiá»u. Cảo phải chạy trốn vá» Lạng Nguyên không dám ra đánh nữa, lấy sông Nguyệt2285 là m ranh giá»›i. Chân cầm cá»± vá»›i quân Cảo. Cảo truyá»n ngôi cho con là Cung, tiếm xÆ°ng niên hiệu là Tuyên hoà . Sau Cảo cạo [34a] đầu là m sÆ°, ẩn trốn được thoát. Nay các thôn Bảo Lá»™c, An Lạc, Chu Nguyên2286 vẫn còn Ä‘á»n thá» Cảo, có lẽ Cảo chết ở đó.
|
20-09-2008, 12:01 AM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản kỷ thực lục Q5(b)
Nhà Háºu Lê. Nhà Mạc (1509 - 1532)
Chiêu Tông Thần Hoà ng Äế
Tên húy là Y, lại húy là Huệ, là con trưởng của Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng Sùng, Ä‘Ãch tôn của Kiến VÆ°Æ¡ng Tân, cháu bốn Ä‘á»i của Thánh Tông, ở ngôi 7 năm, bị Mạc Äăng Dung giết, thá» 26 tuổi, chôn ở lăng VÄ©nh HÆ°ng. Bấy giá» trong buổi loạn lạc, quyá»n bÃnh không ở trong tay, bên trong thì nghe lá»i xiểm nịnh gian trá, bên ngoà i lại ham mê săn bắn chim muông, ngu tối bất minh, Æ°Æ¡ng ngạnh tá»± phụ, bị nguy vong là đáng lắm!
Mẹ vua là hoà ng háºu Trịnh Thị Loan, ngÆ°á»i xã Phi Bạo, huyện Thanh ChÆ°Æ¡ng.
Năm Äoan Khánh thứ 2 [1506], tháng 10, ngà y mồng 4, sinh ra vua. Năm Hồng Thuáºn thứ 8 [1516] TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế bị hại, không có con nối, bá»n đại thần Lê NghÄ©a Chiêu, Trịnh Duy Sản đón láºp vua. Sau vá» Tây Äô, xÆ°á»›ng xuất nghÄ©a quân, tiến thẳng vá» Kinh sÆ°, Ä‘uổi Trần Cảo, rồi lên ngôi vua, đổi niên hiệu là Quang [34b] Thiệu, lấy ngà y sinh là m Nghi Thiên thánh tiết. Äược 7 năm thì ngá»± ra ngoà i, Mạc Äăng Dung láºp em ruá»™t vua là Xuân lên ngôi, giáng vua là m Äà DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng. Năm Thống Nguyên thứ 5 [1526], bị Mạc Äăng Dung giết. Sau được truy dâng thuỵ hiệu là Thần Hoà ng Äế, miếu hiệu Chiêu Tông.
Äinh Sá»u, Quang Thiệu năm thứ 2 [1517] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 12). Mùa xuân, truy tôn hoà ng tổ Kiến VÆ°Æ¡ng2287 là m Äức Tông Kiến Hoà ng Äế, hoà ng phụ Trang Äịnh Äại VÆ°Æ¡ng2288 là m Minh Tông Triết Hoà ng Äế, lại sai Lá»… bá»™ thượng thÆ° Äà m Tháºn Huy hiệu định miếu huý và ngá»± danh (miếu huý 20 chữ, ngá»± danh là hai chá» _ ____ và Huệ ____). Những khi là m văn hay viết sách để khắc in sách Ä‘á»u không cấm, nhÆ°ng khi Ä‘á»c thì Ä‘á»u phải tránh, hai chữ liá»n nhau nhÆ° loại "TrÆ°ng Tại"2289 Ä‘á»u không được viết.
Sai Bình quáºn công Nguyá»…n Văn Sá»± là đô tÆ°á»›ng.
[35a] Mùa hạ, tháng 4, đánh chết Cồ Khắc XÆ°Æ¡ng giả xÆ°ng là Thiên VÅ©. Khắc XÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i hÆ°Æ¡ng Nhân VÅ©, huyện Thiên Thi2290 , là m quân nhân của Hiệu lá»±c tiá»n vệ, năm Hồng Thuáºn thứ 6 [1514], tá»± xÆ°ng là phò mã giáng thân, Ãt lâu sau lại xÆ°ng là Thiên VÅ©. Äến tháng giêng năm nà y, ra ở chùa là ng, đặt hiệu là Phù Kinh, xin 9 gói cÆ¡m ăn hết, rồi lấy lá gói cÆ¡m đốt thà nh than là m thuốc cứu chữa cho lÆ°Æ¡ng dân không có con cái rồi đòi gà rượu. Chữa cho ngÆ°á»i nà o là hiệu nghiệm ngay. Việc nà y đến tai triá»u đình. Vua sai ngÆ°á»i bắt giải vá» Kinh đánh chết, vì hắn là m Ä‘iá»u quái đản mê hoặc dân, cho nên bị giết.
Sai Thái bảo Thuỵ quáºn công Ngô BÃnh là đô tÆ°á»›ng.
Lấy Nguyá»…n Văn Váºn là m Tán trị Thừa chÃnh sứ ty thừa chÃnh sứ trấn Kinh Bắc.
Tháng 5, ngà y 28, truy tôn Linh Ẩn VÆ°Æ¡ng là TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế.
[35b] Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 1, An Hoà hầu Nguyá»…n Hoằng Dụ có hiá»m khÃch vá»›i VÄ©nh HÆ°ng bá Trịnh Tuy, đóng quân chống nhau.
TrÆ°á»›c đây, Nguyá»…n Hoằng Dụ và Trịnh Tuy Ä‘á»u Ä‘i đánh giặc, khi vá» Kinh sÆ° nghe lá»i dèm pha của con em, má»›i thà nh hiá»m khÃch. Hoằng Dụ đóng quân ở phÆ°á»ng Äông Hà , Tuy đóng quân ở ngoà i thà nh Äại La chống giữ nhau. Hoằng Dụ cáo ốm không và o chầu. Khoa quan Nguyá»…n Quán Chi tâu lên. Vua Ä‘em chuyện Liêm Lạn2291 , Giả Khấu2292 dụ bảo, không giải hoà được. Äến đây, Nguyá»…n Văn Lá»±, Trịnh Duy Äại Ä‘á»u và o chầu trÆ°á»›c mặt vua, tâu xin giải hoà hai ngÆ°á»i. Văn Lá»± lấy tá» máºt chiếu trong tay áo ra, tâu là Trịnh Tuy và Duy Äại Ä‘em con trai của Nguyá»…n Trinh là Nguyá»…n Tùng láºp là m nguỵ chúa, là m việc đại nghịch. Thế là vua sai bắt Duy Äại và Hữu đô đốc Lê Ãch Cá»±u Ä‘á»u Ä‘em chém cả. Trịnh Bá Quát thì bị thắt cổ chết. Äem đầu của Trịnh Duy Äại bêu ở ngoà i dinh quân của Thiết SÆ¡n [36a] bá Trần Chân.
Hôm ấy, Nguyá»…n Hoằng Dụ cất quân đánh Tuy ở các phÆ°á»ng VÄ©nh XÆ°Æ¡ng, Khúc Phố, Phục Cổ2293 tại kinh thà nh, ba lần đánh mà không được. Tỳ tÆ°á»›ng của Trịnh Tuy là Nguyá»…n Thế Phó trúng tên phải lui. Tuy bèn chạy và o Thanh Hoa. Trần Chân thấy Nguyá»…n Hoằng Dụ Ä‘uổi Trịnh Tuy, bèn cất quân đánh Hoằng Dụ (trÆ°á»›c đây, Duy Sản và Trịnh Tuy là ngÆ°á»i cùng há», Duy Sản nuôi Trần Chân là m con nuôi), máºt gá»i thÆ° cho con em ở các dinh SÆ¡n Tây cùng đánh. Ngà y hôm ấy, Hoằng Dụ và o yết kiến vua, định ra cá»a Äại HÆ°ng, ngá» là có Trần Chân ở đó, bèn ra cá»a Äông Hoa. Lát sau, xuống thuyá»n lánh vá» Thanh Hoa.
Bấy giá» Mạc Äăng Dung trấn thủ SÆ¡n Nam, Trần Chân gá»i thÆ° khuyên Äăng Dung chặn giữ lại, Äăng Dung không nỡ, nên Hoằng Dụ Ä‘i được thoát.
TrÆ°á»›c đây, khi Hoằng Dụ đánh nhau vá»›i Trần Chân, trá»i sắp tối, có đám mây năm sắc nổi lên ở phÆ°Æ¡ng đông, rồi mây và ng bay tản khắp trá»i. NgÆ°á»i thức giả cho là điá»m lạ.
[36b] Triá»u Lê và o thá»i Quang Thiệu, giặc bên ngoà i chÆ°a yên, quyá»n thần đánh lẫn nhau, chém giết nhau dÆ°á»›i cá»a khuyết, chốn Kinh sÆ° đẫm máu. Mặt trá»i và ng tối, mây trá»i tán lạc, cái Ä‘iá»m váºn nÆ°á»›c ngà y má»™t suy đã xuất hiện từ đấy.
Xuống chiếu truy tôn Mẫn Lệ công là m Uy Mục Äế.
Ngà y 28, giết chết Trần Công Vụ giả xÆ°ng là Thiên Bồng (Công Vụ là quân nhân, ngÆ°á»i xã Phạm Tùng, huyện Gia Phúc).
TrÆ°á»›c đó, Phó tÆ°á»›ng tả đô đốc VÅ© Xuyên bá Mạc Äăng Dung tâu rằng: Công Vụ là m trò yêu quái, dối trá mê hoặc dân ngu, và hặc tá»™i quan Thừa Hiến là bá»n Lê Toản và Äá»— Thao tin mê tà thuyết, đại ý là : Thần trá»™m nghÄ©: Äiá»u nhân, nghÄ©a, trung, chÃnh, báºc thánh nhân thÆ°á»ng là m, việc quái, lá»±c, loạn, thần2294 thì thánh nhân không nói. Xét các Ä‘á»i trÆ°á»›c, chứng cá»› rà nh rà nh. NhÆ° Hoà ng Äế trị dân thì phải tháºn trá»ng phân cách u minh2295 , [37a] Cao DÆ°Æ¡ng2296 dá»±ng nÆ°á»›c phải rạch ròi giá»›i ranh trá»i đất. NhÆ° váºy là để dá»±ng tiêu Ä‘Ãch cho Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, lÆ°u gÆ°Æ¡ng răn cho háºu thế. Lá»›n lao thay thánh thượng, mở váºn trung hÆ°ng vẻ vang, là m vua là m thầy tốt đẹp, việc vá»— trị đảm nhiệm vá» mình; dùng đạo, dùng đức dạy răn, phúc mầu nhiệm mong cho chóng tá»›i. Khắp trong cõi bá», Ä‘á»u được no ấm sinh sôi. Nay quân nhân Cồ Khắc XÆ°Æ¡ng ở là ng Nhân VÅ©, huyện Thiên Thi, và quân nhân Trần Công Vụ ở là ng Phạm Tùng, huyện Gia Phúc là hạng lÃnh má»n, vốn đứa dân thÆ°á»ng, đáng lẽ phải theo đạo vua, Ä‘Æ°á»ng vua, kÃnh tuân lá»i dạy, lại giả xÆ°ng Thiên Bồng, Thiên VÅ© lừa dối dân ngu. Biến chùa Pháºt Phù Kinh thà nh trÆ°á»ng bán gian, mượn miếu thần Bố Bái là m ổ chứa nguy. Tán tro là m thuốc, thuáºt lừa mà già trẻ Ä‘ua nhau; Ä‘á»c chú vẽ bùa, kế đắt mà xóm thôn sợ phục. [37b] Bá»n yêu quái đã là m nhÆ° váºy, kẻ sÄ© phu nên gắng sức bà i trữ. Thế mà bá»n quan Thừa Hiến, đã từng Ä‘á»c sách thánh hiá»n, Ä‘á»u giữ trách nhiệm gÆ°Æ¡ng mẫu, đáng phải nhÆ° Nhân Kiệt2297 phá Ä‘á»n nhảm ở Hà Nam, để trừ mê hoặc, nhÆ° Hồ DÄ©nh2298 đánh thầy chùa ở Quảng Äông để bá» dị Ä‘oan. Sao bá»n phà m tục ấy không hiểu lẽ thÆ°á»ng tình nhÆ° váºy? Lê Toản, Lê Váºn thì u mê không tỉnh ngá»™, mê tÃn Ä‘iá»u xằng báºy dâng sá»› tâu cà n; Tá» Ký, Äá»— Thao, thì ngu tối chẳng hiểu gì, phụ hoạ theo lá»i há» mà tâu nhảm. Nhất nhất Ä‘á»u theo vá» tả đạo, dần dần mê hoặc thói cốt đồng. Lừa nhau bằng quái
đản, doạ nhau bằng quá»· thần, chúng đã là m những trò gian dối; răn gì không hình phạt, sá»a gì không pháp luáºt, xin phải nêu Ä‘iá»u cấm cho nghiêm. Vua y theo.
Lấy Nguyá»…n Dá»± là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá».
[38a] Mùa đông, tháng 11, ngà y 20, lấy Äá»— Nhạc là m Lại bá»™ thượng thÆ° kiêm Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên.
Tháng 12 nhuáºn, giết tặc thần Lê Quảng Äá»™. TrÆ°á»›c đây, Lê Quảng Äá»™ đầu hà ng Trần Cảo. Äến đây, bá»n trấn tÆ°á»›ng Hà Phi Chuẩn, Nguyá»…n Lá»— bắt được giải vá» Kinh sÆ°. Mạc Äăng Dung dâng sá»› xin giết Ä‘i, đại ý nói: "Tam cÆ°Æ¡ng ngÅ© thÆ°á»ng là rÆ°á»ng cá»™t chống đỡ trá»i đất, là trụ đá giữ yên sinh dân. NÆ°á»›c không có cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng, dẫu là Hoa Hạ cÅ©ng thà nh Di Dịch, ngÆ°á»i không có cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng, tuy mặc áo xiêm cÅ©ng hoá chim muông. Từ xÆ°a đến nay, chÆ°a có ai bá» cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng mà có thể đứng trong khoảng trá»i đất được. Nay Lê Quảng Äá»™ nhỠấm phong của ông cha, thế mà chỉ má»™t má»±c dá»±a dẫm, dòm ngó đủ và nh. Muốn vua yêu thì [38b] nịnh hót trăm chiá»u, nắm quyá»n thế thì xoay trò lắm cách, gây nên tai há»a ở các Ä‘á»i Äoan Khánh, Hồng Thuáºn nguyên cá»› đâu chỉ trong má»™t sá»›m má»™t chiá»u? Äến khi giặc Cảo gây việc binh Ä‘ao, tiếm xÆ°ng vị hiệu thì kẻ ấy lại tham sống sợ chết, nỡ nhÆ¡ nhuốc là m tôi kẻ thù; mượn danh tÆ°á»›c Ä‘i lừa dá»— dân ngu cho giặc Cảo; là m đầu mục Ä‘i cầu phong nÆ°á»›c ngoà i cho giặc Cảo. Hà nh Ä‘á»™ng nhÆ° loà i chó loà i lợn, bụng dạ tá»±a con cánh, con cÆ°u (cÆ°u là loà i chim dữ, cánh là loà i thú dữ; cÆ°u ăn thịt cha, cánh ăn thịt mẹ). Má»i ngÆ°á»i ai cÅ©ng phỉ nhổ, mà kẻ kia vẫn ngoan ngu không chuyển, không há» nghÄ© tá»›i Æ¡n háºu của vua cha, nghÄ©a lá»›n của cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng. Tá»™i của nó đối vá»›i trá»i đất, đối vá»›i tổ tông, đối vá»›i thiên hạ không thể nà o tha được. Nay bá»n tÆ°á»›ng thần Hà Phi Chuẩn và Nguyá»…n Lá»— đã bắt được chÃnh thân tên ấy, kÃnh xin sắc chỉ cho lá»±c sÄ© Ä‘em giết Ä‘i. TrÆ°á»›c đây Lục khoa và MÆ°á»i ba đạo đã tâu việc tên ấy là m đại [39a] thần gặp biến loạn đã không biết chết vì tiết nghÄ©a lại Ä‘i thá» bá»n nghịch tặc. Bá»n thần xét thấy: Cá»±u thái sÆ° Thiệu quốc công Lê Quảng Äá»™ ở chức tể tÆ°á»›ng không hết lòng trung, khi gặp sá»± biến không chết vì nghÄ©a, là m tôi giặc Cảo, chống lại triá»u đình, để trấn thủ dinh tÆ°á»›ng là bá»n Hà Phi Chuẩn, Nguyá»…n Lá»— bắt được giải ná»™p, quả là bá» tôi phản nghịch phạm tá»™i rất to. Bá»n thần trá»™m nghÄ©: CÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng của trá»i đất, cốt ở giữ đạo vua tôi, nghÄ©a lá»›n kinh Xuân Thu cà ng nghiêm giết kẻ giặc loạn. Danh pháºn rất rõ, Ä‘iá»u luáºt còn kia. Nay Lê Quảng Äá»™ tà i hèn nhỠđược táºp ấm, lạm dá»± và o chức tể thần. Äáng lẽ phải gắng tiết trung trinh lo báo đáp mấy triá»u Æ°u đãi. Sao lại là m nhiá»u Ä‘iá»u xằng báºy trở thà nh kẻ gian muôn Ä‘á»i. TÃnh cÆ°Æ¡ng trá»±c không chịu há»c Hà n HÆ°u2299 , thói giảo quyệt còn quá hÆ¡n Lâm Phủ2300 . Buồng the bất chÃnh, tệ dâm ô nhÆ° Trịnh [39b] Vệ2301 tanh hôi, trụ cá»™t kém tà i, sức phò tá nhÆ° Y Chu2302 lại thiếu. Theo ý riêng là m trái lẽ, á»· phép nÆ°á»›c để lá»™ng quyá»n. Phòng tai hoạ của quá»· dòm nhà 2303 thì chặt phá cây rừng, mở rá»™ng nhà cá»a, trổ mÆ°u mẹo cho ngÆ°á»i lú ruá»™t thì tá»± cầm hồ rượu chuốc má»i khắp hạ liêu. Chỉ gấp việc tìm và ng, táºu ruá»™ng, chỉ chăm Ä‘iá»u bán ngục mua quan. Trong thì các chức phủ, vệ Ä‘á»u từ cá»a hắn mà ra, ngoà i thì các quan thừa hiến Ä‘á»u do tay hắn tuyển bổ. Dạ tham lam, nhÆ° suối khe vô táºn, bá»n chạy chá»t thì cá» xà rÆ°á»›c má»i. Äục khoét xóm là ng, dân dã khốn cùng mà không thÆ°Æ¡ng xót. Ká»· cÆ°Æ¡ng rối loạn, chÃnh sá»± má»t rá»—ng mà chẳng nghÄ© lo. Trên thì phụ lại công Æ¡n ấp ủ của triá»u đình, dÆ°á»›i là là m há»ng cÆ¡ nghiệp nối truyá»n của tông tổ. Việc là m nhÆ° thế sao gá»i là ngÆ°á»i khôn? Má»›i rồi nhân khi giặc Cảo tiếm hiệu cÆ°á»›p ngôi, lại chẳng bắt chÆ°á»›c Chân Khanh khảng khái liá»u mình2304 . Chống đỡ nạn nÆ°á»›c thì [40b] không vung giáo giữ cho xã tắc, tham tiếc của nhà lại định Ä‘Ã o lá»— chôn giấu bạc và ng. Lá»i thá» xÆ°a dám ngà y ngà y quên lãng, triá»u đình giặc lại tối tối nÆ°Æ¡ng nhá». Gặp nguy biến, u mê không
biết chết theo; thá» kẻ thù, nhuốc nhÆ¡ những mong sống tạm. Cúi đầu lạy kẻ nghịch tặc, đáng hổ thẹn vá»›i loà i voi múa kia còn biết nghÄ©a hÆ¡n2305 ; là m mồi dụ bá»n ngu dân, lại ngu xuẩn quá lÅ© ong Ä‘Ã n ná». Gầm gừ trở mặt cắn lại, ăn năn cắn rốn kịp sao! Huống chi đức thánh thần muốn cho đổi lá»—i quay vá», lòng tin thá»±c bao lần tá» trong chiếu chỉ, mà sao nó không há» nhá»› cÅ©, ngoan cố nuôi mÆ°u kế gian tà . Manh tá»™i phản Hán nhÆ° Bà nh Manh2306 , giẫm vết chống ÄÆ°á»ng của Chu Thá»2307 . Sóng biển mênh mang, rá»a sao cho xuể tá»™i kia chồng chất; lÆ°á»›i trá»i lồng lá»™ng, đứa gian kia đâu được dung tha! Mặt mÅ©i nà o mà trông vầng nháºt nguyệt, nói năng sao đáp lại các quan liêu. Quên [40b] ngÆ°á»i thân, ăn cÆ°á»›p của ngÆ°á»i thân; thá» phụng chúa, lại quay sang phản chúa. Kẻ tôi con bất trung bất hiếu, tá»™i thất thân đã phạm hà ng đầu; việc hình phạt có báºc có Ä‘iá»u, kẻ phản bá»™i phải dung phép nÆ°á»›c. Lại triá»u thần dâng tâu việc đại thần phản nÆ°á»›c theo giặc. Bá»n thần xét thấy cá»±u thái sÆ° Thiệu quốc công Lê Quảng Äá»™ trong năm Äoan Khánh và Hồng Thuáºn chứa mÆ°u hoạ loạn, quấy rối thiên hạ, đến khi giặc Cảo đánh và o Kinh sÆ°, đã không biết giữ vững khà tiết kẻ là m tôi, lại quay mặt vá» hÆ°á»›ng Bắc thá» kẻ thù địch, rõ rà ng là phản nÆ°á»›c theo giặc, can và o tá»™i nặng. Vì thế, bá»n thần trá»™m nghÄ©: Äạo thÆ°á»ng của trá»i đất, không gì nặng bằng nghÄ©a vua tôi; quyá»n của đế vÆ°Æ¡ng, rất nghiêm khắc giết kẻ loạn tặc. Huống chi, má»™t đứa bỉ phu nhÆ° Lê Quảng Äá»™, chút tà i má»n má»™t đấu, má»™t thÆ°ng lại lạm giữ trá»ng quyá»n tam thai, đỉnh vạc2308 . Mua ngục bán quan, đã gây hoạ [41a] thá»i Äoan Khánh thanh bình giữ nghiệp; nịnh vua hót nhảm, lại là m mất nÆ°á»›c buổi Hồng Thuáºn cai trị hạ dân. Những việc nhẫn tâm, kể sao cho hết; tai hoạ mất mát, không chi không là m. MÆ°á»i năm nuôi mầm loạn thiên hạ, có khác gì Lâm Phủ gian phi; má»™t sá»›m nổi quân phản NgÅ© DÆ°Æ¡ng2309 , đã xảy ra loạn Lá»™c SÆ¡n nghịch tặc. Trăm há» vì thế mà xôn xao, chÃn miếu vì thế mà kinh Ä‘á»™ng. Äáng lẽ phải liá»u mình báo nÆ°á»›c, để chuá»™c tá»™i bán nÆ°á»›c hại dân; thế mà lại tham sống sợ chết, Ä‘Ã nh là m kẻ thá» thù, theo giặc. Là m tôi giặc Cảo, lâu đến ba năm; giúp ngầm giặc Cảo, có đến trăm cách.
Chiếu nguỵ, dụ nguỵ, sắc nguỵ, phong tÆ°á»›c danh để lừa dối dân ngu; kẻ hiểm, hà nh hiểm, lá»i hiểm, xÆ°ng đầu mục để cầu phong ngoại quốc. Thá»±c không bằng loà i chó lợn, lại kém cả lÅ© kiến ong. Nay xin kÃnh cẩn tâu lên". Quảng Äá»™ bị xá» tá».
[41b] Cho Nguyá»…n Máºu là m tham chÃnh Hải DÆ°Æ¡ng kiêm tán lý quân vụ ở dinh Quảng Phúc bá Nguyá»…n Khắc Nhượng. TrÆ°á»›c đây, Máºu là m Hiến sát sứ Thanh Hoa vá» nhà chịu tang, khi hết tang lại và o Kinh. Bấy giá» gặp lúc Trần Cảo là m loạn, Máºu không chịu theo mệnh lệnh của giặc. Triá»u đình cho là Máºu có sÄ© vá»ng, lại cho là m tham chÃnh bản xứ và kiêm chức tán lý; không bao lâu, được thăng Thái bá»™c tá»± khanh.
Năm ấy, trong nÆ°á»›c đói to, xác ngÆ°á»i chết đói nằm gối lên nhau. Những nÆ¡i trải qua binh lá»a nhÆ° Äông Triá»u, Giáp SÆ¡n ở Hải DÆ°Æ¡ng, Yên Phong, Tiên Du, Äông Ngà n ở Kinh Bắc là cà ng đói dữ. Bấy giá», vua còn bé, thế nÆ°á»›c lâm nguy, các tÆ°á»›ng Ä‘á»u tá»± xÆ°ng hùng xÆ°ng bá, gây ra hiá»m khÃch vá»›i nhau. Thiết SÆ¡n bá Trần Chân đã Ä‘uổi Nguyá»…n Hoằng Dụ, vẫn trấn giữ Kinh sÆ°.
Vua sai Tả hiển Thiết Thà nh bá và tÆ°á»›ng má»›i hà ng là bá»n Nguyá»…n Công Äá»™ Ä‘em quân bá»™, Mạc Äăng Dung Ä‘em quân thuá»· Ä‘uổi bá»n Hoằng Dụ [42a] chạy và o huyện Thuần Há»±u2310 (nay đổi thà nh Thuần Lá»™c, vì tránh tên huý của Chân Tông). Quan quân Ä‘Ã o mả Nguyá»…n Văn Lang là cha Hoằng Dụ, chém lấy đầu. Hoằng Dụ lại há»™i quân chống nhau vá»›i quan quân. Nhân đó Hoằng Dụ gá»i bức thÆ° và má»™t bà i thÆ¡
cho Mạc Äăng Dung. Mạc Äăng Dung nháºn được thÆ° và thÆ¡ đó, liá»n đóng quân không đánh. Bá»n Hoằng Dụ được toà n quân chạy vá».
Äịnh lệnh thưởng công váºn tải thóc công ở Thuáºn Hoá. Những ngÆ°á»i váºn tải thóc công ở Thuáºn Hoá hai lần, Ä‘á»u siêng năng cả, nếu là quan viên thì thăng má»™t cấp, thưởng hai tÆ°; nếu là hạng lá»±c sÄ©, dÅ©ng sÄ©, võ sÄ© cÅ© là m lâu năm đã có xuất thân thì gá»i vá» bản quán, nếu tình nguyện, cho nhÆ° hạng nhất thân, bổ trung uý, hạng má»›i tuyển, có chân xuất thân từ bổ vÅ© uý, tráºt chánh bát phẩm, chia và o các vệ túc trá»±c. Vá» văn thuá»™c, nếu có xuất thân cùng quân sắc và dân chúng thì bổ phó vÅ© uý, tráºt tòng bát phẩm.
Lấy [42b] Lê Sạn là m Hộ bộ thượng thư.
Máºu Dần, [Quang Thiệu] năm thứ 3 [1518] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 13). Mùa xuân, thi Há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Äặng Ất (ngÆ°á»i Hải Triá»u, huyện Ngá»± Thiên, thi Äình Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân) 17 ngÆ°á»i. Äến khi thi Äình, đầu Ä‘á» văn sách há»i vá» việc biết ngÆ°á»i yên dân. Cho bá»n Ngô Miá»…n Thiệu, Nguyá»…n Mân Äốc, LÆ°u Khải Chuyên 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Lại Kim Bảng 6 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Nguyá»…n Äệ 8 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân.
Xét bà i ký của Nguyá»…n Văn Thái viết : Thần kÃnh xét, triá»u trÆ°á»›c từ năm Nhâm Tuất, Äại Bảo năm thứ 3 mở khoa thi, hoặc 6 năm má»™t khoa, hoặc 5 năm má»™t khoa chÆ°a có lệ cố định. Äến năm Quang Thuáºn thứ 4 là khoa Quý Mùi trở Ä‘i má»›i định ba năm má»™t khoa, theo [43a] Há»™i Ä‘iển của nhà Minh, lấy các năm Tý, Ngá», Mão, Dáºu thi HÆ°Æ¡ng, các năm Thìn, Tuất, Sá»u, Mùi thi Há»™i, duy có năm Máºu Dần, Quang Thiệu năm thứ 3 có khoa thì là vì năm thứ 2 là năm Äinh Sá»u chÃnh là năm mở khoa thi, nhÆ°ng năm ấy Ä‘Æ°Æ¡ng có việc nên đến năm nay má»›i cá» hà nh được.
Gia phong Mạc Äăng Dung là VÅ© Xuyên hầu.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 7, trá»i mÆ°a gió to, sét đánh chết ngÆ°á»i rất nhiá»u.
Ngà y 11, giết Thiết SÆ¡n bá Trần Chân và bè đảng của Chân là bá»n Trần TrÃ, Nguyá»…n Nga, Nguyá»…n Bá Äại, Lê Nguyện Khâm... 6 ngÆ°á»i ở trong cung cấm.
TrÆ°á»›c đây, Trần Chân đã Ä‘uổi được Nguyá»…n Hoằng Dụ, quyá»n nắm trong tay, Mạc Äăng Dung cÅ©ng phải sợ, má»›i há»i con gái của Chân cho con trai mình là Äăng Doanh. Bấy giá», có kẻ hiếu sá»± là m câu ca rằng: "Trần hữu nhất nhân, vi thiên hạ quân, thố [43b] đầu hổ vÄ©, tế thế an dân" [Có má»™t ngÆ°á»i há» Trần, là m vua thiên hạ, đầu thá» Ä‘uôi hổ, trị nÆ°á»›c yên dân]. Vì thế, quốc cữu Chá» Khảo, Thá» quốc công Trịnh Há»±u, cùng vá»›i Thuỵ quân công Ngô BÃnh bà n vá»›i nhau rằng: Má»™t ngÆ°á»i há» Trần tức là m Trần Chân, đầu thá» Ä‘uôi hổ tức là cuối năm Dần đầu năm Mão, sợ rằng và o năm ấy sẽ có biến loạn, khuyên vua sá»›m trừ Ä‘i. Äến đây, khi tan chầu, vua cho gá»i Chân và bá»n đệ tá» Trần Trà và o cả trong cung cấm sai ngÆ°á»i đóng các cá»a thà nh, sai bá»n lá»±c sÄ© bắt Chân. Chân chạy đến chân thà nh, ngÆ°á»i giữ cá»a bắt chém Ä‘i. Äệ tá» của Chân là bá»n Hoà ng Duy Nhạc, Nguyá»…n KÃnh (KÃnh sau là m quan vá»›i nhà Mạc đến chức thái uý Tây quốc công, được truy tặng Tây Kỳ VÆ°Æ¡ng), Nguyá»…n Ãng nghe tin ấy, đánh ba hồi chiêng, Ä‘em quân và o cá»a Äại HÆ°ng, thấy các cá»a thà nh đã đóng, bèn tiến thẳng và o ty Äịch vạn vệ Cẩm y. NgÆ°á»i giữ cá»a ngăn lại [44a] không cho và o. Vua Ä‘em quân Ä‘i tuần trong thà nh, bêu đầu Trần Chân cho xem, bá»n Nhạc, KÃnh má»›i chạy.
Ngà y 14, bá»n Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng, Nguyá»…n Hiêu, Cao Xuân Thì (có sách chép là bá»n Nguyá»…n Chi, Mã Cá») cùng há»p vá»›i nhau ở chùa Yên Lãng2311 , Ä‘em quân đánh và o sát kinh thà nh. Vua Ä‘ang đêm, chạy sang dinh Bồ ÄỠở Gia Lâm để tránh.
Hôm sau, vua chạy đến Súc à đưá»ng ở xã DÆ°Æ¡ng Quang2312 , tá»›i nhà Äà m Cá» (Cá» ngÆ°á»i huyện Quế DÆ°Æ¡ng, có nhà ở xã DÆ°Æ¡ng Quan, huyện Gia Lâm2311 ) đến quá trÆ°a chÆ°a ăn cÆ¡m, dân gian có ngÆ°á»i Ä‘em bánh khoai dâng lên.
Bấy giá», Trịnh Tuy đóng quân ở xứ SÆ¡n Nam có hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i, nghe tin vua chạy ra ngoà i, quân lÃnh tan cả. Thế là quân SÆ¡n Tây2314 thả sức cÆ°á»›p phá, trong thà nh sạch không, Kinh sÆ° thà nh bãi săn bắn, đánh cá. Vua nhân đó, cho gá»i Nguyá»…n Hoằng Dụ ra đánh bá»n Nguyá»…n KÃnh. NhÆ°ng Hoằng Dụ lưỡng lá»± không Ä‘i.
[44b] Từ khi Trần Cảo và o Kinh mà tông miếu tan nát, từ khi quân SÆ¡n Tây là m loạn mà Kinh thà nh sạch không, xem thế đủ biết triá»u Lê không hÆ°ng thịnh được nữa.
NgÆ°á»i ta có ba báºc phải thá» phụng nhÆ° má»™t là vua, thầy và cha, có khác gì nhau đâu. XÆ°a TrÆ°Æ¡ng Tú2315 buá»™c tá» biểu và o cán búa, giết ngÆ°á»i để phục thù cho cha, mà nổi tiếng ở Ä‘á»i ÄÆ°á»ng; Quách Bốc Ä‘em quân và o trong cung, Ä‘uổi vua để cứu bá»™ tÆ°á»›ng của mình mà danh dáºy Ä‘á»i Lý2316 . Những ngÆ°á»i ấy Ä‘á» Ä‘em lòng thá» vua, thá» chủ mà chuyển thà nh đạo thá» cha, thá» thầy, có gì khác đâu! Trần Chân ở triá»u Lê, có công lao không phải là nhá». ÄÆ°Æ¡ng lúc giặc Cảo tiếm hiệu cÆ°á»›p ngôi ở Äông Kinh, Chân Ä‘em quân má»™t lữ đêm ngà y xoay sở đánh lại, đến hÆ¡n mÆ°á»i ngà y mà tên đầu sá» Cảo phải rút chạy. Äến khi giặc Cảo lại đánh đến Bồ Äá», Chân [45a] Ä‘em mấy ngà n quân vượt sông tiến đánh, chÆ°a tá»›i mÆ°Æ¡i ngà y mà đồ đảng của Cảo tan vỡ, mặt trá»i mặt trăng của nhà Lê lại sáng, tông miếu của nhà Lê lại được thá», so vá»›i Thần My khôi phục nhà Hạ2317 , Cát Phủ khuông phù nhà Chu2318 có khác gì đâu. Thế mà khi giặc lá»›n chÆ°a dẹp, bá»n gian dÆ°Æ¡ng dòm ngó, trên thì vua ngu tối tin lá»i dèm, trong thì mẫu háºu gian phi gây hoạ, đến ná»—i gá»i và o cung cấm giết kẻ tÆ°á»›ng thần, so vá»›i Lý Cao Tông giết Bỉnh Di2319 , Trần Giản Äịnh giết Äặng Tất2320 kẻ có công bị ngá» vá»±c, ngÆ°á»i vô tá»™i bị giết hại, ngáºm oan nuốt háºn, trá»i đất không hay, há chẳng Ä‘au xót lắm Æ°? Hợp cả Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng mà bà n, thì hai ngÆ°á»i nà y là tÆ°á»›ng dÆ°á»›i trÆ°á»›ng của Chân, mà i chà phục thù, dốc lòng trừ gian, liá»u mình cứu mạng cho chủ, trên là để báo lại Æ¡n đức xÆ°a nay, dÆ°á»›i [45b] là giải được mối oan khiên uất ức, phù trì chÃnh khà cho ức vạn năm, diệt bá»n gian hùng cho ngay lúc ấy, đạo thá» thầy đã sáng rõ lắm rồi. Song xét ra, Chân là m tÆ°á»›ng không biết răn cấm tả hữu, khi thì giết báºc danh thần giữa chốn đại đô, lúc lại uống rượu, ngá»± trong cung Lục Thanh, rất không phải là lá»… của ngÆ°á»i là m tôi, thế thì Chân bị giết cÅ©ng là tá»± chuốc lấy, có gì đáng lạ!
Ngà y 16, lấy Lại bá»™ thượng thÆ° Äá»— Nhạc là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» kiêm Äông các đại há»c sÄ©, nháºp thị kinh diên.
Lấy Thái bá»™c tá»± khanh Nguyá»…n Máºu là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiêm đô ngá»± sá».
Lấy Lê Sạn là m Lại bộ thượng thư.
Tháng 8, sao Thái Bạch Ä‘i ngang trá»i.
Thừa chÃnh sứ Kinh Bắc Phạm Khiêm BÃnh nghe tin vua chạy [46a] sang Gia Lâm, đến hà nh tại bái yết, rồi vâng mệnh vua Ä‘iá»u Ä‘á»™ng lÆ°Æ¡ng thá»±c cấp cho quân lÃnh.
Vua sai Cung Kiệm hầu Hà Văn ChÃnh, Cối Khê bá Lê Äại Äá»— Ä‘i gá»i Mạc Äăng Dung ở Hải DÆ°Æ¡ng vá». Vua lại chạy vá» Thuần Mỹ Ä‘Æ°á»ng, ra coi chầu trăn quan.
Khi ấy, Äăng Dung đến yết kiến vua, đóng thuá»· quân ở sông Nhị Hà , cho là Súc à đưá»ng hÆ¡i xa, nhân tâu xin lại chuyển vá» Bồ Äá», ngá»± ở Thuần Mỹ Ä‘Æ°á»ng để được tiện theo hầu. Lại sai ngÆ°á»i Ä‘i dụ bá»n tỠđệ của Trần Chân. Bá»n Nguyá»…n Ãng Ä‘á»u nói: Thiết SÆ¡n bị giết, do ở bá»n Chá» Khải, Trịnh Há»±u, Ngô BÃnh dèm pha, nếu giết ba ngÆ°á»i ấy thì vua tôi lại nhÆ° cÅ©, không có mÆ°u đồ gì khác. Vua nghe kế của Äà m Cá», bèn giết bá»n Khải. NhÆ°ng bá»n Ãng lại cà ng rông rỡ hoà nh hà nh, đóng quân không rút.
Tháng 9, ngà y 21, Mạc Äăng Dung giết Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Äá»— Nhạc [46b] và Phó đô ngá»± sá» Nguyá»…n Dá»±. Khi ấy, Äăng Dung cho là vua ở Ä‘iện Thuần Mỹ, thuá»· quân hÆ¡i gần vá»›i địa phÆ°Æ¡ng của bá»n con em Trần Chân, xin vua rá»i vá» Bảo Châu2321 . Äá»— Nhạc, Nguyá»…n Dá»± Ä‘á»u can. Äăng Dung liá»n sai đồ đảng là Äinh Má»™ng bắt Nhạc và Dá»± đến ruá»™ng dâu ngoà i cá»a bắc hà nh dinh Xuân Äá»—2322 . VÅ© Duệ có bà i thÆ¡ rằng:
_ ni tinh kỳ quái tịch dÆ°Æ¡ng, Lưỡng cung phiến phiếm giá phi hoà ng. Hà m tê chiến sÄ© yêm giang thượng, Phục trãi trung thần tỠđạo bà ng. Vạn lý sừ tinh lâm hữu đạo, Tâm quân loát tuệ thác vô lÆ°Æ¡ng. Thăng Long tá»± cố hÆ°ng vÆ°Æ¡ng địa, Hà bất thÆ° hùng quyết nhất trÆ°á»ng. (Phấp phá»›i cá» treo bóng tịch dÆ°Æ¡ng, Hai cung2323 buông lá»ng má»™t con xuồng. Ão tê quân chiến ỳ bên cạnh, MÅ© trãi tôi trung chết cạnh Ä‘Æ°á»ng. Muôn dặm bừa rau rừng có giặc, Ba quân tuốt dé túi không lÆ°Æ¡ng. Thăng Long là đất hÆ°ng vÆ°Æ¡ng cÅ©, Sống mái sao không quyết má»™t trÆ°á»ng2324 Bấy giá» Duệ thấy vua và hoà ng đệ Xuân thả thuyá»n chạy ra ngoà i, Nhạc và DÆ° can mà bị giết, thiên hạ đói cÆ¡m thèm rau, quân lÃnh không có lÆ°Æ¡ng ăn, vua lại không có Thăng Long mà rá»i đến Bảo [47a] Châu, cho nên có bà i thÆ¡ nà y (Duệ ngÆ°á»i SÆ¡n Vi2325 Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ khoa Canh Ngá» Ä‘á»i Hồng Äức, là m quan đến Thiếu bảo thượng thÆ°, sau thà nh bá» tôi tiết nghÄ©a).
Äinh Mông rÆ°á»›c vua vá» Bảo Châu. Vua đã dá»i đến Bảo Châu, VÄ©nh HÆ°ng bá Trịnh Tuy và văn thần Nguyá»…n SÆ° cùng vá»›i các tÆ°á»›ng ở SÆ¡n Tây cùng mÆ°u láºp ngÆ°á»i con của TÄ©nh Tu công Lá»™c tên là Bảng là m vua, đổi niên hiệu là Äại Äức (Bảng là cháu bốn Ä‘á»i của Cung VÆ°Æ¡ng XÆ°Æ¡ng). Äược ná»a năm lại phế Bảng và láºp Lê Do, đổi niên hiệu là Thiên Hiến (có thuyết nói rằng Do là em cùng mẹ vá»›i Bảng, cha là dân thÆ°á»ng, chÆ°a rõ tên là gì). Là m hà nh diện ở xã Do Nha, huyện Từ Liêm, lấy ngÆ°á»i thôn quê chia đặt quan thuá»™c văn võ tiến triá»u. (Bá»n Tuy đã láºp Thiên Hiến, khi ấy, Lê Văn Tiá»n là m tổng binh Thuáºn Hoá. Tuy có gá»i thÆ° cho Văn Tiá»n).
Vua ở Bảo Châu, có Trình Chà Sâm, Nguyá»…n Thì Ung theo hầu, sai ngÆ°á»i Ä‘i dụ Nguyá»…n Hoằng Dụ. Hoằng được tin, bèn dem quân Thanh Hoa ra cứu nạn. Vua bèn sai Hoằng Dụ cùng vá»›i Mạc Äăng Dung
[47b] Ä‘em các đạo quân Thanh Hoa và SÆ¡n Nam chia Ä‘Æ°á»ng tiến đánh bá»n Nguyá»…n Ãng, Nguyá»…n KÃnh ở SÆ¡n Tây. Hoằng Dụ thua to, quân chết rất nhiá»u. Hoằng Dụ chạy xuống thuyá»n, tá»± liệu không đánh được, liá»n bãi binh lui vá», chỉ để má»™t mình Mạc Äăng Dung ở lại cầm cá»± vá»›i bá»n Nguyá»…n Ãng.
Mùa đông, tháng 10, sai Mạc Äăng Dung thống lÄ©nh các dinh quân thuá»·, bá»™.
Sai Nguyá»…n Thì Ung, Nguyá»…n Nghiá»…m, Lê Ã, Ngô Hoan sang tuế cống nhà Minh và xin phong. NhÆ°ng vì trong nÆ°á»›c còn loạn, sau không Ä‘i được.
Sứ tuế cống lần trÆ°á»›c là Nguyá»…n Quý Nhã từ Bằng TÆ°á»ng trở vá», cho là m Äông các hiệu thÆ°.
Vua lại chạy đến dinh Xuân Äá»—, huyện Gia Lâm.
Lấy Nguyá»…n Phi Hổ (có sách chép là Duy Hổ, ngÆ°á»i huyện Gia Lâm) là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiêm đô ngá»± sá», VÅ© Lân Äịnh là m Thầm chÃnh Thuáºn Hoá; đổi Thừa chÃnh sứ Kinh Bắc Phạm Khiêm BÃnh là m Thừa chÃnh sứ Nghệ An; sai [48a] Thừa chÃnh sứ Nghệ An Phan Äình Tá là m Thừa chÃnh sứ Kinh Bắc. Vì Khiêm bÃnh ngÆ°á»i huyện Quế DÆ°Æ¡ng, Kinh Bắc; Äình Tá ngÆ°á»i Thiên Lá»™c, Nghệ An, cho nên có lệnh đổi hai ngÆ°á»i. Khiêm BÃnh nháºn lệnh Ä‘i, Äình Tá không chịu tá»›i Kinh Bắc, rồi cùng vá»›i Khiêm BÃnh cùng trị nháºm Nghệ An.
Lấy Äà m Tháºn Huy là Thiếu bảo, Lá»… bá»™ thượng thÆ° nháºp thị kinh diên.
Sai Lại bá»™ thượng thÆ° Lê Sạn dụ tế cố Äô ngá»± sá» Äá»— Nhạc, và ban 100 quan tiá»n Ä‘iếu viếng.
(Nhạc ngÆ°á»i là ng Lại á»c, huyện Văn Giang; tên tá»± là Äôn ChÃnh, tên thuỵ là Văn Tiết, tên hiệu là NghÄ©a SÆ¡n tiên sinh. Sinh được bốn con trai, con trưởng là Tổng, Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ khoa Ká»· Sá»u Ä‘á»i Minh Äức nhà Mạc, là m quan đến Äông các đại há»c sÄ©, con thứ là Tấn, Ä‘á»— đồng tiến sÄ© khoa Ất Mùi Ä‘á»i Äại ChÃnh nhà Mạc, là m quan đến Hình bá»™ thượng thÆ° Trà quáºn công, chết tráºn. Nhạc có táºp thÆ¡ vịnh các đế vÆ°Æ¡ng trong sá» theo thể ÄÆ°á»ng luáºt lÆ°u hà nh ở Ä‘á»i).
Ká»· Mão, [Quang Hiệu] năm thứ 4 [1519] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 14). Mùa xuân, tháng giêng, vua ở hà nh dinh Bồ Äá». Trịnh Tuy là m [48b] cầu phao tiến quân, qua giữa sông để khiêu chiến. Vua sai đại tÆ°á»›ng đánh phá, chặt đứt cầu phao, chém được tÆ°á»›ng giặc Mai DÆ°Æ¡ng bá. Tuy cùng vá»›i Lê Do rút vá» vùng Yên Lãng, Yên Lạc2326 . Vua lại sai tÆ°á»›ng đến đánh, bá»n Tuy Ä‘ang đêm kinh sợ trốn chạy.
Tháng 2, ngà y mồng 2, có sắc chỉ truyá»n cho Trung thÆ° viết sắc mệnh và cáo mệnh phải có há» tên ngÆ°á»i viết, Thượng bảo tá»± đóng ấn báu.
Tháng 2 đến tháng 4, trá»i nắng dữ, lúa hại, gạo kém.
Giặc Xá ở đầu nguồn các xứ Thái Nguyên, Tuyên Quang nổi loạn, cướp bắt vợ con và của cải của dân chúng.
Lấy Äông các hiệu thÆ° Nguyá»…n Quý Nhã là m Äông các há»c sÄ©.
Mùa hạ, tháng 5, bá»n giặc Xá tan vỡ. Khi ấy, gặp mÆ°a to, giặc Xá đóng quân ở chá»— bùn lầy, [49a], lòng quân chia lìa, không còn chà chiến đấu, quân bị tan vỡ.
Mùa thu, tháng 7, mÆ°a to. Sai Mạc Äăng Dung thống lÄ©nh các quân thuá»· bá»™ vây Lê Do ở Từ Liêm, rồi phá đê cho nÆ°á»›c vỡ và o quân Lê Do. Bá»n Do và Nguyá»…n SÆ° chạy đến Ninh SÆ¡n2327 (tức Yên SÆ¡n ngà y nay), quan quân bắt được, giải vá» Ä‘em Ä‘i rao. Trong khi bị giải Ä‘i rao, SÆ° có bà i thÆ¡ rằng:
Bản dục hÆ°ng Chu cứu vạn dân, Thuỳ tri thiên ý bất tùy nhân. Ô Giang thuá»· khoát nam đông Ä‘á»™, XÃch BÃch phong cao dị bắc phần. Vân ám Ninh SÆ¡n long khứ viá»…n,
Nguyệt minh phúc địa hạc lai tần. Anh hùng thà nh bạn cổ lai hữu, Äãn háºn binh sinh chà vị thân. (Những toan phục nÆ°á»›c cứu muôn dân, Trá»i chẳng chiá»u ngÆ°á»i cÅ©ng khó phần. Sông rá»™ng, Giang Äông khôn trở gót2328 , Gió to, XÃch BÃch dá»… thiêu quân2329 Ninh SÆ¡n mây ám rồng xa khuất, Phúc địa trăng soi hạc tá»›i gần. Anh hùng thà nh bại xÆ°a nay váºy, Chà đá»i chÆ°a thoả háºn vô ngần)2330 . Tháng 9, ngà y 20, vua vá» Kinh, đại xá, ban ân khắp, cho các quan được thăng 1 cấp, phong Mạc [49b] Äăng Dung là m Minh quáºn công.
Lấy Äông các há»c sÄ© Nguyá»…n Quý Nhã là m Lại bá»™ tả thị lang.
Canh Thìn, [Quang Thiệu] năm thứ 5 [1520] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 15). Mùa xuân, tháng giêng, sai Mạc Äăng Dung là m tiết chế các xứ thuá»· bá»™ chÆ° dinh, lấy Phạm Gia Mô là m tán lý quân vụ.
Khi ấy, VÅ© Nghiêm Uy dấy quân ở TrÆ°á»ng Thân, Äại Äồng (thuá»™c Tuyên Quang), vua sai Quỳnh Khê hầu VÅ© Há»™ Ä‘em quân Ä‘i đánh, lấy Phạm Khiêm BÃnh là m tán lý quân vụ.
Lấy VÅ© Duệ là m thiếu bảo, Lại bá»™ thượng thÆ° kiêm Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên.
Lấy Lại bá»™ tả thị lang Nguyá»…n Quý Nhã là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá».
Mùa hạ, tháng 4, thi Há»™i các sÄ© nhân trong nÆ°á»›c, lấy Ä‘á»— bá»n Nguyá»…n Báºt 14 ngÆ°á»i (Báºt ngÆ°á»i Nghệ An, [50a] thi Äình Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân). Äến khi thi Äình, vua thân hà nh ra đầu bà i văn sách há»i vá» nhân tà i, cho Nguyá»…n Thái Bạt Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân (Thái Bạt ngÆ°á»i xã Bình Lăng, huyện Cẩm Già ng2331 có tiết nghÄ©a), bá»n Äặng Công Toản, Nguyá»…n Báºt 13 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân.
Sai Lá»… bá»™ thượng thÆ° kiêm sá» quan phó tổng tà i tri Chiêu Văn quán Tú lâm cục Äặng Minh Khiêm biên soạn Äại Việt lịch đại sá» ký2332 (Minh Khiêm ngÆ°á»i huyện SÆ¡n Vi, tá»± đặt hiệu là Thoát Hiên tiên sinh, có bá»™ Việt giám vịnh sá» thi táºp2333 lÆ°u hà nh ở Ä‘á»i).
Lấy Nguyễn Hữu Nghiêm là m chưởng Hà n lâm viện sự.
Ban phong Thiếu bảo Lại bá»™ thượng thÆ° kiêm Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên, VÅ© Duệ là m Trinh ý công thần.
Tháng 6, thổ tù xứ Thuáºn Hoá Ä‘uổi viên Tổng binh sứ Äoan LÆ°Æ¡ng bá Phạm Văn Huấn, cÆ°á»›p lấy cả vợ con, của cải của Huấn. Bấy giá», Văn Huấn Ä‘em nhiá»u con em Ä‘i theo, đổi đặt là m quan các vệ sở, [50b] quấy nhiá»…u dân địa phÆ°Æ¡ng, giết ngầm thổ tù các xã Võ Xá, An Truyá»n huyện Äan Äiá»n2334 là bá»n Hồ Bá Quang 4 ngÆ°á»i. Vì thế, con em của Bá Quang Ä‘em hÆ¡n 4 nghìn ngÆ°á»i bản xứ đến vây bức thà nh
trì, Ä‘uổi Văn Huấn Ä‘i. Văn Huấn bá» cả vợ con trốn ra vùng Tân Bình2335 . Bá»n Thuáºn Hoá Thừa tuyên sứ Phạm Khiêm BÃnh, Hiến sát sứ Ngô Quang Tổ, cùng vợ con của Văn Huấn lên thuyá»n chạy trốn, dân xứ ấy cÆ°á»›p hết của cải và vợ con của Văn Huấn, cố ép thuyá»n của Khiêm BÃnh và Quang Tổ quay vá» trị sở. Hai tháng sau, vua sai Sái Cảnh là m Thừa chÃnh sứ Thuáºn Hoá thay Khiêm BÃnh. Bá»n Khiêm BÃnh do váºy má»›i được trở vá».
Mùa thu, tháng 8 nhuáºn, ngà y 29, truy tặng Äá»— Nhạc là m Thiếu bảo, Thượng thÆ°, Ngá»± sá» [51a] Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Văn Trinh bá, tên Thuỵ là Văn Tiết.
Lấy Ngá»± sá» Ä‘Ã i thiêm đô ngá»± sá» Nguyá»…n Máºu là m Phó đô ngá»± sá», Nguyá»…n Quý Nhã là m Lại bá»™ thượng thÆ° bồi thị kinh diên.
Tân Tỵ, [Quang Thiệu] năm thứ 6 [1521] , (Minh ChÃnh Äức năm thứ 16). Mùa xuân, phong Mạc Äăng Dung là m Nhân quốc công, tiết chế các doanh quân thuá»· bá»™ 13 đạo.
Lấy Phạm Khiêm BÃnh là m Lại bá»™ thượng thÆ° tham dá»± triá»u chÃnh.
Tháng 3, ngà y 14, VÅ© Tông Nghị Hoà ng Äế nhà Minh băng, không có con nối. Từ Thá» Hoà ng thái háºu bà n định theo ý chỉ của tổ tiên, anh chết truyá»n ngôi cho em, là m di chiếu, sai đại thần văn võ rÆ°á»›c con thứ là Háºu Thông ở HÆ°ng Äể2336 và o nối nghiệp lá»›n, ngà y 22, tháng 4, lên ngôi hoà ng đế. Äại xá. Lấy năm sau là m năm Gia TÄ©nh thứ 1.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 17, dá»±ng bia tiến sÄ© khoa Giáp Tuất năm Hồng Thuáºn thứ 6. Sai Thiếu bảo Lại bá»™ thượng thÆ° Äông các đại há»c sÄ© nháºp thị kinh diên VÅ© Duệ soạn bà i ký, Trung thÆ° giám Ä‘iển thÆ° Chu Äình Bảo viết chữ chân, Kim quang môn đãi chiếu, Phạm Äức Mạo viết chữ triện.
Xét bà i ký của VÅ© Duệ viết : Tiến sÄ© khoa Giáp Tuất năm Hồng Thuáºn thứ 6, vỠân vinh thứ báºc Ä‘á»u theo lệ nhà Minh, quan Công bá»™ xin khắc dá»±ng bia ở nhà Thái Há»c để lÆ°u truyá»n lâu dà i. NhÆ°ng gặp phải váºn hạn, binh lá»a liên miên, việc khắc bia Ä‘á» tên chÆ°a kịp là m xong. Nay bệ hạ mở nghiệp trung hÆ°ng, sáng công tiá»n liệt, nối theo thánh há»c, khÆ¡i sâu nguồn đạo, cổ võ giáo hoá và đổi má»›i văn tá»±. Mùa xuân năm Máºu Dần, đã [52a] thân ra Äiện đình ra Ä‘á» sách văn thi kẻ sÄ©. Mùa hạ năm Canh Thìn lại cho mở chế khoa để thu hút hiá»n tà i. Äến năm Tân Tỵ là dá»±ng bia Ä‘á» tên tiến sÄ© khoa Giáp Tuất, để bổ sung chá»— thiếu sót trong Ä‘iển lá»…, để tỠý khuyến khÃch biểu dÆ°Æ¡ng nhân tà i. Há chẳng phải là biểu hiện của lòng tôn nho sùng đạo của đức thánh thượng sao? Vả lại, các tiến sÄ© khoa ấy vốn đã được tuỳ tà i sá» dụng, Ä‘á»u ở hà ng liêu thứ, ngÆ°á»i thì theo hầu cÆ°Æ¡ng ngá»±a trong khi hoạn nạn, kẻ thì giúp bà n kế hoạch trong buổi trị bình; ngÆ°á»i thì trị dân coi việc, ngÆ°á»i thì khởi thảo văn từ; phẩm hạnh tà i năng cÅ©ng có thể thấy được đại khái. Äến nay lại Ä‘á»™i Æ¡n được tô Ä‘iểm, tấm lòng cảm khÃch biết đến dÆ°á»ng nà o. Tất phải trong sạch để hưởng phúc, tất phải thuá»· chung lo báo Ä‘á»n. TrÆ°á»›c lấy khi thức sau má»›i đến tà i nghệ, trÆ°á»›c là đức hạnh rồi má»›i đến văn chÆ°Æ¡ng. Là sao sáng, mây lạ, là m Ä‘iá»m là nh cho Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, là và ng ngá»c thiên nhiên, [52b] là m của quý cho thế gian; là gÆ°Æ¡m Can TÆ°Æ¡ng, Mạc Da2337 để dẹp tiếm loạn, là gá»— biá»n nam, ká»· tỠđể vững cá»™t rÆ°á»ng; là thóc lúa, vải, lụa để nuôi sống dân, là sâm linh chi thuáºt để dưỡng thá» mạch nÆ°á»›c, để cuá»™c trị nÆ°á»›c đến chá»— phồn vinh, và đặt thiên hạ và o thế bình yên nhÆ° Thái SÆ¡n, bà n thạch, má»›i có thể trên không phụ sá»± biểu dÆ°Æ¡ng của đức thánh, dÆ°á»›i không phụ vốn há»c vấn của Ä‘á»i mình. NhÆ° váºy thì công danh sá»± nghiệp ghi mãi trên bia đá cứng, không bao giá» phai mòn. Nếu không thế thì hình tÃch của ngÆ°á»i hay kẻ dở, của kẻ nịnh ngÆ°á»i trung, ná»™i dung của Ä‘iá»u phải Ä‘iá»u trái, việc nên việc chăng chả lẽ có thể giấu giếm được hay sao?
Mùa thu, tháng 7, vua ngá»± đến phủ đệ của Mạc Äăng Dung, gia phong Äăng Dung là m Thái phó.
Tháng 8, vua ngá»± Ä‘iện Quỳnh Vân, uý lạo Mạc Äăng Dung và các tÆ°á»›ng sÄ© ra vùng Kinh Bắc, Lang Nguyên [53a] lùng bắt Trần Cung.
Tháng 9, có sắc dụ cho Mạc Äăng Dung và tÆ°á»›ng sÄ© các doanh rằng: "Trẫm nghe: Vì nÆ°á»›c trừ hung, đạp bằng nguy hiểm là trách nhiệm của tÆ°á»›ng quân. Cho nên Äiá»n Äan nÆ°á»›c Tá» xông pha tên đạn mà ngÆ°á»i Äịch phải hà ng2338 Lý Thái Tổ Ä‘á»i ÄÆ°á»ng tắm gá»™i gió tuyết mà Hoà i Sái bị dẹp2339 , Ä‘á»u là những ngÆ°á»i bảo vệ xã tắc, có công lao lá»›n vá»›i thiên hạ cả. Khanh là chổ nÆ°Æ¡ng tá»±a của trẫm, nay giặc Cung nhóm há»p dÆ° đảng, trá»™m chiến vùng Lạng Nguyên, triá»u đình sai khanh là m đô tÆ°á»›ng, tiết chế các doanh quân thuá»·, bá»™ cả nÆ°á»›c, chia Ä‘Æ°á»ng tiến đánh, đã từng trèo non lá»™i suối, xông pha mÆ°a gió, phá giặc ở các huyện Phượng Nhã, Bảo Lá»™c, đốt phá doanh trại giặc, chém được đầu giặc, bắt sống tù binh giặc. Quân Ä‘i đến đâu, không mảy may xâm phạm của dân, cÆ° dân các xã Ä‘á»u đã ra đầu thú, phục tùng, tin thắng tráºn nhiá»u lần tâu lên, trẫm rất khen ngợi. Äặc cách sai [53b] thiếu bảo Binh bá»™ thượng thÆ° Cẩm SÆ¡n hầu Lê Thúc Há»±u, tÆ° lá»… giám tổng thái giám kiêm tà i dụng khố sá»± Ngô Khoái, tả thị lang Äông các đại há»c sÄ© Nguyá»…n Quýnh mang sắc dụ đến uý lạo khanh và tÆ°á»›ng sÄ© các doanh, lại có 100 lạng bạc giao cho khanh, tuỳ nghi ban thưởng cho những ngÆ°á»i có công. Khi sắc dụ tá»›i, khanh nên thể theo ý trẫm, lấy lòng trung nghÄ©a khÃch lệ tÆ°á»›ng sÄ© đồng lòng chung sức láºp cách lùng bắt cho được chÃnh bản thân tên phản nghịch Cung, còn những kẻ bị bắt hiếp theo nó thì hết thảy không há»i tá»›i. Äể bá»n giặc cÆ°á»›p trốn tránh lâu năm, sà o huyệt bị quét sạch; để dân má»™t phÆ°Æ¡ng phải lầm than, được yên ổn nhÆ° xÆ°a, cho Ä‘Æ°á»ng sứ được thông suốt, cho công lá»›n được hoà n thà nh, thì công lao danh tiếng của khanh để lại mãi mãi trong vÅ© trụ, và lá»i thá» sông cạn đá mòn, cháu con hưởng mãi không bao giá» cùng".
Khi ấy, quan quân tiến đến vùng Lạng Nguyên, bá»n Cung Ä‘á»u [54a] bá» chạy, bắt được vợ và con gái của Cung Ä‘em giết Ä‘i. Cung chạy và o châu Thất Nguyên (có thuyết nói Cung chạy trốn sang nÆ°á»›c Minh, sau bị đóng cÅ©i giải vá» Kinh sÆ°).
Nhâm Ngá», [Quang Thiệu], năm thứ 7 [1522] , (Từ tháng 8 trở vá» sau, phụ chép Cung Hoà ng, Thống Nguyên năm thứ 1; Minh Thế Tông, Gia TÄ©nh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, nhà Minh sai Hà n lâm viện biên tu Tôn Thừa Ân và Cấp sá»± trung Du Äôn sang báo việc Gia TÄ©nh Hoà ng Äế lên ngôi. Gặp khi nÆ°á»›c ta có loạn, bá»n Thừa Ân không sang đến nÆ¡i được. Äến năm Quý Mùi, Thừa Ân trở vá» phủ Thái Bình, còn Äôn bị chết ở dá»c Ä‘Æ°á»ng.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y 20, giặc cÆ°á»›p nổi lên ở Kinh thà nh, đốt phá phố xá trong ná»™i thà nh. Vua sai Äông quân công Mạc Quyết, Quảng quáºn công Kiá»u Văn Côn cùng các tÆ°á»›ng và o hầu túc vệ. Bá»n Quyết và Văn Côn tâu xin cho con em dà n đóng ở ngoà i thà nh, Kinh kỳ má»›i được [54b] yên.
Bảo Xuyên hầu Lê Khắc CÆ°Æ¡ng và LÆ°Æ¡ng Phú hầu Lê Bá Hiếu là m loạn, nổi quân ở vùng Äông Ngà n, Gia Lâm. Mạc Äăng Dung thân hà nh Ä‘em các tÆ°á»›ng Ä‘i đánh không được, Phó Ä‘á» hình Tứ thà nh quân vụ Trâu SÆ¡n bá Lê Thị chết tráºn tại tráºn. Sau Bá Hiếu thua, chạy trốn lên Lạng Nguyên, bị bắt giải vá» Kinh sÆ°.
TrÆ°á»›c đây, Bá Hiếu ở trong là ng, ngÆ°á»i là ng ai cÅ©ng cho rằng Hiếu là ngÆ°á»i tốt, đến khi bị bắt, già trẻ trong là ng có đến hÆ¡n 50 ngÆ°á»i tá»›i cá»a khuyết xin chuá»™c tá»™i cho Hiếu. Vua không cho, Ä‘em giết ở chợ Äông, bêu đầu 3 ngà y.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 27, vua chạy ra huyện Minh NghÄ©a2340 ở SÆ¡n Tây. Khi ấy, Mạc Äăng Dung uy quyá»n ngà y má»™t lá»›n, lòng ngÆ°á»i Ä‘á»u hÆ°Æ¡ng theo. Äăng Dung Ä‘em con gái nuôi và o hầu vua, tiếng là chầu hầu, thá»±c ra là để dò xét, coi giữ. Lại cho con trưởng là Äăng Doanh là m Dục Mỹ hầu, trông coi Ä‘iện Kim Quang. Äăng Dung Ä‘i bá»™ thì [55a] lá»ng phượng giát và ng, Ä‘i thuá»· thì thuyá»n rồng giây kéo, ra và o cung cấm, không kiêng sợ gì. Lại giết bá»n thị vệ Nguyá»…n Cấu, Äô lá»±c sÄ© Minh SÆ¡n bá Nguyá»…n Thá» và Äà m Cá».
Vua mÆ°u ngầm vá»›i bá»n Phạm Hiến, Phạm Thứ, sai ngÆ°á»i Ä‘em máºt chiếu và o Tây Kinh bảo Trịnh Tuy nghênh viện. Và o canh hai đêm 27, bá»n Hiến, Thứ và o hầu yến, rồi đón vua ra ngoà i, hoà ng thái háºu và em vua là Xuân không được biết. Vua ra đến xã Má»™ng SÆ¡n, huyện Minh NghÄ©a, SÆ¡n Tây. Ngà y hôm sau, Äăng Dung biết chuyện, Ä‘em quân Ä‘i đón chặn những nÆ¡i quan yếu.
Ngà y 28, Äăng Dung kéo cỠở Kinh thà nh, truyá»n lệnh cho các nhà ở phố phÆ°á»ng không được kinh Ä‘á»™ng. Lại sai bá»n Hoà ng Duy Nhạc binh mã Ä‘uổi theo kịp vua ở Thạch Thất. Vua Ä‘em quân huyện Thạch Thất chống lại, bắt được Duy Nhạc. Ngà y hôm ấy, Äăng Dung và o Kinh tha [65b] Trình Chà Sâm và Nguyá»…n Thì Ung ra khá»i tù. TrÆ°á»›c đây, vua cho là hai ngÆ°á»i nà y hùa theo Äăng Dung, Ä‘em giam ở Ä‘iện Quỳnh Văn, chÆ°a kịp giết thì chạy ra ngoà i, cho nên Äăng Dung tha ra.
Bấy giá», vua đã chạy ra ngoà i, Äăng Dung bèn cùng vá»›i Thái sÆ° Lượng quốc công Lê Phụ, Mỹ quáºn công Lê Chu, Cẩm SÆ¡n hầu Lê Thúc Há»±u, Hoằng Lê hầu Phạm Gia Mô, Äoan Lá»… hầu DÆ°Æ¡ng Kim Ao, Quỳnh Khê hầu VÅ© Há»™, DÆ°Æ¡ng Xuyên hầu Nguyá»…n NhÆ° Quế, cùng bà n láºp em vua là Xuân.
Lá»i sắc dụ viết: Ta là cháu của Äức Tông Kiến Hoà ng Äế, con thứ hai của Minh Tông Triết Hoà ng Äế, em ruá»™t của Quang Thiệu Hoà ng Äế. Nay vì đêm ngà y 27 tháng 7 năm Quang Thiệu thứ 7, Quang Thiệu hoà ng thượng bị kẻ gian uy hiếp phải dá»i ra ngoà i, triá»u thần là Thái sÆ° Lượng quốc công Lê Phụ, Thái phó Nhân quốc công Mạc Äăng Dung và các công, hầu, [56a] bá, phò mã đô uý, các quan văn võ đồng lòng suy tôn, Ä‘á»u nói rằng sinh dân không thể không ngÆ°á»i đứng chủ, thần khà không thể bá» trống lâu ngà y, xin ta nối giữ nghiệp lá»›n. Ta vì tông xã và sinh dân, nghÄ©a không từ chối được, đã tạm trông coi các việc trong cung rồi, các quan văn võ trong ngoà i cứ giữ chức nhÆ° cÅ©. Quân há»™ vệ và tÆ°á»›ng sÄ© các doanh nhân ở Kinh phải túc trá»±c nghiêm ngặt, phòng giữ đúng phép. Viên chức và dân chúng phủ Phụng Thiên và các phủ, huyện, xã hãy an cÆ° lạc nghiệp, để giữ phúc sinh toà n.
Ngà y 30, Lê Chu và Nguyá»…n NhÆ° Quế đón Xuân sang Hồng Thị, huyện Gia Phúc2341 , rồi là m hà nh Ä‘iện và gấp sai quân dân đắp lÅ©y Cẩm Già ng để phòng giữ. Bá»n Phó đô tÆ°á»›ng Bắc Giang Phúc SÆ¡n bá Hà Phi Chuẩn, Bình Hồ bá Nghiêm Bá Ký, Phúc Nguyên bá Nguyá»…n XÃ, Phù HÆ°ng bá Phạm Tại đã nháºn được [56b] máºt chiếu và văn phủ dụ của Quang Thiệu Äế từ trÆ°á»›c, bèn Ä‘em con em xứ Bắc Giang đến đóng quân ở sông Tây Kiá»u, huyện Äông Ngà n2342 . Lâm Xuyên bá Äà m Tháºn Huy, Chưởng Hà n lâm viện Nguyá»…n Hữu Nghiêm và DÆ°Æ¡ng Khảo Ä‘á»u ở cả đấy. Äăng Dung đốc thúc các tÆ°á»›ng cầm cá»± vá»›i bá»n Phi Chuẩn. Äăng Dung dụ Phạm Tại là m hÆ°á»›ng đạo. Bá»n Bá Ký Ä‘á»u thua chạy cả. Bấy giá», văn thần là bá»n Nguyá»…n Bình Hoà , Phạm ChÃnh Hoa, Nguyá»…n Bạt Tuỵ, Chá» SÆ° Äổng cùng tá»›i xã Lâm SÆ¡n, huyện Quế DÆ°Æ¡ng để cùng bà n vá»›i Phạm Khiêm BÃnh Ä‘i theo Quang Thiệu Äế, thấy Khiêm BÃnh đã ở trong dinh của Phi Chuẩn rồi, biết là việc không thà nh, bèn cùng nhau đến yết kiến Xuân.
Tháng 8, ngà y mồng 1, Äăng Dung cùng vá»›i bá»n Lê Phụ Ä‘em các quan cùng tôn hoà ng đệ Xuân lên ngôi hoà ng đế.
Xuống chiếu rằng: Trá»i láºp vua là vì dân, vua vâng mệnh trá»i [57a] là để thÆ°Æ¡ng dân. Anh ta là Quang Thiệu hoà ng thượng, kÃnh nháºm phúc trá»i, kế thừa nghiệp tổ, dẹp yên loạn lạc, trở lại chÃnh thống, ban bố ân đức, giữ yên sinh dân, đến nay đã được 7 năm. Äêm ngà y 27 tháng 7 nay, bị kẻ gian bắt hiếp dá»i ra bên ngoà i. Triá»u thần là bá»n Lê Phụ thấy trẫm là con thứ hai của Minh Tông Triết Hoà ng Äế, là em ruá»™t Quang Thiệu hoà ng thượng, đồng lòng suy tôn, hai ba lần khuyên má»i lên ngôi. Trẫm thấy tông xã sinh dân là điá»u hệ trá»ng, cố ý từ chối không được, bèn kÃnh cáo tông miếu, lấy ngà y mồng 1 tháng 8 năm nay lên ngôi, đổi niên hiệu là Thống Nguyên năm thứ 1, đại xá thiên hạ gồm 32 Ä‘iá»u.
Ngà y mồng 10, Thống Nguyên Äế ngá»± đến Cối Miếu xã Phúc Diên, huyện Gia Phúc, Hải DÆ°Æ¡ng, lại ngá»± đến Hồng Thị rồi là m hà nh Ä‘iện ở trong huyện, chuyển váºn và ng bạc, tiá»n của, ở các kho tà ng trong thà nh Ä‘em cả vá» [57b] đấy.
Ngà y 11, Quang Thiệu Äế từ hà nh dinh Má»™ng SÆ¡n trở vá» Kinh thà nh, đóng tại xã Mang SÆ¡n.
Gió to 2 ngà y.
Lại khoa cấp sự trung Nguyễn Khắc Tuy và o yết kiến. Vua sai lực chém Tuy.
TrÆ°á»›c đây, vua cho gá»i Khắc Tuy, Khắc Tuy thấy vua chạy ra ngoà i, không chịu tá»›i, lại có vẻ ngạo mạn. Äến nay má»›i và o yết kiến, nên bị chém.
Vua nhân Ä‘i qua sông Cung Kiệm, cầu gãy, bị ngã xuống sông, áo hoà ng bà o và kiệu Ä‘á»u Æ°á»›t cả. Sai bắt bá»n DÆ°Æ¡ng Äình Tú phủ Quốc Oai để trách há»i vá» việc là m cầu giả dối, sau lại tha.
Ngà y 16, vua ngá»± tại hà nh Ä‘iện Thuỵ Quang, coi chầu các quan, bốn phÆ°Æ¡ng hưởng ứng. Bá»n Lâm Xuyên bá Äà m Tháºn Huy, Phó đô tÆ°á»›ng Phúc SÆ¡n hầu Hà Phi Chuẩn nháºn máºt chiếu trở vá» Bắc Giang để dấy binh. Lại có bá»n VÆ°Æ¡ng Äà m hầu Nguyá»…n VÄ©nh, Hà Lý hầu Lê Quảng đến yết kiến vua. Ninh Xuyên [58a] hầu Lê Äình Tú ở miá»n dÆ°á»›i trấn SÆ¡n Nam cÅ©ng hưởng ứng.
Vua lại sai Nguyá»…n Äình Tú táºp hợp ngÆ°á»i bản huyện và các dinh sở thuá»™c chia quân trấn giữ những nÆ¡i trá»ng yếu ở các xã Bá»™c Äá»™, Ninh Giang, NghÄ©a Lá»…. Sau bị Äăng Dung đánh bại, Äình Tú bị bá»n con em bắt Ä‘Æ°a đến dinh của Äăng Dung, rồi bị giải vá» hà nh Ä‘iện ở Hồng Thị. Thống Nguyên Äế cho là Äình tú có công lao cÅ©, chỉ sai thắt cổ cho chết thôi.
Quang Thiệu Äế sai bá»n Nguyá»…n KÃnh, Lê VÄ©nh, Nghiêm Bá Ký, Kiá»u Bá Khiêm.
Nguyá»…n Xà chia Ä‘Æ°á»ng tiến đánh các huyện Gia Lâm, Văn Giang, ÄÆ°á»ng Hà o, Cẩm Già ng, LÆ°Æ¡ng Tà i, Gia Äịnh, cầm cá»± nhau đến má»™t tháng chÆ°a phân được, thua.
Khi ấy, Quang Thiệu Äế ở hà nh Ä‘iện Thuỵ Quang, sai Trung sứ Ä‘i gá»i Trịnh Tuy ở Thanh Hoa, Ä‘i vỠđến ba, bốn bá»n. Tuy thấy vua ở Thuỵ Quang, không nghe lá»i các tÆ°á»›ng, tin dùng bá»n tiểu nhân, [58b] dùng dằng mãi không đến.
Bấy giá», các xứ Tây, Nam, Bắc, Quang Thiệu Äế đã lấy được cả. Mạc Äăng Dung chia các dinh thuá»·, bá»™ đánh và o các xứ ở bến Äông Hà , Quang Thiệu Äế sai bá»n Lại Thúc Máºu, Nguyá»…n DÆ° Hoan, Nguyá»…n Äịnh, Äà m Khắc Nhượng dà n tráºn chống giữ và cầm cá»±, bị Äăng Dung đánh bại, bá»n Thúc Máºu, DÆ° Hoan phải lùi dần.
Bá»n HÆ°ng Hiá»n bốn ngÆ°á»i mang má»™c, cầm giáo từ phÆ°á»ng Phục Cổ đánh thẳng và o Äiện Thuỵ Quang. Lúc ấy, Quang Thiệu Äế Ä‘ang coi chầu, Tổng tri Trịnh Ân tâu rằng: "Quân giặc đã đến nÆ¡i rồi". Vua bèn Ä‘i ra. Má»™t lát, thấy bá»n HÆ°ng Hiá»n xông và o sân Ä‘iện, lÃnh há»™ vệ chống lại. Vua bèn tránh ra đóng ở đình cÅ© xã Nhân Mục, dân chúng Ä‘ua nhau dâng cháo gạo, các quan trong lúc vá»™i và ng tan vỡ, bắt đầu táºp hợp lại. Giá» Thân ngà y hôm ấy, vua chạy đến chùa Trùng Quang, xã Thiên Má»—2343 , huyện Từ Liêm.
Tháng 9, ngà y 20 [59a] Quang Thiệu Äế lại Ä‘em quân trở vá» Kinh sÆ°, đóng ở phÃa tây kinh thà nh (tức là xã Yên Quyết Thượng2344 , huyện Từ Liêm), là m hà nh Ä‘iện để coi chầu, dá»±ng nhà Thái Miếu ở phÃa đông thà nh.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 3, gặp ngà y kỵ của Tuyên Từ Hoà ng thái háºu.
Quang Thiệu Äế tá»›i Thái Miếu là m lá»…, khi qua cầu Yên Quyết, ngÆ°á»i hầu che quạt, lỡ chân ngã xuống sông.
Ngà y mồng 4, gặp ngà y Nghi Thiên thánh tiết2345 , các quan dâng biểu chúc mừng.
Äược và i tuần, Trịnh Tuy Ä‘em quân ba phủ của Thanh Hoa và tÆ°á»›ng sÄ© các xứ gồm hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i đến há»™ giá rồi lại trở vá» dinh của mình. Thuá»™c tÆ°á»›ng của Tuy là Nguyá»…n Bá Ká»· và o hầu. Phạm Äiá»n
sợ Ká»· tranh quyá»n, tâu vua chém Ká»· rồi Ä‘em đầu Ä‘Æ°a đến cá»a đình của Tuy. Tuy do váºy nổi giáºn, bắt đầu có chà khác.
Ngà y mồng 10, trá»i mÆ°a, nhiá»u sâu lúa.
Ngà y 13, Quang Thiệu Äế Ä‘Ãch thân là m lá»… cầu trá»i. [59b] Bà i văn tấu cáo viết: Nay nhân váºn nÆ°á»›c gặp bÆ°á»›c gian truân, thiên tai tá» Ä‘iá»m cảnh tỉnh. Lúa mùa sắp chÃn gặp phải hoà ng trùng, lúa chiêm bắt đầu lại bị hạn hán. Nhà nông đã bị thất vá»ng, muôn há» lại phải lo buồn. Thần Ä‘ang lúc xiêu giạt, chỉ biết hết sức chăm lo, nghÄ© rằng Ä‘iá»m là nh chÆ°a ứng là do tệ chÃnh chÆ°a trừ. Có phải do ngÆ°á»i trung, kẻ nịnh lẫn lá»™n mà chÆ°a biết cách dùng ai, bá» ai; có phải do hình phạt không trúng mà vẫn còn nhiá»u lá»—i dùng nhầm, dùng vượt; hoặc là mạng ngÆ°á»i phải thà nhiá»u ở đầu đạn mÅ©i tên, hoặc là của dân bị khánh kiệt do sÆ°u cao thuế nặng? Hay là ngÆ°á»i nắm quyá»n trị nÆ°á»›c là m trái lẽ Ä‘iá»u hoà ? Hay là kẻ cầm quân đánh dẹp quá tham lam tà n bạo? Cho nên khà âm dÆ°Æ¡ng rối loạn, tai biến xảy ra luôn. NghÄ© lo rất Ä‘á»—i Ä‘au lòng, kinh sợ khôn tá» lá»i cầu khẩn. Cúi xin rủ theo nguyện vá»ng của dân, chuyển lại máy then tạo hoá. Äể cho mÆ°a ngá»t ban khắp nÆ¡i, [60a] ác trùng bị diệt hết, ruá»™ng đồng là m cá» phát cây, kịp thá»i gieo mạ, lúa má nặng bông chắc hạt, toại nguyện bá»™i thu, trá»™m cÆ°á»›p im hÆ¡i lặng tiếng, nÆ°á»›c nhà chóng được bình yên. Thần xiết bao khẩn khoản cầu xin, bái chúc.
Ngà y 17, ở phÆ°Æ¡ng đông có khà và ng Ä‘á», lại có sắc và ng tan ra phủ khắp trá»i.
Ngà y 18, giá» Thân, bá»n Trịnh Tuy và Trịnh Duy Thuân nói phao là đi xem mặt bằng để dá»±ng doanh trại trấn thủ ở xã Dịch Vá»ng. Äến tối, đóng dinh ở đó, tảng sáng hôm sau, Tuy cùng vá»›i bá»n Duy Thuân phục quân ở Dịch Vá»ng, bắn ba tiếng súng, Ä‘em quân reo hò ầm Ä©. Quang Tuy uy hiếp, bắt vua vá» Thanh Hoa. Quốc tÆ° giám tÆ° nghiệp Lê Hữu Trung chết trong tráºn đó. Từ đấy, cả nÆ°á»›c Ä‘á»u thất vá»ng.
Tháng 11, [60b] ngà y 12, Äịnh SÆ¡n hầu Giang Văn Dụ khởi binh ở các huyện Thanh Oai, SÆ¡n Minh2346 , Hoà i An2347 , ChÆ°Æ¡ng Äức. Nhân dân các huyện Thanh Äà m2348 , Thượng Phúc, Phú Nguyên2349 Ä‘á»u hưởng ứng. Liên Hồ bá Lê Văn Phúc cáo cấp vá»›i Mạc Äăng Dung. Äăng Dung còn Ä‘ang đánh dẹp vùng Kinh Bắc, sai tỳ tÆ°á»›ng Ä‘i đánh: Kiá»u Văn Côn từ Phú Nguyên tiến và o Thanh Oai, Mai Xuyên hầu Lê Bá Ký từ Thà nh Äà m tiến và o ChÆ°Æ¡ng Äức, Äông SÆ¡n hầu Mạc Quyết từ Thanh Oai tiến và o ChÆ°Æ¡ng Mỹ, bốn mặt đánh kẹp và o, đánh phá tan quân Dụ, Ä‘uổi dà i suốt đêm đến táºn chân núi má»›i vá».
Tháng 12, ngà y 18, Thống Nguyên Äế từ hà nh Ä‘iện Hồng Thị trở vá» Kinh sÆ°. Ngà y 22, tá»›i hà nh tại Bồ Äá», cho sai quan đến chầu.
Cung Hoà ng Äế
Tên Huý là Xuân, lại huý là Lá»±2350 cháu bốn Ä‘á»i của Thánh Tông, cháu của Kiến VÆ°Æ¡ng Tân, con thứ của Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng Sùng, ở ngôi 5 năm, thá» 25 tuổi, bị [61a] Mạc Äăng Dung giết, chôn ở lăng Hoa DÆ°Æ¡ng. Lúc ấy, váºn nÆ°á»›c đã hết, lòng ngÆ°á»i đã lìa, tà i năng lại vốn hạng thÆ°á»ng, hạng kém, thì dẹp yên thế nà o được!
Vua là em cùng mẹ vá»›i Chiêu Tông, sinh ngà y 26 tháng 7 năm Äoan Khánh thứ 3 [1507]. Năm Quang Thiệu thứ 7 [1522], Chiêu Tông chạy ra ngoà i, Mạc Äăng Dung láºp lên là m vua. Lấy ngà y sinh là m Khâm Thiên thánh tiết. Äến khi Äăng Dung cÆ°á»›p ngôi, bị phế là m Cung VÆ°Æ¡ng, bị hại cùng vá»›i Hoà ng thái háºu. Sau được truy tôn thuỵ hiệu là Cung Hoà ng Äế.
Quý Mùi, [Thống Nguyên] năm thứ 2 [1523] , (Minh Gia TÄ©nh năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 29, vua ở hà nh dinh Bồ Äá» cho các quan và o chầu.
Vì năm trÆ°á»›c là năm Nhâm Ngá», theo lệ có khoa thi HÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng trong nÆ°á»›c loạn lạc chÆ°a mở khoa thi, nay xuống chiếu cho há»c trò bốn xứ SÆ¡n Nam, SÆ¡n Tây, Hải DÆ°Æ¡ng, Kinh Bắc cùng tá»›i bãi Xuân Äá»—, huyện Gia Lâm để và o thi (có thuyết nói là ở bãi giữa sông Nhị). Lấy bá»n Äinh Trinh, Hoà ng Tông [61b] là m Ä‘á» Ä‘iệu và giám thÃ. Phép thi chia là m 4 khu, 4 xứ cùng ra má»™t đầu Ä‘á». Lấy VÆ°Æ¡ng Máºu Uyên Ä‘á»— đầu (tức là VÆ°Æ¡ng Hy Tăng).
Thi Há»™i các cá» nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Äà o Nghiá»…m 36 ngÆ°á»i. Khi thi Äình, vua thân hà nh ra đầu Ä‘á», há»i vỠđạo là m vua, là m thầy. Cho Hoà ng Văn Tán, Nguyá»…n Thuyên, Nguyá»…n Äạo Quán 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Äoà n Äình ChÆ°Æ¡ng 8 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Nguyá»…n Súc 23 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân. Cống sÄ© Phạm Ngá»c, VÆ°Æ¡ng Hy Tăng cÅ©ng ở trong số ấy.
Mạc Äăng Dung sai bè đảng là bá»n SÆ¡n Äông hầu Mạc Quyết, Quỳnh Khê hầu VÅ© Há»™, DÆ°Æ¡ng Xuyên hầu VÅ© NhÆ° Quế Ä‘i đánh Trịnh Tuy ở Thanh Hoa, phá tan quân Tuy. Tuy liá»n dá»i Quang Thiệu Äế lên đầu nguồn2351 .
Phong Nguyá»…n Thì Ung là m LÆ°Æ¡ng [62a] Văn hầu. Thì Ung có hai con gái, má»™t ngÆ°á»i tiến cho Thống Nguyên Äế, má»™t ngÆ°á»i gả cho Mạc Äăng Dung. Sau được phong là m Thống quáºn công (Thì Ung ngÆ°á»i xã Äa NgÆ°u, huyện Văn Giang).
Tháng 3, ngà y 16, Lá»… bá»™ thượng thÆ° Äinh Trinh tâu xin ba dụ tế và gia phong các Ä‘á»n thá» thần ở các nÆ¡i đã được ghi ở Tá»± Ä‘iển gồm 113 Ä‘á»n.
Mùa hạ, tháng 6, phong Hùng SÆ¡n hầu Kiá»u Văn Côn là m Quảng quáºn công.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 26, lấy ngà y sinh là m Khâm Thiên thánh tiết.
Tháng 8, có sâu lúa.
Mạc Äăng Dung phế Quang Thiệu Äế là m Äà DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng.
Lấy Äông các đại há»c sÄ© Nguyá»…n Quý Nhã là m Lại bá»™ tả thị lang.
Giáp Thân, [Thống Nguyên] năm thứ 3 [1524] , (Minh Gia TÄ©nh năm thứ 3). Mùa xuân, vua ở hà nh dinh Bồ Äá», tiến phong Mạc Äăng Dung [62b] là m Bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»± thái phó Nhân quốc công.
Mạc Äăng Dung sai bè đảng là Mạc Quyết Ä‘em quân Ä‘i đánh Trịnh Tuy ở đầu nguồn Thanh Hoa.
Lấy Nguyá»…n Quý Nhã là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i phó đô ngá»± sá».
Mùa thu, tháng 8, là m trÆ°á»ng khảo thà duyệt tuyển ở nhà trá»±c của vệ Thần vÅ© và vệ Äiện tiá»n.
Là m sổ hộ tịch và sổ ruộng đất.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 24, tôn phong thêm duệ hiệu cho các tiên đế, tiên háºu, má»—i vị má»™t chữ.
Truy tặng cố Thiết SÆ¡n bá Trần Chân là m quáºn công, phong con Chân là Trần Thá»±c là m Hoằng HÆ°u bá. TrÆ°á»›c kia, Chân bị bá»n gian thần gièm pha, cùng vá»›i con em 6 ngÆ°á»i Ä‘á»u bị hại. Äến đây, vua biết ông là ngÆ°á»i trung, nên truy tặng.
[63a] Ất Dáºu, [Thống Nguyên] năm thứ 4 [1525] , (Minh Gia TÄ©nh năm thứ 4).
Năm nà y, động đất hai lần.
Mùa hạ, tháng 6, đại hạn. Ngà y 15, có nguyệt thực.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 9, Mạc Äăng Dung Ä‘i kinh lý các xứ, tá»± là m đô tÆ°á»›ng, thống lÄ©nh các doanh quân thuá»· bá»™ cả nÆ°á»›c Ä‘i đánh Trịnh Tuy ở đầu nguồn Thanh Hoa.
Ngà y 28, giá» Mùi, đón được Quang Thiệu Äế ở Ä‘á»™ng An Nhân, xã Cao SÆ¡n, sách Thuý Cá», châu Lang Chánh, phủ Thanh Äô.
Tháng 11, ngà y mồng 1, Quang Thiệu Äế vỠđến phÆ°á»ng Äông Hà .
Ngà y 12, Quang Thiệu Äế ở sở Nhị đẳng Ngá»± Châu. Khi ấy còn sá»›m chÆ°a đến buổi chầu, quân lÃnh há»p cả ở xứ Bà Nhiá»…m ngoà i cá»a hà nh tại.
Ngà y 19, đại xá. Tá» chiếu viết: "Äế vÆ°Æ¡ng trừ bạo yên dân, đại nghÄ©a Xuân Thu sáng tá», vua chúa ban Æ¡n phát lá»™c, lòng nhân mÆ°a móc rá»™ng ban, [63b] đạo trị đăng bà y, đức hoá thấm khắp.
NÆ°á»›c nhà ta, nhân thá»i mở váºn, ứng mệnh trá»i, thuáºn lòng ngÆ°á»i. Thái Tổ Cao Hoà ng Äế sáng nghiệp mở ná»n, cứu sinh linh ra khá»i nÆ°á»›c sôi lá»a bá»ng; Thái Tông Văn Hoà ng Äế, dá»±ng cÆ°Æ¡ng bà y ká»·, đặt thế nÆ°á»›c vững nhÆ° hà o nóng thà nh đồng, gốc thẳng, nguồn xa, nhân sâu, ân háºu; Thánh Tông Thuần Hoà ng Äế, trong yên ngoà i ấm, chinh phạt bằng vÅ© lá»±c, giữ nÆ°á»›c bằng văn chÆ°Æ¡ng; Hiến Tông Duệ Hoà ng Äế lên ngôi giữ lá»…, mÆ°u hay rõ rệt, công lá»›n kế thừa. Thánh thần truyá»n nối, khuôn mẫu theo nhau. Phúc chung tưởng sánh mãi vá»›i nhà Chu, váºn bÄ© bá»—ng gặp ngay nhÆ° Ä‘á»i Hán. Khoảng năm Hồng Thuáºn, Quang Thiệu, váºn nÆ°á»›c gian truân. Bá»n Trần Cảo, Trịnh Tuy, đã gây mầm hoạ lá»›n. Chúng nhÆ° lang sói nhâu nhâu quấy hại, dân tá»±a bầy nhạn rÃu rÃt kêu thÆ°Æ¡ng.
Ta là cháu của Äức Tông, là con của Minh Tông2352 , chỉ vì nghÄ©a lá»›n, gượng theo [64a] lòng vui dá»±ng của trăm quan, thÆ°Æ¡ng dân nhÆ° con, rất xót ná»—i khổ Ä‘au của muôn há». Muốn nên công xếp giáo mác, phải xét câu giúp đẩy bánh xe2353 . Äặc sai Äô tÆ°á»›ng thái phó Nhân quốc công Mạc Äăng Dung thống lÄ©nh các dinh quân thuá»· bá»™ cả nÆ°á»›c kể tá»™i chứng mà đi trừng phạt. Quân tiết chế của ta, nhÆ° chim Æ°ng lượn, nhÆ° hổ vồ mồi; quân trốn chạy chúng nó, tá»±a hoẵng tan bầy, tá»±a kiến vỡ tổ. Cảo, Tuy cụp má» mà hứng bại vong; KÃnh, Ãng ôm đầu mà bị chém giết. Bá»n Khắc Thân, DÆ° Hoan, phúc chốc bị băm vằm ở Thiên Quan; lÅ© Công Khản, Äình Tán, giây lát phải cùng Ä‘Æ°á»ng ở Lang Chánh. Và o cuối tháng thuần âm2354 nà y, lại đón được Äà DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng trở vá». Äông tây nam bắc đại đồng, nÆ¡i nà o cÅ©ng phục; biển rá»™ng suối sâu nhuần thấm, trị nÆ°á»›c phải khoan. Các việc nên là m, liệt kê ở dÆ°á»›i.
Ôi! Vua thể theo nguyên khà mà nuôi [64b] dưỡng dân, giống nhÆ° trá»i đất sinh thà nh; dân mẫn cảm nhân đức cho hợp đạo trung, trở lại ÄÆ°á»ng Ngu trịnh trị. Bá cáo khắp nÆ°á»›c, cho má»i ngÆ°á»i hay.
Tháng 12, đêm ngà y 15 có sét đánh. Ngà y 17 có nguyệt thực.
Lấy DÆ°Æ¡ng Kim Ao là Äá» lÄ©nh tứ thà nh quân vụ sá»±, phong Äoan Lá»… hầu.
Mạc Äăng Dung giết bá»n Phúc LÆ°Æ¡ng hầu Hà Phi Chuẩn.
Bấy giá» bá»n Phi Chuẩn nghe tin Mạc Äăng Dung đã bức hiếp Quang Thiệu Äế, bèn giải tán trốn vá» Bắc, bị đồng bá»n là Tá» Nhạc bá bắt giải vá» Kinh sÆ° và bị thắt cổ chết. Phi Chuẩn đã chết, Nghiêm Bá Kỳ và Nguyá»…n Xà bá» trốn, bị chết ở châu Văn Uyên2355 , Lạng SÆ¡n. Äà m Tháºn Huy vì ngà y trÆ°á»›c Ä‘i sứ đã quan Ä‘Æ°á»ng từng chạy báo cho Äà DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng lánh Ä‘i, cÅ©ng Ä‘i trốn rồi chết.
Nguyá»…n Văn Váºn, Nguyá»…n Thái Bạt Ä‘á»u chết theo nghÄ©a. Nguyá»…n Hữu Nghiêm [65a] trốn lên huyện Tam Nông2356 , sau bị đóng cÅ©i giải vá» kinh sÆ°, dùng xe xé xác để thị uy và giết cả con. DÆ°Æ¡ng Khải
sau cÅ©ng bị đóng cÅ©i giải vá» Kinh sÆ°, được tha, truất là m Thừa chÃnh sứ Quảng Nam rồi chết ở nÆ¡i trị nháºm. Khải giá»i hà i hÆ°á»›c, ai cÅ©ng khinh bỉ. Duy có Phạm Khiêm BÃnh ra yết kiến trÆ°á»›c, bị truất là m Há»™ bá»™ hữu thị lang. Nguyá»…n Máºu từng theo Quang Thiệu Äế vá» Thanh Hoa, đến khi Quang Thiệu Äế bị Äăng Dung bức hiếp Ä‘Æ°a vá», Máºu tá»± mình vá» Kinh sÆ° đợi tá»™i. Vua định giết Phạm Gia Mô vì tiếc tà i của Máºu có thể dùng được, cố can nên được tha, rồi biếm là m Thừa chÃnh sứ Tuyên Quang, Ãt lâu sau lại được cá» là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá».
BÃnh Tuất, [Thống Nguyên] năm thứ 5 [1526] (Minh Gia TÄ©nh năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 12, vua ngá»± vá» Tây Kinh, Quang Thiệu Äế cùng Ä‘i. Sai Äoan Lá»… hầu DÆ°Æ¡ng Kim Ao lÆ°u giữ Äông Kinh.
[65b] Tháng 3, ngà y 15, nguyệt thực.
Äịnh lệ theo hầu và ở lại giữ Kinh sÆ° gồm 24 Ä‘iá»u.
Mùa hạ, tháng 4, thi Há»™i các sÄ© nhân trong nÆ°á»›c. Lấy Ä‘á»— bá»n Phạm Äình Quang 20 ngÆ°á»i. Thi Äình, bà i văn sách há»i vá» các báºc thánh triết trị thiên hạ. Cho bá»n Trần Tất Văn, Nguyá»…n Văn Du, LÆ°u Trung Doãn 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhất giáp tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Lê Quang Bà 4 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ nhị giáp tiến sÄ© xuất thân; bá»n Phạm Äình Quang 13 ngÆ°á»i Ä‘á»— đệ tam giáp đồng tiến sÄ© xuất thân. (Trần Tất Văn ngÆ°á»i xã Nguyệt Ãng, huyện Yên Lão2357 , là m quan nhà Mạc đến thượng thÆ° Hà n Xuyên bá, là cha của Tảo).
Mùa thu, tháng 7, ngà y 15, định lệnh công tuyển bổ. Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Nguyá»…n Máºu tâu rằng: Coi quân thì có các chức vệ, sở, ty; trị dân thì có các quan phủ, huyện, châu. Cách tuyển bổ, không thể không công bằng. Cúi xin từ nay trở Ä‘i, [66a] các chức nói trên có thiếu, thì viên trưởng quan đó là m bản tâu lên giao cho Lại bá»™ chiếu theo chá»— khuyết mà thuyên bổ theo lệ đã định. Nếu viên nà o vẫn còn đệ bản xin ứng cá» hay xin thăng thì Lại khoa bác bá» Ä‘i, để chứng tá» tuyển bổ công bằng.
Tháng 8, ra lệnh cho các phủ Thượng Hồng, Hạ Hồng, Kinh Môn, Nam Sách, Thái Bình2358 đắp đê Chân Kim ở Hải Dương.
Mạc Äăng Dung giết Tiến quáºn công Nguyá»…n LÄ©nh. Nguyá»…n LÄ©nh lấy em gái Mạc Äăng Dung tên là Huệ, tiếm phong là Khánh Diá»…m công chúa. LÄ©nh lại lấy mÆ°á»i ngÆ°á»i vợ lẽ nữa. Huệ bèn tố cáo LÄ©nh viết thÆ° láºp đảng, nên bị giết. Rồi Äăng Dung gả Huệ cho LÆ°Æ¡ng Khê hầu Bùi Äá»—, sau Äá»— được phong là m Lâm quốc công. Bấy giá», Thị thÆ° Nguyá»…n Thuyên vốn lấy con gái LÄ©nh. Äến khi LÄ©nh bị giết, Thuyên cÅ©ng bá» vợ.
Ngà y mồng 6, lấy Ngự sỠđà i phó đô ngự sỠNguyễn Quý Nhã là m Lại bộ thượng thư bồi thị kinh diên.
[66b] Tháng 9, ngà y 21, bá»n Ngá»± sá» Ä‘Ã i đô ngá»± sá» Nguyá»…n Máºu tâu rằng: Các chức tán lý, ký lục, tÆ°á»›ng thần lại, ngÆ°á»i nà o có quân công đã là m bản tâu mà đáng được dẫn tuyển thì định thà nh từng hạng, theo thứ tá»± mà thuyên bổ các chức thủ lÄ©nh chăn dân, nếu ngÆ°á»i nà o không đủ tÆ° cách thì bổ các chức trung uý, bách há»™ để khá»i tệ nhÅ©ng lạm.
Mùa đông, tháng 12, ngà y 18, thái phó Nhân quốc công Mạc Äăng Dung sai Bái Khê bá Phạm Kim Bảng bà máºt giết Quang Thiệu Äế ở chá»— bị giáng2359 , rồi Ä‘em quan tà i vá» chôn ở lăng VÄ©nh HÆ°ng ở Thanh Äà m.
Äinh Hợi, [Thống Nguyên] năm thứ 6 [1526] , (Từ tháng 6 trở vá» sau, Mạc tiếm hiệu là Minh Äức năm thứ 1; Minh Gia TÄ©nh năm thứ 6). Mùa hạ, tháng 4, vua sai bá»n Tùng DÆ°Æ¡ng hầu VÅ© Hữu, Lan Xuyên bá Phan Äình Tá, Trung sứ Äá»— Hiếu Äá»… cầm cá» tiết, mang [67a] kim sách, mÅ© áo, ô lá»ng, Ä‘ai
ngá»c, kiệu tÃa, quạt hoa, tán tÃa đến là ng Cổ Trai, huyện Nghi DÆ°Æ¡ng, tiến phong Mạc Äăng Dung là m An HÆ°ng VÆ°Æ¡ng, gia thêm Cá»u TÃch2360 , Äăng Dung đón tiếp ở bến đò An Tháp, huyện Tân Minh2361 .
Tháng 5, ngà y mồng 1, TÆ° Thiên2362 tâu có nháºt thá»±c nhÆ°ng không đúng.
Ngà y mồng 5, ban quạt, vua là m bà i thơ Chu công giúp Thà nh Vương như sau:
Há»±u mệnh Chu gia thá»±c tá»± thiên, Cần lao tá trị nhiệm nhân hiá»n. Trấm tà khẳng vị sà m nhân thiết, Trung hiếu chung tồn thá»±c đức kiên. Lá»… bị nhạc hoà bình định nháºt, ChÃnh thanh hình thố hạo hy niên. HÆ°u phong lệnh váºn quang thiên cổ, Cảnh hạnh cao sÆ¡n thượng miá»…n chiên. (Giúp váºn nhà Chu thá»±c tá»± trá»i, Chăm lo công việc dụng hiá»n tà i. Gièm pha mặc kẻ bà y nhiá»u cách, Trung hiếu bá»n lòng chẳng chút sai. Lá»… đủ, nhạc hoà , Ä‘á»i thịnh trị, ChÃnh hay, hình Ãt, buổi vui tÆ°Æ¡i. Tiếng hay đức tốt nghìn thu rạng, Núi cao, Ä‘Æ°á»ng rá»™ng2363 hãy noi ngÆ°á»i.)2364 Mạc Äăng Dung từ Cổ Trai vá» Kinh sÆ°, và o chà o vua, từ cá»a Äông Hoa ra cá»a Äại HÆ°ng. Hôm ấy có mÆ°a nhá».
[67b] Ngà y 11, Mạc Äăng Dung lại vá» Cổ Trai.
Tháng 6, Mạc Äăng Dung từ Cổ Trai và o Kinh, bắt vua nhÆ°á»ng ngôi. Bấy giá», thần dân trong Kinh Ä‘á»u theo Mạc Äăng Dung và đá»u đón Äăng Dung và o Kinh.
Ngà y 15, các quan đã đứng và o ban chầu vẫn chÆ°a có chiếu nhÆ°á»ng ngôi. Các quan bảo Lại bá»™ thượng thÆ° TrÆ°Æ¡ng Phu Duyệt khởi thảo. Phu Duyệt trừng mắt mắng rằng: "Thế là nghÄ©a gì?". Lại bảo Äông các đại há»c sÄ© Äạo Nguyện bá Nguyá»…n Văn Thái. Thái cầm bút theo tá» chiếu nhÆ° sau: "NghÄ© Thái Tổ ta, thừa thá»i cách mệnh, có được thiên hạ, các vua truyá»n nhau, nối giữ cÆ¡ đồ, là do mệnh trá»i lòng ngÆ°á»i cùng hợp, cùng ứng nên má»›i được thế. Cuối Ä‘á»i Hồng Thuáºn, gặp nhiá»u tai hoạ, Trần Cảo đầu têu gây mầm loạn ly, Trịnh Tuy giả trá láºp kế phản nghịch. Lòng ngÆ°á»i đã lìa, mệnh trá»i không giúp. Khi ấy thiên hạ đã không phải là [68a] của nhà ta. Ta không có đức, lạm giữ ngôi trá»i, việc gánh vác không kham nổi. Mệnh trá»i lòng ngÆ°á»i Ä‘á»u theo vá» ngÆ°á»i có đức.
Xét Thái sÆ° An HÆ°ng VÆ°Æ¡ng Mạc Äăng Dung nhà ngÆ°Æ¡i, bẩm tÃnh thông minh, sáng suốt, có tà i lược văn võ. Bên ngoà i đánh dẹp bốn phÆ°Æ¡ng, các nÆ¡i Ä‘á»u phục tùng; bên trong coi sóc trăm quan, má»i việc Ä‘á»u tốt đẹp. Công to đức lá»›n, trá»i cho ngÆ°á»i theo. Nay ta cân nhắc lẽ phải, nên nhÆ°á»ng ngôi cho. Hãy gắng sá»a đức lá»›n, giữ mãi mệnh trá»i để ức triệu dân là nh được yên vui. Mong kÃnh theo đó".
Hôm ấy, Äăng Dung xÆ°ng hoà ng đế. Äại xá. Äổi niên hiệu là Minh Äức.
Giáng phong vua là m Cung VÆ°Æ¡ng rồi giam cùng vá»›i Hoà ng thái háºu ở cung Tây Ná»™i. Và i tháng sau, bắt phải tá»± tá». Thái háºu khấn trá»i rằng: Äăng Dung là kẻ bá» tôi, manh tâm cÆ°á»›p ngôi, lại giết mẹ con ta, ngà y sau con cháu nó cÅ©ng lại bị nhÆ° thế". Rồi cùng vá»›i Cung Äế Ä‘á»u bị chết. Äăng [68b] Dung sai Ä‘em xác hai ngÆ°á»i để phÆ¡i ngoà i quán Bắc Sứ, rồi Ä‘Æ°a vá» chôn ở lăng Hoa DÆ°Æ¡ng, huyện Ngá»± Thiên theo nghi lá»… của thiên tá» và hoà ng háºu (Nay ở xã Mỹ Xá, huyện Ngá»± Thiên có Ä‘iện Thừa HÆ°u tức là chá»— đó).
(Bản của Lệnh Vá»ng đại ý nói): Tai hoạ ngÆ°á»i Minh gây ra, từ cổ xÆ°a chÆ°a bao giá» có. Lê Thái Tổ Ä‘em quân má»™t lữ diệt được giặc mạnh trăm vạn quân, trong hÆ¡n 10 năm mà thiên hạ đại định, việc ấy cÅ©ng đã khó rồi. Lại còn Ä‘Ãch thân Ä‘em sáu quân, đánh dẹp bốn cõi, bình được MÆ°á»ng Lá»…, Cẩu Hiểm, dẹp được Thái Nguyên, Tuyên Quang; Chiêm Thà nh phải phục tùng, Ai Lao phải khiếp sợ. Công Äức lá»›n lao, không ai hÆ¡n được. NhÆ°ng là m nhiá»u chuyện chém giết, có nhiá»u Ä‘iá»u bất nhân. Thái Tông trá»ng đạo sùng nho, mở khoa thi chá»n ngÆ°á»i tà i, dùng ngÆ°á»i hiá»n nghe lá»i can, kÃnh trá»i, chăm dân, cÅ©ng là báºc vua siêng năng. NhÆ°ng say đắm tá»u sắc, khi chết không được vẹn toà n. Nhân Tông [69a] trong tuổi ấu thÆ¡, giữ váºn phong hanh, mẫu háºu nắm quyá»n, trong cõi yên tÄ©nh. NhÆ°ng không may gặp biến, rất đáng xót thÆ°Æ¡ng. Thánh Tông Ä‘Æ°Æ¡ng lúc trong nhà có hoạn nạn, má»i ngÆ°á»i cùng suy tôn lên giữ ngôi cao, sá»a là m trăm việc. Láºp phủ vệ, định quân chế, chấn hÆ°ng lá»… nhạc, chá»n dùng ngÆ°á»i liêm khiết tà i năng, đánh dẹp Bắc phÆ°Æ¡ng, mở mang bá» cõi. Trà Toà n chịu bắt, Lão Qua tan vỡ, nÆ°á»›c LÆ°u Cầu xe thây, giặc Cầm Công chạy chết, bốn rợ thần phục, tám cõi hÆ°á»›ng theo, trong khoảng 38 năm, thiên hạ yên trị. Sao mà phồn thịnh váºy! Hiến Tông để lòng mÆ°u trị mà ở ngôi không lâu, Túc Tông tôn sÆ° trá»ng đạo mà Ãt tuổi, chết yểu. Nối theo thì Mẫn Lệ bạo ngược vô đạo, Linh Ân cÆ°á»›p nÆ°á»›c giết vua, Äà DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng thì ná»™i loạn bị cưỡng bức, Cung Hoà ng Äế thì ngôi trá»i [69b] đã chuyển dá»i, còn là m gì được nữa!
Phụ: Mạc Äăng Dung
(Tiếm ngôi 3 năm, sau tiếm truy tôn là Thái Tổ)
Äăng Dung ngÆ°á»i là ng Cổ Trai, huyện Nghi DÆ°Æ¡ng2365 , hồi nhá» là m nghỠđánh cá, lá»›n lên có sức khoẻ, thi Ä‘á»— lá»±c sÄ© xuất thân. Äá»i Hồng Thuáºn, được thăng là m Äô chỉ huy sứ VÅ© Xuyên bá, là m quan trải hai triá»u. Äá»i Thống Nguyên, là m đến Thái sÆ° Nhân quốc công, sau được phong là m An HÆ°ng VÆ°Æ¡ng. Ngầm kết bè đảng, trong ngoà i hiệp mÆ°u, lòng ngÆ°á»i quy phụ, rồi là m việc cÆ°á»›p ngôi, giết vua, là m giả tá» chiếu nhÆ°á»ng ngôi mà lên ngôi thá»±c.
Tháng nà y, Äăng Dung và o thà nh Thăng Long, ở tại chÃnh Ä‘iện.
Äăng BÃnh bà n rằng: Bản ká»· nói há» Mạc thay nhà Lê có lẽ là để sáng rõ cái mầm soán nghịch. [70a] Trong lúc ấy, các đại thần cả triá»u Ä‘á»u trÆ¡ mắt ngáºm miệng, ngÆ°á»i ná» liếc trá»™m ngÆ°á»i kia. Và thá» trong triá»u nhà Lê, giết kẻ phản nghịch, ngăn việc hung ác để trị tá»™i kẻ bạn thần thì việc khôi phục xã tắc vẫn có thể là m được, sao lại cam tâm giữ chức, nÆ°Æ¡ng tá»±a sủng lá»™c, để tạm hưởng phú quý, mong được khá»i chết? Lại còn trổ mÆ°u khen ngầm xui kÃn, giúp cho nó được thể, để cầu hiển vinh, khiến cho há» Mạ ngà y cà ng kiêu lá»™ng, được tá»± chuyên quyá»n, trên đã không có pháºn vua tôi, dÆ°á»›i lại manh tâm là m việc soán nghịch. Tham tiếc tÆ°á»›c lá»™c, tổn hại trung nghÄ©a, hà nh Ä‘á»™ng nhÆ° chó lợn, tá»™i ác đã sá» sá», so vá»›i các báºc hiá»n thần ngà y xÆ°a thì kém xa lắm. Lúc bấy giá», kẻ quyá»n gian thế lá»›n, bá»n thần hạ khác [70b] lòng, thiên tá» bị cô láºp ở trên, cả triá»u không má»™t ai có thể uá»· thác được, muốn không sụp đổ, có thể được không? Rốt cuá»™c xảy ra mối hoạ cho Quang Thiệu, Thống Nguyên, bức hiếp lòng ngÆ°á»i, dối vua đến gò
hoang, cÆ°á»›p lấy thiên hạ của triá»u Lê, tiếm xÆ°ng vị hiệu, và o ở nhà và ng, đủ và nh giảo quyệt. Lấy má»™t xó đất Hải DÆ°Æ¡ng gá»i là DÆ°Æ¡ng Kinh, tá»± tiện phế bá» lăng tẩm của Lê triá»u, chém giết con cháu các công thần Ä‘á»i trÆ°á»›c. Xét những việc là m của nó, không khác gì Tà o Tháo. Äáng Ä‘au xót biết chừng nà o!
Äăng Dung phong cho ngÆ°á»i tông thất mình là Mạc... (không rõ tên) là m TÄ©nh quốc công, trung quan Nguyá»…n Thế Ân là m Lỵ quốc công (ngÆ°á»i xã Má»™ Trạch, huyện ÄÆ°á»ng An2366 ) để giúp dáºp ở bên cạnh mình. Thần dân Ä‘á»u thất vá»ng, cả nÆ°á»›c hoang mang. Äăng Dung sợ lòng ngÆ°á»i nhá»› vua cÅ©, để lâu lại sinh biến, nên phải tuân giữ [71a] pháp Ä‘á»™ của triá»u Lê, không dám thay đổi, phủ dụ thần dân, trấn áp lòng ngÆ°á»i, che bịt tai mắt há». Lại láºp mÆ°u vá» tìm con cháu các nhà thế gia công thần. Bấy giá», những ngÆ°á»i ấy phần nhiá»u ẩn náu chạy trốn và o núi rừng, ngÆ°á»i thì ẩn giấu há» tên không chịu ra, kẻ thì tụ há»p nhau thà nh đảng cÆ°á»›p, có ngÆ°á»i Ä‘i là m quan vá»›i nÆ°á»›c ngoà i để tạm sống, không còn biết là theo ai nữa.
Máºu Tý, [1528] , (Mạc tiếm hiệu Minh Äức năm thứ 2; Minh Gia TÄ©nh năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, bấy giá» Äăng Dung muốn đổi là m chÃnh lệnh má»›i, bèn sai đúc tiá»n Thông Bảo theo kiểu cách đồng tiá»n cÅ©, nhÆ°ng phần nhiá»u không thà nh. Sau lại đúc các loại tiá»n gián pha kẽm và sắt ban hà nh các xứ trong nÆ°á»›c để thông dụng.
Äăng BÃnh bà n rằng: Năm trÆ°á»›c há» Mạc tuy đã được nhÆ°á»ng ngôi nhÆ°ng vẫn ghi năm Thống Nguyên thứ 6 của triá»u Lê [71b] là m chÃnh thống. Từ đây vá» sau, triá»u Lê không còn niên hiệu để chép nữa, má»›i lấy niên hiệu Minh Äức của há» Mạc chú riêng thà nh hai hà ng, không được chép thà nh ká»· chÃnh thống là để tá» rõ cÆ°á»›p ngôi là nguỵ. Äến năm Quý Tỵ, Trang Tông lại khởi binh ở Ai Lao, trong nÆ°á»›c tuy chÆ°a khôi phục được hết, nhÆ°ng cÅ©ng chép thà nh ká»· chÃnh thống để tá» rõ pháºn vua tôi phải nhÆ° váºy.
Tháng 2, Äăng Dung lấy Nguyá»…n Quốc Hiến là m Phò mã đô uý thái bảo lâm quốc công, ban cho há» Mạc; Mạc Quốc Trinh là m Thái sÆ° Lâm quốc công, Mạc Äình Khoa là m Tả đô đốc Khiêm quốc công. Bá»n Thiếu bảo Thông quốc công Nguyá»…n Thì Ung, Lai quốc công Trần Phỉ, Thuần Khê hầu Khuất Quỳnh Cá»u, Khánh Khê hầu Nguyá»…n Bỉnh Äức, Hoà ng Lá»… hầu Phạm Gia Mô, Lan [72a] Xuyên bá Phan Äình Tá, Äạo Xuyên hầu Nguyá»…n Văn Thái, Văn Äạt bá Nguyá»…n Máºu, Sùng Lá»… bá Hà Cảnh Äạo, Nghi Xuyên bá Mạc Ãch TrÆ°ng, HÆ°ng Ân bá Nguyá»…n Tuệ.
Lá»™c Hiến hầu Nguyá»…n Äịch, Văn TrÆ°á»ng bá Phạm ChÃnh Nghị, Văn Äẩu hầu Nguyá»…n Chuyên Mỹ, Hà Phần bá Nguyá»…n Äá»™, Tô Xuyên hầu Lê Quang BÃ, Văn Ninh hầu Nguyá»…n Äiển KÃnh và Trung quan chưởng giám Nguyá»…n Háºu Liêm gồm 56 ngÆ°á»i Ä‘á»u được thăng tráºt, ban tÆ°á»›c có thứ báºc khác nhau.
Äăng Dung sai ngÆ°á»i sang Yên Kinh báo cho nhà Minh rằng: Con cháu há» Lê không còn ai thừa tá»± nữa, dặn lại cho đại thần là há» Mạc tạm coi việc nÆ°á»›c, cai trị dân chúng. Vua Minh không tin, bà máºt sai ngÆ°á»i sang dò thăm tin tức trong nÆ°á»›c, xét há»i nguyên do, ngầm tìm con cháu há» Lê để láºp lên. Há» Mạc thÆ°á»ng trả lá»i bằng những lá»i lẽ văn hoa, lại [72b] Ä‘em nhiá»u và ng bạc đút lót. Äến khi sứ giả vá», máºt tâu là con cháu há» Lê đã hết, không ai nối ngôi được, đã uá»· thác cho há» Mạc. NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c Ä‘á»u tôn phục và theo vá» há» Mạc cả, xin tha tá»™i cho há». Vua Minh mắng không nghe, Äăng Dung sợ nhà Minh há»i tá»™i, bèn láºp mÆ°u cắt đất dâng nhân dân hay châu Quy, Thuáºn và hai tượng ngÆ°á»i bằng và ng và bạc cùng châu báu, của lạ, váºt lạ. Vua Minh thu nháºn. Từ đấy Nam Bắc lại thông sứ Ä‘i lại2367 .
Mùa đông, tháng 10, Äăng Dung cho là sau khi bình yên, chế Ä‘á»™ dần dần lá»ng lẻo, ý muốn đổi thay chấn chỉnh lại, liá»n sai bá» tôi là bá»n Quốc Hiến bà n định binh chế, Ä‘iá»n chế, lá»™c chế và đặt bốn vệ HÆ°ng quốc, Chiêu vÅ©, Cẩm y, Kim ngô, năm phủ, các vệ sở trong ngoà i, các ty sở thuá»™c, hiệu ty, tên quan và số lại viên, số ngÆ°á»i, số lÃnh của các nha môn, [73a] phá»ng theo quan chế triá»u trÆ°á»›c, y lệ mà biên chế bổ sung. Lấy quân trấn giữ xứ Hải DÆ°Æ¡ng cho lệ thuá»™c và o vệ HÆ°ng quốc, quân trấn giữ SÆ¡n Nam lệ thuá»™c và o vệ Chiêu vÅ©, quân trấn giữ xứ SÆ¡n Tây lệ thuá»™c và o vệ Cẩm y, quân trấn giữ xứ Kinh
Bắc lệ thuá»™c và o vệ Kim ngô. Phân bổ các ty, má»—i ty đặt 1 viên chỉ huy sứ, 1 viên chỉ huy đồng tri, 1 viên chỉ huy thiêm sá»±, 10 viên trung hiệu, 1100 trung sÄ©, chia thà nh 22 phiên để túc trá»±c. Nếu có công lao thì bổ lên các chức thiên há»™, thống chế, quản lÄ©nh, trung uý. Má»—i vệ đặt 1 viên thÆ° ký, dùng hạng ký lục xuất thân khi trÆ°á»›c, nhÆ° là bổ các chức thủ lÄ©nh mục dân. Còn các trung sÄ© thì theo lệ chia phiên, má»—i phiên chia thà nh 5 giáp, má»—i giáp đặt má»™t viên giáp thủ, quan bản ty chá»n lấy hạng trung hiệu ngÆ°á»i nà o Ä‘Ãch [73b] đáng thì là m bản Ä‘Æ°a lên để thăng bổ.
Ká»· Sá»u, [1529] , (Mạc Minh Äức năm thứ 3; Minh Gia TÄ©nh năm thứ 8). Khi ấy, bá» tôi cÅ© của triá»u Lê là hai anh em Trịnh Ngung, Trịnh Ngang chạy sang tố cáo vá»›i nhà Minh. Há» Mạc Ä‘em nhiá»u lá»… đút lót cho nhà Minh2368 để phá. Việc không thà nh, hai anh em Ä‘á»u chết ở bên Minh.
Bấy giá», bá»n Thanh Hoa hữu vệ Ä‘iện tiá»n tÆ°á»›ng quân An Thanh hầu Nguyá»…n Kim (ngÆ°á»i Bái Trang, huyện Tống SÆ¡n2369 , có thuyết nói là con của Hoằng Dụ) dẫn con em chạy sang Ai Lao. Chúa nÆ°á»›c ấy là Sạ Äẩu cho rằng ta là nÆ°á»›c có quan hệ môi răng vá»›i há», má»›i Ä‘em nhân dân và đất Ä‘ai Sầm Châu cấp cho Kim. Từ đó, Nguyá»…n Kim nuôi dưỡng sÄ© tốt, chiêu nạp những kẻ chạy trốn, là m phản, ngầm tìm con cháu há» Lê láºp nên để mÆ°u khôi phục.
Há» Mạc mở khoa thi Há»™i. Cho bá»n Äá»— Tống (ngÆ°á»i xã Lại á»c, huyện Văn Giang), Nguyá»…n Hãng, Nguyá»…n Văn Huy 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ; bá»n Nguyá»…n Văn Quang 8 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân; [74a] bá»n Nguyá»…n Hữu Hoán 16 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Mùa đông, tháng 12, khi ấy, Mạc Äăng Dung cÆ°á»›p ngôi đã được 3 năm, tá»± thấy mình tuổi già , bèn truyá»n ngôi cho con trưởng là Äăng Doanh, tá»± xÆ°ng là Thái thượng hoà ng, ra ở Ä‘iện TÆ°á»ng Quang, coi nghỠđánh cá là thú ngao du tá»± lạc.
Mạc Äăng Doanh
(Con trưởng Äăng Dung, tiếm ngôi 11 năm, sau tiếm truy xÆ°ng tôn hiệu là Thái Tông)
Canh Dần, [1530] (Mạc Äại ChÃnh năm thứ 1; Minh Gia TÄ©nh năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, Mạc Äăng Dung tiếm ngôi, đại xá, đổi niên hiệu Äại ChÃnh.
Bấy giá», Lê Ã, ngÆ°á»i Thanh Hoa, là cháu ngoại há» Lê, căm giáºn há» Mạc cÆ°á»›p ngôi, má»›i nổi quân ở Da Châu2370 , lại xÆ°ng niên hiệu Quang Thiệu, nhiá»u ngÆ°á»i theo vá», trong khoảng mÆ°Æ¡i hôm, má»™t tháng, nhiá»u quáºn huyện hưởng ứng, số quân có đến và i vạn ngÆ°á»i. Bèn cùng vá»›i bá»n bá»™ tÆ°á»›ng [74b] Lê NhÆ° BÃch, Lê Bá Tạo, Hà Công Liêu, Lê Tông Xá, Nguyá»…n Cảo dà n bà y doanh tráºn, chi đặt cÆ¡ Ä‘á»™i, bá»™ ngÅ©, nổi súng lệnh, kéo cá» hiệu, đóng quân ở sông Mã. Từ đấy, các hà o kiệt xa gần Ä‘á»u cho là há» Lê sẽ phục hÆ°ng, cùng nhau phấn khởi theo vá», không đến và i năm mà quân thanh rất lừng lẫy.
Tháng 3, đại hạn, có sâu lúa, lúa má chết khô, đến hạ tuần tháng 6 mới mưa.
Mùa hạ, tháng 4, Äăng Dung tá»± mình chỉ huy và i vạn quân thủy bá»™ Ä‘i đánh Lê à ở sông Mã. Quân của Äăng Dung thÆ°á»ng thua luôn, bèn lui vá» Kinh sÆ°, để lại bá»n Thái sÆ° lân quốc công Mạc Quốc Trinh trấn giữ dinh Hoa Lâm. Sau Quốc Trinh lui vá» giữ Tống Giang2371 .
Mùa thu, tháng 7, Lê à tiến quân đóng ở thà nh Tây Äô, láºp hà nh dinh ở sông NghÄ©a Lá»™. Khi ấy [75a] có ngÆ°á»i dâng bá»™ hoà ng bà o và hai chiếc lá»ng và ng, tÆ°á»›ng sÄ© long trá»ng chúc mừng.
Tháng 8, ngà y 23, Äăng Dung đã vá» Kinh, Äăng Doanh lại Ä‘em quân và o Thanh Hoa, há»™i quân lá»›n ở sông Hoằng Hoá2372 , chia quân là m hai đạo cùng tiến. Mạc Quốc Trinh dẫn 200 chiếc thuyá»n chiến tiến trÆ°á»›c, hẹn hôm sau sẽ đến sông Äa Lá»™c (có sách chép là sông Liệt Thị2373 , ở Yên Äịnh). Khi ấy, Lê à đã dá»± phòng trÆ°á»›c, dà n nghi binh ở sông Äa Lá»™c rồi tá»± mình Ä‘em quân đến bên sông tinh nhuệ ngầm tiến ban đêm, Ä‘i tắt Ä‘Æ°á»ng trong huyện, đến sáng thì quân đến bên sông Yên SÆ¡n2374 , phát ba tiếng súng hiệu, đánh chặn háºu quân của Quốc Trinh. Quân Mạc sợ hãi tan vỡ, bá» cả thuyá»n nhảy lên bá» chạy tán loạn. à cưỡi ngá»±a đốc suất các tÆ°á»›ng xông và o tráºn đánh, tá»± tay đâm chết hÆ¡n 70 tên. Quân Mạc tan vỡ, quân à thừa thắng Ä‘uổi đánh, chém đầu nhiá»u vô kể. Ngà y Ngá» hôm ấy, Äăng [75b] Doanh chÆ°a biết Quốc Trinh đã bị thua, tá»± mình đốc suất ngÆ°á»i tông thất tiến quân đến xã Äá»™ng Bà ng để Ä‘uổi theo sau quân của Lê Ã, à nghe tin, liá»n hăng hái ra lệnh cho các tÆ°á»›ng rằng: Hôm nay gặp bá»n giặc lá»›n ở đây, nếu không đánh, thì ngà y nà o má»›i hÆ°ng phục được triá»u Lê. Các tÆ°á»›ng nghe lệnh, Ä‘á»u dốc sức tung quân tiến đánh, cản phá quân Mạc, chém hÆ¡n má»™t vạn tên, xác chết gối lên nhau. Äăng Doanh lui quân cố thủ. Quân à má»™t ngà y hai lần thắng tráºn, uy thanh vang dá»™i, quân Mạc chạy dà i.
Mùa đông, tháng 11, Äăng Doanh trở vá» Kinh sÆ°.
Tháng 12, Lê à bị quân Mạc bắt sống.
Bấy giá», à thu quân, triệt phá doanh trại, lui vỠđóng ở Da Châu, vì quân vừa thắng tráºn, sinh lòng kiêu ngạo, không có phòng bị trÆ°á»›c, hÆ¡i có ý coi thÆ°á»ng quân địch. Äến đây, quân Ãt, lÆ°Æ¡ng hết, sai tÆ°á»›ng sÄ© và o xa trong núi váºn chuyển lÆ°Æ¡ng thá»±c, vì thế, doanh trại bá» trống, Ä‘á»™i [76a] ngÅ© rá»i rạc. Có ngÆ°á»i đến báo tin cho Mạc Quốc Trinh. Trinh liá»n chá»n quân tinh nhuệ, và 50 chiếc thuyá»n chiến ngà y đêm Ä‘i gấp, tiến đến trại Da Châu. à xông ra đánh không được, bị quân Mạc bắt, toà n quân tan vỡ tháo chạy. NgÆ°á»i thì chạy sang Ai Lao theo An Thanh hầu Nguyá»…n Kim, kẻ thì phân tán trở vỠđồng ruá»™ng. Quốc Trinh đóng cÅ©i giải à vá» kinh sÆ°, dùng xe xé xác ở ngoà i cá»a Nam thà nh.
Tân Mão, [1531] , (Mạc Äại ChÃnh năm thứ 2; Minh Gia TÄ©nh năm thứ 10). Cá»±u thần nhà Lê là bá»n BÃch Khê hầu Lê Công Uyên, Nguyá»…n Ngãi, Nguyá»…n Thá» TrÆ°á»ng, Nguyá»…n Nhân Liên (Công Uyên ngÆ°á»i là ng Hảo Lịch, huyện Lôi DÆ°Æ¡ng2375 ; Thá» TrÆ°á»ng ngÆ°á»i là ng Hà Ná»™i, huyện Nông Cống2376 ; Nhân Liên ngÆ°á»i huyện ChÆ°Æ¡ng NghÄ©a2377 xứ Quảng Nam) dấy quân ở Thanh Hoa. Bấy giá», bá»n Công Uyên căm giáºn há» Mạc không giữ đạo vua tôi, liá»n tá»± Ä‘em con em vá» Thanh Hoa nổi quân, cÅ©ng xÆ°ng là quân của nhà Lê, bắt ngÆ°á»i cÆ°á»›p của, đốt phá nhà dân ở các quáºn huyện. Bá»n nà y kẻ thì chết tráºn, kẻ thì bị bắt giải vá» Kinh cả. [76b] Chỉ có dân má»™t phÆ°Æ¡ng ở đây chịu tai hoạ, không được nghÄ© ngÆ¡i, nhân dân đói kém, 1 thăng gạo giá tá»›i 1 quan tiá»n. Sau đó ngÆ°á»i SÆ¡n Äông2378 tên là Hùng SÆ¡n có tá»™i vá»›i há» Mạc Ä‘em con em và i trăm ngÆ°á»i trốn và o Thanh Hoa, dá»±ng doanh trại chiếm giữ được và i tháng. Äăng Doanh sai tÆ°á»›ng Ä‘i đánh. SÆ¡n lui đóng ở thôn Ngá»c Huân rồi ốm chết, quân bị tan.
Nhâm Thìn, [1532] , (Mạc Äại ChÃnh năm thứ 3; Minh Gia TÄ©nh năm thứ 11). Mùa xuân, há» Mạc mở khoa thi Há»™i, cho bá»n Nguyá»…n Thiến (ngÆ°á»i là ng Canh Hoạch, huyện Thanh Oai, là m quan đến Thượng thÆ° ThÆ° quốc công, sau theo vá» nhà Lê, là cha Quyện), Bùi VÄ©nh, Ngô SÆ¡n Khoái 3 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ, bá»n Nguyá»…n Äịch Khang 6 ngÆ°á»i Ä‘á»— tiến sÄ© xuất thân; bá»n Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng Báºt 18 ngÆ°á»i Ä‘á»— đồng tiến sÄ© xuất thân.
Há» Mạc ra lệnh cấm ngÆ°á»i các xứ trong, ngoà i không được cầm giáo mác và [77a] dao nhá»n, can qua, cùng những binh khà khác hoà nh hà nh trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i.
Ai vi phạm thì cho phép ty bắt giữ. Từ đấy, ngÆ°á»i buôn bán và kẻ Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»u Ä‘i tay không, ban đêm không còn trá»™m cÆ°á»›p, trâu bò thả chăn không phải Ä‘em vá», chỉ cần má»—i tháng xem lại má»™t lần, có khi sinh đẻ cÅ©ng không biết được là gia súc nhà mình. Trong khoảng và i năm, ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘Æ°á»ng không nhặt của rÆ¡i, cổng ngoà i không phải đóng, được mùa liên tiếp, trong cõi tạm yên.
Mùa đông, tháng 10, Äăng Dung ra sắc lệnh cho hoạn quan Trung Háºu hầu (không rõ há» tên, ngÆ°á»i Hoằng Hoá) là m đại tÆ°á»›ng quân, sai Ä‘em quân coi chung ba phủ Thanh Hoa cùng các quan ba ty tổng trấn quân dân cả má»™t phÆ°Æ¡ng. Tây An bá Lê Phi Thừa (ngÆ°á»i xã HÆ°Æ¡ng Thị, huyện Yên Äịnh) gièm rằng: Äất Ãi Châu, núi sông hiểm trở, ruá»™ng đất phì nhiêu, binh lÆ°Æ¡ng già u đủ, vả lại binh quyá»n nên chia ra chứ không nên cho chuyện, nếu chuyên quyá»n tất dẫn tá»›i tai hoạ, lỡ xảy ra sá»± biến cố thì sợ rằng sau sẽ khó chế ngá»±, và đất ấy [77b] sẽ không phải là của triá»u đình nữa. Thần xin xét kỹ lại, đừng để sau nà y hối háºn. Äăng Doanh bèn chia Thanh Hoa ra là m đôi: 7 huyện Thuỵ Nguyên2379 Yên Äịnh, VÄ©nh Phúc2380 , Äông SÆ¡n, Cẩm Thuá»·, Thạch Thà nh, Quảng Bình2381 thì giao cho Lê Phi Thừa quản lÄ©nh, cùng vá»›i Trung Háºu hầu, thà nh thế khống chế lẫn nhau. Äến khi Phi Thừa được quyá»n, cà ng thêm kiêu căng phóng túng và cuối cùng đã sinh đổi lòng2382 .
Tháng ấy, sao Chổi hiện ở phương đông.
Tháng 12, cá»±u thần nhà Lê là An Thanh hầu Nguyá»…n Kim tôn láºp con Chiêu Tông là Ninh ở Ai Lao2383 . TrÆ°á»›c đây, Kim ở Ai Lao nuôi quân chứa sức, sai ngÆ°á»i vá» trong nÆ°á»›c tìm kiếm khắp con cháu nhà Lê, tìm được con Chiêu Tông là Ninh láºp lên là m vua, đổi niên hiệu là Nguyên Hoà (tức là Trang Tông) để sá»a lại quốc thống. Từ đấy, hà o kiệt miá»n tây phần nhiá»u quy phụ. Vua phong Kim là Thái sÆ° HÆ°ng quốc công và [78a] phong các tÆ°á»›ng tá theo thứ báºc. Má»i việc quân dân, không cứ lá»›n hay nhá», Ä‘á»u giao cho trông coi, ngà y đêm cùng mÆ°u, chung lo việc khôi phục.
Äăng BÃnh bà n rằng: Triá»u Lê nhÆ°ng may ná»a chừng suy yếu, đến đây là táºn cùng rồi. Cho nên tôi vẫn nói2384 há» Mạc là bá» tôi phản nghịch của nhà Lê. Äến khi vua Lê lên ngôi ở Ai Lao, má»›i chép thà nh niên hiệu chÃnh thống, cốt là m rõ danh pháºn vua tôi và sá»a lại giá»ng mối lá»›n đó. Bấy giá» há» Mạc đã lấy được cả nÆ°á»›c mà không coi là chÃnh thống để ghi chép lại là cá»› là m sao? Vì há» Mạc là bá» tôi. Vua Lê tuy lên ngôi ở bên ngoà i, ẩn náu ở nÆ°á»›c láng giá»ng, không có lấy má»™t tấc đất, má»™t ngÆ°á»i dân, nhÆ°ng vẫn ghi thà nh ká»· chÃnh thống là cá»› là m sao? Vì há» Lê là vua váºy! NhÆ°ng xét ngÆ°á»i xÆ°a đã có câu: Thiên hạ không phải [78b] là thiên hạ của má»™t ngÆ°á»i. Từ xÆ°a, Viêm Äế bắt đầu phong nÆ°á»›c Nam đến nay, vua hiá»n chúa giá»i các Ä‘á»i, ngÆ°á»i thì đánh dẹp mà thôn tÃnh cả nÆ°á»›c, ngÆ°á»i thì truyá»n lại cho Ä‘á»i sau giữ ngôi, Ä‘á»u là nối Ä‘á»i là m vua cả.
Vì có vị hiệu nên má»›i ghi thà nh ká»· chÃnh thống, nhÆ° là Bản ká»·, ChÃnh ká»·, Tiá»n ká»·, Háºu ká»·, Trung ká»·, Mạt ká»· Ä‘á»u thuáºn cả thôi. Còn nhÆ° kẻ bá»™i nghịch cÆ°á»›p ngôi, giết vua rồi miá»…n cưỡng tá»± láºp, thì dẫu có xÆ°ng danh hiệu, cÅ©ng Ä‘á»u là danh bất chÃnh lá»i không thuáºn cả, thì chép thà nh ká»· phụ, Ä‘á»u là nghịch cả thôi. Từ Triệu Việt VÆ°Æ¡ng nổi lên, thì vốn là bá» tôi của Lý Nam Äế. Nối Nam Äế mà lấy được nÆ°á»›c, rồi sau má»›i lên ngôi, xÆ°ng vÆ°Æ¡ng, là [79a] bá» tôi mà có thể thay vua trị nÆ°á»›c, nhÆ°ng thế là thuáºn. Äinh Tiên Hoà ng dẹp loạn mÆ°á»i hai sứ quân mà lấy cả nÆ°á»›c, Thiếu Äế hèn yếu không chống được giặc, Ä‘em việc nÆ°á»›c trao cả cho đại tÆ°á»›ng Lê Hoà n, rồi Lê Hoà n được bà hoà ng háºu của vua Äinh truyá»n ngôi cho
mà có thiên hạ, thế là thuáºn. Rồi đến nhà Lý thay nhà Lê, nhà Trần thay nhà Lý để là m vua cÅ©ng Ä‘á»u là thuáºn cả. Thế thì bốn vua Triệu, Lê, Lý, Trần2385 Ä‘á»u nhân lúc trong nÆ°á»›c không ngÆ°á»i là m chủ, hoặc vì các quan nà i xin, hoặc do vua Ä‘Ã n bà nhÆ°á»ng ngôi, nhÆ°ng trong nÆ°á»›c tôn phục, trá»i cho ngÆ°á»i theo mà có thiên hạ, Ä‘á»u là thuáºn theo lẽ phải mà là m váºy. Còn nhÆ° há» Mạc thì không nhÆ° thế.
Cứ xem má»i việc là m của Äăng Dung chẳng qua là má»™t viên đại thần của nhà Lê, Ä‘Æ°Æ¡ng lúc nhà Lê vua yếu, tôi mạnh [79b], nếu hắn biết noi theo các báºc tôi giá»i, tÆ°á»›ng hiá»n Ä‘á»i xÆ°a, phò chúa, giúp dân nhÆ° Y Doãn giúp Thái Giáp, Chu Công giúp Thà nh VÆ°Æ¡ng thì công lá»›n huy hoà ng ấy còn đáng ca ngợi.
Sao lại không bắt chÆ°á»›c thế mà đi là m ngược lại? Thế thì không tránh khá»i cái tiếng bức vua nhÆ°á»ng ngôi, cÆ°á»›p nÆ°á»›c giết vua để mÆ°u tá»± láºp. Ngay lấy được nÆ°á»›c, cÅ©ng chỉ khoảng 6, 7 năm, nếu gá»i là thà nh công, cÅ©ng chỉ nhÆ° VÆ°Æ¡ng Mãn thôi, rốt cuá»™c không tránh khá»i hoạ tru di. Thá»±c nhÆ° Tà o Tháo đối vá»›i nhà Hán, há» Hồ đối vá»›i nhà Trần, Ä‘á»u cùng má»™t duá»™c cả. Bởi thế, tôi má»›i nói là vì theo lẽ nghịch mà lấy được nÆ°á»›c, nên không được chép thà nh ká»· chÃnh thống. May nhá» có tôi cÅ©, tÆ°á»›ng xÆ°a của nhà Lê giữ tròn tiết lá»›n, đồng lòng sá»a sang, chung sức phò tá, để vượt má»i gian nan, đó là trá»i có ý đợi vua tôi ngà y nay [80a] gắng chà mÆ°u toan, khôi phục ngôi cÅ©, cho nên má»›i dá»±ng lại được nghiệp trung hÆ°ng, thống nhất bá» cõi, đổi má»›i xã tắc, giết bá»n gian hùng tà n ngược, đặt mặt trá»i mặt trăng và o đứng giữa trá»i, cho thiên hạ quy vá» má»™t mối. Cho nên, ở đây phải chép khác thÆ°á»ng nhÆ° váºy. Có thÆ¡ rằng:
Lê tá»™ trùng hÆ°ng cá»±u váºt hồi, Lam SÆ¡n phục kiến cá»±u lâu Ä‘Ã i. Quân thần đạo hợp tÆ° vi mỹ, ChÃnh trị hân quan vạn quốc khôi. (Ngôi cÅ© nhà Lê đã phục hồi, Lam SÆ¡n lại thấy cảnh lâu Ä‘Ã i. Vua tôi hợp đạo, ôi là đẹp! Trị nÆ°á»›c mừng xem má»i chốn vui) Trở lên, triá»u Lê bắt đầu từ năm Máºu Tuất [1418] Ä‘á»i Thái Tổ, đến năm Äinh Hợi [1527] Ä‘á»i Cung Hoà ng, gồm 110 năm. Nếu tÃnh gá»™p vá»›i há» Mạc tiếm ngôi từ năm Máºu Tý [1528] đến năm Nhâm Thìn [1532] gồm 5 năm, thì tổng cá»™ng là 115 năm.
Chú ThÃch:
2166Trịnh Duy Äại : ngÆ°á»i xã Thuá»· Chú, huyện Lôi DÆ°Æ¡ng, nay thuá»™c huyện Thá» Xuân, tỉnh Thanh Hoá.
2167Trịnh Há»±u : ngÆ°á»i xã Kim bôi, huyện VÄ©nh Lá»™c, tỉnh Thanh Hoá.
2168Trịnh Duy Sản : là em ruá»™t Trịnh Duy Äại.
2169Nguyá»…n Bá Tuấn : ngÆ°á»i xã Äại Lạc, huyện VÅ© Ninh (sau là huện Võ Già ng, nay thuá»™c huyện Quế Võ, Hà Bắc). Bá Tuấn (sau đổi tên là Bá Thuyên) Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Ká»· Mùi (1499) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2170Lê Tung : ngÆ°á»i xã Yên Cừ, huyện Tham Liêm (nay thuá»™c tỉnh Hà Nam Ninh), nguyên há» DÆ°Æ¡ng, tên là Bang Sản, sau được ban há» vua, Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Giáp Thìn (1484) Ä‘á»i Hồng Äức.
2171Äà m Tháºn Huy : ngÆ°á»i xã Ông Mặc, huyện Äông Ngà n (sau là huyện Từ SÆ¡n, nay thuá»™c huyện Tiên SÆ¡n, Hà Bắc), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Canh Tuất (1490) Ä‘á»i Hồng Äức.
2172 Các chức quan Ä‘á» lÄ©nh Ä‘á»u lấy ngÆ°á»i trong hà ng võ hà m tòng nhất, nhị phẩm để bổ nhiệm.
2173Nguyá»…n Văn Thái : ngÆ°á»i xã Tiá»n Liệt, huyện VÄ©nh Lại (sau là huyện Ninh Giang, nay thuá»™c huyện Ninh Thanh, tỉnh Hải HÆ°ng), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Nhâm Tuất (1502) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2174Lê Thừa HÆ°u : ngÆ°á»i xã Äông Ninh, huyện HÆ°ng Nhân (nay thuá»™c đất huyện HÆ°ng Hà , Thái Bình), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Ká»· Mùi (1499) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2175 Nay là chá»— cá»a ô Quan Chưởng, phố Má»›i, Hà Ná»™i.
2176 Theo CMCB 26, 3 thì giết được Khắc Hải ở phÆ°á»ng Äông Hà .
2177Vệ Thiên vÅ© : có 8 ty, sở thuá»™c: Thân tả, Khâm võ, Hải giá, Khu Ä‘iện, Thần Nhuệ, Phụng Nháºt, Minh uy và Hùng tà i.
2178Vệ Thánh uy : có 8 ty, sở thuá»™c: Quyến há»±u, Bảo uy, Thừa hà , Chiết Ä‘iện, Hiệu dÅ©ng, Quang đạo, Sắc thiên và ChÃnh lá»±c (theo lá»i chú của CMCB 26, 4).
2179Bá Ãch : theo truyá»n thuyết Trung Quốc, là bá» tôi của Ngu Thuấn, rất thẳng thắn trong việc can ngăn. Sau giúp Äại VÅ© trị thuá»· có nhiá»u công lao.
2180Giả Nghị : ngÆ°á»i Lại DÆ°Æ¡ng, thá»i Hán Văn Äế, là m đến Äại trung đại phụ, khẩn thiết can vua định chÃnh sóc, đổi phục sắc, chế pháp Ä‘á»™, hÆ°ng lá»… nhạc. Sau bị giáng là m Thái phó cho TrÆ°á»ng Sa VÆ°Æ¡ng rồi LÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng, khi chết má»›i 33 tuổi.
2181 Nguyên văn: "Số nghiêu cho ngôn, thánh nhân trạch yên".
2182 Nguyên văn: "Tri chi phi nan, hà nh chỉ duy nan".
2183 Hồi đầu triá»u Lê, theo chế Ä‘á»™ cÅ© của nhà Trần, đặc chức tÆ°á»›ng quốc, gia phong bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»±. Äá»i Hồng Äức (1470 - 1497), Lê Thánh Tông đã bãi bá» chức ấy; đến nay lại khôi phục và gia phong thái tể thái sÆ°.
2184 Theo Cương mục , Tiêu Viên thuộc huyện Hoà i An, phủ Ứng Hoà (nay thuộc huyện Ứng Hoà , tỉnh Hà Tây).
2185Bảo Äà : tên xã, thuá»™c huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây.
2186Yên Ninh : sau là huyện Yên Khánh, nay thuộc tỉnh Ninh Bình.
2187Yên Mô : nay thuá»™c đất huyện Tam Äiệp, tỉnh Ninh Bình.
2188Phụng Hoá : sau là huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình.
2189Huyện Siêu Loại : nay là đất thuộc tỉnh Hà Bắc.
2190Thân Duy Nhạc : ngÆ°á»i xã Äại Liá»…u, huyện VÅ© Ninh (Sau là huyện Võ Già ng, nay thuá»™c huyện Quế Võ, tỉnh Hà Bắc), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Máºu Thìn (1508).
2191Yên Phú : nay là huyện Yên Phong, tỉnh Hà Bắc.
2192Huyện Äông Ngà n : Thá»i Lê tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i vùng đất của huyện Từ SÆ¡n cÅ© (nay thuá»™c huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc) và huyện Äông Anh, thà nh phố Hà Ná»™i.
2193Chùa Kim Âu : chùa xây trên đất xã Hà Äông, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hoá ngà y nay. Hiện nay, chùa không còn nữa, nhÆ°ng ở đây vẫn còn tấm bia năm Hồng Thuáºn thứ 3 (1511), ghi lại việc vua TÆ°Æ¡ng Dá»±c đến thăm chùa năm nà y.
2194Phi Lai : tên xã, thuộc huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hoá.
2195Thuý Ãi : ở bá» nam sông Hồng, huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i.
2196Huyện Thanh Lâm : sau là huyện Nam Sách, nay thuộc đất huyện Nam Thanh, tỉnh Hải Hưng.
2197Phi Lai : tên xã, thuộc huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hoá.
2198VÅ© Quỳnh : ngÆ°á»i xã Má»™ Trạch, huyện ÄÆ°á»ng Yên, nay là huyện Bình Giang, tỉnh Hải HÆ°ng, Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Máºu Tuất (1478) năm Hồng Äức thứ 9.
2199 Theo Äăng khoa lục bị khảo , VÅ© Quỳnh vâng mệnh TÆ°Æ¡ng Dục Äế soạn sách nà y. Sách nà y được Lê Tung, Phạm Công Trứ ngợi khen, nhÆ°ng hiện nay chÆ°a tìm được.
2200Trị bình bảo phạm : (Khuôn phép quý báu vá» việc trị bình). Theo Văn tịch chà của Phan Huy Chú, sách gồm 1 quyển, có 50 Ä‘iá»u, đầu sách có lá»i dụ. NhÆ°ng hiện nay chÆ°a tìm được.
2201NgÅ© Ä‘iển : năm đạo lá»›n vÄ©nh hằng của cha, mẹ, anh, em, con cái: cha phải có nghÄ©a, mẹ phải từ ái, anh phải yêu em, em phải kÃnh anh, con phải hiếu thảo.
2202Cá»u tá»± : hay Cá»u công là chỉ 9 việc vá» nÆ°á»›c (thuá»·), lá»a (hoả), kim khà (kim), gá»— (má»™c), đất (thổ), lúa (cốc), sá»a đức (chÃnh đức), Ä‘em lại lợi Ãch cho dân (lợi dung), là m cho dân sống dồi dà o (háºu sinh).
2203NgÅ© giáo : năm Ä‘iá»u dạy vá» quan hệ: vua tôi, cha con, vợ chồng, anh em, bạn bè.
2204Bát chÃnh : theo Kinh thÆ° , bát chÃnh là tám Ä‘iá»u vá» trị nÆ°á»›c, đó là : thá»±c: là đồ ăn, hoá: là tiá»n của, tá»±: là cúng tế, tÆ° không: là chức giữ việc đất Ä‘ai, tÆ° đồ: là chức giữ việc dạy dá»—, tÆ° khấu: là chức giữ việc đánh dẹp, tân: là việc tiếp khách, sÆ°: là thầy dạy.
2205Từ Liêm : tên huyện, nay thuộc ngoại thà nh Hà Nội.
2206Äông Ngạc : tức là ng Vẽ, Nháºt Chiêu : nay là xã Nháºt Tân, Ä‘á»u thuá»™c Từ Liêm, ngoại thà nh Hà Ná»™i.
2207 Ba xã nà y Ä‘á»u thuá»™c huyện Từ Liêm, ngoại thà nh Hà Ná»™i, ở khoảng từ Chèm đến Hồ Tây. Quả Äá»™ng là Tảo Xã, nay là xã Xuân Tảo.
2208 Theo Ä‘iển lệ quan chức triá»u Lê thì đô chỉ huy đồng tri phẩm tráºt là tòng tam phẩm vá» hà ng quan võ.
2209Äông quan : tức là Công bá»™.
2210Sao Khuê : là biểu tượng của văn chÆ°Æ¡ng, há»c thuáºt.
2211Bảo thiên thanh hạ và Quang thiên thanh hạ : hai táºp nà y chÆ°a tìm được.
2212Nguyễn Nghiêm : là dư đảng của Trần Tuân.
2213 Tức vùng huyện ThỠXuân, Thanh Hoá hiện nay.
2214Dân binh tứ chiếng : chỉ dân binh ngÆ°á»i bốn trấn trú ngụ ở kinh đô.
2215Hoà ng hoa : phần Tiểu nhã của Kinh thi có bà i Hoà ng hoà ng giả hoa nói việc cỠsứ thần. Sau nà y chữ "Hoà ng Hoa" dùng để chỉ việc đi sứ, hoặc ca ngợi sứ thần.
2216 à nói thâu tóm thiên hạ và o một mối.
2217Tam thai : tên sao, tức ba vì sao Thượng Thai, Trung Thai, Hạ Thai, dùng là m biểu tượng cho chức tam công, ý câu nà y mong Nhược Thuỷ sẽ là m đến tam công.
2218 Bản dịch cÅ© theo Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà sá»a thà nh "nhất Ä‘oá".
2219Long tiết : tức sứ tiết. Câu nà y ý nói sứ Bắc tới cõi Nam.
2220Äiểu tinh : Tinh là má»™t vì sao trong tháºp nhị bát tú, ở phÆ°Æ¡ng Nam. Câu nà y ý nói: cõi Nam quây chầu vá» sao Bắc đẩu.
2221 Nguyên văn là "Bạc váºt". Chữ "váºt" ở đây vốn là chữ "hải" lá»™n thà nh. "Bạc hải" đối vá»›i "tá»± nhiên". Vả lại nếu là chữ "váºt" thì câu thÆ¡ không rõ nghÄ©a.
2222Chu điểu : hay Chu tước, chỉ 7 ngôi sao ở phương nam: Tỉnh, Quỷ, Liễu, Tinh, Trương, Dực, Chẩn. Viêm: là nóng, Viêm thần chỉ cõi nóng, tức phương Nam. Câu nà y ý nói: Nhớ mãi cõi Nam.
2223Nguyá»…n Trang : ngÆ°á»i là ng Thượng Thanh Oai, huyện Thanh Oai (nay thuá»™c tỉnh Hà Tây), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Canh Tuất (1490) Ä‘á»i Hồng Äức.
2224Nguyá»…n SÆ° : ngÆ°á»i là ng Lý Hải, huyện Yên Lăng, Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Máºu Thìn (1508) Ä‘á»i Äoan Khánh.
2225TrÆ°Æ¡ng Phu Duyệt : ngÆ°á»i là ng Kim Äâu, huyện Thanh Miện, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng cÅ©, nay thuá»™c tỉnh Hải HÆ°ng.
2226Bạch bà i : cũng như công văn, thư từ ngà y nay.
2227 Chỉ Ä‘oạn sông Hồng chảy qua phÆ°á»ng CÆ¡ Xá, phÆ°á»ng nà y ở vá» phÃa Bắc cầu Long Biên ngà y nay.
2228Giáp thất : nhà ở hai bên.
2229 Tức Lê Lợi.
2230 Tức Lê Khoáng, cha Lê Lợi.
2231 Lê Äinh, cha Lê Khoáng.
2232 Tức Lê Há»c, con trưởng của Lê Khoáng, anh cả Lê Lợi.
2233 Tức Lê TÆ° Tá», con trưởng của Lê Lợi.
2234 Tức Lê Thạch, con Lê Há»c.
2235 Tức Lê Thuyên.
2236 Tức Lê Cảo, theo CMCB 26 và Äại Việt thông sá» . NhÆ°ng theo Toà n thÆ° thì Diá»…n VÆ°Æ¡ng tên là Cảo.
2237 Tức Lê Khắc Xương, trước phong Tân Bình Vương, Nghi Dân đổi phong là Cung Vương.
2238 Tức Lê Tung.
2239 Theo Äại Việt thông sá» và CÆ°Æ¡ng mục thì Quảng VÆ°Æ¡ng tên huý là Táp.
2240PhÆ°á»ng Yên Hoa : sau đổi thà nh phÆ°á»ng Yên TÄ©nh, nay là phÆ°á»ng Yên Phụ, Hà Ná»™i.
2241Nguyá»…n Máºu : ngÆ°á»i là ng Du La, huyện Thanh Hà (nay thuá»™c tỉnh Hải HÆ°ng), Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Nhâm Tuất (1502) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2242 Nay là Hà Nội.
2243Äại Việt thông giám tổng luáºn , 1 quyển, Lê Tung soạn. Theo Phan Huy Chú, khi VÅ© Quỳnh là m xong sách Äại Việt thông giám thông khảo , dâng lên vua, TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế muốn tóm tắt những Ä‘iá»u quan trá»ng trong bá»™ sỠấy và có phê phán, là m thà nh bà i Tông luáºn để Ä‘á»c cho tiện, bèn sai Lê Tung soạn sách đó.
2244Trưởng công chúa : là tước của chị hay em gái vua.
2245 Chưa rõ là thứ cỠgì.
2246Äịnh công : tên xã, thuá»™c huyện Thanh Trì, nay thuá»™c ngoại thà nh Hà Ná»™i.
2247Lê thị là bà phi của Uy Mục Äế.
2248Ngá»c SÆ¡n : tên huyện, thuá»™c phủ VÄ©nh TÆ°á»ng, nay thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phú.
2249Yên Lãng : tên huyện, thuá»™c tỉnh VÄ©nh TÆ°á»ng, nay thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phú.
2250Trần Cảo : CÆ°Æ¡ng mục chép là Trần Cao. Thuá»· ÄÆ°á»ng : là tên huyện, nay là vùng Thuá»· Nguyên, Hải Phòng.
2251Quang Thục hoà ng háºu : Tức Ngô Thị Ngá»c Dao, bà phi của Lê Thái Tông, sinh ra Lê Thánh Tông.
2252Chùa Quỳnh Lâm : ở xã Hà Lôi, huyện Äông Triá»u, nay thuá»™c tỉnh Quảng Ninh.
2253Lâm Hạ : tên xã, nay thuộc huyện Gia Lâm, ngoại thà nh Hà Nội.
2254Ngá»c SÆ¡n : CÆ°Æ¡ng mục và Bản dịch cÅ© Ä‘á»u chép là Trâu SÆ¡n, và chú là xã Trâu Cầu, huyện Quế DÆ°Æ¡ng, trấn Kinh Bắc (nay là huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh).
2255Bến Thái Cá»±c : thuá»™c phÆ°á»ng Thái Cá»±c, huyện Thá» XÆ°Æ¡ng, tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i khu vá»±c phố Hà ng Äà o, Hà Ná»™i ngà y nay.
2256PhÆ°á»ng BÃch Câu : tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i khu vá»±c phÆ°á»ng Quốc Tá» Giám, quáºn Äống Äa bây giá». PhÆ°á»ng nà y còn có phố BÃch Câu.
2257 Bản dịch cÅ© dịch là "lấy chân y Ä‘em thiêu", có chú rằng: "hoặc giả là minh y là áo ma". Chúng tôi cho rằng có thể là chữ "trÃ", "trà y" là khâm liệm.
2258Thiên Má»— nay là là ng Äại Má»—, huyện Từ Liêm, ngoại thà nh Hà Ná»™i.
2259 Quân của Giản Tu công Dinh nổi lên đánh giết Uy Mục Äế.
2260 Khoa thi Hội năm 1514.
2261 Khi má»›i nổi nghÄ©a quân, TÆ°Æ¡ng Dá»±c Äế dá»±ng cá» của Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng Sùng là anh ruá»™t của mình để lấy lại ngôi vua của Uy Mục Äế.
2262Mục à Vương : tức Lê Doanh, con của Kiến Vương Tân, em của Cẩm Giang Vương Sùng.
2263 Bản dịch cÅ© chép là Trịnh Duy Ngạc; CMCB16, 30 chép: Bá»n Duy Sản và NghÄ©a Chiêu thấy kinh thà nh bị tà n phá, bèn cùng nhau rÆ°á»›c vua vá» Tây Kinh.
2264Lạng Nguyên : vùng đất phÃa bắc sông Cầu đến Lạng SÆ¡n.
2265 Bản dịch cÅ© cÅ©ng dịch: Bá»n Trá»ng Quỳ bị giết.
2266La Ninh : CMCB26 chép là La Khê.
2267Chợ Hoà ng Hoa : tức chợ Ngá»c Hà , Hà Ná»™i ngà y nay.
2268Cồn bắn : nguyên văn là "Xạ đôi", nghĩa là "Gò bắn" hay "Cồn bắn". Gò nà y ở trại Giảng Võ, nay là khu Giảng Võ, Hà Nội.
2269Ba phủ : tức là các phủ Thiệu Thiên (sau là Thiệu Hoá), Hà Trung và Tĩnh Gia thuộc trấn Thanh Hoa (nay là tỉnh Thanh Hoá).
2270Nguyá»…n Văn Lá»± : là em của Nguyá»…n Văn Lang, ngÆ°á»i trang Gia Miêu Ngoại, huyện Tống SÆ¡n (nay là huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hoá).
2271Trịnh Tuy : là em há» Trịnh Duy Sản ngÆ°á»i xã Thuá»· Chú, huyện Lôi DÆ°Æ¡ng, (nay là huyện Thá» Xuân, Thanh Hoá).
2272Tiêu Viên : tục gá»i là VÆ°á»n Chuối, là má»™t xã của huyện Hoà i An (nay là huyện Ứng Hoà , tỉnh Hà Tây).
2273Lê Sạn : ngÆ°á»i xã Vạn Phúc, huyện Thanh Trì, Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Nhâm Tuất (1502) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2274Lê Dá»±c : ngÆ°á»i xã Äại Äịnh, huyện Thanh Oai, Ä‘á»— tiến sÄ© khoa Nhâm Tuất (1502) Ä‘á»i Cảnh Thống.
2275Cầu Muống : thuá»™c phÆ°á»ng Kim Liên, Hà Ná»™i (theo CMCB 26, 32).
2276Bến Äông Hà : bến sông Hồng, ngà y nay ở chổ cá»a ô Quan Chưởng, Phố Má»›i, Hà Ná»™i.
2277Dịch Vá»ng : tên xã, ngà y nay là xã Dịch Vá»ng, huyện Từ Liêm, ngoại thà nh Hà Ná»™i.
2278Sông Thiên Äức : tức sông Äuống.
2279 Lá»i chú của CÆ°Æ¡ng mục : Äà m Cá» ngÆ°á»i xã Lãm SÆ¡n huyện Quế DÆ°Æ¡ng (CMCB 26, 33)
2280Vũ Ninh : Tên huyện, nay là huyện Võ Già ng, tỉnh Hà Bắc.
2281Trâu Sơn : tên xã, thuộc huyện Chà Linh, tỉnh Hải Hưng.
2282 Bà i văn nà y viết bằng chữ Hán, được diá»…n ra quốc ngữ (văn Nôm) cho má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u hiểu, lá»i lẽ rất thống thiết, báºc thức giả cho là lạ. Nguyên văn xem: Äại Việt thông sá», Truyện Trịnh Duy Sản.
2283 Trần Chân là con nuôi Trịnh Duy Sản.
2284Nam Giản : tên xã, thuộc huyện Chà Linh.
2285Sông Nguyệt : tức sông Nguyệt Äức, là sông Cầu ngà y nay.
2286 Các thôn Bảo Lá»™c, An Lạc, Chu Nguyên, Ä‘á»u ở huyện Bảo Lá»™c, phủ Lạng Giang, nay thuá»™c tỉnh Hà Bắc.
2287 Tức Kiến Vương Lê Tân.
2288 Trang Äịnh Äại VÆ°Æ¡ng Lê Sùng, con trưởng của Kiến VÆ°Æ¡ng Tân, cha của Lê Chiêu Tông.
2289TrÆ°ng Tại : là tên mẹ Khổng Tá», ở đây dẫn là m và dụ.
2290Huyện Thiên Thi : sau là huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên, nay thuộc huyện Kim Thi, tỉnh Hải Hưng.
2291Liêm Lạn : là Liêm Pha và Lạn TÆ°Æ¡ng NhÆ°, ngÆ°á»i nÆ°á»›c Triệu, thá»i Chiến Quốc. Liêm Pha là tÆ°á»›ng võ, Lạn TÆ°Æ¡ng NhÆ° là tÆ°á»›ng văn. Liêm Pha cáºy mình có nhiá»u chiến công nhiá»u lần là m nhục Lạn TÆ°Æ¡ng NhÆ°, nhÆ°ng TÆ°Æ¡ng NhÆ° Ä‘á»u né tránh, ngÆ°á»i nhà lấy là m hổ thẹn. TÆ°Æ¡ng NhÆ° bảo rằng: "Sở dÄ© nÆ°á»›c Tần không dám đánh Triệu, vì có hai chúng tôi. Nay nếu hai con hổ đánh nhau, nhất định sẽ có má»™t con bị hại. Vì thế, tôi coi việc nÆ°á»›c là trá»ng mà bá» thù riêng Ä‘i". Liêm Pha nghe được câu ấy, thân hà nh đến xin lá»—i TÆ°Æ¡ng NhÆ° và xin kết bạn chà thân.
2292 Giả Khấu: là Giả Phục và Khấu Tuân, là hai viên đại tÆ°á»›ng của Quang VÅ© nhà Hán. Tuân giết viên bá»™ tÆ°á»›ng của Phục, hai ngÆ°á»i sinh hiá»m khÃch, toan đánh giết nhau. Quang VÅ© gá»i hai ngÆ°á»i tá»›i và dụ rằng: "Nay thiên hạ chÆ°a yên, sao hai con hổ lại chá»i vá»›i nhau". Từ đấy, Giả Phục và Khấu Tuân vui vẻ cùng Ä‘i chung xe ra vá», và kết bạn vá»›i nhau.
2293VÄ©nh XÆ°Æ¡ng, Khúc Phố, Phục Cổ : Äá»u là tên phÆ°á»ng, thuá»™c kinh thà nh bấy giá».
2294Luáºn ngữ : Khổng Tá» không hay nói tá»›i những việc "quái, lá»±c, loạn, thần". Quái : việc quái đản; lá»±c : việc dÅ©ng lá»±c, loạn : việc rối loạn, thần : việc quá»· thần.
2295U minh : U là nÆ¡i u tối, ngÆ°á»i mê tÃn chỉ cõi âm phủ. Minh : là sáng, chỉ nÆ¡i dÆ°Æ¡ng thế.
2296Cao DÆ°Æ¡ng : vốn là tên nÆ°á»›c, Chuyên Húc là m vua ở Cao DÆ°Æ¡ng, cho nên gá»i là Cao DÆ°Æ¡ng thị.
2297Nhân Kiệt : tức Äịch Nhân Kiệt Ä‘á»i ÄÆ°á»ng. Khi là m Tuần phủ sứ Giang Nam đã hạ lệnh phá huá»· 1700 Ä‘á»n thá» nhảm.
2298Hồ DÄ©nh : ngÆ°á»i Ngô HÆ°ng, tá»± là PhÆ°Æ¡ng Dung, tÃnh khoan háºu, Ä‘á»i LÆ°Æ¡ng Nguyên Äế là m La Châu thứ sá», phong Hán DÆ°Æ¡ng huyện hầu, bà i trừ mê tÃn dị Ä‘oan.
2299Hà n HÆ°u : Tể tÆ°á»›ng Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, tÃnh cÆ°Æ¡ng trá»±c hay can gián. ÄÆ°á»ng Huyá»n Tông có Ä‘iá»u gì lầm lá»—i thÆ°á»ng há»i quan hầu cáºn Hà n HÆ°u có biết không. Nói xong, đã thấy Hà n HÆ°u dâng sá»› can tá»›i.
2300Lâm Phủ : tức Lý Lâm Phủ, là m tể tÆ°á»›ng Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, tÃnh giảo quyệt. NgÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i bảo rằng Lâm Phủ ngoà i miệng nói ngá»t nhÆ° máºt, nhÆ°ng trong bụng chứa đầy dao mác.
2301Trịnh Vệ : tên hai nÆ°á»›c thá»i Xuân Thu. Hai nÆ°á»›c nà y có tục trai gái tụ há»p dâm loạn vá»›i nhau. Äá»i sau gá»i thói dâm loạn là thói Trịnh.
2302Y : tức Y Doãn, hiá»n thần của vua Thái Giáp nhà ThÆ°Æ¡ng. Chu : là Chu Công Äán giúp Thà nh VÆ°Æ¡ng là m nên nghiệp lá»›n.
2303Quỷ dòm nhà : theo điển "Quỷ hám" trong Kinh Dịch .
2304Chân Khanh : ngÆ°á»i Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Äức Tông, mang phù tiết Ä‘i dụ kẻ phản nghịch Lý Hy Liệt, không chịu khuất bị giết chết.
2305Voi múa : ÄÆ°á»ng Minh Hoà ng có con voi biết múa. Khi An Lá»™c SÆ¡n nổi loạn, sai bắt voi ấy lạy múa, nhÆ°ng con voi chỉ đứng trừng mắt nhìn, không chịu múa.
2306Bà ng Manh : ngÆ°á»i Ä‘á»i Hán, VÆ°Æ¡ng Mãng giết con Manh, Manh Ä‘em cả nhà ra ở ngoà i biển, khi Hán Quang VÅ© lên ngôi, có chiếu thÆ° ra má»i, Manh cáo là già lẫn không chịu đến.
2307Chu Thá» : là m thái uý Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Äức Tông. Khi Diên Lệnh Ngôn là m loạn, cá» Thá» lên là m chúa. Thá» xÆ°ng đế, váºy Äức Tông ở Phụng Thiên. Lý Thạch thu phục Kinh sÆ°, Thá» bá» chạy, bị viên tÆ°á»›ng của hắn giết chết.
2308Tam thai, đỉnh vạc : chỉ chứa tâm công. Ở đây chỉ Lê Quảng Äá»™ là m đến tể tÆ°á»›ng, thái sÆ°, quốc công.
2309Quân phản Ngũ Dương : chỉ quân là m phản của An Lộc Sơn.
2310Thuần Há»±u : tên huyện, sau đổi thà nh huyện Thuần Lá»™c, nay là huyện Háºu Lá»™c, tỉnh Thanh Hoá.
2311Yên Lãng : nay là chùa Láng ở quáºn Äống Äa, Hà Ná»™i.
2312Dương Quang : tên xã, nay thuộc tỉnh Hà Bắc.
2313 Theo CMCB 26, 39 thì Äà m Cá» là đô lá»±c sÄ©.
2314Quân SÆ¡n Tây : chỉ quân của bá»n Nguyá»…n KÃnh, Hoà ng Duy Nhạc.
2315TrÆ°Æ¡ng Tú : ngÆ°á»i đất Giải, Ä‘á»i ÄÆ°á»ng. Cha Tú là Thẩm Tố bị ngá»± sá» DÆ°Æ¡ng Uông giết. Tú chuyển ra LÄ©nh Nam, sau đó trốn trở vá» giết Uông. Lúc sắp bị giết, Tú nói: "Xuống gặp cha ta thì còn gì đáng háºn nữa!".
2316 Tức Ä‘á»i ÄÆ°á»ng. Các vua ÄÆ°á»ng há» Lý nên gá»i thế.
2317Thần My : bỠtôi của Thiếu Khang nhà Hạ, khi Hà n Xác cướp ngôi nhà Hạ, Thần My giúp Thiếu Khang giết Hà n Xác, khôi phục cơ nghiệp nhà Hạ.
2318Cát Phủ : Tức là Doãn Cát Phủ, bỠtôi của Chu Tuyên Vương, có công giúp Tuyên Vương trung hưng nhà Chu.
2319 Xem Kỷ nhà Lý - Lý Cao Tông.
2320 Xem Ká»· Háºu Trần - Giản Äịnh Äế.
2321Bảo Châu : Cương mục chú là m thuộc huyện Từ Liêm (CMCB26)
2322Xuân Äá»— : Theo CMCB26 thì Xuân Äá»— là má»™t xã thuá»™c huyện Gia Lâm, trấn Kinh Bắc (nay thuá»™c huyện Gia Lâm, ngoại thà nh Hà Ná»™i) giết Ä‘i.
2323Hai cung : chỉ vua và hoà ng đệ Xuân.
2324 Theo bản dịch cũ.
2325SÆ¡n Vi : tên huyện, sau là huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thá», nay thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phú.
2326Yên Lãng, Yên Lạc : tên của hai huyện thuộc trấn Sơn Tây, nay thuộc tỉnh Vĩnh Phú.
2327Ninh Sơn : tên huyện, sau đổi thà nh Yên Sơn, nay là huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây.
2328 Hạng VÅ© thua tráºn ở Cai Hạ, chạy đến sông Ô Giang, sông rá»™ng, không qua được sông, bị giết.
2329 Tà o Tháo đánh Tôn Quyá»n ở XÃch BÃch, gió đông nổi lên, Chu Du dùng kế hoả công đốt sạch thuyá»n bè, thiêu đốt quân Tháo. Tháo đại bại.
2330 Theo bản dịch cÅ©, có sá»a hai câu cuối.
2331Cẩm Già ng : tên huyện, thuộc trấn Hải Dương, nay thuộc tỉnh Hải Hưng.
2332 Bộ sỠnà y ngà y nay không còn, nhưng có lẽ một phần của nó được đưa và o Toà n thư .
2333 Sách nà y hiện còn giữ được, vá»›i các tên Vịnh sá» thi táºp, Thoát Hiên tiên sinh, vịnh sá» thi táºp .
2334 Äan Äiá»n: tên huyện, sau là huyện Phong Äiá»n và huyện Quảng Äiá»n, tỉnh Thừa Thiên.
2335Tân Bình : Nay là tỉnh Quảng Bình.
2336Háºu Thông : là con HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng Há»±u Hà ng, cháu Minh Hiến Tông. HÆ°ng Äể : là phủ đệ của HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng.
2337Can TÆ°Æ¡ng, Mạc Da : là tên hai thanh gÆ°Æ¡m quý thá»i cổ, ở đây chỉ loại gÆ°Æ¡m quý nói chung.
2338Äiá»n Äan : là tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Tá», Ä‘i chinh phục được ngÆ°á»i Äịch.
2339Lý Tố : là má»™t danh tÆ°á»›ng Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, được lệnh Ä‘i đánh Hoà i Tây, nhân đêm giá tuyết, đánh và o châu Sái, bắt được Ngô Nguyên Tá».
2340Minh Nghĩa : tên huyện, sau là huyện Tùng Thiện, tỉnh Sơn Tây, nay thuộc tỉnh Hà Tây.
2341Gia Phúc : tên huyện, sau là huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương.
2342Huyện Äông Ngà n : bấy giá» tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i phần đất huyện Từ SÆ¡n, tỉnh Bắc Ninh và huyện Kim Anh, tỉnh VÄ©nh Phúc bây giá».
2343Thiên Má»— : nay là là ng Äại Má»—, huyện Từ Liêm, ngoại thà nh Hà Ná»™i.
2344Yên Quyết Thượng : tục gá»i là là ng Cót, gần Cầu Giấy, Hà Ná»™i.
2345Nghi Thiên thánh tiết : ngà y sinh của Quang Thiệu Äế.
2346SÆ¡n Minh : tên huyện, gồm huyện Ứng Hoà và má»™t phần huyện Mỹ Äức thuá»™c tỉnh HÆ°ng Yên cÅ©, nay thuá»™c tỉnh Hải HÆ°ng.
2347Hoà i An : nay là huyện Hoà i Äức, tỉnh Hà Tây.
2348Thanh Äà m : nay là huyện Thanh Trì, ngoại thà nh Hà Ná»™i. Thượng Phúc : nay là huyện ThÆ°á»ng TÃn, tỉnh Hà Tây.
2349Phú Nguyên : nay là huyện Phú Xuyên, tỉnh Hà Tây.
2350 Bản dịch cũ chép là Khánh.
2351 CMCB25 chép là châu Lang Chánh.
2352Äức Tông : là tên hiệu truy phong cho Kiến VÆ°Æ¡ng Lê Tân. Minh Tông : là tên hiệu truy phong cho Cẩm Giang VÆ°Æ¡ng Lê Sùng.
2353Sá» ký : "Thôi cốc Cao Äế tá»±u thiên hạ", nghÄ©a là đẩy bánh xe cho Cao Äế được thiên hạ, ý nói là giúp sức cho Cao Äế được ngôi vua.
2354Thuần âm : chỉ tháng 10, thuộc quẻ Khôn, quẻ nà y toà n hà o âm.
2355Châu Văn Uyên : nay là huyện Văn Uyên, tỉnh Lạng Sơn.
2356Huyện Tam Nông : nay thuộc huyện Tam Thanh, tỉnh Vĩnh Phú.
2357Huyện Yên Lão : sau thuộc tĩnh Kiến An, nay thuộc thà nh phố Hải Phòng.
2358Phủ Thái Bình : bấy giá» tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i phần đông bắc tỉnh Thái Bình ngà y nay, gồm huyện Quỳnh Phụ, huyện Thuỵ Anh cÅ© (nay thuá»™c huyện Thái Thuỵ) và huyện Äông Quan cÅ© (nay thuá»™c huyện Äông HÆ°ng).
2359 CMCB 26 chép là ở phÆ°á»ng Äông Hà .
2360Cá»u tÃch : chỉ chÃn thứ vua ban: 1- Xe ngá»±a, 2- Y phục, 3- Äồ nhạc, 4- Cá»a sÆ¡n son, 5- Nạp bệ, 6- Hổ bôn, 7- Cung tên, 8- Phủ việt, 9- Rượu cá»± xưởng (rượu quý).
2361Tân Minh : tên huyện, nay là huyện Tiên Lãng, Hải Phòng.
2362Tư Thiên : Quan trông coi việc thiên văn, lịch số.
2363 Nguyên văn: "Cảnh hạnh cao sÆ¡n", rút từ hai câu thÆ¡ trong Kinh Thi : "Cao sÆ¡n ngưỡng chỉ, cảnh hạnh hà nh chỉ", nghÄ©a là đức của ngÆ°á»i hiá»n nhÆ° Ä‘Æ°á»ng rá»™ng phải theo, nhÆ° núi cao phải noi.
2364 Theo bản dịch cÅ©, có sá»a má»™t đôi chữ.
2365Nghi Dương : sau là huyện Kiến Thuỵ, tỉnh Kiến An, nay thuộc thà nh phố Hải Phòng.
2366ÄÆ°á»ng An : sau là huyện Bình Giang, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng.
2367 Vá» việc ná»™p đất, không thấy Minh sá» ghi lại. Hai châu Quy Thuáºn đã bị nhà Tống chiếm từ Ä‘á»i Lý, đó là hai châu Quy Hoá và Thuáºn An. Hai châu nà y sau trở thà nh châu Quy Thuáºn của tỉnh Quảng Tây.
2368 CMCB 27 chép là đút lót cho biên thần nhà Minh.
2369Tống Sơn : tên huyện, nay là huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hoá.
2370Da Châu : tức châu Quan Da, sau là châu Quan Hoá, tỉnh Thanh Hóa.
2371Tống Giang : con sông bắt nguồn từ Nho Quan, Ninh Bình, chạy qua Thạch Thà nh, xuống Tống SÆ¡n, rồi chia thà nh hai nhánh, má»™t nhánh ra cá»a Bạch Câu, má»™t nhánh ra sông ChÃnh Äại.
2372Sông Hoằng Hoá : tức sông Ngu Giang, nay là sông Lạch TrÆ°á»ng.
2373Liệt Thị : Tức là chợ Sét, thuá»™c huyện Yên Äịnh, tỉnh Thanh Hoá.
2374Sông Yên SÆ¡n : khúc sông Mã ở phÃa dÆ°á»›i chợ Sét.
2375Lôi Dương : Tên huyện, nay là huyện ThỠXuân, Thanh Hoá.
2376Nông Cống : tên huyện, nay là huyện Nông Cống và huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hoá.
2377Chương Nghĩa : tên huyện: là huyện Tư Nghĩa và một phần huyện Nghĩa Hưng, tỉnh Quảng Ngãi.
2378 Có lẽ là Äông SÆ¡n, tên huyện ở Thanh Hoa.
2379Thuỵ Nguyên : tên huyện, nay là huyện Thiệu Hoá.
2380Vĩnh Phúc : tên huyện, sau là huyện Vĩnh Lộc.
2381Quảng Bình : tên huyện, sau đổi là Quang Äịa, rồi Quảng Tế nay là phần tây bắc huyện Thạch Thà nh.
2382 Sau Phà Thừa bỠMạc, chạy theo Nguyễn Kim.
2383 Nguyá»…n Kim chạy sang Ai Lao, vua Ai Lao là Sạ Äẩu cho Kim đất Sầm Châu để ở (xem việc năm Ká»· Sá»u (1529). Sầm Châu tức là tỉnh Sầm NÆ°a ngà y nay, ở phÃa Tây nam tỉnh Thanh Hoá.
2384 Xem thêm lá»i bà n của Äăng BÃnh chép ở cuối năm Äinh Hợi (1527) và đầu năm Máºu Tý (1528).
2385 Chỉ bốn vị vua khai sáng ra bốn triá»u đại Triệu, Lê, Lý, Trần là Triệu Quang Phục, Lê Hoà n, Lý Công Uẩn và Trần Cảnh.
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
àâàòàðêè, áàëëîâ, áàëòèéñêèé, âàííû, áåñïëàòíàÿ, âåòåð, àâòîâàç, àâòîçàï÷àñòè, àâòîìèð, àâòîòðåéäèíã, àâòîðàäèî, äåòñêèé, àëåíà, áèëàí, àëèñà, áèëüÿðä, ãèòàðû, àëüäåáàðàí, äîáàâîê, àíåãäîòû, àíàñòàñèÿ, âíåøòîðãáàíê, ãîëîâèí, ãîëûõ, äîñòàâêà, ãîñòèíèöà, àíòèêâàðèàò, âîðîíåæ, ãîðÿùèé, ãîðÿùèõ, ãìþéíëÿðáþ, áóõãàëòåðñêèé, áóòåðáðîäû, áûòîâàÿ, äæèíñû, ãðóçîâîçîôô, çàäàíèÿ, èãðóøêè, êèòàéñêèé, èìåíèíû, êíèãà, èíòåðüåð, êîðîëü, ëþñòðû, íàëîãîâûé, ïåðèñ, ìàøèí, ïèäîðû, ìèòñóáèñè, ïèööû, ïîãîäà, ïîðíóøêà, îòêðûòêè, ìóðìàíñê, ñáåðáàíêà, ñëîâàðü, ñïåöîäåæäà, ñïîðòèâíîå, ñóáàðó, òåàòð, òàéëàíä, òåñòû, õèëòîí, ôîòîïðèêîëû, ôîòîøîïà, òóðèçì, tac gia dai viet xu ki, ýâàêóàòîð, æàëþçè, ðàáî÷èé, ðàñïðîäàæà, ÷àñòóøêè |
| |