Ghi chú đến thành viên
Gởi Ãá» Tài Má»›i Trả lá»i
 
Ãiá»u Chỉnh
  #1  
Old 06-04-2008, 07:51 AM
tammy tammy is offline
Nhập Môn Tu Luyện
 
Tham gia: Mar 2008
Bài gởi: 7
Thá»i gian online: 0 giây
Xu: 0
Thanks: 0
Thanked 0 Times in 0 Posts
Việt Thanh Chiến Dịch-vua Quang Trung Ra Bắc

VIỆT THANH CHIẾNN DỊCH


VUA QUANG TRUNG RA BẮC


Nguyễn Duy Chính

LỜI NÓI ÄẦU

Từ trÆ°á»›c đến nay, khi nghiên cứu vá» trận chiến Việt Thanh đầu năm Ká»· Dậu (1789) chúng ta thÆ°á»ng đặt nặng khả năng chiến đấu và tinh thần của quân Nam, hay tài cầm quân của Nguyá»…n Huệ được bao phủ dÆ°á»›i những ngôn từ sáo mòn nhÆ° “tình yêu nÆ°á»›c nồng nànâ€, “thiên tài quân sá»± bách chiến bách thắng†...

Trong biên khảo “Quân Sá»± Nhà Thanhâ€, chúng tôi đã trình bày hệ thống chỉ huy và tiếp liệu của Bắc quân, nêu lên tính chất chính qui của quân Ä‘á»™i của má»™t quốc gia thá»i bình. Äể có sá»± so sánh và làm nổi bật sá»± khác biệt giữa hai Ä‘oàn quân, trong bài “Văn Minh Äàng Trongâ€, chúng tôi miêu tả vá» bối cảnh sinh hoạt của khu vá»±c Äông Nam Ã, sau hÆ¡n hai trăm năm chia cắt đã hình thành má»™t quốc gia hoàn toàn khác hẳn vá»›i Äàng Ngoài vá» má»i mặt. Chính sá»± xa lạ vá»›i văn minh Äàng Trong – còn chịu ảnh hưởng nhiá»u của văn minh Ấn Hồi - đã tạo sá»± bất ngá» cho đối phÆ°Æ¡ng vì những gì quân Thanh biết được vá» nÆ°á»›c ta, chỉ hoàn toàn dá»±a trên hiểu biết của há» vỠ“nÆ°á»›c An Namâ€, tức miá»n Bắc vá»›i những qui chế và tập quán gần nhÆ° má»™t nÆ°á»›c Tàu thu nhá». Sá»± hiểu biết của há» vá» Äàng Trong chỉ qua triá»u đình chúa Nguyá»…n, cÅ©ng lại là má»™t “tiểu long†khác, má»™t thứ thái thú đối vá»›i dân chúng miá»n Nam. Trong địa bàn rá»™ng lá»›n của Nam Ã, cÆ° dân không phải là má»™t chủng tá»™c thuần nhất mà là má»™t khu vá»±c rất co dãn, rất linh Ä‘á»™ng vá»›i hàng chục sắc tá»™c khác nhau, má»—i sắc tá»™c có má»™t truyá»n thống và tập quán, được tập hợp trong má»™t hoàn cảnh đặc biệt.

Má»™t Ä‘iá»u đáng cho chúng ta quan tâm là miá»n Nam Việt Nam không phải là má»™t vùng hoang địa ít dân cÆ°, má»›i được khai phá nhÆ° nhiá»u lục địa khác ở thế ká»· 17, 18. Việc bành trÆ°á»›ng của dân tá»™c Việt Nam – nói đúng ra là của ngÆ°á»i Kinh từ châu thổ sông Hồng tiến xuống phÆ°Æ¡ng Nam – chỉ là sá»± bao trùm má»™t ná»n văn minh này lên những ná»n văn minh khác. NgÆ°á»i Kinh dần dần lấn chiếm các vùng đồng bằng dá»c theo duyên hải, đẩy các dân tá»™c bản địa lên cao nguyên và làm chá»±ng lại sinh hoạt thÆ°Æ¡ng mại mặt biển vốn dÄ© là má»™t phần quan trá»ng của Ä‘á»i sống. Trên má»™t qui mô nào đó, ngÆ°á»i Việt miá»n Bắc còn giữ tinh thần nông dân gắn bó vá»›i ruá»™ng vÆ°á»n nên đã tận thu bình nguyên, chia núi rừng, đồng bằng và biển cả ra ba khu vá»±c biệt lập, liên hệ rá»i rạc. Sá»± bòn rút thiên nhiên trở nên gắt gao hÆ¡n nên sá»›m muá»™n rồi cÅ©ng Ä‘Æ°a đến kết quả “đồng qui Æ° tậnâ€.

Tiến trình khai thác đó vẫn tiếp tục, khi mạnh khi yếu nhÆ°ng càng lúc ngÆ°á»i ta càng ít gắn bó vá»›i khu vá»±c dung thân hàng nghìn năm qua. Chế Ä‘á»™ phong kiến, chế Ä‘á»™ thá»±c dân, chiến tranh và các chính thể Ä‘á»™c tài chỉ càng lúc càng làm gia tốc tiến trình tá»± huá»·. Chính vì ba thế lá»±c đó trung hoà và hoá giải lẫn nhau nên ngÆ°á»i ta có cảm tưởng trong nhiá»u năm, trái tim lịch sá»­ bị ngừng đập. Tuy nhiên, đó chỉ là má»™t giấc đông miên mà đôi khi vì má»™t ngẫu nhiên nào đó, má»™t tổng hợp dù vá»™i vã và khiên cưỡng của cả ba khu vá»±c vẫn tạo được những thành tích đáng kể.




2

Äặt vị trí của Việt Nam trong khung cảnh vỡ hạt của cuối thế ká»· 18, vá»›i rất nhiá»u pha trá»™n khác nhau – văn minh bản địa, Bà La Môn, Hồi giáo, Khổng, Lão, Phật rồi sau đó là văn minh Tây phÆ°Æ¡ng theo chân các nhà truyá»n giáo và thÆ°Æ¡ng nhân – hoà quyện vá»›i nhau trở thành má»™t nếp sống đặc thù. Cái lò luyện kim đó, vá»›i tác Ä‘á»™ng từ phÆ°Æ¡ng Bắc tràn xuống, từ phÆ°Æ¡ng Tây lan qua, từ miá»n Nam Ä‘i lên, từ biển Äông ập tá»›i, trong má»™t thá»i Ä‘iểm nhất định đã đủ mạnh để làm thay đổi cả cuá»™c diện.




Bản đồ Äại Việt (Ä‘á»i Lê)
Ải Nam Quan ở bên phải, tận cùng bên trái là Chiêm Thành
Anthony Reid, Southeast Asia in the Age of Commerce, tr. 44



Trận đánh năm Kỷ Dậu vì thế phải được xét qua một lăng kính mới – một bên là
“thiên triá»u†vá»›i đủ thứ lá»… nghi tập tục, nhiá»u “hoa quyá»nâ€, ít thá»±c dụng, và má»™t bên là thành phần Ä‘a chủng, sống gần vá»›i bản năng trong những Ä‘iá»u kiện sinh hoạt giảm thiểu đến mức không sao Ä‘Æ¡n giản hÆ¡n được nữa. Sá»± tÆ°Æ¡ng phản mãnh liệt đó má»™t khi được bổ sung bằng kỹ thuật Tây phÆ°Æ¡ng – mà hoàn cảnh địa lý chính trị khá Ä‘á»™c đáo Äàng Trong đã tiếp nhận được - chính là yếu tố then chốt tạo nên chiến thắng. Trong khi Bắc quân là má»™t Ä‘á»™i quân chính qui tập trung vào chiến thuật duy nhất là giữ thành, chiếm đất theo sở trÆ°á»ng của ngÆ°á»i Trung Hoa thì Nam quân lại bao gồm ba mÅ©i nhá»n bao gồm ba sở trÆ°á»ng khác nhau được vận dụng cùng má»™t lúc. Miá»n núi rừng tây nguyên vá»›i Ä‘á»™i binh Thượng có tài xuyên sÆ¡n Ä‘em theo má»™t đàn voi rừng từ mạn Lào đổ sang đã tạo cho quân Thanh sá»± kinh hoàng. Cánh quân từ biển kéo vào phần lá»›n là đám “du thÆ°Æ¡ng†được Nguyá»…n Huệ thu dụng để thành lá»±c lượng thuá»· quân, quen thuá»™c vá»›i khu vá»±c biển vùng vịnh Bắc Việt vừa tập kích ngang hông quân Thanh, vừa chặn Ä‘Æ°á»ng rút lui, cắt đứt hệ thống thông tin và tiếp liệu. Bá»™ binh do chính vua Quang Trung chỉ huy từ Phú Xuân kéo ra, kết hợp vá»›i quân ở miá»n Bắc quen thuá»™c địa



3

thế tràn ngập trận địa theo chiến thuật “biển ngÆ°á»iâ€, đổ xuống địch quân nhÆ° má»™t đợt sóng thần từ xa ập tá»›i.

Sau chiến thắng, nhiá»u huyá»n thoại được tô vẽ, phao truyá»n vá» quân Tây SÆ¡n. Má»™t câu há»i thÆ°á»ng được nêu ra là làm thế nào để Nguyá»…n Huệ có thể Ä‘iá»u binh thần tốc nhÆ° thế? Nhiá»u phÆ°Æ¡ng pháp đã được Ä‘Æ°a ra để giải thích bao gồm cả phÆ°Æ¡ng tiện di chuyển (võng, thuyá»n, voi, ngá»±a ...) lẫn tính toán thá»i gian (đại quân tiến luôn má»™t mạch không nghỉ từ Phú Xuân ra Thăng Long trong khoảng từ 20 đến 40 ngày). Thế nhÆ°ng những giải thích đó Ä‘á»u có những Ä‘iểm gượng gạo không thá»±c tế. Má»™t Ä‘iểm quan trá»ng là muốn Ä‘i nhanh và đồng bá»™ thì chỉ có thể áp dụng vào những binh Ä‘á»™i vá»›i số lượng nhá» vì theo thá»i gian khoảng cách giữa ngÆ°á»i Ä‘i đầu và ngÆ°á»i Ä‘i cuối sẽ càng lúc càng xa. Ngoài ra dù hình thức nào, Ä‘i bá»™, Ä‘i thuyá»n hay Ä‘i ngá»±a, Ä‘i võng thì vẫn có những giá»›i hạn nhất định vá» tốc Ä‘á»™, vá» sÆ° chịu Ä‘á»±ng ... không thể vượt qua. Thá»±c ra, Ä‘iá»u mà ngÆ°á»i ta cho rằng thần tốc kia không ở vấn Ä‘á» di chuyển mà làm sao khéo léo Ä‘iá»u Ä‘á»™ng để ba cánh quân cùng xuất hiện kịp thá»i, vừa làm tăng sá»± cá»™ng hưởng của sức mạnh, vừa khiến cho đối phÆ°Æ¡ng tưởng nhÆ° má»™t phép lạ nên kinh hoàng tan vỡ.

Quân Tây SÆ¡n cÅ©ng không phải là má»™t binh Ä‘á»™i duy nhất từ trong Nam kéo ra mà là nhiá»u Ä‘Æ¡n vị từ nhiá»u địa phÆ°Æ¡ng được các tÆ°á»›ng lãnh chuẩn bị cùng di chuyển tá»›i khu vá»±c tập kết để tham gia chiến dịch. Nguyá»…n Huệ chỉ chỉ huy má»™t số khinh binh tÆ°Æ¡ng đối nhá» và nhẹ từ Phú Xuân. Binh lính thá»i đó phần lá»›n thuá»™c dạng dân quân, thá»i bình sống lẫn vá»›i gia đình, làng xã của mình, chỉ Ä‘iá»u Ä‘á»™ng khi hữu sá»± (tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° những công trình thuá»· lợi hay công tác cá»™ng đồng trong các chế Ä‘á»™ toàn trị, lÆ°Æ¡ng thá»±c và trang bị Ä‘á»u do dân chúng tá»± túc), là phÆ°Æ¡ng pháp quản trị “just-in-time“ trong quân sá»±, cấp chỉ huy định mục tiêu và thá»i hạn rồi để cho cấp dÆ°á»›i tá»± lo liệu thi hành. Chúng ta có thể hình dung trục lá»™ tiến quân của vua Quang Trung nhÆ° má»™t Ä‘á»™i chèo thuyá»n mà tất cả Ä‘á»u hành Ä‘á»™ng nhịp nhàng cùng má»™t lượt, má»™t con sông được nhiá»u nguồn chảy tá»›i để biến thành má»™t cÆ¡n lÅ© má»—i lúc má»™t dâng cao.

CÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»±, lá»i khẳng định sẽ vào thành Thăng Long trong ngày đầu tháng Giêng năm Ká»· Dậu – nếu quả thá»±c có - cÅ©ng là má»™t nhu cầu bắt buá»™c, là phÆ°Æ¡ng thức tìm sá»± sống trong cái chết, không cách nào khác hÆ¡n. Nói theo ngôn ngữ má»›i, vua Quang
Trung phải sử dụng chiến thuật bôn tập từ Nghệ An ra Bắc chính vì Nam quân không
có má»™t hệ thống đài trạm để cung ứng quân lÆ°Æ¡ng nhÆ° quân Thanh nên má»—i ngÆ°á»i phải
tự mang theo thực phẩm cho chính mình –theo tính toán cơ bản vỠtiếp liệu thì một cá nhân chỉ có thể mang được từ 5 đến 10 ngày lương là tối đa. Từ Ninh Bình vỠThăng Long, trong khả năng cơ hữu, vua Quang Trung thấy rằng ngày mồng 7 tháng Giêng là
hạn định cuối cùng, phải đạt được bằng bất cứ giá nào chứ chẳng phải do ai cố vấn, cÅ©ng không mang tính dá»± ngôn, tiên tri nhÆ° ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng chép.

Viết vỠcuộc chiến Việt – Thanh chúng tôi muốn tìm giải thích cho một nghi vấn lịch sử, so sánh ưu, khuyết điểm của một đội quân chính qui với đầy đủ nghi thức và một



4

Ä‘á»™i quân còn mang tính tá»± phát, được tập trung rất nhanh theo nhiệm vụ và nhu cầu rồi sau đó lại tan biến vào Ä‘á»i sống bình thÆ°á»ng, không lÆ°Æ¡ng, không bổng, không tá»­ tuất. Hình thức đó là má»™t truyá»n thống lâu Ä‘á»i của vùng Äông Nam Ã, tuy đạt được má»™t số thắng lợi nhất định nhÆ°ng cÅ©ng Ä‘Æ°a tá»›i những mất quân bình thá»i hậu chiến, khi chuyển từ đấu tranh giành quyá»n lá»±c sang công tác khôi phục kinh tế và ổn định xã há»™i.


























































5





Bản đồ Bắc Hà

(bộ phận trích trong Map of the Kingdoms of Siam and Cochin China do John Walker vẽ để làm tài liệu cho phái bộ Crawfurd)
Phụ bản của Journal of an Embassy from the Governor-General of India to the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of those Kingdoms. New Delhi: Asian Educational Services, 2000 (chụp lại nguyên bản London, 1828)




6

TÃŒNH HÃŒNH Tá»”NG QUÃT

Khi ra Bắc trừ VÅ© Văn Nhậm, Nguyá»…n Huệ đã không dấu diếm tham vá»ng lên làm vua thay nhà Lê. Dá»± tính đó má»™t phần vì ông cảm thấy mình đã đủ lông đủ cánh không muốn ở dÆ°á»›i quyá»n Nguyá»…n Nhạc sau khi hai anh em đã có những xung Ä‘á»™t trầm trá»ng không thể hàn gắn được. Nguyá»…n Nhạc là vua Thái Äức thì ông cÅ©ng phải có má»™t danh vị tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng. Nguyá»…n Huệ nay làm chủ cả xứ Bắc Hà vào đến Quảng Nam, so vá»›i lãnh thổ của anh ông còn to lá»›n hÆ¡n nhiá»u và việc xÆ°ng đế cÅ©ng không có gì trái đạo. Giữa ông và nhà Lê chẳng có ràng buá»™c nào ngoài tình nghÄ©a vá»›i má»™t ngÆ°á»i vợ lẽ là má»™t nàng công chúa.




Má»™t viên quan nhá» (Ä‘á»i Cảnh Thịnh) ở vịnh Tourane
Tranh chì và màu nước của William Alexander (1793) William Alexander: An English Artist in Imperial China tr. 22

Má»™t số quan lại nhà Lê ủng há»™ chủ trÆ°Æ¡ng này, Ä‘iển hình là Ngô Thì Nhậm và vài đồng liêu, mặc dù phần đông chống đối ngấm ngầm hay công khai vì chính sách cai trị hà khắc của quân Tây SÆ¡n và lòng đố kỵ không muốn những ngÆ°á»i từ Nam Hà ra làm chủ đất nÆ°á»›c. Theo tài liệu của các giáo sÄ© tại miá»n Bắc lúc đó, Nguyá»…n Huệ khi ra Bắc lần thứ hai đã công khai Ä‘Æ°a ra má»™t đạo dụ há»i ý kiến toàn thể dân chúng Bắc Hà
(không phân biệt giai cấp, phẩm tước và địa vị) xem “hỠthích sống dưới chế độ nào:
bị một ông hoàng huyết thống nhà Lê cai trị (ông giả vỠkhông nhắc đến tên Chiêu










7

Thống) hay khẩn cầu ông ở lại Ä‘iá»u khiển quốc gia để được hưởng má»™t sá»± thái bình hoàn toàn và vÄ©nh cÆ°u, dÆ°á»›i sÆ° bảo há»™ giúp đỡ của ôngâ€1.

Tổng hợp nhiá»u tài liệu khác nhau, kể cả thÆ° từ giao thiệp vá»›i Nguyá»…n Thiếp và các bài biểu suy tôn của quan lại nhà Lê (do Ngô Thì Nhậm soạn), chúng ta có thể xác định được rằng Nguyá»…n Huệ không dấu diếm tham vá»ng nên đã chuẩn bị để thiên đô vào Nghệ An vì nÆ¡i đây ở vị trí thuận tiện hÆ¡n cả để liên lạc vá»›i toàn thể khu vá»±c ông Ä‘ang kiểm soát, nhất là có má»™t cá»­a ngõ thông qua Thượng Lào và má»™t cá»­a biển để buôn bán vá»›i các quốc gia khác.


Tá»” CHỨC CHÃNH QUYỀN

Äiá»u đáng tiếc là triá»u đại Tây SÆ¡n quá ngắn ngủi, phần lá»›n các tài liệu chép vá» giai Ä‘oạn này không còn nữa, hoặc chỉ còn những mảnh vụn rá»i rạc khiến cho nhiá»u câu há»i không có trả lá»i. Äể hình dung được cuá»™c chiến Việt – Thanh đầu năm Ká»· Dậu, chúng ta không thể không xét qua “tình hình bạnâ€, ít nhất cÅ©ng trên má»™t mô hình tổng quát vá» tổ chức hành chánh và quân sá»±, lá»±c lượng và tiá»m năng, phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng chung của thá»i đại và trình Ä‘á»™ phát triển vá» kỹ thuật quân sá»± để có má»™t lượng giá giữa hai bên ngõ hầu hiểu được thắng lợi của quân Nam mà không rÆ¡i vào những nhận định chủ quan.

Chúng ta cÅ©ng không thể bá» qua những bÆ°á»›c căn bản mà Nguyá»…n Huệ dá»± tính, trong đó hai Ä‘á» mục lá»›n cần đào sâu là chính sách thu dụng thành phần thÆ°Æ¡ng nhân mặt biển để kiểm soát trục lá»™ hàng hải Ä‘i từ eo biển Malacca lên đến Nam Trung Hoa và nhu cầu bành trÆ°á»›ng sang phía Tây để thá»±c hiện mục tiêu hàng phục Tiêm La mở rá»™ng lãnh thổ, vừa tiêu diệt Nguyá»…n Ãnh để trừ nốt mầm hoạ trong gan ruá»™t vừa “tiếp thu†luôn vÆ°Æ¡ng quốc nhá» bé và yếu Ä‘uối của ông anh cả ở Qui NhÆ¡n. Chúng ta sẽ đào sâu hÆ¡n vá» hai kế hoạch này trong má»™t dịp khác.


LÃNH THỔ

VÆ°Æ¡ng quốc mà Nguyá»…n Huệ thành lập (hay có ảnh hưởng) bao gồm những khu vá»±c nào? Ở thế ká»· 18, việc phân định ranh giá»›i quốc gia còn rất má» mịt, chúng ta chỉ có thể tìm được đại khái địa bàn của ông gồm cả lãnh thổ hành chánh và khu vá»±c ảnh hưởng là những nÆ¡i khi cần ông có thể trÆ°ng dụng tài nguyên hay nhân lá»±c. Quan niệm rạch ròi vá» lãnh thổ mà chúng ta hiểu ngày hôm nay chắc chắn không thể áp dụng vào thá»i kỳ này.





1 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, “Vài Tài Liệu Má»›i Lạ Vá» Những Cuá»™c Bắc Tiến của Nguyá»…n Huệ†Má»™t Nhóm
Há»c Giả, Má»™t Vài Sá»­ Liệu vá» Bắc Bình VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ (Cali: Äại Nam, 1992) tr. 187



8




Má»™t nhóm dân Äàng Trong
Tranh màu nước của W. Alexander (1793)
John Barrow, A Voyage To Cochinchina đối diện tr. 309

TrÆ°á»›c đây khu vá»±c phía tây lãnh thổ Bắc Hà vẫn bị coi nhÆ° má»™t vùng xa xôi ít liên quan đến nÆ°á»›c ta, có lẽ vì sá»± khác biệt vá» văn hoá và chủng tá»™c. Tuy nhiên, khi được chia phần đất từ Phú Xuân trở ra – nhất là khi làm chủ cả Nghệ An là phần đất nhà Lê nhÆ°á»ng cho ông khi có công ra bắc dẹp há» Trịnh – Nguyá»…n Huệ đã thấy tầm quan trá»ng của những vÆ°Æ¡ng quốc phụ cận suốt má»™t dải đất rá»™ng từ bắc chí nam, vá» kinh tế cÅ©ng nhÆ° vá» quân sá»±.

Theo các tài liệu khám phá được ở châu Qui Hợp, tỉnh Nghệ An năm 1974 trong từ Ä‘Æ°á»ng quận công Tran Phuc Hoan2 thì ngay từ tháng 9 năm 1787 (tháng 8 năm Äinh Mùi, Thái Äức thứ 10) tức là ngay những ngày đầu khi đất Nghệ An má»›i thuá»™c quyá»n kiểm soát của Nguyá»…n Huệ, quan trấn nhậm huyện HÆ°Æ¡ng SÆ¡n đã ra lệnh cho châu Quy Hợp phải ná»›i lá»ng giao thÆ°Æ¡ng và bãi bá» thuế đánh vào nhà buôn hay lúa gạo thÆ°á»ng qua lại vùng này.3 TrÆ°á»›c đây, triá»u Lê Trịnh, các thông lá»™ qua Ai Lao Ä‘á»u bị kiểm soát chặt chẽ nên việc thÆ°Æ¡ng mại vá»›i các lân bang hầu nhÆ° không có gì cả, ngoài việc thu thuế má»™t số sản vật trao đổi giữa các dân tá»™c thiểu số. CÅ©ng theo tài liệu này, Nguyá»…n Huệ đã thá»±c hiện được má»™t cải cách quan trá»ng mà trÆ°á»›c nay chÆ°a


2 mặc dù đã bị ngÆ°á»i ta xé ra vấn thuốc hút mất khá nhiá»u nhÆ°ng cÅ©ng còn khoảng 700 trang viết bằng chữ Nôm, gấp 3 lần tài liệu mà cụ Hoàng Xuân Hãn tìm được để soạn cuốn La SÆ¡n Phu Tá»­, trong đó có má»™t số văn kiện Ä‘á»i Tây SÆ¡n. Tran Van Quy, “The Quy Hop Archive: Vietnamese-Lao Relations Reflected in Border-Post Documents Dating From 1619-1880†(Mayoury Ngaosrivathana và Kennon Breazeale: Breaking New Ground in Lao History, Essays on the Seventh to Twentieth Centuries. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002 tr. 239-259)

3 “The first step towards peace for the country is to loosen the constraints on trade. You are therefore instructed to abolish the usual payment of visa fees on people as well as payment of tax on grain†Tran Van Quy, “The Quy Hop Archiveâ€, tr. 244



9

từng có, đó là biến khu vực này thành một vùng tự do giao thương để phát triển trao
đổi song phÆ°Æ¡ng giữa nÆ°á»›c ta có Æ°u thế trá»±c tiếp vá»›i biển cả còn Ai Lao là đầu mối của mạng lÆ°á»›i buôn bán vá»›i khắp các khu vá»±c ná»™i địa lên đến tận Bắc Ấn Äá»™ và Nam Trung Hoa. Kiểm soát được hệ thống buôn bán này, ông đã mở ra má»™t đầu cầu má»›i thay thế cho con Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c đây thÆ°Æ¡ng nhân vẫn sá»­ dụng dá»c theo khu vá»±c TrÆ°á»ng SÆ¡n và Ä‘Æ°á»ng thuá»· lá»™ xuống Cao Miên để từ đó thông ra biển.

Äiá»u này cÅ©ng nói lên phần nào sá»± tÆ°Æ¡ng đồng, tÆ°Æ¡ng hợp của lá»±c lượng Tây SÆ¡n vá»›i các sắc dân sinh sống tại Ai Lao, Bắc Thái và giải thích được má»™t số tập quán tuy quen thuá»™c vá»›i các dân tá»™c nằm sâu trong ná»™i địa nhÆ°ng lại xa lạ vá»›i ngÆ°á»i Kinh. Việc mở rá»™ng giao lÆ°u đó đã khiến cho những tiểu quốc phía tây Ä‘á»u có ý ngả theo vua Quang Trung và mấy năm sau đã viết thÆ° nhá» Äại Việt giúp há» thoát khá»i sá»± áp bức của Xiêm La mà lâu nay há» phải triá»u cống.4 Chính đây là má»™t Ä‘iểm mấu chốt để Nguyá»…n Huệ có thể chuyển quân ra miá»n Bắc mà không cần phải Ä‘i theo những trục lá»™ mà chúa Trịnh hay chúa Nguyá»…n hằng quen thuá»™c.

Vì kiểm soát má»™t khu vá»±c tÆ°Æ¡ng đối rá»™ng lá»›n (suốt từ miá»n Bắc vào đến Quảng Nam và có lẽ toàn bá»™ khu vá»±c Thượng và Trung Lào ngày nay) Nguyá»…n Huệ có nhu cầu thiết lập nhiá»u trung tâm hành chánh khác nhau để tiện việc cai trị và Ä‘iá»u Ä‘á»™ng. Ông chá»n hai vị trí chiến lược tÆ°Æ¡ng đối quan trá»ng vá»›i những đặc Ä‘iểm nổi bật vá» giao thÆ°Æ¡ng là Nghệ An và Phú Xuân để xây dá»±ng cÆ¡ sở 5. Riêng Nghệ An, ông coi nÆ¡i đây là Trung Äô và cÅ©ng là địa Ä‘iểm lui vá» má»™t khi bị tấn công từ hai đầu. Chúng ta cÅ©ng không thể bá» qua giả thuyết ông muốn lên ngôi ngay tại kinh đô má»›i nên đã gấp rút hối thúc Nguyá»…n Thiếp Ä‘i coi đất xây cung Ä‘iện và chuyển nhiá»u nhân công, vật liệu từ Bắc Hà vào Thanh Nghệ.


TÀI CHÃNH

Không rõ các thừa sai ngoại quốc tÆ°á»ng thuật vá» chính sách tận thu tài sản và lÆ°Æ¡ng thá»±c Bắc Hà chính xác đến má»±c nào nhÆ°ng chủ trÆ°Æ¡ng “tất cả cho chiến tranh†của Nguyá»…n Huệ là Ä‘iá»u cần thiết để nếu không sá»­ dụng được thì cÅ©ng không để cho đối phÆ°Æ¡ng khai thác. Ngay lần đầu ra Bắc, Nguyá»…n Huệ đã thu góp được rất nhiá»u của cải của chúa Trịnh Ä‘em vá» Nam, không chia lại cho Nguyá»…n Nhạc nên xảy ra xung Ä‘á»™t, Ä‘Æ°a đến cuá»™c chiến mà ngÆ°á»i ta gá»i là “nồi da xáo thịtâ€.





4 Tran Van Quy, “Vietnamese-Lao Alliance, 1792-3: Plans For a Tayson Campaign Against the Thaiâ€.
(Mayoury Ngaosrivathana và Kennon Breazeale: Breaking New Ground in Lao History, Essays on the Seventh to Twentieth Centuries. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002) tr. 250-2. Xem thêm “Tương Quan Xiêm-Việt†của Nguyễn Duy Chính.

5 và sau này ông lại tái tạo Thăng Long dưới cái tên Bắc Thành



10

Khi ra Bắc lần thứ hai, quan lại nhà Lê chỉ có má»™t số ít ủng há»™ ông, Ä‘a số không tán thành những bài biểu suy tôn của Ngô Thì Nhậm và lãnh đạm đối vá»›i cuá»™c “trÆ°ng cầu ý kiến†má»™t cách lá»™ liá»…u, ông đành tiến hành má»™t kế hoạch khá cá»±c Ä‘oan, vừa do chiến lược đấu tranh, vừa muốn đập tan nhuệ khí của xứ Bắc Hà, nhân cÆ¡ há»™i tận thu tiá»n bạc thành phần có máu mặt, vét cho đến ngÆ°á»i lính cuối cùng và Ä‘Æ°a hết vật liệu, thợ thuyá»n vào xây tân đô:

Ông lợi dụng má»™t vị quan Trung Hoa (?) 6 tên là Thiểm Bảy, con rể vua Cảnh HÆ°ng nhÆ° ông tức là anh (hay em) “cá»™t chèo†bằng cách bảo vị này kê khai nhÆ°ng tên đại thÆ°Æ¡ng gia giầu có và những tÆ° nhân có nhiá»u tiá»n để ông xua lính vào cÆ°á»›p. Cuối cùng ông kiếm chuyện vá»›i tên đồng loã ti tiện này (tức vị quan Tàu). Ông cho tra tấn thật dã man tên đó cùng vá»›i vợ hắn để ép chúng làm tá» kê khai đích xác của cải của chúng. Ông đã thành công trong việc chiếm Ä‘oạt tài sản kếch xù của chúng ...7

Những kế hoạch kinh tài được thá»±c hiện gấp rút chắc hẳn do nhiá»u nguyên nhân, vì tình hình nhiá»u mặt sôi Ä‘á»™ng phải đối phó cÅ©ng có mà vì nhu cầu cÅ©ng có. NgÆ°á»i ta còn cho rằng ông phẫn ná»™ vì má»™t số tÆ°á»›ng lãnh không thành công trong việc đánh dẹp tàn quân nhà Lê ở miá»n thượng du nên khắt khe cả vá»›i gia đình bên vợ, tức Ngá»c Hân công chúa:

...bà goá phụ Cảnh HÆ°ng, mẹ vợ ông có lần xin ông tha cho các vị quan Bắc Kỳ, đặc biệt là cho Äốc Chiên8. NgÆ°á»i ta đồn rằng bà có cho Äốc Chiên 100 thoi (hay đỉnh) vàng để ông ta dùng vào việc mua chuá»™c các quan lại, bảo tồn cái đầu ông. NhÆ°ng vì sợ hãi trÆ°á»›c sá»± phẫn ná»™ của con rể, bà đã bá» trốn. Bắc vÆ°Æ¡ng lập tức cho tịch thu đồ đạc và tài sản của bà công chúa Bắc Kỳ (tức là bà Hân) vợ ông bị đánh hai mÆ°Æ¡i roi
theo lệnh ông. Hình nhÆ° bà này đã oán trách chồng bà vì sá»± ngược đãi đối vá»›i mẹ bà. Khi mẹ vÆ¡ ông bị Ä‘iệu vá» triá»u đình, ông đã trách mắng bà thậm tệ vì mối cảm tình của bà đối vá»›i Äốc Chiên. Số vàng do bà cấp cho Äốc Chiên để chạy tá»™i phải vào tay ông. Ông còn cho lấy cung của Äốc Chiên, vị tÆ°á»›ng đáng thÆ°Æ¡ng này đã bị đóng gông gần má»™t tháng nay. Rồi ông cho đánh vị tÆ°á»›ng này bốn mÆ°Æ¡i trượng vì tá»™i từ chối, không chịu khai chá»— vua Chiêu Thống ẩn trốn. Cuối cùng ông ra lệnh xá»­ trảm vị tÆ°á»›ng này ngày má»™t tháng Sáu.9





6 có lẽ là quan nhà Lê nhưng ghi sai

7 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 188-9

8 theo GS Hoàng Xuân Hãn thì Äốc Chiên là Hoàng Viết Tuyển, trấn thủ SÆ¡n Nam (La SÆ¡n Yên Hồ
Hoàng Xuân Hãn, sđd. tr. 1320

9 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr.189



11

Chúng ta cÅ©ng hiểu rằng việc tích luỹ tài sản chính vì nhu cầu quân sá»±, bao gồm cả chi phí vá» tân trang vÅ© khí (phải mua những súng ống, đạn dược má»›i mẻ hÆ¡n của Tây PhÆ°Æ¡ng) và lÆ°Æ¡ng thá»±c cho quân Ä‘á»™i, má»™t vấn Ä‘á» sinh tá»­ vì ông đã bị cắt đứt con Ä‘Æ°á»ng từ Bắc và Nam nên chỉ có thể dùng thuyá»n để mua hoặc cÆ°á»›p gạo từ xứ Äồng Nai. Chỉ khổ cho dân miá»n Bắc khi Nguyá»…n Huệ “bắt ná»™p ngay lập tức và cùng má»™t lúc các thứ thuế được trả làm hai kỳ trÆ°á»›c kia, các thÆ° thuế gạo tháng Ba và tháng MÆ°á»i, tất cả các thứ thuế khác mà chÆ°a được trả đầy đủ; không ai được than phiá»n hay bầy tỠý kiến vá» việc đó. Các xã trưởng và phú há»™ (hào mục) nào không tuân lệnh ngay sẽ bị đánh má»™t trăm trượng hoặc sẽ bị xá»­ tá»­ tuỳ theo há» phạm trá»ng tá»™i hay khinh tá»™iâ€.10

Chiến thuật mà nhiá»u ngÆ°á»i vẫn ca tụng là thần tốc cÅ©ng là má»™t phÆ°Æ¡ng thức để giảm bá»›t số lượng binh sÄ© thÆ°á»ng trá»±c phải nuôi ăn càng sá»›m càng tốt. Chúng ta cÅ©ng không lấy làm lạ sau chiến thắng tại Thăng Long, Nguyá»…n Huệ đã “giải ngũ†tại chá»— rất đông binh sÄ© (phần lá»›n là tân quân má»›i tòng chinh ở Thanh Nghệ và trên Ä‘Æ°á»ng ra Bắc). Má»™t số đông dân chúng từ Thanh Hoá, Nghệ An theo ra không còn Ä‘Æ°á»ng trở vá» nên đã lập nghiệp tại các vùng đất tân bồi ở duyên hải.


XÂY Dá»°NG TÂN ÄÔ

Việc Nguyá»…n Huệ chá»n Nghệ An làm kinh đô có má»™t ý nghÄ©a chiến lược rất quan trá»ng, không những thuận tiện cho việc rút lui và chống giữ mà còn chuẩn bị cả những kế hoạch bành trÆ°á»›ng sức mạnh ra toàn thể khu vá»±c. Má»™t khi Thăng Long từ má»™t thủ phủ chính trị, văn hoá, kinh tế, quân sá»± ... hạ xuống hàng “cố đôâ€, vai trò của kinh thành gần nhÆ° mất hẳn. Việc thiên đô đó chắc chắn ảnh hưởng rất mạnh đến tâm tình giá»›i sÄ© phu Bắc Hà nên trong giai Ä‘oạn này lòng hoài vá»ng tiá»n triá»u trở thành phổ biến mặc dù trong hÆ¡n 200 qua, vua Lê chỉ là hÆ° vị và miá»n Bắc cÅ©ng không tạo được thành quả nào nổi bật. Tâm tình hoài vá»ng đó được lập lại trong lịch lịch sá»­ má»—i khi thay đổi má»™t triá»u đại ảnh hưởng không ít tá»›i tình hình chính trị kéo dài mãi vá» sau. Theo các giáo sÄ© thì:

... Trong khi chÆ¡ đợi (dân chúng bắt Lê Duy Kỳ nạp cho ông), vì Bắc vÆ°Æ¡ng sắp phải lên Ä‘Æ°á»ng vào Nam, ông nhất định cho phá huá»· thủ đô Bắc Kỳ, gá»i là Kẻ Chợ, Kinh Äô hay Kinh Ki (Kỳ) và xây lại tại xứ Nghệ An má»™t hoàng thành má»›i gần quốc gia nhá» bé của ông (Phú Xuân) và gần Nam Kỳ Thượng, ở khoảng giữa hai vÆ°Æ¡ng quốc. Ông liá»n cấp tốc cho thá»±c hiện kế hoạch này. TrÆ°á»›c hết, ông cho phá tất cả các biệt thá»± của các Chúa cÅ© và của những ngÆ°á»i chuyên chế biện sá»± nhà Trịnh ở trong hoàng thành và cho chất lên thuyá»n những vật liệu, đồ đạc quí nhất và tài sản cùng vá»›i má»™t số lá»›n gạo thu nhặt được để mang tá»›i chá»— được qui định là nÆ¡i xây cất thành phố tÆ°Æ¡ng lai gá»i là Phủ Thạnh (Thanh?) hay Thành Rum (?). Ông cÅ©ng không bá» sót các dinh vua Chiêu Thống



10 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 190



12

và cung Ä‘iện các vua nhà Lê (ông phá cho tan hết). Ông cho lấy Ä‘i tất cả những thứ ông thích, ngay cả đá lát nữa (theo lá»i đồn) ...

Ngoài tài vật, Nguyá»…n Huệ cÅ©ng tận dụng nhân lá»±c của Bắc Hà để xây dá»±ng kinh đô má»›i. Các giáo sÄ© cho biết ông “tuyển chá»n rất nhiá»u thÆ¡ và nghệ sÄ© đủ loại†để mang theo dùng vào việc xây cất tân đô và má»—i phÆ°á»ng thợ của miá»n Bắc phải cung cấp “ít nhất là mÆ°á»i lăm ngÆ°á»iâ€.11

Äiá»u này cho ta thấy Nguyá»…n Huệ đã tiến hành kế hoạch “vÆ°á»n không nhà trống†ngay từ trÆ°á»›c khi địch đến nhÆ°ng cÅ©ng có thể nhằm triệt tiêu má»i mầm mống chống đối của miá»n Bắc. Việc đó cÅ©ng phần nào giải thích tại sao má»™t vÆ°Æ¡ng quốc tÆ°Æ¡ng đối qui mô và có má»™t lịch sá»­ lâu Ä‘á»i nhÆ° Bắc Hà lại gần nhÆ° thụ Ä‘á»™ng đối vá»›i những biến chuyển, không thấy má»™t phản ứng nào có thể coi là đáng kể. Nguyá»…n Huệ chỉ thay đổi thái Ä‘á»™ sau khi thâu tóm quyá»n lá»±c lên làm hoàng đế má»™t cách danh chính ngôn thuận và miá»n Bắc bây giá» trở thành má»™t hậu cần quan trá»ng cho chính quyá»n.

Vô hình chung đất Thanh Nghệ trở thành má»™t địa Ä‘iểm dưỡng quân và tập kết khi cần thiết, mặc nhiên coi nhÆ° thủ đô quân sá»± và chính trị của vÆ°Æ¡ng quốc mặc dầu ông và bá»™ tham mÆ°u vẫn còn đóng ở Phú Xuân vì tình hình chÆ°a hoàn toàn yên ổn và Nguyá»…n Nhạc cÅ©ng có thể phản công để chiếm lại Quảng Nam khi có cÆ¡ há»™i. Theo thÆ° của linh mục ngÆ°á»i Bắc Thomas Dien Ä‘á» ngày 18/12/1788 thì “vào cuối tháng Ba (năm 1788) khi Bắc vÆ°Æ¡ng (Nguyá»…n Huệ) đã thắng hai, ba trận quân Ä‘á»™i của Tiếm vÆ°Æ¡ng Nhạc được cá»­ tá»›i đánh ông để trả thù việc ông làm cho anh ông mất thể diện năm 1787†12 đủ biết xung Ä‘á»™t của hai anh em vẫn tồn tại ngay cả sau khi giảng hoà trong trận Qui NhÆ¡n và Nguyá»…n Huệ vẫn phải Ä‘á» phòng không phải chỉ Nguyá»…n Ãnh mà cả Nguyá»…n Nhạc ở mặt nam.


LỰC LƯỢNG QUÂN SỰ

Quân Tây Sơn mà Nguyễn Huệ chỉ huy có một số đặc tính đã ảnh hưởng đến chiến thuật, chiến lược của ông mà chúng ta cần nghiên cứu:


- Quân Tây SÆ¡n sá»­ dụng trong trận chiến Việt Thanh bao gồm nhiá»u thành phần:


o Thân binh Thuận Quảng là quân Ä‘á»™i ông mang từ miá»n Nam Ä‘i ra


o Binh sÄ© ra từ trÆ°á»›c dÆ°á»›i quyá»n chỉ huy của Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân
...



11 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 190

12 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 184



13

o Tân quân dân chúng bị cưỡng bách tòng chinh tại các làng mạc ông đi qua hay do các tướng lãnh đã tuyển mộ


o Các lá»±c lượng phụ thuá»™c vào ông bao gồm các toán quân ngÆ°á»i thiểu số ở phía tây và các toán dân chài, du thÆ°Æ¡ng, hải phỉ ... ở biển đông




Má»™t ngÆ°á»i lính Äàng Trong (thá»i Cảnh Thịnh)
Tranh màu nước của W. Alexander (1793) Barrow, John. A Voyage To Cochinchina đối diện tr. 284

Chính vì gia nhập hàng ngÅ© vào nhiá»u thá»i Ä‘iểm khác nhau, tại nhiá»u địa phÆ°Æ¡ng nên tổ chức và trang bị cÅ©ng thay đổi không đồng nhất. Tuy nhiên để bảo đảm sá»± có mặt của há» và vận dụng tối Ä‘a lá»±c lượng trong chiến đấu, tÆ°á»›ng lãnh Tây SÆ¡n đã áp dụng má»™t số biện pháp nghiêm nhặt:


o Kỷ luật thép trong phương thức tuyển mộ và trừng phạt

o Lương thực tối thiểu, do cá nhân tự mang theo hay do từng tổ nhỠđảm trách để có thể di hành nhanh mà lại không thể bỠtrốn, lệ thuộc hoàn toàn vào đoàn thể, không tồn tại được nếu sống riêng rẽ


o Äi theo Ä‘Æ°á»ng núi để giá»›i hạn tối Ä‘a tiếp xúc vá»›i quần chúng vừa bảo toàn bí mật vừa không tạo những xáo trá»™n má»™t khi binh Ä‘á»™i Ä‘i ngang qua


o Chia thành nhiá»u toán nhá» riêng rẽ chỉ tập trung ở những Ä‘iểm nhất định



14

o Không đóng quân tại đâu má»™t thá»i gian dài để khá»i tạo ra những nhu cầu thá»±c tế nhÆ° buôn bán, liên hệ trai gái, trá»™m cắp và tiết lá»™ tin tức quân sá»±

Äể bù lại số binh sÄ© tổn thất trong chiến tranh, nhất là má»™t số đông Ä‘i theo Nguyá»…n Nhạc nên Nguyá»…n Huệ đã tiến hành má»™t chính sách cưỡng bách tòng quân đến mức tối Ä‘a và đây cÅ©ng là má»™t trong những lý do miá»n Bắc lâm vào cảnh đói kém liên tiếp trong nhiá»u năm13. Những giáo sÄ© có mặt tại miá»n Bắc đã ghi nhận là “chừng má»™t tháng nay (cuối năm 1787), má»™t vị tÆ°á»›ng của Tân Attila (tức Nguyá»…n Huệ) tên là Vach Quich14 (?) đã trở lại xứ Nghệ má»™ rất nhiá»u lính và bắt dân chúng cung cấp má»™t số gạo khá lá»›n. Vá»›i nhÆ°ng hành Ä‘á»™ng tối dã man, tên ác quỉ đó thÆ°á»ng hay xẻo tai, lá»™t da mặt từ trán cho tá»›i miệng, đánh nhừ tá»­ cho đến chết những viên xã trưởng hay nhÆ°ng ngÆ°á»i đại diện cho các làng xã không tuân lệnh hắn ngayâ€.

Nhu cầu chiến tranh khiến cho Nguyá»…n Huệ không còn nhiá»u chá»n lÆ°a và “mục đích của việc tuyển má»™ dân quân Bắc Kinh là để thay thế các lính cÅ© của bạo quân Phú Xuân (Nguyá»…n Huệ) ... vì Ä‘á»™i ngÅ© đã bá» rÆ¡i ông để theo Nhạc, trong hoặc sau thÆ¡i kỳ chiến tranh giữa ông (Nguyá»…n Huệ) và tiếm vÆ°Æ¡ng (Nguyá»…n Nhạc) (khiến) ông bị lâm vào tình trạng phải thu nhập trên lãnh thổ nhá» bé của ông nhÆ°ng thành phần thuá»™c giai cấp hạ lÆ°u, nhÆ°ng tay anh chị lÆ°u manh, nông dân và cấp cho há» khí giá»›iâ€.

Việc tổ chức quân Ä‘á»™i cÅ©ng được thay đổi nhiá»u lần, ít nhất cÅ©ng từ má»™t Ä‘á»™i quân tá»± phát biến thành má»™t phần bá»™ của cÆ¡ cấu hành chánh. Việc Nguyá»…n Huệ muốn tách ra thành má»™t vÆ°Æ¡ng quốc riêng cho thấy ông đã phải giải quyết những vấn Ä‘á» của quân sÄ© mà trÆ°á»›c đây dÆ°á»ng nhÆ° ông không quan tâm lắm. Tiến bá»™ đó phần nào có thể ông há»c há»i được từ chính những ngÆ°á»i mà ông đã đánh bại nhÆ° triá»u đình chúa Nguyá»…n ở phÆ°Æ¡ng nam, chúa Trịnh và cÆ¡ cấu quân chủ ở phÆ°Æ¡ng bắc. Tiếc rằng chúng tôi không có được bản chính bằng Hán Văn của tá» chiếu gá»­i cho Ngô Văn Sở và quan binh Bắc Hà nhÆ°ng xuyên qua bản dịch từ tiếng Pháp (do các giáo sÄ© ghi nhận) của tác giả Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi chúng ta cÅ©ng có thể phần nào nắm được tinh thần đó:


Bởi sắc lệnh này ta cho các tÆ°á»›ng Äại TÆ° Mã, Äại Äốc (tức Ngô Văn Sở và Phan Văn
Lân) và các sÄ© quan khác biết rằng từ trÆ°á»›c tá»›i nay các vua chúa Ä‘á»u lấy luật pháp để



13 theo các quân sá»± gia, mức tối Ä‘a có thể tòng quân là 5 Ä‘inh lấy 1 nhÆ°ng vào thá»i kỳ này tỉ lệ bị bắt lính cao hÆ¡n nhiá»u, thÆ°á»ng là 3 Ä‘inh lấy 1, ngÆ°á»i già cả, đàn bà, trẻ con cÅ©ng xung vào các Ä‘á»™i dân công. Các giáo sÄ© ghi nhận có khi bắt lính cả đến thiếu niên 12 tuổi.

14 KDVSTGCM có nhắc đến má»™t tÆ°á»›ng Tây SÆ¡n tên là Quỳnh (không rõ há») ở quyển XLVII, có lẽ là ngÆ°á»i này (Hà Ná»™i, nxb Giáo Dục, 1998 tr. 818). Theo GS Hoàng Xuân Hãn thì Vach Quich có thể là Quỳnh Ngá»c Hầu Äặng Giản (tên ông này cÅ©ng có nhiá»u tranh luận là Äông hay Giản – xem Phan Huy Lê “Vá» nhân vật Äặng Tiến Äông†Nhiá»u Tác Giả: ThÆ°c Chất của “Äối Thoại Sá»­ Há»câ€, Hà Ná»™i: nxb Thế Giá»›i, 2000)



15

cai trị thần dân và duy trì hoà bình, nên ta cÅ©ng noi gÆ°Æ¡ng các vị tiá»n bối mà đánh dấu
ngày khởi đầu triá»u đại ta bằng cách soạn ra má»™t bá»™ luật để dân chúng sống trên đất Ä‘ai ta nghiêm nhặt tuân theo. Vì thế ta đã giao cho các quan tÆ° pháp và tham chính
viện nhiệm vụ hoàn tất các tác phẩm đó trong má»™t, hai tháng. Trong khi chỠđợi ta ban bố vài pháp quy yêu cầu má»i ngÆ°á»i và má»—i các ngÆ°Æ¡i đứng đắn thi hành. Ná»™i dung Ä‘iá»u lệ đó nhÆ° sau:

1. Nếu má»™t sÄ© quan hay binh lính nào phạm tá»™i gì, các quan văn võ sẽ há»p lại để xá»­ há» và nếu hỠđáng bị xá»­ tÆ° há» sẽ bị kết án tá»­ hình.

2. Song le trong thá»i chiến tranh, má»—i lần má»™t vị chỉ huy sai bá»™ hạ mình Ä‘i đánh địch, bá»™ hạ đó phải tuyệt đối tuân theo, ngÆ°á»i nào tá»­ trận má»™t cách can đảm sẽ được vẻ vang. Trái lại ai vì sợ chết mà bá» trốn sẽ bị sỉ nhục. Bởi vậy ta cho phép xá»­ tá»­ tức thì những kẻ trốn bổn phận cÅ©ng nhÆ° nhÆ°ng kẻ cho địch có thì giá» dưỡng sức lại và tấn công vì hèn nhát hay vì chậm chạp; sau rồi các tÆ°á»›ng lãnh phải báo cáo hành Ä‘á»™ng của há» trong trÆ°á»ng hợp đó.

3. Khi chiến tranh chấm dứt và khi quân Ä‘á»™i trở vá» kinh đô và được trả lại cho chính quyá»n, không má»™t quan chỉ huy nào được tá»± tiện xá»­ tá»­ má»™t ngÆ°á»i ngang quyá»n hay ngang chức và ai mà vi phạm luật này sẽ không có hi vá»ng được khoan hồng.

4. Má»—i lần xảy ra chuyện gì liên quan đến quốc gia hay công ích, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phải lÆ°u ý ngay đến việc đó kẻo má»™t sá»± chậm trá»… nhá» nhặt cÅ©ng có thể gây trở ngại cho công việc. Thá»i bình, sÆ° mau lẹ đó cÅ©ng cần thiết rồi, huống chi tại Bắc Kỳ nÆ¡i cuá»™c chiến càng ngày càng ác liệt, má»™t cuá»™c chiến mà các ông phải coi nhÆ° việc trá»ng yếu bởi vì má»—i giây phút có thể mang lại nhiá»u thay đổi bất ngá» liên tiếp theo nhau nhÆ° gió, chá»›p hay nhÆ° hÆ¡i và những biến chuyển đó lúc thì thuận, lúc thì nghịch thành thá»­ không thể căn cÆ° trên cái gì chắc chắn được. Bởi vậy má»—i khi nhu cầu quốc gia hay tình hình chiến tranh bắt phải há»p để thảo luận vá» những việc phải làm và má»—i khi ngày giá» há»p được ấn định, các quan văn võ sẽ phải há»p ngay lập tÆ°c vào ngày giỠđó để bàn bạc và quyết định vá»›i nhau. Nếu bất đồ có ngÆ°á»i vì sÆ¡ xuất mà quên tá»›i nÆ¡i há»p đúng giá», ta cho phép TÆ° Mã và Äại Äô Äốc phạt há» tuỳ theo lá»—i nặng hay nhẹ.

5. Nếu má»—i khi thuá»™c hạ quan chỉ huy chi Ä‘á»™i hay thuá»™c hạ của ông Ä‘i Ä‘uổi bắt kẻ gian, đáng lẽ bảo vệ và che chở dân vô tá»™i và hiá»n lành há» lại cưỡng Ä‘oạt của cải của dân chúng đáng thÆ°Æ¡ng sẽ Ä‘au khổ và thất vá»ng, vì há» phải chịu nhiá»u tai vạ hÆ¡n dÆ°á»›i thá»i ác quỉ Nhậm hay Tiết chế. Há» cÆ° xá»­ nhÆ° vậy thì làm sao dân chúng yên lành được? Và làm sao gá»i hành Ä‘á»™ng đó là giải phóng dân chúng khá»i áp bức và làm sao phạt thủ phạm cho được? Vậy ta ra lệnh cho các
sÄ© quan phải công bố trong trung Ä‘á»™i hay binh Ä‘oàn mình Ä‘iá»u nghiêm cấm,



16

không được lấy bất cứ vật gì của dân dù là má»™t ngá»n cá», nhÆ° ta không ngá»›t
tuyên cáo trÆ°á»›c đây. Các sÄ© quan sẽ chắc chắn làm vừa lòng ta và đúng theo tình ý ta nếu hết sức thi hành Ä‘iá»u nghiêm cấm đó. Ai cÆ° xá»­ nhÆ° vậy có thể tin rằng sau khi chia sẻ cùng ta nhÆ°ng ná»—i khổ nhá»c và nhÆ°ng mối hiểm nghèo của thá»i chiến này, há» cÅ©ng sẽ chia sẻ thanh danh và hưởng thú vui thá»i bình cùng ta. Vả lại nữa, không ai có quyá»n dá»±a vào sá»± vắng mặt hay sá»± xa cách của ta để phiá»n nhiá»…u cÆ°á»›p bóc dân chúng và uy hiếp đàn bà con gái. Chỉ khi nào ngÆ°ng và dẹp được nhÆ°ng bạo hành đó, há» má»›i có thể tá»± phụ giữ nổi chức vụ và bảo đảm an ninh cho cá nhân và gia đình há», bằng không, đừng mong gì ta dung thứ há».


Äó là những Ä‘iá»u ta muốn các ngÆ°Æ¡i phải biết.


Ngày 3 tháng MÆ°á»i [âm lịch] năm Thái Äức (Tiếm vÆ°Æ¡ng Nhạc) thứ 11.15


BỘ BINH







Binh sÄ© Äàng Trong Ä‘eo kiếm
Tác phẩm vẽ bằng chì và màu nước 18.2 x 10.5 cm
do hoạ sÄ© William Alexander vẽ tại Tourane khi phái Ä‘oàn ghé lại Äàng Trong tháng 6 năm 1793
trích từ William Alexander, an English Artist in Imperial China
Brighton Borough Council, 1981 tr. 21



15 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 195-8



17

Theo những bức thÆ° của các giáo sÄ© đạo Thiên Chúa đã chứng kiến thì những Ä‘á»™i quân của Nguyá»…n Huệ được tuyển má»™ rất gấp rút. Hồi năm trÆ°á»›c, “Giáo sÄ© Le Roy đã tả đạo quân Quang Trung bao gồm cả ngÆ°á»i già lão, trẻ con trông giống má»™t toán bệnh nhân ốm yếu hÆ¡n là má»™t Ä‘oàn chiến binhâ€16. Má»™t lá thÆ° khác của giáo sÄ© Longer (13-5-1787) thì viết là “NgÆ°á»i bạn đồng sá»± trẻ của chúng tôi bắt buá»™c phải chạy bÆ¡i vì ngÆ°á»i ta bắt tất cả má»i ngÆ°á»i phải Ä‘i đánh nhau từ 15 tuổi trở lên. Những ngÆ°á»i già, đàn bà góa, và con gái cÅ©ng bắt Ä‘i sá»­a cầu, Ä‘Æ°á»ng sá†17. Không những thế ngay cả sÆ° sãi cÅ©ng phải tòng quân và việc kiểm tra nhân số cÅ©ng rất nghiêm nhặt. Theo thÆ° của La Bartette gá»­i cho Blandin ngày 25 tháng 6 năm 1786 thì:

HỠđã phá hủy tất cả những giáo Ä‘Æ°á»ng đẹp nhất ở đây, há» cÅ©ng phá hủy tất cả chùa chiá»n và bắt tất cả những nhà sÆ° cầm vÅ© khí để ra trận.18

Do đó dẫu Nguyá»…n Huệ có thể tập trung được má»™t số lượng binh sÄ© đông đảo trong má»™t thá»i gian ngắn ngủi nhÆ°ng hiển nhiên chỉ là má»™t Ä‘oàn quân ô hợp. Vả lại việc tận dụng nhân lá»±c nhÆ° thế chắc chắn không thể biến há» thành má»™t Ä‘oàn quân thiện chiến vì nhân số không chÆ°a đủ mà Ä‘oàn quân còn nhiá»u vấn Ä‘á» khác nhÆ° huấn luyện, trang bị, y phục, thá»±c phẩm, thuốc men ... nếu chỉ trông cậy vào dân chúng địa phÆ°Æ¡ng thì không thể nào cung ứng nổi. Ngoài ra trong nhiá»u năm chinh chiến liên miên, bao nhiêu trai tráng đã bị hết bên này đến bên kia bắt Ä‘i lính cả rồi, thành phần còn sót lại chắc chẳng được bao nhiêu. Mặc dù việc tận dụng nhân lá»±c Ä‘Æ°a vào quân ngÅ© vốn là thói thÆ°á»ng của Nam Hà19, chúng ta có thể ngá» rằng những dữ kiện mà nhiá»u ngÆ°á»i nhìn thấy – kể cả các tài liệu chép trong chính sá»­ nÆ°á»›c ta – chÆ°a hẳn đã là sá»± thá»±c hoặc nếu đúng nhÆ° thế thì chỉ là hình ảnh mà Nguyá»…n Huệ muốn má»i ngÆ°á»i nhìn thấy
chứ thá»±c lá»±c của ông không phải nhÆ° vậy. Äó là má»™t hình thức nghi binh để ông có thể mở má»™t cuá»™c tấn công bất ngá» bằng những lá»±c lượng tinh nhuệ theo Ä‘Æ°á»ng rừng và Ä‘Æ°á»ng biển mà địch không hay biết.


Những toán quân xung hãm này phần lá»›n là thân binh của Nguyá»…n Huệ, gồm ngÆ°á»i
Thượng và ngÆ°á»i Hoa, đánh cảm tá»­, lá»›p này chết, lá»›p khác xông lên. Nguyá»…n Huệ



16 Nguyá»…n Nhã, “Nguyá»…n Huệ, má»™t thiên tài quân sự†Má»™t Nhóm Há»c Giả, Má»™t Vài Sá»­ Liệu vá» Bắc Bình
VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ (Calif: Äại Nam, 1992) tr. 97.

17 Nguyễn Nhã: sđd tr. 98 (Nguyên văn: Notre petit collège a été obligé de se diverger car on oblige tout le monde d’aller à la guerre depuis 15 ans et au-dessus. Les vieillards, les femmes veuves et les filles sont mêmes, obligés de réparer les ponts et les grands chemins ...)

18 Nguyễn Nhã: sđd tr. 98 (Nguyên văn: Ils ont déjà détruit ici toutes nos plus belles eglises, ils détruisent toutes les pagodes et obligent tout les bonzes à porter les armes et aller à la guerre ...)

19 Anthony Reid (1988: 164) In Cochin-China every man is a soldier. The commercial operations are performed by women (Ở Äàng Trong tất cả đàn ông Ä‘á»u là lính. Việc buôn bán do đàn bà đảm trách) trích lại của John White : A Voyage to Cochin-China (1824) tr. 261



18

luôn luôn có lối đánh “biển ngÆ°á»i†nhÆ° thế ở khắp má»i mặt trận, kể cả khi Ä‘em quân tấn công Nguyá»…n Nhạc ở Qui NhÆ¡n20. Chính vì thế ông thÆ°á»ng bắt tất cả già trẻ lá»›n bé ra trận, có khi cả thành phần “vị cập cách†nghÄ©a là “trẻ conâ€. Vá»›i quan Ä‘iểm phải giành chiến thắng bằng bất cứ giá nào, Nguyá»…n Huệ không ngần ngại đốt phá, tàn sát nếu gặp chống cá»±, để tiêu diệt cÅ©ng có mà thị uy cÅ©ng có. Nắm vững quan Ä‘iểm ká»· luật là sức mạnh của quân Ä‘á»™i, ông hết sức gắt gao trong việc Ä‘iá»u quân và nổi tiếng là nghiêm minh.


THƯỢNG BINH




Binh sĩ Bắc Hà thế kỷ 18
Alastair Lamb, The Mandarin Road to Old Hué, tr. 111

Khu vá»±c Äông Nam à vào cuối thế ká»· 18 không phải là những quốc gia có lãnh thổ hành chánh rõ rệt được qui định theo công pháp mà là những khu vá»±c ảnh hưởng của từng dòng há», khi mạnh thì bành trÆ°á»›ng, khi yếu thì co cụm. Nằm giữa những khu vá»±c đồng bằng dá»c theo duyên hải nÆ°á»›c ta và Xiêm La là má»™t khu vá»±c rừng núi rá»™ng lá»›n, trong đó những dân tá»™c cao nguyên sống rải rác, du canh. Bên cạnh sinh hoạt của từng bá»™ lạc, khu vá»±c này còn có má»™t hệ thống sÆ¡n lá»™ chằng chịt mà chỉ dân bản xứ má»›i am tÆ°á»ng. Nhiá»u Ä‘oàn thÆ°Æ¡ng nhân (caravan) đã sá»­ dụng hệ thống giao thông này để Ä‘i buôn tá»›i tận Miến Äiện, Xiêm La và Nam Trung Hoa khiến cho sản phẩm từ vùng này có thể Ä‘em tá»›i vùng khác. Những thÆ°Æ¡ng nhân đó rất Ä‘a dạng bao gồm ngÆ°á»i Trung Hoa, ngÆ°á»i Thái, ngÆ°á»i Shan (?), ngÆ°á»i Bhamo (ở Miến Äiện). Mạng lÆ°á»›i buôn bán này quả là phức tạp hÆ¡n chúng ta tưởng.21 Chính anh em Nguyá»…n Nhạc cÅ©ng là những đầu nậu trong những Ä‘oàn buôn này, thông thạo Ä‘Æ°á»ng sá, phong tục của vùng Tây nguyên và sá»­ dụng nhiá»u kinh nghiệm bản thân vào những trận đánh vá» sau. Những




20 Hai ba lần giáp công, Huệ cÅ©ng bị mất đến ná»­a số quân (nghÄ©a là mất khoảng từ 3 đến 5 vạn ngÆ°á»i)
và phải lấy thêm lính Thuận Hóa, bắt những kẻ vừa đủ 15 tuổi (Tạ Chí Äại TrÆ°á»ng, sÄ‘d tr 149)

21 David J. Steinberg (ed.): In Search of Southeast Asia (University of Hawaii Press 1987) tr. 52. Trong trận chiến Việt Nam gần đây, Bắc Việt cÅ©ng dá»±a trên mạng lÆ°á»›i thượng đạo để xây dÆ°ng má»™t hệ thống tiếp liệu và chuyển quân dÆ°á»›i cái tên Ä‘Æ°á»ng mòn HCM và TrÆ°á»ng SÆ¡n Äông, TrÆ°á»ng SÆ¡n Tây.



19

toán thÆ°Æ¡ng nhân đó cÅ©ng quen thuá»™c vá»›i những loại bùa chú, thuốc men, chất kích thích mà dân tá»™c thiểu số thÆ°á»ng dùng để chữa bệnh.

Sá»­ sách chép không đầy đủ nhÆ°ng nhà Tây SÆ¡n chắc chắn sá»­ dụng má»™t lá»±c lượng lá»›n những đồng bào thiểu số, không phải chỉ trong vùng Qui NhÆ¡n mà gần nhÆ° toàn cõi Tây Nguyên, kể cả Nam Lào và bắc Campuchia ngày nay 22. Căn cứ khởi nghÄ©a của há» nằm ở An Khê, thá»i đó gá»i là đèo Mang (có nghÄ©a là cổng theo tiếng Bahnar). Vùng đất ở phía đông đèo Mang gá»i là Tây SÆ¡n hạ đạo, còn vùng phía tây trở lên chen lẫn rừng rậm núi cao gá»i là Tây SÆ¡n thượng đạo, má»™t khu vá»±c rá»™ng đến hÆ¡n 1500 km2 và trở thành má»™t căn cứ an toàn cho lá»±c lượng ban đầu từ 1771 đến 1773.23 Khi làm chủ luôn cả miá»n Bắc, ảnh hưởng của Nguyá»…n Huệ bao trùm luôn cả vùng Thượng Lào và đã nhiá»u lần Ä‘em quân tiêu diệt các dÆ° đảng của nhà Lê tại nÆ¡i đây.

Con Ä‘Æ°á»ng mòn này không chỉ là má»™t trục lá»™ giao thông mà đối vá»›i anh em Tây SÆ¡n, cả má»™t khu vá»±c phía Tây là má»™t địa bàn chiến lược vá»›i những sắc dân ngÆ°á»i Thượng và hàng trăm, hàng ngàn con voi, lÆ°u Ä‘á»™ng tÆ¡i những khu vá»±c cần thiết. CÅ©ng chính trục lá»™ này Chế Bồng Nga đã nhiá»u lần Ä‘em quân sang bên Lào vòng xuống Quảng Oai đánh úp Thăng Long.24


TƯỢNG BINH






22 Vào thá»i đó các quốc gia chung quanh Việt Nam Ä‘á»u thần phục và Nguyá»…n Huệ tá»± coi nhÆ° làm chủ cả Ai Lao, Chiêm Thành (tức các sắc tá»™c Tây Nguyên, Nam Lào) và Cao Miên. Trong má»™t bức thÆ° gá»­i quan nhà Thanh để nhá» trình lên vua Càn Long lý do tại sao chÆ°a dùng ấn vàng má»›i được phong có câu:
“Duy Thăng Long tiá»n đại cố đô, vượng khí toả yết. Bá»™c (tiếng khiêm xÆ°ng) thuá»· doanh tân ấp vu Nghệ An, kiến lập miếu triá»u Æ° vị, nghÄ© tức kỳ địa Æ°ng thụ phi hiển chi mệnh, dÄ© khải vô cùng chi cÆ¡, thả bản quốc phong vá»±c Æ° yên thủ trung, tây hữu Ai Lao, Nam hữu Chiêm Thành, Cao Miên chi thuá»™c ...â€
(惟?昇é¾Â´å‰ä»£æ•…都s,旺氣?éŽ–æ­‡ã€‚åƒ•å§ ‹ç‡Ÿæ–°é‚‘W于乂安,建?立廟æœæ–¼?ä½ï¼Œå„—? 其地,膺å—?丕顯之命,以 啟無窮?之基?,且?本國å°?域?æ–¼?焉å–?ä ¸­?,西有哀牢,å—有å åŸŽÂC高?綿之屬 ...) ... Còn nhÆ° Thăng Long là kinh đô cÅ© của các triá»u đại trÆ°?c, vượng khí đã tiêu tan hết rồi, kẻ hèn này má»›i xây má»™t ấp má»›i ở Nghệ An, kiến lập triá»u đình, tông miếu, nÆ¡i đó hẳn là lập được cÆ¡ nghiệp lá»›n lao, tính cái kế mãi mãi, lại là nÆ¡i trung tâm của bản quốc, tây có Ai Lao, nam có Chiêm Thành, Cao Miên Ä‘á»u là thuá»™c quốc ... (Ngô Thì Nhậm tác phẩm, tập I, tr. 690) Vá» sau Nguyá»…n Huệ lại cÅ©ng thân chinh Ä‘i dẹp dÆ° đảng nhà Lê tại Ai Lao và có những kế hoạch mở má»™t trục lá»™ Ä‘i vòng xuống đánh chặn Ä‘?á»ng rút lui của Nguyá»…n Ãnh
(Xem thêm “Bang Giao Xiêm Việt†và “Giấc Mộng Quang Trung†của Nguyễn Duy Chính)

23 Anh Minh: Cần khôi phục di tích Tây SÆ¡n ThÆ°?ng Äạo (Báo Nhân Dân ngày 16-7-2003 trang Văn
Hóa) http://www.nhandan.org.vn/vietnamese...ankhoiphuc.htm

24 Äiểm đáng chú ý là những đạo quân này không phải do ngÆ°á»i Kinh chỉ huy, hoặc có thể là ngÆ°á»i ThÆ°?ng, hoặc ngÆ°á»i Tàu nên sá»­ ta chỉ chép những tên và chức vụ mà không có há», ngay cả tên cÅ©ng má»—i chá»— má»™t khác. Äô đốc Lá»™c, đô đốc Tuyết trông coi tả quân đánh từ biển vào sông Lục đầu, đô đốc Bảo và đô đốc Long (hay MÆ°u?) trông coi hữu quân cai quản Ä‘á»™i voi ngá»±a từ Lào đánh qua Hà Äông.



20

Má»™t trong những binh Ä‘á»™i quan trá»ng nhất của nhà Tây SÆ¡n nói riêng và của Äàng Trong nói chung là tÆ°?ng binh. Miá»n nam có nhiá»u voi nhÆ°ng ngÆ°?i Việt không biết cách huấn luyện nên các vua chúa thÆ°?ng phải mua của lân bang hay đòi các thuá»™c quốc tiến cống. Giáo sÄ© Cristophoro Borri đã viết nhÆ° sau:

Có rất nhiá»u voi trong xứ Äàng Trong, nhÆ°ng há» không dùng Ä‘?ợc vì chÆ°a biết cách bắt và huấn luyện. Vì thế phải Ä‘?a những con đã thuần thục và biết khuôn phép từ Campuchia là má»™t nÆ°?c láng diá»ng. Voi ở đây lá»›n gấp hai voi ở Ấn Ä‘á»™. Chân và vết chân nó để lại Ä‘o chừng má»™t piê rÆ°?i Ä‘?á»ng kính. Răng thò ra từ miệng gá»i là ngà voi thì thÆ°?ng dài tá»›i mÆ°?i bốn piê, đó là voi Ä‘?c. Còn voi cái thì ngắn hÆ¡n nhiá»u. Vì thế ngÆ°?i ta dá»… nhận thấy voi ở xứ Äàng Trong to lá»›n hÆ¡n nhÆ°ng voi ngÆ°?i ta vẫn dẫn Ä‘i diá»…u ở Âu châu: ngà chÆ°a được hai piê rÆ°?i.25

Vào thế ká»· 17, 18 khu vá»±c rừng núi bao gồm miá»n bắc Campuchia, Nam Lào và miá»n trung nÆ°?c ta còn nhiá»u loại voi lá»›n không nhÆ° giống voi cá» là loại voi nhá» hiện nay ta thÆ°?ng thấy.26 Chính đó là những con voi Ä‘?ợc huấn luyện dùng trong tÆ°?ng binh mà ngÆ°?i ta miêu tả là mang cả đại bác.

Khi có chiến tranh và trận mạc thì ngÆ°?i ta nhấc mui (trên) bành Ä‘i để thành má»™t thứ chòi chở lính giao chiến vá»›i ná», vá»›i súng và có khi vá»›i khẩu đại bác: voi không thiếu sức để mang nổi và là con vật rất khoẻ, nếu không có gì khác. Chính tôi (tức giáo sÄ© Borri) đã thấy má»™t con dùng vòi chuyên chÆ¡ nhÆ°ng vật rất nặng, má»™t con khác chuyển má»™t khẩu súng lÆ¡n và má»™t con nữa má»™t mình kéo tá»›i mÆ°?i chiếc thuyá»n, chiếc ná» theo sau chiếc kia, giữa đôi ngà má»™t cách rất khéo và Ä‘?a xuống biển ...27

Voi dùng trong chiến đấu cÅ©ng khác hẳn những con voi Ä‘?ợc thuần hoá để dùng trong các Ä‘oàn lÆ°u diá»…n hay trong lá»… lạc và cÅ©ng không giống nhÆ° má»™t gia súc mà nhiá»u dân



25 Cristophoro Borri, TÆ°á»ng Trình vá» Khu Truyá»n Giáo Äàng Trong 1631 (USA: Thăng Long, không Ä‘á» năm) tr. 24


26 hình ảnh con voi mà hoạ viên William Alexander trong phái bộ Macartney ghé ngang Cửa Hàn năm
1793 (Touron hay Tourane) vá»›i ngÆ°?i quản tÆ°?ng bé tí teo nằm trên đầu con vật cho thấy thá»i kỳ đó con vật nhà Tây SÆ¡n dùng trong chiến tranh lá»›n hÆ¡n các loại voi hiện nay. (Xem “Hoạ Cảnh vá» NgÆ°?i và Xứ Quảng Nam dÆ°?i thá»i Tây SÆ¡nâ€, Phan Lang, Việt Báo Kinh Tế số Tết Canh Thìn 2000, Cali. USA trang
47). Voi à châu cao tá»›i 3 thÆ°á»›c, nặng từ 3 đến 4 tấn (3-4000 kg),sống thành đàn. Voi Xiêm La (tức cùng giống dùng trong tÆ°?ng binh Äàng Trong) to nổi tiếng và nhiá»u cái tên còn lÆ°u lại trong các Ä‘oàn xiếc và phim ảnh Tây phÆ°Æ¡ng hồi đầu thế ká»· 20 nhÆ° Queenie, Happy, Sally, Ziggy ... (Martin Hintz: Tons of Fun Training Elephants, 1982 tr. 30). Những giống voi lá»›n nhất thÆ°?ng tìm thấy ở Lào và Bắc Thái mà ngÆ°á»i ta miêu tả là cao đến 12-3 feet (gần 4 thÆ°?c), có lẽ là voi mà ngÆ°?i Âu Châu thấy ở Äàng Trong thá»i Tây SÆ¡n.

27 Cristophoro Borri, sđd tr. 26



21

tá»™c dùng trong công việc hàng ngày. Nhiá»u khi ngÆ°?i ta chỉ cần so sánh Ä‘á»™i tÆ°?ng binh của má»™t quốc gia cÅ©ng đủ đánh giá sức mạnh quân sá»± của nÆ°?c ay và Ä‘oàn voi trận thÆ°?ng Ä‘?ợc dùng nhÆ° má»™t cách phô trÆ°?ng trong các buổi tiếp sứ thần nÆ°?c ngoài. Những con voi trận có khi còn Ä‘?ợc mặc giáp bằng da hay kim loại và theo Maurice Collis, má»™t ngÆ°?i chuyên môn huấn luyện voi, thì “đây là những con vật Ä‘?ợc đào tạo để hung dữ theo lệnh lạc, sá»­ dụng nhÆ° má»™t mÅ©i xung kích trong chiến đấu và cÅ©ng là má»™t sát thủ giết ngÆ°?i bằng cách tung lên, dày đạp, xé nát (đối phÆ°?ng) má»™t cách thích thú nhÆ° trẻ conâ€28.

Tôn SÄ© Nghị29 cÅ©ng biết tiếng voi trận của Nguyá»…n Huệ nên khi Ä‘?a ra 8 Ä‘iá»u quân luật, y đã há»c theo phép đánh của ngÆ°?i xÆ°a để chống lại tÆ°?ng binh:

... Äiá»u thÆ° 4: NgÆ°?i Nam khi ra trận hay dùng voi. Voi không phải là món ngÆ°?i Thanh quen thạo, há»… gặp voi thÆ°?ng cứ chạy Ä‘i trÆ°?c. NhÆ°ng nào có biết sức voi dẫu lá»›n, chung qui vẫn là con vật có huyết khí, không thể Ä‘?Æ¡ng nổi vá»›i đồ dẫn há»a của ta. Vậy há»… thấy voi ra trận nếu xa thì bắn bằng súng, nếu gần thì trị bằng dao và cung khiến voi bị thÆ°?ng, Ä‘au phải chạy quay lại, rồi tá»± giày đạp lẫn nhau. Quân ta (Thanh) thÆ°a cÆ¡ ấy mà tấn công, tất thắng không còn phải ngá» nÆ°a …30

Thá»±c ra quân Thanh cÅ©ng có khá nhiá»u kinh nghiệm vá»›i việc chống lại voi chiến vì vùng Vân Nam cÅ©ng có voi và trong lịch sá»­ há» cÅ©ng đã có khi Ä‘iá»u Ä‘á»™ng tÆ°?ng binh. Ngay từ thá»i trung cổ, quân Nguyên cÅ©ng đã hai lần đụng Ä‘á»™ vá»›i voi của Äại Việt và của Pagan (Miến). Tuy lúc đầu quân Mông Cổ có hoảng hốt nhÆ°ng khi há» rút vào rừng thì cung liên hợp (composite bow) của há» lÆ¡i thế hÆ¡n nên voi bị thÆ°?ng quay ngÆ°?c lại.31 Quân Nguyên dùng tên lá»­a và vÅ© khí nhá»n đánh bại Ä‘oàn voi của nhà Trần năm
1257 rồi sau đó quân Minh cũng đã đánh thắng 15 vạn quân Maw Shan và 100 con voi bằng súng và hoả tiễn.32





28 ... an animal trained to be obediently ferocious, in battle to wield a mightly sword, and, as an executioner, to kill men by tossing, trampling, and rending them. Such monsters relished a bran mash flavored with babies ... Ping Amranand và William Warren: The Elephant in Thai Life & Legend
(Bangkok: Monsoon Editions Ltd, 1998) tr. 58

29 Tôn Sĩ Nghị (孫士毅 - 1720-1796), tổng đốc Lư?ng Quảng

30 Hoa Bằng, Quang Trung Nguyễn Huệ, anh hùng dân tộc 1788-1792 (Saigon: Thư Lâm, 1958) tr. 160

31 Theo Marco Polo, quân Nguyên trong trận đó bắt đ?ợc của ngư?i Miến hơn hai trăm con voi. David
Nicolle, The Mongol Warlords (1990) tr. 70

32Sun Laichen, “Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern
Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)†Journal of Southeast Asian Studies, vol. 34, 3 (10-2003) tr. 500



22

Trong cuá»™c chiến tranh vá»›i Miến Äiện trÆ°?c khi sang nÆ°?c ta không lâu, quân Thanh đã há»c tập khá nhiá»u và Tôn SÄ© Nghị cÅ©ng từng Ä‘i theo Ä‘oàn quân viá»…n chinh nên không xa lạ gì vá»›i voi chiến. Äối vá»›i binh sÄ© chÆ°a từng trông thấy con vật khổng lồ này, việc kinh hoàng là Ä‘iá»u Ä‘?Æ¡ng nhiên, nhất là nhiá»u khi ngÆ°?i ta đồn đãi những Ä‘iá»u quá sá»± thật.33


THUỶ BINH

Khi ngÆ°?i Việt còn Ä‘?nh cÆ° tại miá»n Bắc, kỹ thuật Ä‘i biển của ta chÆ°a có gì khởi sắc mặc dù đã nói đến biển cả từ những truyá»n kỳ thá»i Hùng VÆ°?ng. Hai trận đại thắng của Ngô Quyá»n và của Trần Quốc Tuấn Ä‘á»u xảy ra trên sông, nÆ¡i giáp giá»›i vá»›i biển chứ không phải ở ngoài khÆ¡i. Mãi tá»›i Ä‘?i nhà Hồ, con trÆ°?ng của Hồ Quí Ly là Hồ Nguyên Trừng má»›i bắt đầu đóng những chiến thuyá»n loại lá»›n. Vá»›i thói quen sống biệt lập thành từng làng xã, sinh hoạt kinh tế, văn hoá, xã há»™i, chính trị của dân miá»n Bắc thu hẹp trong má»™t không gian nhá». Má»—i làng là má»™t Ä‘?n vị tá»± túc vá» má»i mặt mà không cần phải giao tiếp vá»›i khu vá»±c khác.

Trái lại các vÆ°?ng quốc ở Äàng Trong đã có những quá khÆ° rất oai hùng liên quan đến mặt biển, má»™t phần vì truyá»n thống há»c há»i của các nÆ°?c ở vùng Äông Nam và Nam Ã, phần khác vị trí Ä‘?a lý là bao lÆ¡n trông ra đại dÆ°?ng, nÆ¡i qua lại của má»™t hải lá»™ đã nổi danh là Con Ä?á»ng Gia Vị (Spice Route) ngay từ thá»i thÆ°?ng cổ.




Thuyá»n chiến Ä‘?i Lê
Mẫu sơn son, thếp vàng thế kỷ 19 đặt tại chùa Keo, Thái Bình
Arts and Handicrafts of Viet Nam, tr. 54

Vá» kỹ thuật, ngÆ°?i Chiêm Thành đã biết dùng thuyá»n nhẹ dàn thành thế trận tấn công những tàu buôn từ lâu. NgÆ°?i Chăm có má»™t Ä‘á»™i hải thuyá»n hùng hậu và những thủy



33 “ ... ngÆ°á»i ta đồn trong quân rằng voi còn giá»i cả kiếm thuật (swordmanship). Vòi nó Ä‘Æ°?c bao bằng giáp dẻo lắp Ä‘ao cong nhÆ° lÆ°?i liá»m hay lắp nhÆ°ng Ä‘oản Ä‘ao tẩm thuốc Ä‘á»™c hoặc gai nhá»n†John Steward, tr. 60



23

thủ can trÆ°?ng thÆ°?ng liá»u mạng xông xáo trên biển cả để buôn bán và chiến đấu. Kiểu mẫu tàu chiến của ngÆ°?i Chăm có hình dáng tÆ°?ng tá»± nhÆ° của thuyá»n vùng Nam DÆ°?ng mà hien nay chúng ta còn thấy dấu vết để lại nÆ¡i các thuyá»n trạm trổ mỹ thuật của ngÆ°?i Thái Lan trong những cuá»™c Ä‘ua thuyá»n. Theo những hình ảnh mà ngÆ°?i Âu Châu vẽ lại vá» chiến thuyá»n của Äàng Trong, đó là má»™t loại thuyá»n chèo tay, mÅ©i ngẩng cao, trạm trổ và trang trí hoa văn kỳ dị, thân thon và dài đủ biết có thể lÆ°?t sóng vá»›i tốc Ä‘á»™ cao.34 Äể gia tăng sức chịu Ä‘?ng khi đụng vào nhau, mÅ©i thuyá»n dùng trong chiến đấu thÆ°?ng ghép thêm những thanh gá»— chéo vẫn còn thấy ở các thuyá»n nÆ¡i cá»­a sông vùng Quảng Äông.35

Những chiến thuyá»n đó không chở Ä‘?ợc nhiá»u nhÆ°ng hiệu quả khi tấn công bất ngá» những thÆ°?ng thuyá»n hay tàu lá»›n trong đêm tối, chiến thuật quen thuá»™c vá»›i ngÆ°?i Chiêm Thành từ lâu mà Nguyá»…n Huệ thÆ°?ng sá»­ dụng. Tuy không có những tài liệu nào miêu tả chính xác các kiểu thuyá»n của Tây SÆ¡n, chúng ta có thể tin rằng chiến thuyá»n vào thế ká»· 18 ở Äàng Trong cÅ©ng tÆ°?ng tá»±, khác nhau há»a chăng là số lÆ°?ng, chiến thuật hay cách Ä‘iá»u Ä‘á»™ng mà thôi.

Do ảnh hÆ°?ng của văn minh hải đảo Malaysian, thủy thủ vùng Äông Nam à nói chung và thủy thủy ngÆ°?i Chiêm Thành nói riêng có thể ra khá»i bá» bể hàng ngàn dặm chẳng cần hải bàn hay hải đồ, chỉ dá»±a theo màu sắc của những đám mây, màu nÆ°?c biển và Ä‘á»™ sóng, giÆ°?ng buồm nÆ°?ng theo sức gió và nhìn sao để lấy hÆ°?ng. Chỉ cần tìm hiểu các loài chim biển và rong biển há» gặp, ngÆ°?i Chăm có thể nhận biết những hòn đảo còn cách xa đến 30 dặm và kiến thức vá» biển cả Ä‘?ợc truyá»n miệng từ Ä‘?i này sang Ä‘?i khác theo kiểu cha truyá»n con nối.36 PhÆ°?ng thức và kỹ thuật đóng


34 Les Grands Dossiers de L’Ilustration L’Indochine, Histoire d’un Siècle 1843-1944 (Paris: Le Livre de Paris, 1995) tr. 27. Tấm hình vẽ má»™t chiếc thuyá»n mÅ©i cong, có 32 ngÆ°á»i lính và má»™t khẩu đại bác, má»—i bên hông có 12 mái chèo, thuyá»n thân dài và nhá»n có chú thích là Embarcation Annamite Armée en Guerre de l’escorte des ministres Annamites (tức phái bá»™ Phan Thanh Giản).

Li Tana trong má»™t bài viết cÅ©ng nói là “tam bản đầu to của An Nam†đ?ợc bá»c vài lá»›p da bò chÆ°a thuá»™c vá»›i mÅ©i thuyá»n cao hÆ¡n Ä‘uôi nhằm mục đích phòng thủ … Li Tana, â€Thuyá»n và Kỹ Thuật đóng thuyá»n ở Äàng Trong cuối thế ká»· 18, đầu thế ká»· 19†– Ä?c Hạnh dịch, Tạp Chí Nghiên Cứu và Phát Triển, số
4(38). 2002 tr. 79.

35 ... Ngành nghệ thuật Ä‘á»™c đáo của ngÆ°á»i Äàng Trong có thể coi là tuyệt vá»i vào thá»i buổi hôm nay là kỹ thuật đóng tàu mà không tuỳ thuá»™c chút nào vào phẩm chất và tầm cÆ¡ của loại gá»— dùng trong mục tiêu đó. NhÆ°ng chiếc thuyá»n chèo tay để Ä‘i chÆ¡i quả là khéo léo. NhÆ°ng con tàu đó, dài từ 50 đến 80 feet (15 đến 24 mét), lắm khi chỉ Ä‘á»™c có năm mảnh ván ghép lại, má»—i thanh dài suốt tÆ° đầu nỠđến đầu kia, cạnh ghép bằng má»™ng, gắn khít khao chặt chợm bằng chốt gá»—, buá»™c vá»›i nhau bằng lạt tre chứ không cần phải có sÆ°?n hay khung gá»— nào khác. MÅ©i và Ä‘uôi thuyá»n ngá»ng lên khá cao, chạm khắc thành những thuá»· quái hình rồng, thuồng luồng, trang tri bằng sÆ¡n hay thếp vàng. John Barrow: A Voyage to Cochinchina
(1806) bản in lại (Kuala Lumpur : Oxford University Press, 1975) tr. 318-9.


36 Lyda Norene Shaffer: Maritime Southeast Asia to 1500 (New York: M.E. Sharpe, Inc. 1996) tr. 11-2.



24

thuyá»n của há» cÅ©ng rất Ä‘á»™c đáo và ngÆ°?i Việt chúng ta đã kế thừa khá nhiá»u truyá»n thống của há». Những con số chúng ta còn ghi nhận Ä‘?ợc cho thấy tốc Ä‘á»™ đóng thuyá»n rất đáng kể cho thấy vào thá»i kỳ này miá»n Nam Việt Nam có những phát triển kỹ thuật mà nhiá»u Ä‘iá»u đến nay vẫn chÆ°a khám phá hết.37




Thuyá»n bè Äàng Trong trên sông Faifo
Tranh màu nư?c của W. Alexander (1793) Barrow, John. A Voyage To Cochinchina đối diện tr. 320


Những thuyá»n đó khác hẳn những thuyá»n buôn hay tàu chiến của ngÆ°?i Trung Hoa
(junks), trông nặng ná», thô kệch, tuy trang bị nhiá»u đại pháo hÆ¡n nhÆ°ng thiếu linh Ä‘á»™ng, khó xoay trở. CÅ©ng nhÆ° ngÆ°?i Chiêm Thành, Nguyá»…n Huệ rất chú trá»ng đến chiến thuyá»n và cÅ©ng có hai loại: thuyá»n lá»›n để chở quân, lÆ°?ng thá»±c, vật liệu và tàu nhá» nhẹ và linh Ä‘á»™ng đùng để bao vây, tấn công và xung kích. Äá»™i chiến thuyá»n đó rất đông, ít ra cÅ©ng vài trăm, có khi lên hàng ngàn. Äó cÅ©ng là lý do tại sao thủy quân thá»i Tây SÆ¡n có má»™t vị trí đáng kể, phù hợp vá»›i những gì sá»­ sách đã cho ta biết, Nguyá»…n Huệ luôn luôn dùng binh thần tốc, bất ngá», áp đảo và tiến đánh cÅ©ng nhÆ° rút lui rất nhanh.

Trong nhiá»u thế ká»· tuy nạn cÆ°?p biển có hoành hành nhÆ°ng cÅ©ng không trở thành má»™t lá»±c lÆ°?ng đáng kể vì thiếu má»™t căn cứ địa để trốn tránh khi bị săn Ä‘uổi. Thế nhÆ°ng đến cuối thế ká»· thứ 18, Nguyá»…n Huệ đã nhìn ra Ä‘?ợc tiá»m năng và vai trò của há» nên đã



37 Theo Biên Niên nhà Nguyá»…n, từ 1778 đến 1819, Nguyá»…n Ãnh đóng 235 ghe bầu (kiểu Chăm-Mã Lai prahu), 460 sai thuyá»n (thuyá»n chèo loại lá»›n hÆ¡n), 490 chiến thuyá»n, 77 đại chiến thuyá»n, 60 thuyá»n lá»›n nhá» kiểu phÆ°Æ¡ng Tây hay là thuyá»n buồm dá»c, 100 ô thuyá»n và 60 lê thuyá»n (thuyá»n chèo có chạm khắc và trang trí) tạo nên tổng số là 1482 chiếc ( Li Tana: Thuyá»n và Kỹ Thuật đóng thuyá»n ở Äàng Trong cuối thế ká»· 18, đầu thế ká»· 19 (Ä?c Hạnh dịch). Huế: Tạp Chí Nghiên Cứu và Phát Triển, số 4(38).
2002 tr. 81.



25

thu dụng và trở thành má»™t vị thủ lãnh tập hợp Ä‘?ợc nhiá»u nhóm khác nhau, phân chia má»—i nhóm má»™t lãnh bàn hoạt Ä‘á»™ng, chỉ đạo các chiến dịch và cho há» nÆ¡i trú ẩn. Robert J. Antony đã nhận ra rằng ở cuối thế ká»· 18, đầu thế ká»· 19, cÆ°?p biển đã tập há»p thành má»™t vài nhóm, có đến hàng ngàn chiến thuyá»n, tổng cá»™ng đến hÆ¡n 7 vạn ngÆ°?i.38 Dian Murray cÅ©ng tÆ°?ng thuật khá chi tiết vá» những thủ lãnh mà Nguyá»…n Huệ chiêu dụ Ä‘?ợc căn cứ trên những tấu triệp của nhà Thanh (văn thÆ° các quan tâu vá» triá»u) còn giữ trong Quân CÆ¡ Xứ. Những tên tuổi của há» giải thích Ä‘?ợc phần nào mot số “đô đốc†chỉ có tên mà không có há» trong danh sách các tÆ°?ng lãnh:

... Äối vá»›i đám hải khấu lẻ tẻ vùng Quảng Äông, Phúc Kiến, Chiết Giang và Giang Tô, Nguyá»…n Văn Huệ Ä‘?ợc gá»i là Äại Ca Việt Nam, là ngÆ°?i bán những đồ há» cÆ°?p Ä‘?ợc và chia cho há» từ 20 đến 40% số tiá»n. Những bá»n cÆ°?p lá»›n cÅ©ng Ä‘?ợc Hoàng đế che chÆ¡ vì há» không những Ä‘?ợc phép neo thuyá»n tại vùng biên giá»›i (Trung Hoa và Äại Việt) để tuyển quân và trá»™m lÆ°?ng thá»±c mà còn có thể dùng Việt Nam nhÆ° má»™t “sào huyệt†để rút vá». Bá»n hải khấu đó coi nhà vua nhÆ° chủ nhân của há» vì dÆ°?i thẩm quyá»n của ông há» có thể thu hoạch nhiá»u nguồn lợi tÆ° biển cả.39

Ngay từ những ngày đầu đầu anh em Nguyá»…n Nhạc đã đặc biệt chú trá»ng đến vai trò của thủy quân, má»™t phần cÅ©ng vì bản chất của dân Ä‘?a phÆ°Æ¡ng sống liá»n vá»›i bể cả, má»™t phần vì vào thế ká»· thứ 18 việc phát triển Ä‘?á»ng biển Ä‘ang lên đến cao Ä‘á»™. HỠđã sá»­ dụng má»™t số lá»›n thÆ°?ng nhân Hoa kiá»u – kiêm nghá» cÆ°?p biển – mà chính sá»­ Việt Nam còn ghi chép. Äó là Tập Änh (集亭) và Lý Tài (æŽ?æ‰) gia nhập quân Tây SÆ¡n vào khoảng cuối năm 1773. Hai ngÆ°?i này chiêu má»™ má»™t số ngÆ°?i Hoa tổ chức thành Trung NghÄ©a Quân và Hoà NghÄ©a Quân. Hai đạo quân này rất dữ tợn, sá»­ nhà Nguyá»…n chép là:

... Lại lấy ngÆ°?i thổ trÆ°?c cao lá»›n, cạo đầu dóc tóc, lẫn lá»™n vá»›i ngÆ°?i Thanh. Lúc đánh thì cho uống rÆ°?u say, cởi trần, Ä‘eo giấy vàng giấy bạc vào cổ, để tỠý là tất chết; thÆ°?ng làm quân tiá»n xung, quan quân không thể chống Ä‘?ợc ...40





38 Robert J. Antony: sđd tr. 20

39 To the petty pirates of Kwantung, Fukien, Chekiang, and Kiangsu, Nguyen Van Hue was the “Big Boss of Yueh-nan†(Yueh-nan ta-lao-pan ç²µå—å¤§Ëœæ¿ ) who sold their booty and gave them between 20 and
40 percent of the profits. The big pirate gangs also benefited from the Emperor’s rule, because he not only allowed them to anchor in the border area to gather recruits and steal food, but also let them use Vietnam as a “nest†to which they could retreat. These pirates accepted the Emperor as their master because under his authority they were able to reap great profits from the sea (Na Ngạn Thành [那ß彦æˆ]: The collected memorials of Na-yen-ch’eng 1834, Äài Bắc 1974, trích lại theo Dian H. Murray: sÄ‘d. tr. 40-41)

40 Quốc Sá»­ Quán triá»u Nguyá»…n: Äại Nam Liệt Truyện, tập II (Huế: nxb Thuận Hoá, 1997) tr. 524



26

Một trong những danh tư?ng của Nguyễn Huệ xuất thân cư?p biển là Trần Thiêm Bảo
(陳添ä¿). Theo tài liệu Dian Murray trích từ tấu triệp trong Quân CÆ¡ Xứ của nhà Thanh thì Trần làm nghỠđánh cá ở vùng Liêm Châu (廉州), Quảng Äông cùng vá»›i vợ và hai con trai. Tháng 10 năm 1780, thuyá»n của y bị bão thổi dạt xuống phÆ°?ng Nam nên cÆ° ngụ luôn tại đó sinh hoạt khu vá»±c gần Thăng Long. Năm 1783, gia Ä‘nh y đầu nhập Tây SÆ¡n, Ä‘?ợc phong chức tổng binh và tham gia cuá»™c hành quân chống lại há» Trịnh. Theo lá»i khai của Trần Thiêm Bảo thì y Ä‘?ợc ngÆ°?i tài công cÅ© là LÆ°?ng Quí HÆ°ng (æ¢â€¹èˆˆÂ») tiến dẫn và cả hai cùng tham gia trận đánh chiếm Thuận Hoá năm
1785. LÆ°?ng Quí HÆ°ng Ä‘?ợc phong tÆ°?c Hiệp Ä?c Hầu (åˆ?德侯?) và Ä‘?ợc ban má»™t quả ấn khắc “súc hữu đầu phát†(è“„~有頭ª髮) nghÄ©a là Ä‘?ợc quyá»n để tóc dài.41


Trong những năm sau đó, khi Nguyá»…n Huệ ở vào thế lÆ°?ng đầu thá» Ä‘?ch, ông càng gấp rút tiến hành tổ chức quân Ä‘á»™i kể cả việc dùng tiá»n để mua chuá»™c các nhóm hải phỉ. Trần Thiêm Bảo lập Ä‘?ợc nhiá»u công lao nên Ä‘?ợc thăng lên má»™t vị trí quan trá»ng, Ä‘?ng đầu má»i nhóm cÆ°?p biển khác. Theo tài liệu của Thanh triá»u, Trần Ä‘?ợc phong làm Tổng Binh Bảo Ä?c Hầu, dÆ°?i tay có đến sáu chiến thuyá»n, chỉ huy má»™t đạo quân trong đó có 200 quân ngÆ°?i Việt. Chỉ trong mấy tháng, Tổng Binh Bảo đã chiêu tập Ä‘?ợc tất cả các nhóm hoạt Ä‘á»™ng trong vùng biển đông và vịnh Bắc Việt, xây dá»±ng cho Nguyá»…n Huệ má»™t lá»±c lÆ°?ng thuá»· binh đáng kể. Trong số các thủ lãnh, kiệt hiệt nhất có hai ngÆ°?i là LÆ°?ng Văn Canh (æ¢?¶庚) và Phàn Văn Tài (樊?æ–‡æ‰). LÆ°?ng Văn Canh gốc là ngÆ° phủ ở Tân Há»™i (新會), bị cÆ°?p biển bắt hồi 1786 rồi gia nhập bá»n há», khi vỠđầu quân Ä‘?ợc Trần Thiêm Bảo phong cho làm thiên tổng (lieutenant). Phàn Văn Tài gốc ngÆ° phủ Æ¡ Lục Thuá»· (陸¤水?), Quảng Äông, cÅ©ng theo nghá» cÆ°?p biển từ năm 1786, Ä‘?ợc phong chức chỉ huy (commander).

Äến năm 1788, Nguyá»…n Huệ đã dứt tình vá»›i Nguyá»…n Nhạc ở phÆ°?ng Nam lại bị áp lá»±c từ phÆ°?ng Bắc khi nhà Thanh chuẩn bị Ä‘em quân sang đánh, ông càng gấp rút tổ chức thuá»· quân để đối phó vá»›i tình hình ngày càng quyết liệt. Tổng binh Bảo Ä‘?ợc cấp thêm
16 đại thuyá»n nữa và phÆ°?ng tiện để tuyển má»™ thêm quân. Nhá» thế, Trần Thiêm Bảo chiêu dụ Ä‘Æ°?c hai đám giặc do Mạc Quan Phù (莫œ?¯扶) và Trịnh Thất (é„­A七) Ä‘?ng đầu. Mạc Quan Phù ngÆ°?i Toại Khê (é‚?溪) , bị bắt cóc trong khi Ä‘i đẵn gá»—, gia nhập cÆ°?p biển năm 1787. Năm 1788, y liên kết vá»›i Trịnh Thất và cả hai Ä‘?ợc Trần Thiêm Bảo chiêu má»™, phong cho làm tÆ°?ng quân. Trần Thiêm Bảo có nhắc đến hai ngÆ°?i “ra biển chiến đấu nhiá»u lần, khi trở vá» Việt Nam có Ä‘em biếu lụa là, vải vóc và tiá»n bạc ngoại quốcâ€. Những chức vụ của má»™t số cấp chỉ huy cho ta thấy há» không phải chỉ có danh hiệu hàm mà thá»±c sá»± đóng má»™t vai trò trong tổ chức quân sá»± của vua Quang Trung. Nhà Nguyá»…n sau này cố gán cho há» cái tên cÆ°?p biển không ngoài mục Ä‘ch hạ thấp sá»± chính thống của nhà Tây SÆ¡n chỉ cốt để thay thế ho làm phiên thuá»™c của Trung Hoa.


41 Dian Murray: sđd tr. 36



27

VŨ KHÃ

Theo sách sá»­ còn ghi chép, ngoài những loại võ khí thông dụng nhÆ° kiếm kích, cung ná», gÆ°?m Ä‘ao, quân Tây SÆ¡n có nhiá»u loại súng ống bao gồm cả súng đại bác và súng Ä‘iểu thÆ°?ng (súng chim). Súng đại bác Ä‘?ợc dùng để phòng thủ, nếu Ä‘?a ra trận thì dùng voi kéo hay chở. Việc chở súng trên lÆ°ng voi và Ä‘á»™i hình dùng voi xung phong không phải là sáng kiến của Nguyá»…n Huệ mà là má»™t truyá»n thống khá lâu Ä‘?i ở khắp vùng Äông Nam Ã. Trong những trận đánh của Xiêm La và Miến Äiện chúng ta cÅ©ng thấy há» sá»­ dụng chiến thuật này. Không nói gì vá» sau khi hỠđã trở thành má»™t lá»±c lÆ°?ng đáng kể, ngay từ những ngày đầu còn ở tại căn cứ nÆ¡i núi rừng, há» cÅ©ng đã có súng. Trong má»™t lá thÆ° của giáo sÄ© Diégo de Jumilla viết 15 tháng 2 năm 1774 cÅ©ng kể lại là khoảng đầu tháng 4 năm 1773 ông ta đã thấy những ngÆ°?i lính Tây SÆ¡n xuống chợ “kẻ Ä‘eo gÆ°?m, ngÆ°?i mang cung tên, lại có ngÆ°?i mang súngâ€.42

Má»™t trong những câu há»i lá»›n mà nhiá»u sá»­ gia tránh né không muốn Ä‘á» cập đến là võ khí vẫn Ä‘?ợc của quân Tây SÆ¡n gá»i là “há»a hổ †thá»±c sá»± đó là gì.

... Vá» há»a lá»±c, Quang Trung có khí giá»›i lÆ¡i hại nhất là ống phun lá»­a tục gá»i là hổ lá»­a và lá»±c lÆ°?ng xung kích lợi hại nhất là voi trận. … Há» chỉ dùng các ống phóng làm lợi khí. Thứ lợi khí ấy cÅ©ng gá»i là hổ lá»­a. Trong khi hai bên giáp nhau, trÆ°?c hết há» dùng vật ấy đốt cháy quần áo ngÆ°?i ta để cho ngÆ°?i ta phải lui …43

Nhiá»u ngÆ°?i khẳng Ä‘?nh rằng đây là má»™t loại súng phun lá»­a. Thá»±c ra, muốn phun Ä‘?ợc lá»­a ngÆ°?i ta phải có những loại chất lá»ng hoặc hÆ¡i có Ä‘á»™ bắt lá»­a cao (chẳng hạn nhÆ° xăng hay dầu ngày nay) và sức ép mạnh để tống nhiên liệu vá» phía trÆ°?c. Vào thế ká»· thứ 18 chúng ta chÆ°a có loại chất lá»ng nào có đủ những Ä‘iá»u kiện đó. Vả lại dẫu có súng phun lá»­a, vá»›i sức ngÆ°?i thì cÅ©ng không thể nào phun Ä‘?ợc xa, chÆ°a tá»›i gần Ä‘?ch e rằng đã bị súng và cung ná» của há» tiêu diệt trÆ°?c. Hai tác giả Nguyá»…n LÆ°?ng Bích và Phạm Ngá»c Phụng thì lại giải thích rằng há»a hổ chính là Ä‘uốc mà quân Tây SÆ¡n chế tạo ra từ những ngày đầu tiên.44

Thế nhÆ°ng ngay từ nhiá»u thế ká»· trÆ°?c, những đám hải khấu đã biết dùng má»™t loại bom làm bằng bình đất nung, miệng hẹp trong chứa thuốc súng và mieng, ném ra nhÆ° má»™t loại lá»±u đạn chế tạo giản dị. Loại bom này gần đây đã Ä‘?ợc tìm thấy nÆ¡i biển Äài



42 Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng Bích – Phạm Ngá»c Phụng. Tìm Hiểu Thiên Tài Quân SÆ° của Nguyá»…n Huệ (nxb QDND
1971) tr. 33

43 Nguyá»…n Nhã “Nguyá»…n Huệ, má»™t thiên tài quân sÆ°â€. Má»™t nhóm há»c giả (Äại Nam: Má»™t vài sá»­ liệu vá»
Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ, 1992) tr. 98-99

44 Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng Bích – Phạm Ngá»c Phụng, sÄ‘d tr. 38



28

Loan do quân của Trịnh Thành Công sá»­ dụng khi tấn công quân Hòa Lan.45 Dian Murray cÅ©ng Ä‘á» cập đến việc hải phỉ dùng những loại miểng vụn của nồi sắt hay Ä‘inh, có khi còn dùng tiá»n đồng hay các loại bình chứa. Há» cÅ©ng hay đánh há»a công bằng thuyá»n chất đầy đồ dẫn há»a xông thẳng vào Ä‘?ch hoặc ném những loại pháo bằng ống tre để đánh gãy cá»™t buồm.

Má»™t loại võ khí đặc biệt khác cÅ©ng có tác dụng tÆ°?ng tá»± mà đám giặc biển cÅ©ng thÆ°?ng dùng là những bình đất nung chứa thuốc súng trá»™n rÆ°?u mạnh. Diêm sinh Ä‘?ợc chứa vào nắp bình, treo sẵn, khi xáp trận sẽ ném lên sàn tàu Ä‘?ch, bình sẽ vỡ và bén lá»­a.46 Ngoài ra chúng ta không thể không nhắc đến má»™t loại há»a tiá»…n hình đầu quạ, thân bằng tre có nhồi thuốc súng. Bốn ống phun ở Ä‘uôi có thể đẩy loại tên lá»­a này bay xa đến 300 mét và thÆ°?ng Ä‘?ợc dùng để đốt phá doanh trại hay tàu bè của đối phÆ°?ng đã khá phổ biến và thông dụng từ trÆ°?c thế ká»· 17.



















Bom của hải phỉ dùng đ?i Thanh
Bình đất nung đ?ng thuốc súng, miểng sắt, sức nổ rất mạnh
A Journey into China’s Antiquity, tr. 165

Những loại đạn phóng nhÆ° thế cÅ©ng đã Ä‘?ợc quân Mông Cổ dùng trong những cuá»™c tấn kích Nhật Bản và các quốc gia vùng Äông Nam à mà sá»­ sách còn ghi chép. Việc sá»­ dụng thuốc súng vào trong những loại súng phóng tay (hand-held projectile weaponry) đã Ä‘?ợc dùng khá rá»™ng rãi trên bá»™ cÅ©ng nhÆ° trên biển vào thá»i kỳ đó nhÆ°ng







45 Bức hình của loại “bom†này có trong A Journey Into China’s Antiquity (V. 4) của National Museum of Chinese History (Beijing: Morning Glory Publishers 1997) tr. 165 dÆ°á»›i nhan Ä‘á» 159. Military “national surname bottleâ€, Qing Dynasty

46 Dian Murray, sđd. tr. 97



29

cụ thể loại võ khí đó ra sao thì chưa thấy ai đỠcập đến.47 Tài liệu duy nhất miêu tả sơ qua chỉ đ?ợc thấy trong tỠbiểu của Nguyễn Huy Túc như sau:

Tháng 6 năm thứ 51 (tức năm Bính Ngá» 1786) Nguyá»…n Nhạc, Nguyá»…n Văn Huệ công thành, nghe nói có đến hÆ¡n 5 vạn quân, khí giá»›i của chúng phần lá»›n là giáo mác và há»a đồng (ç«?ç­’?), còn có tên là hoả hổ (ç«?虎), có bầu (nguyên văn doanh bả 盈把) lá»›n, dài chừng má»™t thÆ°?c (khoảng 30 cm), khi lâm trận phun lá»­a, trong ống tống nhÆ°a thông ra, trúng phải đâu, lập tÆ°c bốc cháy, có cả hoả pháo nhÆ°ng không nhiá»u …48

Xem nhÆ° thế, rất có thể quân lính của Nguyá»…n Huệ đã sÆ° dụng má»™t loại súng phóng loại này để tấn công và đốt cháy đồn quân Ä‘?ch dÆ°?i cái tên “há»a hổ â€.

Má»™t giả thuyết khác mà chúng tôi Ä‘?a ra là ở vào thá»i kỳ này ngÆ°?i ta đã biết chế tạo má»™t loại há»a tiá»…n đốt theo hai giai Ä‘oạn (two-stage rocket) gá»i là “há»a long†(fire- dragon). Con rồng lá»­a là má»™t loại ống phóng có bốn há»a tiá»…n ở thân chính, khi cháy hết sẽ mồi vào những tên lá»­a ở trong bụng rồng và những tên lá»­a đó sẽ Ä‘?ợc bắn vá»t ra đằng miệng. Há»a long Ä‘?ợc sá»­ dụng trong những trận hải chiến mà hai bên còn cách xa, các bình thuốc nổ ném chÆ°a tá»›i, dùng để đốt tàu Ä‘?ch. Vì chÆ°ng há»a tiá»…n bắn ra hàng loạt trông nhÆ° má»™t con rồng lá»­a bay trên mặt nÆ°?c nên Ä‘?ợc đặt tên là há»a long.49 Có thể cÅ©ng loại võ khí này Ä‘?ợc cải tiến đôi chút để sá»­ dụng trên bá»™ nên Ä‘?ợc đặt tên là há»a hổ để tÆ°?ng trÆ°ng cho má»™t loại trên bá», má»™t loại dÆ°?i nÆ°?c nhÆ°ng thá»±c chất chỉ là má»™t. Vả lại há»a long, há»a hổ chủ yếu Ä‘á»u dùng tre, nứa làm ống chứa thuốc mà tre trúc là má»™t loại thảo má»™c rất thông dụng ở phÆ°?ng nam nên việc quân Tây SÆ¡n sá»­ dụng các loại võ khí này cÅ©ng không phải là chuyện lạ. Có thể nói, nguyên thủy võ khí đó do ngÆ°?i Trung Hoa nghÄ© ra nhÆ°ng lại Ä‘?ợc dùng nhÆ° má»™t thứ võ khí chiến lÆ°?c của quân Nam để chống lại phÆ°?ng Bắc. Có lẽ vì thế mà ngÆ°?i thá»i đó đã truyá»n tụng là:

Hổ tá»± Tây SÆ¡n xuất Long tòng Äông Hải lai 虎自©西山出, é¾Â´å¾žæ±?海來?

(Há»a hổ phát xuất từ rừng núi phía Tây,




47 Jeremy Black, War, Past, Present & Future (New York: St Martin’s Press 2000) tr. 96-7

48 Quân CÆ¡ Xứ nguyệt triệp bao, thùng số 2778, bao số 163, đánh số 39025, lá»i khai của bá»n Nguyá»…n
Huy Túc, ngày mồng 4 tháng 6 Càn Long năm thứ 54 (1789) Trang Cát Phát: sđd tr. 339

49 China Science and Technology Palace Preparatory Committee and the Ontario Science Centre, China,
7000 Years of Discovery (1982) tr. 11



30

Há»a long nguồn gốc từ biển cả phía Äông)50

Những loại võ khí đó không phải là má»™t Ä‘á»™c quyá»n hay bí mật quân sá»± mà bên kia không biết hay không chế tạo Ä‘?ợc. Có Ä‘iá»u quân Tây SÆ¡n vẫn nổi tiếng là phong phú vá» thuốc nổ và há» cÅ©ng mua Ä‘?ợc những loại thuốc súng của ngÆ°?i Âu Châu nhạy hÆ¡n và cÅ©ng mạnh hÆ¡n của quân Thanh nên quân Tây SÆ¡n luôn luôn có uy thế áp đảo trong những trận đánh. Chiến đấu trong tÆ° thế áp đảo bằng lá»±c lÆ°?ng cÅ©ng nhÆ° vá» vÅ© khí vốn dÄ© là má»™t lối đánh mà vua Quang Trung thÆ°?ng sá»­ dụng.

Riêng vá» há»a cầu (fireball) chúng ta thấy miêu tả tÆ°?ng tá»± nhÆ° cac loại bom đạn thá»i nay nhÆ°ng thá»i kỳ đó kỹ thuật quân sá»± thế giá»›i chÆ°a đạt tá»›i trình Ä‘á»™ này nên tuy có nhiá»u Ä‘iểm tÆ°?ng đồng vá»›i loại bình đất nung mà hải phỉ thÆ°?ng dùng, chúng tôi cÅ©ng đặt má»™t câu há»i và cho rằng co thể ngÆ°?i ta má»›i đặt ra để trám vào má»™t nghi vấn chÆ°a có tài liệu cụ thể minh chứng51. Há»a cầu đã Ä‘?ợc hải quân (và cả giặc cÆ°?p) dùng từ lâu để phá vỡ tàu Ä‘?ch nhÆ°ng chỉ Ä‘?ợc dùng trên bá»™ khi ngÆ°?i ta đã chế tạo Ä‘?ợc những loại thuốc súng tốt, bén lá»­a nhanh và ít khói. Kỹ thuật chế tạo thuốc nổ bá»™c





50 hai câu này ông Lê Nguyá»…n LÆ°u giải thích là : Nguyá»…n Huệ là má»™t hổ tÆ°?ng từ ấp Tây SÆ¡n ra Bắc, còn Nguyá»…n Hữu Chỉnh nhÆ° con rồng từ Thăng Long vÆ°?t biển vào Nam (Văn Khắc Thá»i Tây SÆ¡n ở Huế: Phú Xuân Thuận Hóa thá»i Tây SÆ¡n, Ká»· Yếu Há»™i Thảo Khoa Há»c, Huế 12/2001)

51 Má»™t tài liệu khác có ghi lại 10 Ä‘iá»u quân lệnh của Tôn SÄ© Nghị trong đó Ä‘ieu 5 và 6 nhÆ° sau:

... 5. NgÆ°?i An Nam có má»™t loại võ khí đặc biệt gá»i là há»a tiá»…n. Há» dùng má»™t loại súng có nòng dài chừng hai tấc rÆ°?i. Há» nhồi thuốc súng chia thành ba phần, sau đó dùng cây thụt phần thứ nhất và phần thứ hai riêng rẽ xuống nòng súng, đóng chặt má»—i phần vài trăm lần. Phần thuốc nổ còn lại nhét vào đầu bằng sắt của má»™t mÅ©i tên cắm vào trong nòng súng. BÆ°á»›c kế tiếp là nhét má»™t sợi tre khô vào trong há»™p súng có dây dẫn lÆ°a nối vào. Khi bùi nhùi Ä‘?ợc đốt lên, mÅ©i tên bén lá»­a và bay ra. Mục tiêu của chúng là đốt cháy quần áo các ngÆ°?i để cho quân ta (tức quân Thanh) phải hoảng sÆ¡. Thế nhÆ°ng võ khí đó không bì vá»›i võ khí của ta Ä‘Æ°?c. Nếu đối phÆ°Æ¡ng phóng há»a tiá»…n, chỉ cần cầm trong tay mấy lá trầu không để dập tắt lá»­a còn tay bên kia vung kiếm lên, bá»n chúng sẽ phải bá» chạy.

6. Má»™t loại võ khí đặc biệt khác của ngÆ°á»i An Nam là há»a cầu (fireball). Äó là má»™t khối kim khí rá»—ng ruá»™t nhét đầy thuốc súng và miểng sắt cùng lÆ°u hoàng, trên đầu có ngòi truyá»n ra. Lính của chúng sẽ đốt ngòi nổ và ném vá» phía ta, nếu thấy há»a cầu thì chỉ cần né tránh là không việc gì cả.

Thomas J. Barnes: Tay Son, Rebellion in 18th Century Vietnam (Xlibris Corporation 2000) tr. 133. Mặc dầu tác giả có ghi rằng tài liệu tham khảo chủ yếu căn cứ vào ba tác phẩm Khởi NghÄ©a Diệt Nguyá»…n và Chống Xiêm (1993), Lật Äổ Vua Lê – Chúa Trịnh Äại Phá Mãn Thanh (1994) và Xây Dá»±ng Äất NÆ°?c
(1995) của Ty Văn Hóa Thông Tin tỉnh Bình Äịnh (theo Ghi Chú của tác giả ở trang 202-203) nhÆ°ng những Ä‘iá»u quân lệnh này lại không thấy ghi chép trong các sá»­ sách khác và cuốn sách của Barnes là má»™t cuốn tiểu thuyết lịch sÆ° vá»›i nhiá»u dật sá»± không chính xác nên chúng tôi chỉ chép lại để Ä‘á»™c giả biết thêm. Má»™t Ä‘iá»u hÆ¡i vô lý là loại mà gá»i là há»a tiá»…n (fiery rocket) kia chế tạo rất phức tạp. Nếu quả thuốc súng nhồi vào nòng thì nhÆ° vậy má»—i khẩu súng (musket) chỉ bắn Ä‘Æ°?c má»™t lần mà thôi và hiệu quả cÅ©ng không có gì đặc biệt, e rằng bất tiện hÆ¡n loại tên lá»­a bắn bằng cung. Vì tính chất mÆ¡ hồ và thiếu chính xác của tài liệu này, chúng tôi không coi đây là má»™t chÆ°ng cá»› lịch sá»­.



31

phát ở Âu Châu từ thế ká»· 14, 15 đã truyá»n sang Nam à và Ä‘?ợc sản xuất khá nhiá»u trong thá»i kỳ này.

Cứ nhÆ° nhận xét của nhiá»u ngÆ°?i Âu có mặt trên đất nÆ°?c ta thá»i đó, trang bị của quân Việt Nam rất hùng hậu. Trong tình thế mà việc chiến đấu là lẽ sinh tá»­ sống còn, nhà Tây SÆ¡n cÅ©ng nhÆ° các đối thủ của ông Ä‘á»u cố gắng hết sức bắt liên lạc vá»›i thÆ°?ng nhân và các nhà truyá»n giáo ngõ hầu có thể mua Ä‘?ợc các loại vÅ© khí má»›i của há» mặc dầu lắm khi há» không muốn Ä‘?ng hẳn vá» má»™t phen nào. Tuy nhiên vá»›i những số tiá»n lá»›n bá» ra và nhiá»u hình thức cÆ°?ng Ä‘oạt khác, quân Tây SÆ¡n cÅ©ng có Ä‘?ợc nhiá»u loại võ khí tối tân nhất thá»i đó, đáng kể là má»™t số lÆ°?ng lá»›n các loại súng Ä‘iểu thÆ°?ng, há»a mai và đại bác.52

NhÆ° chúng ta đã biết, quân Tây SÆ¡n kế thừa tất cả những ky thuật của xứ Äàng Trong, bao gồm cả chế tạo và sá»­ dụng nhiá»u loại súng. Theo nhận xét của các giáo sÄ© và thÆ°?ng nhân Âu Tây, trong suốt hai trăm năm phải “giữ miếng†vá»›i nhau, cả Äàng Trong lẫn Äàng Ngoài đầu hết sức canh tân vá» quân sá»±. Chúa Trịnh đã Ä‘?ợc đặt cho cái biệt danh là “thủy vÆ°?ng†(lord of water) vì có má»™t lá»±c lÆ°?ng hải quân khá hùng hậu trong khi Chúa Nguyá»…n Ä‘?ợc gá»i là “há»a vÆ°?ng†(lord of fire) vì quân Ä‘á»™i miá»n nam Ä‘?ợc trang bị khí giá»›i đầy đủ và tân tiến hÆ¡n. Äó cÅ©ng là lý do tại sao Äàng Trong tuy kém thế hÆ¡n nhÆ°ng vẫn cầm cá»± Ä‘?ợc mà không bị đánh bại.53

Ngoài súng đại bác để bắn từ xa, các loại súng Ä‘iểu thÆ°?ng và súng tay cÅ©ng Ä‘?ợc sá»­ dụng rá»™ng rãi. Vào thế ká»· thứ 17, súng Ä‘iểu thÆ°?ng (flintlock) là loại súng bắt nguồn từ Âu Châu đã Ä‘?ợc dùng khắp nÆ¡i kể cả Mỹ Châu và à Châu. Vá» kỹ thuật, ngÆ°?i Việt ở Äàng Trong cÅ©ng nổi tiếng là thiện xạ và thuần thục trong việc sá»­ dụng các loại súng tay cÅ©ng nhÆ° đại pháo.

NgÆ°?i Äàng Trong hiện giỠđã hết sức chuyên môn trong việc dùng súng lá»›n và súng nhá» vÆ°?t xa cả Âu Châu; vì dÆ°?ng nhÆ° suốt ngày há» chẳng làm gì khac ngoài việc tập bắn. Há» giá»i đến ná»—i há» có thể dùng súng lá»›n bắn trúng còn hÆ¡n ngÆ°?i ta bắn bằng súng nhá». Súng hoả mai há» bắn cÅ©ng tài lắm vì ngày nào cÅ©ng ra đồng để thá»±c tập.54



52 Năm 1792, các giáo sĩ ghi nhận hai chiếc tàu từ Macao và Manille sang bán cho vua Quang Trung
100,000 cân (livres) lÆ°u huỳnh (khoảng 50 tấn) để chế tạo thuốc súng. Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 241-2

53 Cochin-China maintained its independence by its superior firepower (Donald F Lach & Edwin J. Van
Kley: Asia in the Making of Europe, vol III, book 3 – Southeast Asia, The University of Chicago Press
1993 tr. 1281)

54 Nicholas Tarling (ed.): The Cambridge History of Southeast Asia, tập I, phần 2: từ 1500 đến 1800
(Cambridge: Cambridge University Press, 1999) tr. 47 (trích lại của C.R. Boxer trong Asian potentates and European artillery in the 16th-18th centuries: a footnote to Gibson-Hill, JMBRAS, 38, 2 (1965) tr. 166



32

Má»™t trong những chi tiết rất quan trá»ng là vì Ä‘?a thế chật hẹp, gập ghá»nh nên quân Ä‘á»™i của ta thá»i đó rất ít dùng đại pháo55 nhÆ°ng lại có rất nhiá»u súng đại bác loại nhá» (small cannon). Những khẩu đại bác đó có thể mang trên lÆ°ng và bắn má»™t loại đạn nặng chừng hÆ¡n 100 gr (4 ounces). Má»™t ngÆ°?i lính “cõng†cái nòng súng (barrel), dài chừng
2 thÆ°?c, trong khi má»™t ngÆ°?i lính khác mang cái “giá†là má»™t khúc gá»— tròn dài cÅ©ng chừng cái nòng súng. Khi tác xạ, cái giá Ä‘?ợc dá»±ng lên bằng hai cái càng hay má»™t cái chạc cao khá»i mặt đất chừng má»™t mét, nòng súng sau đó để lên trên giá trong má»™t cái ngàm sắt. NgÆ°?i lính có thể Ä‘iá»u chỉnh Ä‘á»™ nhắm và kiểm soát bằng má»™t cái báng tì lên trên vai.56 Các loại súng này rất tiện lợi cho việc di chuyển và phục kích quân Ä‘?ch.

Quân Tây Sơn cũng đ?ợc huấn luyện để tự pha chế lấy thuốc nổ và ngư?i Âu châu đã kinh ngạc vì hỠnạp đạn nhanh hơn bất cứ quốc gia nào khác. Trong khi ngư?i Anh phải thực hiện đến 20 động tác cho mỗi lần nạp đạn thì ngư?i Việt chỉ cần có 4 động tác.57

Súng thá»i đó vẫn nạp tiá»n nghÄ©a là nạp thuốc và đạn từ đằng trÆ°?c và thÆ°?ng đúc bằng đồng cho dá»…, ít bị nứt vỡ. Äại bác thá»i đó đủ cỡ và dài ngắn khác nhau tùy theo má»—i nÆ°?c, má»—i thá»i kỳ. Muốn bắn Ä‘?ợc xa thì nòng phải dài, việc Ä‘?i cho thuốc cháy hết cÅ©ng lâu hÆ¡n. Thoạt tiên, những súng trÆ°?ng Ä‘?ợc gá»i dÆ°?i các tên matchlock, arquebus hay musket là những súng cá nhân trang bị cho bá»™ binh. Những súng đó dài và nặng ná» nhÆ°ng vá» sau nòng súng (barrel) đã có khÆ°?ng tuyến (grooves) để khi viên đạn bắn ra sẽ xoay tròn và vì thế Ä‘i Ä‘?ợc xa hÆ¡n. Äạn là đạn chì hình tròn, vừa khít vá»›i nòng súng, phải nhồi từ trÆ°?c bằng môt cây thông nòng (ramrod) và má»™t cái búa gá»—
(mallet). Khi viên đạn bắn ra, đạn đạo sẽ bay thẳng và không bị lệch hư?ng như đạn súng trư?ng thuở trư?c.

Súng trÆ°?ng dài từ 1.5 đến 1.6 mét, hÆ¡n chiá»u cao trung bình của ngÆ°?i Việt Nam, có báng và gá»— Ä‘? nòng, Ä‘?ợc trang trí bằng những hoa văn kim loại. Dùng trong chiến trận, viên đạn có thể đúc nhá» hÆ¡n má»™t chút cho tá»± Ä‘á»™ng chạy vào trong nòng súng. Loại súng Ä‘iểu thÆ°?ng Ä‘?ợc mồi bằng đá lÆ°a (flint) bằng má»™t cái cần mổ hình nhÆ° má» gà (pecking hen). Má» gà Ä‘?ợc kéo ngÆ°?c ra sau bằng tay cho mắc vào khá»›p và sẽ giữ tại đó. Khi ngÆ°?i lính bóp cò, má» gà sẽ bật ra, mổ viên đá vào má»™t thanh sắt cho xẹt ra tia lá»­a, đồng thá»i buồng thuốc súng sẽ mở ra để lá»­a bén vào.




55 Vào thá»i đó để giảm thiểu nhÆ°ng khó khăn trong việc tiếp liệu, đến cuối thế ká»· 16 nÆ°?c Pháp chỉ còn
6 cỡ đại bác, Tây Ban Nha còn 12 cỡ và ngư?i Anh chỉ còn 16 cơ, lớn nhất nặng đến 4 tấn, đạn nặng 74 pounds (khoảng 33.5 kg), nhỠnhất chỉ nặng 300 pounds, bắn đạn chỉ có 5 ounces mà thôi. Súng lớn nòng có thể dài đến 3.3 m.

56 Nicholas Tarling: sđd tr. 47-8

57 Nicholas Tarling: sđd. tr. 48



33

Súng quân lính thá»i Tây SÆ¡n dùng chính là loại Ä‘iểu thÆ°?ng này, cá»™ng thêm việc sá»­ dụng rá»™ng rãi các loại há»a long, há»a hổ, các loại bình chứa miểng nhÆ° má»™t loại bom sÆ¡ khai … đã khiến cho há» có nhiá»u Æ°u thế vá» sức mạnh, việc huấn luyện cÅ©ng mau hÆ¡n, hiệu năng lại cao hÆ¡n lối đánh dùng các loại cung ná», gÆ°?m giáo. Nói chung là cả hai bên thá»i đó Ä‘a dùng nhiá»u loại vÅ© khí dùng thuốc nổ. Có Ä‘iá»u vì thuốc súng còn sÆ¡ khai, nhất là thuốc súng của nhà Thanh bắt lá»­a kém, nhiá»u khói nên há» thÆ°?ng đốt để làm màn khói che cho trận đánh hÆ¡n là dùng để tác xạ. Chính vì thế mà sá»­ sách đã ghi là vua Quang Trung “áo bào Ä‘en nhÆ° má»±c†vì ám khói.

Chúng ta không có con số cụ thể bao nhiêu binh sÄ© các loại và trang bị nhÆ° thế nào nhÆ°ng so sánh vá»›i những lá»±c lÆ°?ng đối nghịch, trang bị của quân Tây SÆ¡n chắc hẳn không kém hÆ¡n.58 Ngoài súng tay và các loại khí giá»›i cổ Ä‘iển đã dùng từ lâu trên đất Việt, quân Tây SÆ¡n cÅ©ng còn tập trung Ä‘?ợc khá nhiá»u súng ống cÅ© của cả Äàng Ngoài lẫn Äàng Trong. Äại bác thì đã Ä‘?ợc đúc tại Nam Hà từ lâu và ngoài bắc cÅ©ng có phÆ°?ng đúc.


DI HÀNH




Quan Ä‘i võng ở Äàng Trong
John Crawfurd, Journal of an Embassy ... đối diện tr. 282

Nhiá»u huyá»n thoại đã Ä‘?ợc thêu dệt và nhiá»u giả thiết Ä‘?ợc dùng Ä‘e giải thích cho hợp lý lối chuyển quân nhanh chóng và hiệu quả của Nguyá»…n Huệ. Chính vì quá sùng bái


58 Theo Äại Nam Thá»±c Lục, bản thân chúa Nguyá»…n Ãnh cÅ©ng là má»™t xạ thủ giá»i và đã đặt mua ở Bồ Äào Nha má»™t vạn súng Ä‘iểu thÆ°?ng, 2000 cá»— súng gang má»—i cá»— nặng 100 cân, 2000 viên đạn nổ Ä‘Æ°á»ng kính 10 tấc vào năm 1791, má»™t năm trÆ°á»›c khi Nguyá»…n Huệ mất. Chi tiết đó đủ biết vào giai Ä‘oạn này, lá»±c lÆ°?ng hai bên Ä‘á»u phải dá»±a vào súng ống của Tây PhÆ°?ng để chiến đấu và vá»›i nhÆ°ng trang bị má»›i, chiến thuật, chiến lÆ°?c thủy cÅ©ng nhÆ° trên bá»™ đã thay đổi nhiá»u cho phù hợp vá»›i tình thế.




34

ông, nhiá»u nhà nghiên cứu đã Ä‘á» cao những chi tiết chỉ ghi lại trong tiểu thuyết và ngoại sá»­, sá»­ dụng nhÆ° má»™t nguồn tài liệu cÆ¡ bản. Những chi tiết đó phần lá»›n do truyá»n khẩu, hoặc có thể do má»™t số tác giả dá»±ng lên, nhiá»u chá»— hoàn toàn khác vá»›i chính sá»­ nhà Nguyá»…n. Tuy nhiên vì tá»± ái dân tá»™c, vì quan Ä‘iểm chính trị, hay vì muốn có những con số cụ thể nên nhiá»u ngÆ°?i trong chúng ta đã hoàn toàn quên Ä‘i tính thá»±c tế của sá»± việc. NgÆ°?i ta thÆ°?ng nhắc đến chiến thuật Ä‘iá»u binh bằng cách cho hai ngÆ°?i võng má»™t ngÆ°?i Ä‘i suốt ngày đêm để tiết kiệm thá»i gian59 hoặc gần đây có tác giả lại khẳng Ä‘?nh đó là chiếc thuyá»n nan đặc biệt của vùng Huế mà những ngÆ°?i bán rong trên sông HÆ°?ng hay dùng60. Những luận cứ đó xem ra không đủ thuyết phục vì việc di chuyển má»™t Ä‘oàn quân hàng vạn ngÆ°?i trong má»™t thá»i gian hết sức ngắn ngủi (4 ngày từ Huế ra Nghệ An theo dã sá»­) là má»™t chuyện không thể thá»±c hiện ngay cả vá»›i phÆ°?ng tiện của thá»i đại ngày nay61. Vào thá»i kỳ đó Ä‘?á»ng từ Phú Xuân ra Bắc chÆ°a có Ä‘?á»ng lá»›n, chỉ là Ä‘?á»ng mòn dá»c theo triá»n núi nên chỉ có thể Ä‘i thật gá»n nhẹ, muốn di chuyển vá»›i đồ đạc, quân lÆ°?ng, khí giá»›i phải Ä‘i bằng thuyá»n.

Trong khi quân Thanh sang nÆ°?c ta Ä‘?ợc miêu tả nhÆ° “má»™t Ä‘oàn quân vừa yếu vừa quá mê tín dị Ä‘oan ... lính Trung Hoa mang theo cả Ä‘iếu hút, bát Ä‘?a và các hành trang phụ khác, Ä‘eo lủng lẳng ở thắt lÆ°ng há». Há» vừa là lính vừa là lái buôn bồi bếp ...â€62 thì quân Nam Hà “trông giống nhÆ° má»™t toán bệnh nhân ốm yếu hÆ¡n là má»™t Ä‘oàn chiến binhâ€63 mà há» ghi nhận là “những kẻ man rợ từ cao nguyên miá»n Namâ€64, phù hợp vá»›i




59 Äể làm nhÆ° binh mã từ trên trá»i sa xuống, vua Quang Trung muốn cho cá»±c kỳ thần tốc nên trong lúc hành binh, ngài ra lệnh này cho đám quân Bắc phạt: cứ ba ngÆ°á»i má»™t tốp, luân phiên võng cho nhau, suốt dá»c Ä‘Æ°?ng anh lính nào cÅ©ng phải võng ngÆ°á»i và Ä‘Æ°?c ngÆ°?i võng. NhÆ° thế hết lượt anh này phải Ä‘i, lại đến lÆ°?t anh khác được nghỉ. Nghỉ, Ä‘i, Ä‘i, nghỉ, cứ võng lẫn mãi cho ra đến chá»— đất mục Ä‘ch. Vì thế, vừa trẩy Ä‘?ợc nhanh, vÆ°a khá»i kiệt quân lá»±c. Quân lính Ä‘i trÆ°?c, vài trăm voi trận Ä‘i sau. (Theo Lê triá»u dã sá»­, quyển dÆ°?i, Hoa Bằng: Quang Trung Nguyá»…n Huệ, anh hùng dân tá»™c tr. 181)

60 Hồ Văn Châm: Vùng Huế trong lòng lịch sá»­ Äại Việt (Tạp Chí Truyá»n Thông, Canada tháng 5-2003
tr. 22-23)

61 Ngay cả những dịch trạm sÆ° dụng khoái mã để chuyển tin cÅ©ng không theo kịp tốc Ä‘á»™ đó. Từ Hà Ná»™i vào đến Huế dÆ°?i thá»i Nguyá»…n Ä‘i ngá»±a không dừng chân mất năm ngày và luật cho phép má»™t thá»i hạn xê xích thêm 2 ngày nữa, tổng cá»™ng 7 ngay (liên tiếp hoán chuyển ngÆ°?i và ngá»±a). Äó là sau khi bá»™ Binh đã thiết lập 36 dịch trạm dá»c từ Huế ra Hà Ná»™i và Ä‘?á»ng sá đã tu bổ lại. Alexander B. Woodside: A Comparative Study of Vietnamese and Chinese government in the first half of the nineteenth century
(Harvard University Press, Mass. 1971) tr. 81. Di chuyển một đoàn quân hàng vạn ngư?i không thể nào đi nhanh bằng tốc độc của dịch mã đ?ợc, chưa kể những phối trí vỠtiếp liệu, lư?ng thực … đi kèm với việc chuyển quân.

62 Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, “Triá»u đại vua Quang Trung dÆ°?i mắt các nhà truyá»n giáo Tây PhÆ°Æ¡ng†Má»™t
Nhóm Há»c Giả, Má»™t Vài Sá»­ Liệu vá» Bắc Bình VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ (Cali: Äại Nam, 1992) tr. 233

63 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 234

64 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 233



35

nhận Ä‘?nh của John Keegan là “chiến tranh nào cÅ©ng cần di chuyển nhÆ°ng đối vá»›i nhÆ°ng dân tá»™c Ä‘?nh cÆ° thì chỉ Ä‘i má»™t Ä‘oạn ngắn cÅ©ng gặp nhiá»u khó khănâ€.65


Theo những Ä‘iá»u ngÆ°?i ta mục kích, quân Tây SÆ¡n có voi, ngá»±a, võng, các loại xe kéo
... nhÆ°ng chủ yếu vẫn là Ä‘i bá»™ và hầu hết các phÆ°?ng tiện khác chỉ dành cho cấp chỉ huy hay chuyên chở vÅ© khí, lÆ°?ng thá»±c. Việc di chuyển vì thế rất nhá»c nhằn và hao binh tổn tÆ°?ng là Ä‘iá»u không thể tránh khá»i. Khi tình hình khó khăn, binh lính đào ngÅ© cÅ©ng là má»™t vấn Ä‘á» nghiêm trá»ng.

... Ông tiến nhÆ° vÅ© bão ra Bắc (từ Thanh Hoá ra Ninh Bình) chỉ mất có má»™t ngày, không quản Ä‘?á»ng xa khó nhá»c đã giết chết nhiá»u ngá»±a voi của ông, trong khi ngÆ°?i khác phải mất ba bốn ngày ...66

Tốc Ä‘á»™ di hành luôn luôn có liên hệ mật thiết vá»›i phÆ°?ng tiện và Ä‘?a thế. Trong lịch sá»­, những đạo quân có thể di chuyển nhanh thÆ°?ng là những dân tá»™c vùng thảo nguyên bằng phẳng dùng chiến xa hay ngá»±a cÆ°?i. Äiá»u duy nhất mà quân Tây SÆ¡n có thể Ä‘i nhanh Ä‘?ợc là trang bị gá»n nhẹ, nói khác Ä‘i sinh hoạt còn rất sÆ¡ khai nên không bị lệ thuá»™c vào tài sản vật chất phải mang theo. Vào thá»i kỳ đó, Ä‘?n vị căn bản là làng xã của nÆ°?c ta có dân số trung bình chỉ khoảng vài trăm đến má»™t ngàn, việc di chuyển hàng vạn ngÆ°?i (tÆ°?ng Ä‘?Æ¡ng vá»›i vài chục xã) Ä‘i má»™t khoảng cách vài trăm cây số chắc chắn sẽ có ảnh hÆ°?ng lá»›n đến những Ä‘?a phÆ°?ng ngang qua. Những Ä‘oàn quân đó thông thÆ°?ng cÅ©ng kéo theo má»™t cái Ä‘uôi dài bao gồm xe cá»™, lừa ngá»±a, gia súc, vật dụng cá nhân ... và cả đàn bà, trẻ con, ông già, bà cả ... Äây là tình trạng chung của má»i quốc gia, má»i quân Ä‘á»™i chứ không riêng gì quân Tây SÆ¡n, nhất là trong đó rất đông những binh sÄ© ngÆ°?i ThÆ°?ng có thói quen Ä‘i chung vá»›i nhau thành từng bầy.

Äiá»u kiện sống thấp kém và ká»· luật tàn nhẫn là những yếu tố cÆ¡ bản, chÆ°a kể tiếng nói, phong tục xa lạ vá»›i Ä‘?a phÆ°?ng há» Ä‘i ngang qua nên phải giá»›i hạn tối Ä‘a việc tiếp xúc. Vì tình trạng thiếu má»™t hệ thống tiếp liệu hay chợ búa để trao đổi vật dụng, tình trạng cÆ°?p Ä‘oạt thÆ°c phẩm, heo bò ... của dân chúng thÆ°á»ng không tránh khá»i. Äể tránh tình trạng binh lính đào ngÅ©, các tÆ°?ng lãnh thÆ°?ng phải chấp nhận má»™t số tệ Ä‘oan khiến quần chúng coi há» nhÆ° “kẻ cÆ°?pâ€.

Chúng ta cÅ©ng không lấy làm lạ khi nhiá»u giáo sÄ© và thÆ°?ng nhân Tây phÆ°?ng cho biết há» chứng kiến cảnh ăn thịt ngÆ°?i tại má»™t vài địa Ä‘iểm trong thá»i gian đói kém ở Äàng Trong và cả cảnh quân Tây SÆ¡n chia nhau ăn gan, ăn tim má»™t số tá»™i nhân sau khi bị hành hình ở Bắc Hà. Má»™t Ä‘iá»u chắc chắn, Nguyá»…n Huệ luôn luôn tiến quân rất nhanh không phải do kỹ thuật gì khác thÆ°?ng mà do quyết tâm và ká»· luật thép, má»™t hình thức


65 “All war require movement, but for settled peoples even short-range moves impose difficulties†John
Keegan, A History Of Warfare (New York: Alfred A. Knopf, 1994) tr. 164

66 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 206


36

bạo lực khiến ngư?i ta kinh hoàng. Kỷ luật đó cũng là một trong những yếu tố để cho thể duy trì một đội quân luôn luôn sẵn sàng chiến đấu.


TIẾP VẬN

Vá» tình hình tại Äàng Trong thế ká»· thứ 18 chúng ta thấy rất ít khả năng xây dá»±ng những doanh trại lá»›n trú đóng hàng vạn quân để sá»­ dụng khi cần thiết. Nhu cầu chiến tranh và cÆ¡ cấu Ä‘?n sÆ¡ của thá»i đó khiến chúng ta phải nghÄ© đến má»™t phÆ°?ng thức đồn trú rất thông dụng là má»—i ngÆ°?i lính Ä‘á»u ở vá»›i gia Ä‘nh và ra trình diện khi gá»i đến còn khi ra khá»i Ä‘?a phÆ°?ng thì chia ra từng tiểu tổ ở lẫn vá»›i dân. LÆ°?ng thá»±c vì thế cÅ©ng thất thÆ°?ng và chủ yếu dá»±a vào số gạo thóc cÆ°?p Ä‘?ợc của Ä‘?ch hay mua tại Ä‘?a phÆ°?ng Ä‘i ngang qua. Những phÆ°?ng thức đó Ä‘á»u rất bấp bênh nhất là vào những năm đói kém.

Theo tính toán của các chuyên gia vá» hậu cần, ngoài lÆ°?ng thá»±c, binh lính còn nhiá»u nhu cầu khác nhÆ° y phục, vÅ© khí, vật dụng hàng ngày, củi lá»­a ... chỉ có thể kiếm Ä‘?ợc tại những thị trấn có đông dân cÆ°. Nếu không có quần chúng – trong trÆ°?ng hợp phải di chuyển trong rừng sâu hay hoang Ä‘?a – má»™t ngÆ°?i chỉ đủ sức mang theo thá»±c phẩm căn bản trong vòng 5 đến 10 ngày, nếu Ä‘i xa hÆ¡n thì bắt buá»™c phải có nhÆ°ng trạm tiếp liệu
(magazines) hay (đôi khi) phải cá»­ ngÆ°?i Ä‘i trÆ°?c để kiếm lÆ°?ng hoặc gầy dá»±ng chÆ¡ búa ngõ hầu các cánh quân Ä‘i sau có chá»— mua bán đồ dùng cần thiết. PhÆ°?ng thức tiếp liệu và sinh hoạt của quân Tây SÆ¡n theo các giáo sÄ© miêu tả thì thÆ°?ng chia nhau ra đóng tại các Ä‘á»n chùa, miếu mạo, nhà thá» ... nên không tránh Ä‘?ợc việc binh sÄ© làm hÆ° hại các cÆ¡ sở này mà nhiá»u ngÆ°?i ta thán mặc dù dứng vá» mặt quân sá»± thì đây là cách sinh hoạt tá»± túc Ä‘?n giản và hữu hiệu hÆ¡n cả. CÅ©ng nhÆ° bất cứ má»™t binh Ä‘á»™i nào, khi rút lui, quân Tây SÆ¡n thÆ°?ng cÆ°?p phá các làng mạc há» Ä‘i ngang mặc dù Nguyá»…n Huệ nổi tiếng là khắt khe vá»›i những thành phần vô ká»· luật.

Äể có vật liệu đúc súng hay rèn vÅ© khí, nhiá»u tÆ°?ng thá», chuông đồng và dụng cụ canh nông đã bị trÆ°ng dụng nhÆ°ng không phải vì lý do tôn giáo nhÆ° ngÆ°?i ta kết án mà vì nhu cầu chiến tranh.

DÆ°?ng nhÆ° các sá»­ gia Việt Nam chÆ°a quan tâm đúng mức vá» vấn Ä‘á» lÆ°?ng thá»±c và trang bị của quân Tây SÆ¡n mặc dù cÅ©ng có ngÆ°?i Ä‘?a ra má»™t giả thuyết vá» lÆ°?ng khô của binh sÄ© thá»i đó là món bánh tráng, má»—i khi ăn chỉ cần nhúng nÆ°?c là có thể qua bữa. Ngoài lÆ°?ng thá»±c, chúng ta cÅ©ng không thể bá» qua súng ống, đạn dÆ°?c ... vốn dÄ© rất nặng ná», không dá»… dàng di chuyển trên Ä‘Æ°á»ng đất ngoằn ngoèo, lầy lá»™i vào mùa đông và thÆ°?ng đòi há»i má»™t số dân công đông đảo Ä‘e phục dịch. Ngoài súng thần công loại nhá» Ä‘?ợc chở trên lÆ°ng voi, Nguyá»…n Huệ không Ä‘em theo các loại súng lá»›n và đã công thành bằng biện pháp sÆ¡ đẳng nhất là dùng sức ngÆ°?i và các cuá»™n rÆ¡m để xông vào, sau đó đánh hoa công.




37

Tài liệu vỠnhững vấn đỠliên quan đến hậu cần khác như chữa bệnh, tản thư?ng hay các chính sách quản trị nhân sự khác (lư?ng bổng, tử tuất, khen thư?ng, tư?ng lệ ...) thì hoàn toàn không ai ghi lại. Với hình thức tổ chức còn sơ khai, những vấn đỠđó chắc chưa đ?ợc qui đ?nh rõ ràng mà chỉ giải quyết dựa theo tình hình và khả năng thực tế hay tại chỗ.







Quân Xiêm di hành cuối thế kỷ 19
(có cả một số phụ nữ gánh súng ong)
Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia (Burma and Indo-China) tr. 147

Trên thá»±c tế, quân Ä‘á»™i của Nguyá»…n Huệ không phải là má»™t tập thể thuần nhất mà tuyển má»™ từ nhiá»u khu vá»±c khác nhau, gồm nhiá»u thành phần, nhieu dân tá»™c, có tập quán và sinh hoạt Ä‘a dạng. Quân Ä‘á»™i đó không theo tổ chức chính qui nên phần lá»›n không có lÆ°?ng bổng, phải tá»± túc nhiá»u mặt và có gì ăn đó chứ không có tiêu chuẩn hàng tháng, hàng ngày. Riêng tại miá»n Bắc trong những năm đó, số ngÆ°?i bị bắt vào lính rất đông, gần nhÆ° phe nào cÅ©ng muốn vét cho đến ngÆ°?i cuối cùng. Việc ăn uống vì thế không theo tiêu chuẩn nhất Ä‘?nh mà tuỳ theo tình hình, theo thói quen của từng nhóm, không hiếm những thành phần có lối sống còn rất dã man Ä‘?ợc ngÆ°?i nÆ°?c ngoài ghi lại.

Mặc dù không có tài liệu nào Ä‘á» cập má»™t cách rõ rệt nhÆ°ng xuyên qua tập quán chung của quân Tây SÆ¡n trong những cuá»™c hành quân trÆ°?c ở Gia Ä?nh, sinh hoạt bình thÆ°?ng hàng ngày và những tÆ°?ng thuật giản lÆ°?c từ nhiá»u nguồn, chúng ta có thể tin rằng không phải chỉ ở nÆ°?c ta mà hầu nhÆ° trên toàn thế giá»›i, vào thá»i kỳ đó số binh Ä‘á»™i đạt tá»›i tổ chức chu đáo để binh sÄ© có thể coi Ä‘i lính nhÆ° má»™t nghá» và sinh hoạt hoàn toàn có thể trông vào lÆ°?ng bổng rất hiếm nên cấp chỉ huy vẫn phần nào dung túng cho việc cÆ°?p bóc, chiêm Ä‘oạt để mÆ°u sinh cÅ©ng có mà để thủ lợi cÅ©ng có.

Chỉ những khi đóng quân và phải ổn đ?nh trật tự thì kỷ luật thép mới đ?ợc áp dụng còn khi di chuyển, việc kiểm soát đã khó mà rất có thể chính cấp chỉ huy cũng chủ động trong việc thu đoạt tài vật. Chúng ta chỉ co thể đoán chừng Nguyễn Huệ và tư?ng lãnh




38

cao cấp chiếm Ä‘oạt kho tàng và “tống tiá»n†ngÆ°?i giàu là vì nhu cầu xây dá»±ng quân Ä‘á»™i trong khi các cấp dÆ°?i do Ä‘á»™ng lá»±c tham lợi nhiá»u hÆ¡n.

Theo thÆ° của giáo sÄ© Le Roy ở Nam Ä?nh viết cho ông Blandin ở Paris ngày 11 tháng 7
năm 1786 thì:

... NhÆ°ng ngÆ°?i Nam Hà này đã áp dụng sá»± xÆ° án khắc nghiệt, má»›i thấy tố cáo chẳng cần Ä‘?i xét xá»­ lôi thôi, hỠđã chém đầu nhÆ°ng bá»n trá»™m cÆ°á»›p hay tất cả những kẻ nào bị ngÆ°?i ta tố cáo là trá»™m cÆ°?p NgÆ°?i ta rất lấy làm thích sá»± xá»­ phạt nhÆ° vậy và sá»± liêm khiết của quân Tây SÆ¡n. Vì há» không cÆ°á»›p bóc ai, há» chỉ biết chặt đầu mà thôi. Äiá»u đó đã khiến cho yên lành ở má»™t vài nÆ¡i trong má»™t thá»i gian.67

Chính vì tình hình nhÆ° thế, chúng ta không thể không tham chiếu những sinh hoạt tiêu biểu của Äàng Trong và các nÆ°?c chung quanh vào thá»i kỳ đó để có thể hình dung Ä‘?ợc Ä‘oàn quân đó nhÆ° thế nào, thay thế những dữ kiện lịch sá»­ viết quá sÆ¡ sài hoặc do tÆ°?ng tÆ°?ng không chính xác.

Mặc dù những ná»— lá»±c của má»i phía để bắt lính, thu lÆ°?ng nhÆ°ng thá»i nào cÅ©ng có những giá»›i hạn nhất Ä‘?nh có tính qui luật không thể vÆ°?t qua. Äó là những nguyên tắc chặt chẽ của ngành hậu cần (logistics) đã Ä‘?ợc Jomini Ä‘?nh nghÄ©a là “nghệ thuật thá»±c dụng của việc chuyển quân†(the practical art of moving armies) trong đó bao gồm cả
“cung ứng những Ä‘á»™i ngÅ© tiếp liệu liên tục†(providing for the sucessive arrival of convoys of supplies) và “thiết lập, tổ chức Ä‘?á»ng tiếp liệu†(establishing and organizing
... lines of supplies)68. Má»™t cách tổng quát, vấn Ä‘á» tiếp vận là làm sao má»™t mặt di chuyển Ä‘?ợc binh Ä‘á»™i, mặt khác cung cấp đủ cho há» những Ä‘iá»u kiện vật chất để sẵn sàng chiến đấu.

Không phải chỉ sá»­ gia Việt Nam, hầu hết những nhà nghiên cứu thế giá»›i cÅ©ng ít ai nghiên cứu vấn Ä‘á» tiếp vận má»™t cách tÆ°?ng tận và thÆ°?ng Ä‘?n giản hoá việc di hành. Nhiá»u sá»­ gia còn coi việc di chuyển má»™t Ä‘oàn quân quá giản dị đến mức không đếm xỉa gì đến những Ä‘iá»u kiện thá»±c tế tÆ°?ng chừng nhÆ° “má»™t Ä‘oàn quân có thể di chuyển Ä‘i bất cứ phÆ°?ng hÆ°?ng nào, bằng bất cứ tốc Ä‘á»™ nào, bất cứ khoảng cách nào má»™t khi cấp chỉ huy đã quyết định†69. Con ngÆ°?i cÅ©ng nhÆ° con vật trong má»™t Ä‘oàn quân Ä‘á»u





67 Nguyễn Nhã: Nguyễn Huệ một thiên tài quân sư sđd. tr. 91

68 Martin Van Creveld, Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton (Cambridge: Cambridge
University Press, 1992) tr. 1

69 It may be that this requires, not any great strategic genius but only plain hard work and cold calculation. While absolutely basic, this kind of calculation does not appeal to the imagination, which may be one reason why it is so often ignored by military historians. The result is that, on the pages of military history books, armies frequently seem capable of moving in any direction at almost any speed and


39

cần lÆ°?ng thá»±c, quân trang, khí giá»›i ... và những Ä‘iá»u kiện tối thiểu vá» sinh hoạt, nghỉ ngÆ¡i khi di hành mặc dù trong nhiá»u trÆ°?ng hợp con ngÆ°?i bị bắt buá»™c “áp giải†đi má»™t cách miá»…n cÆ°?ng nhÆ°ng tinh thần chiến đấu Ä‘?Æ¡ng nhiên rất thấp.

Việc di chuyển và tiếp liệu đó tuỳ thuá»™c vào nhiá»u yếu tố kể cả kỹ thuật, tổ chức và nhiá»u yếu tố phụ và chính những thá»±c tế đó quyết Ä‘?nh sức manh của Ä‘?n vị chứ ít khi vì tinh thần yêu nÆ°?c nồng nàn, hi sinh vì đại nghÄ©a hay lòng căm thù sâu sắc ... nhÆ° ngÆ°?i ta thÆ°?ng nhấn mạnh.


TRUYỀN TIN

Quân Tây SÆ¡n vốn dÄ© không phải chỉ gồm má»™t chủng tá»™c thuần nhất nên việc truyá»n tin cần giản dị và dá»… dàng. Trong quá trình của há», ngÆ°?i ta thấy há» hay dùng tiếng kêu để truyá»n hiệu lệnh cho nhau nên đã Ä‘?ợc gá»i là “binh Óâ€.

Má»™t đặc Ä‘iểm khác có thể do ảnh hÆ°?ng của dân vùng thÆ°?ng du là há» cÅ©ng hay dùng chiêng trống để thúc quân, thu quân. Khi ra Bắc, để khá»i lẫn lá»™n việc khi vui chÆ¡i vá»›i hiệu lệnh của chiến trận, hỠđã cấm dân chúng không Ä‘?ợc đánh trống.

... từ ngày 17 (tháng 12 năm 1788), các làng mạc đánh trống để đánh dấu sự vui mừng của hỠvì trống tuy là một nhạc khí đ?ợc dân Bắc Kỳ rất ưa chuộng đã bị cấm đánh và ngưng sử dụng từ ngày quân Tây Sơn làm chúa tể xứ này ...70

Quân Thanh trên Ä‘?á»ng tiến xuống Thăng Long cÅ©ng đụng Ä‘á»™ vá»›i quân Tây SÆ¡n tại ranh giá»›i Tam Dị, Trụ Hữu. Quân Nam dùng ba loại cá», Ä‘á», trắng, Ä‘en chia thành ba Ä‘á»™i đánh trống tấn công. Ngoài ra, chiếc khăn Ä‘á» thÆ°?ng dùng để bịt đầu của cấp chỉ huy cÅ©ng có khi Ä‘?ợc sá»­ dụng nhÆ° má»™t loại kỳ hiệu. Việc dùng các màu cá» khác nhau có lẽ do ảnh hÆ°?ng của ngÆ°?i Chăm. Äến Ä‘?i Nguyá»…n, khi thấy quân Ä‘á»™i có quá nhiá»u cá» quạt phức tạp nên vua Minh Mạng phải ra lệnh cho giảm bá»›t.
















to almost any distance once their commanders have made up their minds to do so. Martin Van Creveld, sđd. tr. 1-2

70 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 199


40

RÚT LUI ÄỂ BẢO TOÀN

NhÆ° chúng ta đã thấy, sau khi thấy dân chúng miá»n Bac chÆ°a ủng há»™ mình má»™t cách triệt để, giÆ¡i quan lại cÅ©ng không hÆ°?ng ứng sá»± vận Ä‘á»™ng của nhóm Ngô Thì Nhậm tôn mình lên làm vua, Nguyá»…n Huệ hậm há»±c rút quân vá» Nam để má»™t số tì tÆ°?ng trấn thủ Bắc Hà. CÅ©ng nhÆ° sách lược chung mà nhà Tây SÆ¡n áp dụng tại những khu vá»±c chÆ°a hoàn toàn thuần hoá, miá»n Bắc trở thành má»™t nÆ¡i mà dân chúng có hai hệ thống cai trị, quan lại cÅ© của nhà Lê đóng nhiệm vụ hành chánh dÆ°?i quyá»n của má»™t quốc trÆ°?ng bù nhìn Lê Duy Cẩn, còn hệ thống quân sá»± do Ngô Văn Sở chỉ huy giữ nhiệm vụ bảo há»™ trị an thuá»™c quyá»n Nguyá»…n Huệ tại Phú Xuân.

Hai hệ thống đó nÆ°?ng tá»±a vào nhau má»™t cách há»i hợt nên khi có biến, quân Tây SÆ¡n lập tức rút Ä‘i để lại miá»n Bắc cho quan lại nhà Lê tÆ° sinh tá»± diệt. Khi quân Thanh kéo đến, triá»u Ä‘nh Lê Duy Cẩn lập tức ra hàng khiến quan lại nhà Lê đành cam chịu sá»± trừng phạt, báo thù khi Lê Duy Kỳ trở vá». Chúng ta không biết số quan lại đó những ai chạy Ä‘?ợc theo quân Tây SÆ¡n vì tình hình theo chính sá»­ thì dÆ°?ng nhÆ° tuyệt đại Ä‘a số vẫn còn ở Thăng Long.71


DNCBLT chép như sau:

... Tôn SÄ© Nghị từ khÆ°?c. Ngô Văn Sở bèn há»™i các tÆ°?ng thÆ°?ng nghị đánh hay giữ. Ngô Nhậm Ä‘á» nghị rút lui giữ núi Tam Äiệp cho thuá»· quân và lục quân thông nhau chiếm cứ chá»— hiểm yếu mà cố thủ, sai ngÆ°?i gấp Ä‘?a thÆ¡ cáo nguy cấp.


Ngô Văn Sở bèn mật truyá»n các trấn Kinh Bắc, Thái Nguyên, Lạng SÆ¡n lên (đánh) tiếng nói
(phao rằng) há»™i quân xây luỹ đất ở sông Nguyệt Ä?c rồi ngầm thu quân mà lui vá». Ngô Văn Sở Ä‘?a thông tÆ° cho các quan trấn thủ Hải DÆ°?ng, SÆ¡n Tây ná»™i ngày phải há»™i quân ở Bắc Thành, cho trấn thủ SÆ¡n Nam phải chỉnh bị thuyá»n tàu chá» thuá»· quân đến thì cùng tiến phát.

... Ngô Văn Sở ... ra lệnh cho các đạo quân chỉnh tá» Ä‘á»™i ngÅ© mà Ä‘i đến núi Tam Äiệp (Tằng?), chia đồn đóng quân cố thủ, gấp sai Nguyá»…n Văn Tuyết, má»™t tên nữa là Äinh Công Tuyết, vá»™i chạy vá» báo nguy cấp.

士毅å»ä¹‹ã€‚楚乃會諸?å°‡?商議cæˆ°å®ˆï¼Œå ³å£¬è­°c退Þä¿?O疊山,水?陸¤相?通,據? 險?守é£Â­äººé¦³y書?告急。 楚乃密傳京?北太諒諸?鎮è²è¨€Â¾æœƒç¯‰æœˆ? 德江土壘Ž潛收è»R以歸。移咨海陽zå±±è ¥¿è«¸?鎮守刻日?Ã°åŒ—åŸŽï¼Œå±±å— éŽ®æ•´é£­Âªèˆ¹D艚候?æ°´?è»R至Š並發。
...楚令諸?è»R肅隊而§行至Š三層(ç–Š)å±± 分屯?固守,急使阮文雪?作ä¸?å…¬?雪馳y 回?告急。72





71 xem thêm “Thế Trận của Quân Thanh†của Nguyễn Duy Chính.

72 Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chính biên liệt truyện – Nguỵ Tây liệt truyện) (Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970) tr. 126-8


41

SÄ© Nghị khÆ°?c chi. Sở nãi há»™i chÆ° tÆ°?ng thÆ°?ng nghị chiến thủ, Ngô Nhâm (Nhậm) nghị thoái bảo Tam Äiệp sÆ¡n, thuá»· lục tÆ°?ng thông, cứ hiểm dÄ© thủ khiển nhân trì thÆ° cáo cấp.

Sở nãi mật truyá»n Kinh Bắc, Thái (Nguyên), Lạng (SÆ¡n) chÆ° trấn thủ thanh ngôn trúc Nguyệt Ä?c giang thổ luỹ nhi tiá»m thu quân dÄ© qui. Di tÆ° Hải DÆ°Æ¡ng, SÆ¡n Tây chÆ° trấn thủ khắc nhật há»™i Bắc Thành, SÆ¡n Nam trấn chỉnh sÆ°c thuyá»n tào hầu thuá»· quân chí tịnh phát.


... Sở lệnh chÆ° quân túc Ä‘á»™i nhi hành chí Tam Tằng (Äiệp) sÆ¡n phân đồn cố thủ, cấp sá»­
Nguyá»…n Văn Tuyết, nhất tác Äinh Công Tuyết, trì hồi cáo cấp.

Trong tình hình đó, nếu nhÆ° trÆ°?c đó Nguyá»…n Huệ không tiên liệu những biến chuyển có thể xảy ra để tính toán má»™t Ä‘?á»ng rút lui thì việc tập trung quân vá» má»™t vị trí cổ ngá»—ng nhÆ° Tam Äiệp cÅ©ng do tÆ°?ng lãnh Tây SÆ¡n suy nghÄ© vá» thế yếu, thế mạnh của ta và Ä‘?ch rồi tá»± quyết chứ không phải do mÆ°u sÄ© Bắc Hà hiến kế.73 Việc quân Tây SÆ¡n rút lui rất bí mật và êm thắm và ngay cả má»™t số quân Ä‘?a phÆ°?ng trấn đóng ở nÆ¡i hẻo lánh cÅ©ng bị bá» rÆ¡i, không theo kịp nên việc Ä‘em theo má»™t số quan lại nhà Lê cần phải xét lại. Chúng ta cÅ©ng có thể ngá» rằng việc Ä‘?a ra chi tiết chủ trÆ°?ng rút lui là của Ngô Thì Nhậm chỉ có thể Ä‘?ợc bịa đặt để hạ uy tín tÆ°?ng lãnh Tây SÆ¡n, miêu tả nhÆ° thành phần hữu dÅ©ng vô mÆ°u, hoàn toàn không có chiến thuật chiến lÆ°?c gì74. CÅ©ng trong Ä‘oạn trên, DNCBLT cÅ©ng chép cả việc Phan Văn Lân bá»™p chá»™p “đốc suất tÆ°?ng sÄ© mạo hiểm giá rét lá»™i bừa qua sông, phần nhiá»u bị chết chìm, ngÆ°?i nào qua Ä‘?ợc đến





73 Các tài liệu do nhiá»u nguồn khác nhau viết rất mâu thuẫn vá» vai trò của má»™t số văn thần nhà Lê. Tây SÆ¡n thuật lÆ°?c viết là Ngô Thì Nhậm, Nguyá»…n Gia Phiá»n (Phiên?), Phan Huy Ãch, Ngô Vi Quí, Äoàn Nguyên Tuấn cùng vào Phú Xuân yết kiến Nguyá»…n Huệ (hay bị Ä‘?a Ä‘i theo?) khi Nguyá»…n Huệ ra Bắc trừ VÅ© Văn Nhậm trở vá» Nam. Hoàng Lê Nhất Thống Chí cÅ©ng có chá»— viết tÆ°?ng tá»± trong khi KÄVS thì viết là Ngô Thì Nhậm còn ở Thăng Long vá»›i Ngô Văn Sở. Việc quân Tây SÆ¡n rút lui các sách vở Việt Nam cho là do mÆ°u của Ngô Thì Nhậm và Ä‘?ợc Nguyá»…n Huệ khen là biết thá»i thế, trái lại theo tin của các giáo sÄ© thì Ngô Văn Sở bị khiển trách nặng ná» . Theo chú thích số 49 trong bài Vài tài liệu ... của Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi thì “Mấy giáo đồ Bắc Kỳ là bá»™ hạ của quan Äại TÆ° Mã mà tôi nhắc tá»›i ở trên, đã quả quyết vá»›i tôi rằng Tiếm vÆ°?ng phạt vị quan này vá» tá»™i hoảng sợ bằng cách trừ của ông má»™t tháng lÆ°?ng và cấm ông không được đụng tá»›i thá»±c phẩm của binh lính. Ngoài ra Quang Trung ... má»i các võ quan cao cấp dá»± tiệc, nhân đó ông bắt Äại TÆ° Mã quì xuống cách xa ông trong khi các quan khác ăn uống và dùng lá»i lẽ gay gắt, dữ dá»™i nhứt quở trách vá» tính nhút nhát của ông này. Ãt lâu sau muốn làm ông [Äại TÆ° Mã] thất đảm, Quang Trung cho xá»­ trảm viên trấn thủ Than (Thanh) Hoa và má»™t đại thần khác bị khép tá»™i quấy nhiá»…u đàn áp dân chúng ... bắt ông ra chỉ huy quân Ä‘á»™i (nhÆ°ng) bãi chức Tổng Nguyên Soái (tÆ° lệnh quân Ä‘á»™i tại Bắc Kỳ) ...†(sÄ‘d. tr. 227-8) Theo chúng tôi nghÄ©, các tÆ°?ng lãnh Tây SÆ¡n chắc không tin tÆ°?ng vào quan lại nhà Lê và nếu có tính toán gì cÅ©ng không bao giá» bàn bạc vá»›i hỠđể khá»i lá»™ bí mật quân sá»±.

74 trai vá»›i sá»± miêu tả của Hoàng Lê Nhất Thống Chí và DNCBLT, Äại TÆ° Mã Ngô Văn Sở Ä‘?ợc các giáo sÄ© Tây phÆ°?ng đánh giá “nổi tiếng là dÅ©ng cảm và thông minh trong việc Ä‘iá»u khiển má»i công việcâ€
(Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, sÄ‘d. tr. 186)



42

bá» lại bị quân Thanh giết chết ... để phải má»™t mình má»™t ngá»±a chạy vá»â€75. Chi tiết này dÆ°?ng nhÆ° chép theo Hoàng Lê Nhất Thống Chí và hoàn sai sá»± thá»±c vì quân Tây SÆ¡n còn chặn đánh quân Thanh nhiá»u trận dá»c từ Lạng SÆ¡n xuống Thăng Long để cầm chân Ä‘?ch, tuy không thành công nhÆ°ng cÅ©ng khiến cho Ä‘?ch phải lao Ä‘ao, không đến ná»—i chÆ°a đánh đã chạy nhÆ° sá»­ nhà Nguyá»…n miêu tả.76

Dầu sao chăng nữa, sau khi thu tóm má»i nhân lá»±c tài lá»±c của miá»n Bắc rồi rút vá» Phú Xuân, quân Tây SÆ¡n đã bá» ngá» má»™t trận Ä‘?a lá»›n cho quân Thanh bÆ¡ vÆ¡, chịu Ä‘?ng những cÆ¡n mÆ°a dầm và thá»i tiết lạnh lẽo của mùa đông ở miá»n Bắc. Tôn SÄ© Nghị phải trải má»ng quân thành những mục tiêu cố Ä‘?nh rồi nÆ°?ng theo cách bố trí của Ä‘?ch để sắp xếp kế hoạch tấn công. Kế hoạch tạo Ä‘iá»u kiện để quân Ä‘?ch đóng quân tập trung thành má»™t khu vá»±c “lòng chảo†là má»™t chiến thuật mà nhiá»u quân sá»± gia Äông cÅ©ng nhÆ° Tây, kim cÅ©ng nhÆ° cổ thÆ°?ng áp dụng để đánh má»™t trận quyết liệt.





































75 (ç’˜ç£?’?m冒寒亂渡,多溺死?,åŠå²¸è€… Ịåˆ?為清é‚å’所?殲。... 單騎R走–回?- Lân đốc tÆ°?ng sÄ© mạo hàn loạn Ä‘á»™, Ä‘a nịch tá»­, cập ngạn giả há»±u vi Thanh la tốt sở tiêm. ... Ä‘Æ¡n kỵ tẩu hồi) Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chính biên liệt truyện – Nguỵ Tây liệt truyện) (Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970) tr. 129

76 xem thêm “Quân Thanh tiến vào Thăng Longâ€, biên khảo của Nguyá»…n Duy Chính.



43

NGUYỄN HUỆ LÊN NGÔI HOÀNG ÄẾ

Từ trÆ°?c đến nay, sá»­ nÆ°?c ta vẫn cho rằng Nguyá»…n Huệ lên ngôi để cho “chính vịâ€. Lý do đó hàm ý bản tâm ông không (hay chÆ°a) muốn lên ngôi nhÆ°ng đành phải chấp nhan má»™t cách miá»…n cÆ°?ng vì nhu cầu quân sá»± và chính trị. Việc vua Quang Trung lên ngôi hoàng đế để danh chính ngôn thuận ra đánh quân Thanh Ä‘?ợc chấp nhận nhÆ° má»™t “lý sở Ä‘?Æ¡ng nhiênâ€, không ai dị nghị mặc dù má»™t số tác giả co đặt câu há»i vá» ngày giá» chính xác ông đăng quang ở núi Bân.

Thá»±c ra, Nguyá»…n Huệ không phải không muốn lên ngôi mà ông đã có ý tá»± lập ngay từ khi Ä‘em quân ra Bắc Hà lần thứ hai vào tháng 5 năm 1788. CÅ©ng vào thá»i gian này, ông gặp Ngô Thì Nhậm và ngÆ°?i bầy tôi má»›i lập tức khuyên ông lên ngôi hoàng đế đồng thá»i chủ trì việc Ä‘i “xin chữ ký†để suy tôn ông cho hợp cách.

Sau ba bức thÆ° “suy tôn†của quần thần nhà Lê (chÆ°a kể má»™t chiếu trÆ°ng cầu dân ý do chính Nguyá»…n Huệ há»i dân Bắc Hà) nhÆ°ng tình hình chÆ°a thuận lợi khiến Nguyá»…n Huệ hậm há»±c bá» vá» Phú Xuân, Ä‘em theo má»™t số văn thần (có thể cả Ngô Thì Nhậm nhÆ° đã chép trong Hoàng Lê Nhất Thống Chí mặc dầu vá» sau chúng ta lại thấy há» Ngô xuất hiện trong số quan lại ở miá»n Bắc cùng vá»›i Ngô Văn Sở).

Äối chiếu nhiá»u tài liệu khác nhau và dàn dá»±ng lại tình hình, chúng ta có thể nghi ngá» rằng có chút gì không ổn vá» quan Ä‘iểm đó. Hiện tại có ba tài liệu vá»›i ba nhật kỳ đăng quang khác nhau: chính sá»­ triá»u Nguyá»…n (ÄNCB, Nguỵ Tây liệt truyện), Hoàng Lê Nhất Thống Chí, và chi tiết trong thÆ° của Há»™i Truyá»n Giáo Bắc Hà. Ngoài ra còn má»™t nhật kỳ có hÆ¡i chênh lệch má»™t chút vá»›i chính sá»­ là bài Chiếu Lên Ngôi (Tức Vị Chiếu)77 chép trong Hàn Các Anh Hoa.


Äại Nam Chính Biên Liệt Truyện, quyển 32 (Nguỵ Tây liệt truyện, Nguyá»…n Văn Huệ)
chép là:

Nguyá»…n Huệ Ä‘?ợc cấp báo, mắng to: “Bá»n chó Ngô là đồ gì dám tung hoành nhÆ° thế?â€. Nguyá»…n Huệ liá»n xuống lịnh cá»­ binh. Các tÆ°á»›ng Ä‘á»u khuyên xin trÆ°?c hết nên chính ngôi vị và danh hiệu để kết chặt lòng ngÆ°?i. Nguyá»…n Huệ bèn đắp đàn ở phía nam núi Ngá»±-bình, lấy ngày 25 tháng 11 tá»± lập làm Hoàng-đế cải nguyên là Quang Trung (triá»u trung Æ°?ng rá»±c rỡ), liá»n ngày ấy cả Ä‘em tÆ°?ng sÄ© thuá»· bá»™ cùng tiến ...78 惠得報?大?l何物å³ç‹—敢爾猖?¶。å³ä¸‹ä» ¤èˆ‰å…µã€‚諸?å°‡?咸勸請先?æ­£ä½ä»¥ç¹«äººå¿ƒã €‚惠乃 築壇于å±å±±ä¹‹å—,以?\一?Ž?Ä‘?\五?è‡ªÂ©ç «‹ç‚ºå¸ÂC改?³光?†?¦日大?¦將?士水?陸 ¤齊進 ...





77 Ngô Thì Nhậm tác phẩm (quyển I) Mai Quốc Liên chủ biên (Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2001) tr. 172

78Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chính biên liệt truyện – Nguỵ Tây liệt truyện) (Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970) tr. 130-33


44

Huệ đắc báo đại mạ: “Hà vật Ngô cẩu cảm nhÄ© xÆ°?ng cuồng?â€. Tức hạ lịnh cá»­ binh. ChÆ° tÆ°?ng hàm khuyến thỉnh tiên chính vị hiệu dÄ© hệ nhân tâm. Huệ nãi trúc đàn vu Bình sÆ¡n chi nam dÄ© thập nhất nguyệt nhị thập ngÅ© nhật tá»± lập vi đế, cải nguyên Quang Trung tức nhật đại suất tÆ°?ng sÄ© thuá»· lục tá» tiến ...


Hoàng Lê Nhất Thống Chí (Ngô Gia Văn Phái) thì viết như sau:

... Ngày 20 tháng ấy, Sở lui vá» Tam Äiệp thì ngày 24 (tháng 11), Tuyết đã vào đến thành Phú Xuân, Bắc Bình VÆ°?ng Ä‘?ợc tin báo, giận lắm, liá»n há»p các tÆ°?ng sÄ©, Ä‘?nh thân chinh cầm quân Ä‘i ngay. NhÆ°ng các ngÆ°?i đến há»p Ä‘á»u nói:

- Chúa công vá»›i vua Tây SÆ¡n có sá»± hiá»m khích, đối vá»›i ngôi chí tôn, lòng tôn phò của má»i ngÆ°?i chÆ°a thá»±c vÆ°ng bá»n, nay nghe quân Thanh sang đánh càng dá»… sinh ra ngá» vá»±c, hai lòng. Vậy xin trÆ°?c hết hãy chính vị hiệu, ban lệnh ân xá khắp trong ngoài, để yen kẻ phản trắc và giữ lấy lòng ngÆ°?i, rồi sau sẽ cất quân ra đánh dẹp cõi Bắc cÅ©ng chÆ°a là muá»™n.

Bắc Bình VÆ°?ng lấy làm phải, bèn cho đắp đàn ở trên núi Bân (ở Ä‘?a phận xã An Cá»±u, huyện HÆ°Æ¡ng Trà, Thừa Thiên – Huế), tế cáo trá»i đất cùng các thần sông, thần núi; chế ra áo cổn, mÅ© miện, lên ngôi Hoàng đế, đổi năm thÆ° 11 niên hiệu Thái Ä?c của vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc làm năm đầu niên hiệu Quang Trung. Lá»… xong hạ lệnh xuất quân. Hôm ấy nhằm vào ngày 25 tháng chạp năm Mậu Thân (1788).79

Theo thÆ° của các giáo sÄ© có mặt tại Việt Nam còn lÆ°u lại trong Nhật Ký Vá» Những Sá»± Kiện Äáng Ghi Nhá»›, Nha Văn Khố Quốc Gia Paris (Paris, Archives Nationales số F5; A 22) thì “lá thÆ° Ä‘á» ngày 20 tháng Chín80 của Ä‘?c ông La Bartette gá»­i cho ông Le Breton trong đó Äức ông cho biết rằngâ€:

... Bắc vÆ°?ng đã ấn Ä‘?nh ngày 11 tháng MÆ°?i (âm lịch) tức ngày mồng 8 tháng MÆ°?i Má»™t là ngày ông tá»± phong mình làm Hoàng đế dÆ°?i danh hiệu “Quang Trung†(có nghÄ©a là ánh sáng trung Æ°?ng tức là theo sá»± giải thích có lẽ đúng nhất, mặt trá»i của vÅ© trụ) đồng thá»i ông Ä‘ang bận tính má»™t kế hoạch vÄ© đại theo nhÆ° sắc lệnh ban bố ngày 6 tháng MÆ°?i (âm lịch) hay ngày 3 tháng MÆ°?i Má»™t gởi cho Äại thần Äại tÆ° Mã và tất cả các quan hay sÄ© quan Tây SÆ¡n làm việc tại Bắc Kỳ ...81






79 tính ra là ngày 20-1-1789 theo T. L. Ngô Gia Văn Phái, Hoàng Lê Nhất Thống Chí (Hà Nội, 2002) tr.
371-2

80 tức ngày 21-08 năm Mậu Thân

81 Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 195



45

Những tài liệu trên, tài liệu nào gần vá»›i sá»± thá»±c nhất vẫn còn là má»™t câu há»i chÆ°a có trả lá»i Ä‘ch xác mặc dù nếu theo văn bản thì thÆ° của các thừa sai của Há»™i Truyá»n Giáo là tài liệu của chính thá»i đó còn để lại trong khi DNCBLT và Hoàng Lê Nhất Thống Chí chỉ Ä‘?ợc biên soạn và ấn hành vài chục năm sau khi sá»± việc xảy ra.

Hiện nay trong Hàn Các Anh Hoa còn chép một bài Chiếu Lên Ngôi của vua Quang
Trung do Ngô Thì Nhậm soạn, nguyên văn như sau:

å³ä½Â 朕惟?五?易?©而§å—?命,三王乘時?而§ å•Ÿé‹^。铹有é·Jè‹æ™‚?惟?變通è–人奉?è ‹¥å¤©é“¹以?Nåœ‹å­ æ°‘å…¶ç¾©ä¸€?ç。我‰自©ä¸?黎?›’â€å»º? 有國,以Ž?于今,è–作明興»ä¸æ˜¯ä¸€?© ,然而§廢興» 修短,期‰寔?天所?授?,éžÄ‘?v人之所? 能\為也。 å‘Ž?黎?Ỉ?¸柄,鄭Aæ°èˆ‡ p阮分彊二?百餘?N,綱疇紊亂共主?kæ“è™ ›å™ç§?家?自©ç§?å°?æ¤ï¼Œ 天經地維?墜Žä¸æŒ¯æœªæœ‰ç”šæ–¼?æ­¤?時?也〠‚加?V近ß歲以?Ị?ì北構兵已墜?h炭。 朕以¼山布衣ßä¸éšŽKå°º?y,åˆ?ç„¡é»ƒå±‹ä ¹‹å¿—,因?人心厭亂欲得明主?濟世安?Â¯ï ¼Œæ–¼?是集 åˆ?義旅è—•蓽以啟山林?,左å³çš‡å¤§?Zé ¦³yé©…?^焉,肇£我–于西土,å—定?ç¾…?ï¼ Œé«˜?綿?V屬 é‚?å…‹?富春å–?昇é¾Â´æœ¬æ¬²æŽƒé™¤?äº‚ç•§ï¼Œæ „æ°‘æ–¼?æ°´?ç«?中?,然後Š?國黎?Â,歸地 大?Z,é€?é™ç¹¡ 裳?赤?舄之逰,觀V兩地之驩虞đŽ已。 而§世故推?移?Xä¸å¾—如所?志,朕å†?A黎 ?Â黎?kå›å¤±å®ˆç¤¾ç¨·ï¼ŒåŽ»?åœ‹å¥”äº¡ï¼ŒåŒ—æ²³å£ «æ°‘ï¼Œä¸ ä»¥ä¹‹å®—å§“ç‚ºæ­¸ç¹„æœ•æ˜¯é ¼Å ?兄義倦?于勤? 願守歸ä»ä¸€?{,é™ç¨±è¥¿çŽ‹ï¼Œå—æœ?數?Ã§é‡ ŒÂ¢ä¹‹åœ° 盡屬于朕。 朕自©惟?涼â€?æ‰?ºä¸é€®ÃŸå¤?lè€ŒÂ§åœŸåœ°å ¦‚æ­¤?其廣人民如此?其眾éœçµ±æ”å‡œä¹ŽÅ½æ ‡ç´¢?V御?Z馬n 乃者Ị?¶武將?å£«å…§å¤–è‡£åƒšå’¸é¡˜æœ•æ—©æ­£ä ½ä»¥?W屬人心上?Ã勸進至Š?°å†?O金表\æŽ ¨?å°Šä¸è¬€d åŒè¾­?夫以?_器至ŠÂd。 天ä½?Ị…ÂC朕誠慮ä¸å…‹?å ªï¼Œè€ŒÂ§å››æµ·å „„å…†?ç’°?d于朕一?l。玆乃天æ„?å¤«è±ˆÂ¯äººä º‹?,朕應?V é †?人,ä¸å¯?S執éœÂ»è®“¨以?¡年å一?Ž? Ä‘?\二?æ—¥?¦天å­ä½ÂC紀年為光?†?³年〠‚å’¨?¢百姓 è¬?¯惟?皇極?V敷言¾,是訓P是行ä»ç¾©ä¸ ­?正。 人铹之大?[,朕今與?¯更始奉?å‰è–之明謨•?治教 天下。 æ–¼?戲,天佑下民作之å›ä½œä¹‹å¸«æƒŸ?其克 ?相?上?寵?ç¶å››æ–¹?B朕撫有天下,將?與? Ä‘?V大“ ç´ä¹‹æ˜¥è‡º?B爾臣庶?å„安ÂE業?,無蹈匪? R。有官者Ị‹濟之風—ÂC為氓?者Ị?Å“ ?¤熙之俗。治 教興»行,躋于至ŠÂ‡?æ›äº”?三王之盛 ,è¡Â¥å®—社無彊之休,顧ä¸éŸ™å“‰?。 一?\三铹å„處|地方?Â¡å¹´å†¬å‹™ç§Ÿåº¸èª¿Â²è µ¦Ãå分之五?´經被í兵ç«?彫殘è½ÂªçŸ¥å® ¦å‹˜å¯”?盡行蠲å…? 一æœè‡£æ°‘或綠事?玷累經被íé‡è«–_除?大 ‹ä¸é“¹等?罪其餘?皆寬赦Ã。 一?S神淫?Ké©v去?祀典其天神與?‰?_å­å­ 義婦經累æœè¤’Jå°?者Ị?’Ž?登秩。



46

一æœæ–‡æ­¦å“¡?或由從亡逃¦é¿Ã°ä¸¦å›ž?é„‰è² «Ä?´ä¸é¡˜ä»•é€²è€…ỊÂCè½s所?志。 一?ì河北民間Ơˆæœ?並‹?從俗,惟?æœè ¡£ÃŸæœå† ä¸€Â…?V製。


Dịch âm


Tức vị chiếu

Trẫm duy NgÅ© Äế dị tính nhi thụ mệnh, Tam VÆ°?ng thừa thá»i nhi khải vận. Äạo hữu thiên đệ, thá»i duy biến thông, thánh nhân phụng nhÆ°?c thiên đạo dÄ© quân quốc tá»­ dân kỳ nghÄ©a nhất dã. Ngã Việt tá»± Äinh Lê Lý Trần triệu kiến hữu quốc, dÄ© chí vu kim, thánh tác minh hÆ°ng bất thị tính, nhiên nhi phế hÆ°ng tu Ä‘oản, kỳ vận thật thiên sở thụ, phi phù nhân chi sở năng vi dã.

HÆ°?ng giả Lê gia thất bính, Trịnh thị dữ cá»±u Nguyá»…n phân cÆ°?ng nhị bách dÆ° niên cÆ°?ng trù vặn loạn cá»™ng chủ đồ ủng hÆ° khí tÆ° gia tá»± tÆ° phong thá»±c. Thiên kinh Ä‘?a duy nhất truỵ nhi chấn vị hÆ°u thậm Æ° thá»­ thá»i dã. Gia chi cận tuế dÄ© lai Nam Bắc cấu binh, dÄ© truỵ đồ thán.

Trẫm vi Tây Sơn bố y, bất giai xích thổ, sơ vô hoàng ốc chi chí. Nhân nhân tâm yếm loạn dục đắc minh chủ dĩ tế thế an dân ư thị tập hợp nghĩa lữ lam tất dĩ khải sơn lâm, tả hữu hoàng đại huynh trì khu nhung yên, triệu ngã bang vu tây thổ, nam đ?nh Xiêm La, Cao Miên chi thuộc, toại khac Phú Xuân, thu Thăng Long bản dục bang tảo trừ loạn lư?c, cứu dân ư thuỷ hoả trung, nhiên hậu hoàn quốc Lê thị qui đ?a đại huynh, tiêu dao tú thư?ng xích tả chi du, quan lư?ng đ?a chi hoan ngu nhi dĩ.

Nhi thế cố suy di cánh bat đắc nhÆ° sở chí, trẫm tái thá»±c Lê thị Lê tá»± quân thất thủ xã tắc, khứ quốc bôn vong, Bắc Hà sÄ© dân bất dÄ© Lê chi tông tính vi qui ê trẫm thị lại. Äại huynh nghÄ©a quyến Æ° cần nguyện thủ Qui NhÆ¡n nhất phủ, giáng xÆ°ng Tây vÆ°?ng, nam phục sổ thiên lý chi Ä‘?a, tận thuá»™c Æ° trẫm.

Trẫm tá»± duy lÆ°?ng bạc tài Ä‘?c, bất đãi cổ nhân, nhi thổ Ä‘?a nhÆ° thá»­ kỳ quảng, nhân dân nhÆ° thá»­ kỳ chúng, tÄ©nh tÆ° thống nhiếp lẫm hồ nhÆ°?c hủ sách chi ngá»± lục mã nãi giả. Văn võ tÆ°?ng sÄ© ná»™i ngoại thần liêu hàm nguyện trẫm tảo chính vị hiệu dÄ© hệ thuá»™c nhân tâm, thÆ°?ng chÆ°?ng khuyến tiến, chí Æ° tái tam kim biểu suy tôn bất mÆ°u đồng từ phu dÄ© thần khí chí trá»ng.

Thiên vị duy gian, trẫm thanh lự bất khắc kham, nhi tứ hải ức triệu hoàn qui ư trẫm nhất nhân. Tư nãi thiên ý, phù khởi nhân sự, trẫm ứng thiên thuận nhân, bất khả lao chấp, tốn như?ng dĩ kim niên thập nhất nguyệt nhị thập nhị nhật tức thiên tử vị kỷ nguyên vi Quang Trung nguyên niên.






47

TÆ° nhÄ© bách tính vạn dân duy hoàng cá»±c chi phu ngôn thị huấn thị hạnh. Nhân nghÄ©a trung chính nhân đạo chi đại Ä‘oan, trẫm kim dữ dân cánh thuá»· phụng tiá»n thánh chi minh mô dÄ© trị giáo thiên hạ.

Ô hô, thiên hựu hạ dân tác vi quân, tác vi sư, duy kỳ khắc tư?ng thư?ng đế sủng tuy tứ phư?ng. Trẫm phủ hữu thiên hạ tướng dữ giai chi đại đạo nạp chi xuân đài. Nhĩ thần thứ các an chức nghiệp vô đạo phỉ di. Hữu quan giả hưng tế tế chi phong, vi manh giả hữu hi hi chi tục. Trị giáo hưng hành, tễ vu chí thuận, dĩ hoán ngũ đế tam vư?ng chi thịnh, diễn tông xã vô cư?ng chi hưu, cố bất vĩ tai!

- Thập tam đạo các xứ đ?a phương kim niên đông vụ tô dung điệu xá thập phân chi ngũ kỳ kinh bị binh hoả điêu tàn thính phân chi hoạn khám thực tận hành quyên miễn.
- Cá»±u triá»u thần dân hoặc lục sÆ° Ä‘iếm luỵ kinh bị trá»ng luận, trừ đại nghịch bất đạo đẳng tá»™i, ky dÆ° nhất giai khoan xá
- Bách thần dâm từ cách khứ tÆ° Ä‘iển. Kỳ thiên thần dÆ° trung thần hiếu tá»­ nghÄ©a phụ kinh luỵ triá»u bao phong giả tịnh tứ đăng trật
- CÆ°u triá»u văn võ viên biện hoặc do tòng vong đào tị tịnh thính hồi hÆ°Æ¡ng quán, kỳ bất nguyện sÄ© tiến giả thính hành sÆ¡ chí
- Nam Hà Bắc dân gian y phục tịnh hÆ°a tòng tục, duy triá»u y triá»u quan nhất tuân tân chế.


Dịch nghĩa

Trẫm nghÄ©: NgÅ© đế đổi há» chịu mệnh trá»i, Tam vÆ°?ng nhân thÆ¡i mở vận nÆ°?c. Äạo có thay đổi, thá»i phải biến thông, nhÆ°ng đấng thánh nhân theo đạo trá»i để làm vua trong nÆ°?c, yêu dân nhÆ° con, thì cái nghÄ©a cÅ©ng chỉ là má»™t.

NÆ°?c Việt ta từ Äinh, Lê, Lý, Trần mÆ¡ nÆ°?c đến nay, bậc thanh minh dấy lên, chẳng phải má»™t há». NhÆ°ng phế, hÆ°ng, dài, ngắn, vận mệnh trá»i cho, chẳng phải sức ngÆ°?i làm Ä‘?ợc.

TrÆ°?c đây nhà Lê mất quyá»n, há» Trịnh và há» Nguyá»…n cÅ© chia nhau cÆ°?ng vá»±c, hÆ¡n hai trăm năm, giá»ng mối rối loạn, ngôi vua chỉ là hÆ° vị, má»—i há» tá»± ý gây dÆ°ng bá» cõi riêng mình, ká»· cÆ°?ng trá»i đất má»™t phen đổ nát không dá»±ng lên Ä‘?ợc, chÆ°a có thá»i nào quá quắt nhÆ° thá»i này. Thêm nữa, nhÆ°ng năm gần đây, Nam Bắc đánh nhau, dân sa vào chốn lầm than.

Trẫm là kẻ áo vải Tây SÆ¡n, không có má»™t tấc đất, vốn không có chí làm vua. Chỉ vì lòng ngÆ°?i chán ghét loạn lạc, mong có vị minh chúa để cứu Ä‘?i yên dân. Cho nên tập hợp nghÄ©a quân, xông pha chông gai, phá núi mở rừng, giúp Ä‘? Hoàng đại huynh giong ruổi binh mã, gây dá»±ng nÆ°?c ở cõi tây, dẹp Tiêm La, Cao Miên ở phía nam, rồi hạ thành Phú Xuân, lấy thành Thăng Long. Bản ý chỉ muốn quét trừ loạn lạc, cứu dân trong chốn nÆ°?c lá»­a, rồi trả nÆ°?c cho há» Lê, trả đất cho Äại huynh, ung dung áo gấm hài thêu, ngắm cảnh yên vui ở hai cõi đất mà thôi. NhÆ°ng việc Ä‘?i dá»i đổi, rốt cuá»™c



48

trẫm không Ä‘?ợc nhÆ° chí nguyện. Trẫm dá»±ng lại nhà Lê, nhÆ°ng Lê tÆ° quân để mất xã tắc, bá» nÆ°?c chạy trốn. SÄ© dân Bắc Hà không theo vá» há» Lê lại dá»±a vào trẫm. Äại huynh vì khó nhá»c mà má»i mệt, chỉ muốn giữ má»™t phủ Quy NhÆ¡n, khiêm nhÆ°?ng xÆ°ng làm Tây vÆ°?ng. Mấy nghìn dặm đất ở cõi Nam thuá»™c vá» trẫm cả. Trẫm tá»± nghÄ© mình lÆ°?ng bạc, tài Ä‘?c không theo kịp cổ nhân mà đất Ä‘ai rá»™ng lá»›n nhÆ° thế, nhân dân đông đúc nhÆ° thế, nghÄ© đến việc cai quản, lo sÆ¡ nhÆ° cầm dây cÆ°Æ¡ng mục mà dong sáu ngá»±a.

Vừa đây, tÆ°?ng sÄ© văn võ, thần liêu trong ngoài Ä‘á»u muốn trẫm sá»›m Ä‘?nh vị hiệu, để thu phục lòng ngÆ°?i, dâng biểu khuyên má»i đến hai, ba lần. Các tÆ¡ biểu vàng suy tôn, không hẹn mà cùng má»™t lá»i. Trẫm nghÄ©: nghiệp lá»›n rất trá»ng, ngôi trÆ¡i khó khăn, trẫm thật lòng lo không Ä‘?Æ¡ng nổi. NhÆ°ng ức triệu ngÆ°?i trong bốn bể trông cậy vào má»™t mình trẫm. Äó là ý trá»i, há phải việc ngÆ°?i? Trẫm ứng mệnh trá»i, thuận lòng ngÆ°?i, không thể cố chấp nhún nhÆ°?ng mãi, lấy ngày 22 tháng 11 năm nay lên ngôi thiên tá»­, đặt niên hiệu là Quang Trung nguyên niên.

Hỡi trăm há» muôn dân các ngÆ°?i! “Lá»i nói lá»›n lao của ngôi hoàng cá»±c là lá»i giáo huấn phải thi hànhâ€. Nhân, nghÄ©a, trung, chính là đầu mối lá»›n lao của đạo làm ngÆ°?i. Nay trẫm cùng dân đổi má»›i, theo mÆ°u mô sáng suốt của tiá»n thánh để trị và dạy thiên hạ!

Than ôi! “Trá»i vì hạ dân, đặt ra vua, đặt ra thầy, là để giúp trá»i vá»— yên bốn phÆ°?ngâ€. Trẫm có cả thiên hạ, sẽ cùng dắt díu dân lên con Ä‘?á»ng lÆ¡n, đặt vào đài xuân.

Hỡi thần dân các ngÆ°?i! Ai nấy hãy yên chức nghiệp, chÆ¡ làm những Ä‘iá»u không phải đạo thÆ°?ng. NgÆ°?i làm quan hãy giữ phong Ä‘á»™ hoà mục, ngÆ°?i làm dân yên trong lệ tục vui hoà, trị giáo mở mang hÆ°ng khởi đến chá»— rất thuận, để vãn hồi thá»i thịnh trị của NgÅ© đế, Tam vÆ°?ng, khiến cho tông miếu xã tắc Ä‘?ợc phúc không cùng, há chẳng đẹp đẽ sao?


(Trong nguyên bản chữ Hán, còn có má»™t Ä‘oạn viết chữ nhá», ghi các Ä‘iá»u sau đây)

1/ Các địa phÆ°Æ¡ng trong 13 đạo, thuế ruá»™ng, thuế thân, thuế lá»±c dịch vá» vụ đông năm nay, mÆ°á»i phần tha cho năm phần. Những nÆ¡i bị binh hoả làm Ä‘iêu tàn, cho quan phân tri khám thÆ°c, tha miá»…n cho cả.

2/ Quan dân triá»u cÅ©, ngÆ°á»i nào liên luỵ vào tá»™i, đã bị án nặng, trừ nhÆ°ng tá»™i đại nghịch vô đạo, còn thì Ä‘á»u tha cả.

3/ Các Ä‘á»n thá»i bách thần mà là thá» nhảm, Ä‘á»u bị xoá bá» thần hiệu trong tá»± Ä‘iển, còn các thiên thần và tôi trung, con hiếu, đàn bà tiết nghÄ©a đã Ä‘Æ°?c các triá»u phong tặng thì nay Ä‘á»u cho thăng trật.

4/ Quan viên văn võ triá»u cÅ©, ngÆ°á»i nào chạy trốn theo vua mà con phải trốn tránh, Ä‘á»u cho vá» nguyên quán. NgÆ°á»i nào không muốn ra làm quan, cho tuỳ theo chí của mình.



49

5/ Quần áo dân gian Nam Hà hay Bắc Hà Ä‘á»u cho theo tục cÅ©, duy có áo chầu, mÅ© chầu thì nhất luật phải theo quy chế má»›i.82

Bài chiếu này nếu xét trong hoàn cảnh xuất hiện của nó, nếu quả thực do Ngô Thì Nhậm soạn, thì hoặc ông đang ở Phú Xuân, hoặc đã soạn sẵn theo lệnh của Nguyễn Huệ, chỠđúng dịp là đem ra sử dụng. Phân tích mot số chi tiết trong bài Chiếu Lên Ngôi chúng ta ngỠrằng bài này đ?ợc soạn trư?c khi nghe tin quân Thanh sang chiếm
nÆ°?c ta, nếu không đồng thá»i vá»›i tá» biểu “suy tôn†lần thứ ba (Vừa đây, tÆ°?ng sÄ© văn võ, thần liêu trong ngoài Ä‘á»u muốn trẫm sá»›m Ä‘?nh vị hiệu, để thu phục lòng ngÆ°?i, dâng biểu khuyên má»i đến hai, ba lần. Các tá» biểu vàng suy tôn, không hẹn mà cùng má»™t lá»i.) thì cÅ©ng chỉ sau đó má»™t thá»i gian ngắn.

Văn trong bài chiếu tức vị này hoàn toàn là văn chÆ°?ng thá»i bình, không phải thá»i chiến, không nhắc đến xa gần gì vá» việc quân Thanh xâm chiếm nÆ°?c ta và lên ngôi để thu phục nhân tâm (để chiến đấu) nhÆ° sá»­ đã chép. Chính vì thế, má»™t số câu van sáo mòn đầy giả tạo, chẳng hạn: “Bản ý chỉ muốn quét trừ loạn lạc, cứu dân trong chốn nÆ°?c lá»­a, rồi trả nÆ°?c cho há» Lê, trả đất cho Äại huynh, ung dung áo gấm hài thêu, ngắm cảnh yên vui ở hai cõi đất mà thôi. NhÆ°ng việc Ä‘?i dá»i đổi, rốt cuá»™c trẫm không Ä‘?ợc nhÆ° chí nguyện.†hay “NgÆ°?i làm quan hãy giữ phong Ä‘á»™ hoà mục, ngÆ°?i làm dân yên trong lệ tục vui hoà, trị giáo mở mang hÆ°ng khởi đến chá»— rất thuận, để vãn hồi thá»i thịnh trị của NgÅ© đế, Tam vÆ°?ng, khiến cho tông miếu xã tắc Ä‘?ợc phúc không cùng, há chẳng đẹp đẽ sao?†vẫn còn hiện diện trong bài chiếu.

Như vậy, nếu quả thực bài văn này là tỠchiếu ông sử dụng thì Nguyễn Huệ đã lên ngôi tư trư?c khi quân Thanh sang đánh nư?c ta nghĩa là chậm lắm cũng vào cuối
tháng 10 hay đầu tháng 11 năm Mậu Thân (1788) khi quân Thanh chÆ°a xuất binh để những lá»i trong bài chiếu thích hợp cho má»™t quốc gia yên bình, dù chỉ rất tạm bợ.

NgÆ°?c lại nếu đã nghe tin quân Thanh Ä‘ang tiến vá» Thăng Long, tình hình Bắc Hà ở trong cảnh lá»­a cháy lông mày, dầu sôi lá»­a bá»ng khiến ông phải tổ chức má»™t lá»… đăng quang theo kiểu “cÆ°?i chạy tang†để hôm sau tiến quân ra Bắc thì đây là má»™t việc làm rất thiếu chính trị. Tình hình cấp bách đó ắt sẽ khiến cho lòng ngÆ°?i kinh Ä‘á»™ng, nhất là các tÆ°?ng lãnh Ä‘ang Ä‘?ợc bố trí ở mặt nam giáp vá»›i vÆ°?ng quốc của Nguyá»…n Nhạc. Chúng ta cÅ©ng biết rằng hai anh em công khai mắng nhau là “sài lang, cẩu trệâ€, dù đã giải hoà nhÆ°ng tình hình không còn thuận lợi nhÆ° trÆ°?c và việc bên này hay bên kia nhân cÆ¡ há»™i sÆ¡ hở Ä‘em quân tấn công không phải là chuyện không thể xay ra83. Việc Nguyá»…n Huệ hấp tấp lên ngôi rồi kéo quân Ä‘i sẽ tạo má»™t khoảng trống trong guồng máy cai trị và Nguyá»…n Nhạc chỉ cần sai má»™t tì tÆ°?ng cÅ©ng có thể lấy Ä‘?ợc Phú Xuân.


82 Ngô Thì Nhậm tác phẩm, (quyển I) sđd. bản chữ Hán trang 513-517, bản dịch Mai Quốc Liên trang
172-174.
83 Theo các giáo sĩ chỉ trước đó vài tháng Nguyễn Huệ đã đẩy lui được hai lần tấn công của Nguyễn
Nhạc.


50

Các tÆ°?ng lãnh của Nguyá»…n Huệ nhất là thành phần gốc Qui NhÆ¡n vốn há» hàng thân thích hay quen biết đã lâu, ít nhiá»u Ä‘á»u đã từng là thủ hạ của Nguyá»…n Nhạc. Chúng ta cÅ©ng biết rằng khi kéo quân ra Bắc, Nguyá»…n Huệ vẫn để lại má»™t số tÆ°?ng lãnh quan trá»ng nhÆ° Trần Quang Diệu, Bùi Thị Xuân, VÅ© Văn DÅ©ng ... trấn thủ mặt nam có thể dá»… dàng bị vua Thái Ä?c mua chuá»™c. Việc Nguyá»…n Huệ lên ngôi coi nhÆ° má»™t thách thức công khai rất nguy hiểm trong khung cảnh đó.

Qua những sự kiện nêu trên, Nguyễn Huệ dự tính lên ngôi hoàng đế lấy niên hiệu là Quang Trung ít nhất cũng đã đ?ợc dự tính từ tháng 8 năm Mậu Thân, mặc dù ngày giỠông lên ngôi không biết đch xác là ngày nào, 11 tháng 10 Â.L. theo các giáo sĩ, 22-11
Â.L. theo tỠchiếu lên ngôi, 25-11 Â.L. theo DNCBLT, 25 tháng 12 Â.L. theo Hoàng Lê Nhất Thống Chí hay một ngày nào khác mà chúng ta chưa biết? Hai nhật kỳ đầu tiên và cuối cùng cách nhau gần hai tháng rư?i nhưng chắc chắn Nguyễn Huệ lên ngôi sau khi ông từ Bắc Hà trở vỠvà trư?c khi nghe tin quân Thanh kéo sang.

Nhật kỳ của các giáo sÄ© trong Há»™i Truyá»n Giáo Bắc Hà nghe Ä‘?ợc từ giáo dân của há» là ngày 11 tháng 10 năm Mậu Thân (8-11-1788) xem ra gần vá»›i sá»± thá»±c nhất. Tin tức đó hỠđã nghe từ ngày 25 tháng 10 (27-9 Mậu Thân) tức là trÆ°?c ngày vua Quang Trung lên ngôi gần ná»­a tháng. Cho nên, khi quân Thanh lấy Thăng Long (cuối tháng
11 năm Mậu Thân), Nguyá»…n Huệ đã là hoàng đế Quang Trung rồi, không còn phải bận bịu gì vá» việc đăng quang hay sắp đặt triá»u chính trong ngoài nữa. CÅ©ng theo tin của giáo sÄ© La Barrette gá»­i cho Le Breton thì ông đã phong vÆ°?ng cho con trai ngay tÆ°
tháng 984 nghÄ©a là công khai tách riêng ra thành má»™t vÆ°?ng triá»u má»›i không liên quan gì đến ông anh ở Qui NhÆ¡n nữa. Văn kiện cuối cùng chúng ta thấy ông còn dùng niên hiệu Thái Ä?c chính là sắc lệnh ban bố má»™t số Ä‘iá»u quân luật ngay 6 tháng 10 năm Mậu Thân (3-11-1788), 5 ngày trÆ°?c hạn kỳ lên ngôi theo tin tức của các nhà truyá»n giáo.

Xét nhÆ° thế, chúng ta thấy rằng việc vua Quang Trung Ä‘em quân ra Bắc không phải là má»™t Ä‘iá»u bất thình lình và chúng ta có thể tin Ä‘?ợc rằng lúc nào ông vẫn há»m sẵn nhiá»u cánh quân Ä‘á»™c lập và chỉ Ä‘iá»u Ä‘á»™ng để xiết lại khi cần thiết. Äó chính là vai trò của hai đạo quân từ rừng sâu kéo ra và từ ngoài biển đánh vào khiến cho Ä‘?ch trở tay không kịp. Giảm thiểu việc Ä‘?a má»™t đạo quân lá»›n từ Phú Xuân ra bắc sẽ giải quyết Ä‘?ợc rất nhiá»u vấn Ä‘á», từ di hành đến lÆ°?ng thá»±c, khí giá»›i và trả lá»i Ä‘?ợc câu há»i tại sao Nguyá»…n Huệ có thể tập trung Ä‘?ợc má»™t đạo quân lá»›n và đánh tan quân Thanh trong má»™t thá»i gian ngắn ngủi.


84 Ngày 18 tháng MÆ°á»i Má»™t tôi Ä‘á»c má»™t lá thÆ° Ä‘á» ngày 20 tháng Chín của Ä‘?c ông La Bartette gữi cho ông Le Breton trong đó Ä?c ông cho biết rằng: Tiếm vÆ°Æ¡ng Phú Xuân hay Bắc vÆ°Æ¡ng vừa má»›i phong cho con trai ông làm Nam vÆ°Æ¡ng lúc đó má»›i có bảy tuổi, nhÆ°ng hoàng tá»­ được coi nhÆ° được mÆ°?i hai tuổi vì theo nhÆ° lá»i đồn, các quan muốn nịnh ngÆ°?i cha nên tăng cho ngÆ°á»i con nhiá»u tuổi hÆ¡n. Äặng PhÆ°?ng Nghi, sÄ‘d. tr. 195



51

Từ quan Ä‘iểm đó, việc dàn trải lại sắp đặt của Nguyá»…n Huệ và biến chuyển trong chiến dịch mùa Xuân năm Ká»· Dậu trở nên minh bạch, Ä‘?n giản hÆ¡n, không bị những vấn Ä‘á» không có câu trả lÆ¡i (làm sao có thể tiến quân ra Bắc trong 4 ngày85), loại trừ Ä‘?ợc những tÆ°?ng tÆ°?ng không phù hợp vá»›i thá»±c tế (hai ngÆ°?i võng má»™t) và những chuyện bên lá» mà ngÆ°?i ta thêm bá»›t má»™t cách huyá»n hoặc.






















































85 Theo Hoa Bằng ngày 25-11 vua Quang Trung lên ngôi, 29-11 quân ra đến Nghệ An, đóng lại 10 ngày để tuyển lính, 20-12 đến Tam Äiệp, sau đó má»›i sắp xếp tiến quân ra Bắc.



52

KẾT LUẬN

Việc Ä‘ieu quân của Nguyá»…n Huệ cho đến nay vẫn còn là má»™t chuá»—i nhiá»u huyá»n thoại. Mặc dù những bức thÆ° của các nhà truyá»n giáo đã Ä‘?ợc Ä‘?a ra ánh sáng hÆ¡n 30 năm nay nhÆ°ng rất ít sá»­ gia Việt Nam khai thác vì những chi tiết trong đó không phù hợp vá»›i những gì ngÆ°?i ta muốn miêu tả vá» thá»i Tây SÆ¡n. Hầu hết chúng ta vẫn thích lập lại những tÆ°?ng thuật trích từ Hoàng Lê Nhất Thống Chí của nhà há» Ngô coi nhÆ° chính sá»­, nhất là để tô vẽ cho má»™t chiến thắng vẫn Ä‘?ợc coi nhÆ° má»™t thiên Anh Hùng Ca của dân tá»™c.

Một vấn đỠchúng ta chưa lưu tâm đúng mức là hậu cần (logistics) trong quân đội để tìm hiểu xem Nguyễn Huệ và bộ tham mưu của ông đã thực hiện việc di chuyển, tiep liệu, lư?ng thực, y tế, tải thư?ng ... như thế nào. Những vấn đỠđó là những ưu tư hàng đầu của các tư?ng lãnh trư?c khi bàn đến chiến thuật, chiến lư?c. Hậu cần cũng liên quan đến thực trạng chính trị, kinh tế và khung cảnh xã hội của quốc gia vì tài nguyên là một thực thể có những giới hạn nhất đ?nh, không phải là một con bò sữa có thể vắt đến vô tận và phải đ?ợc sử dụng một cách linh động.

Tuy có Ä‘?ợc lợi Ä‘iểm là “đánh trên đất nhà†nên binh sÄ© Tây SÆ¡n có thể bám rá»… vào quần chúng nhÆ°ng không phải vì thế mà chúng ta không nhận ra má»™t số nhÆ°?c Ä‘iểm Ä‘?ợc che đậy và tô Ä‘iểm bằng má»™t số từ ngữ, lập Ä‘i lập lại trong hầu hết các nghiên cứu lịch sá»­. Những khó khăn đó vốn dÄ© đã Ä‘?ợc các quân sá»± gia Tây phÆ°?ng nhấn mạnh, gá»i là “cá» xát†của chiến tranh (friction of war), ám chỉ sá»± tiêu hao năng lá»±c ảnh hÆ°?ng đến chiến đấu. Những cá» xát đó thÆ°?ng bị các sá»­ gia bá» quên nên miêu tả những biến cố này nhÆ° những hiện tÆ°?ng hiển nhiên và chìm lẫn vào những chi tiết sôi Ä‘á»™ng hÆ¡n.


Một quân sự gia Tây phư?ng đã nhận đ?nh:

CÆ¡ bản để hoạch Ä‘?nh của cấp chỉ huy là kiến thức vững chắc vá» tiếp liệu và di hành; có thế ông ta má»›i biết làm sao và khi nào có thể liá»u lÄ©nh, mà chiến trận chỉ có thể thắng khi dám mạo hiểm.86

Cuá»™c tiến quân của Nguyá»…n Huệ trong giai Ä‘oạn đầu rõ ràng phải dá»±a vào má»™t hệ thống tiếp liệu tại chá»— bao gồm má»™t số doanh trại ông bố trí sẵn từ Phú Xuân ra Nghệ An. Trong thá»i gian di hành, ông đã thá»±c hiện nhiá»u lối di chuyển khác nhau theo nhiá»u trục lá»™ và chỉ ấn Ä‘?nh má»™t “điểm hẹn†để tập ket. Việc tập trung lá»±c lÆ°?ng để



86 A real knowledge of supply and movement factors must be the basis of every leader’s plan; only then can he know how and when to take risks with those factors, and battles are won only by taking risks. A. C. P. Wavell, Speaking Generally (London, 1946) tr. 78-9 (trích lại theo Martin Van Creveld, Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge University Press, 1992 tr. 232)


53

chuẩn bị “bôn tập†đó đ?ợc thực hiện một cách rốt ráo, cực đoan có tính một mất một còn. Lịch sử chứng minh rằng ông đã tính toán đúng trong lối tấn công quyết tử
(predatory warfare) nên hậu thế ít ai nhắc đến những thiệt hại của bên mình.

Các giáo sÄ© Tây PhÆ°?ng tuy chỉ ghi nhận hiện tÆ°?ng, nhiá»u chá»— chủ quan theo sá»± suy nghÄ© của há» và dá»±a vào những nguồn tin không chính xác (chẳng hạn số lÆ°?ng quân của cả hai phe) nhÆ°ng vẫn là những tài liệu nguyên thuá»· (primary sources) chÆ°a bị đãi lá»c. Äối chiếu vá»›i những chi tiết quân sá»±, lối di hành liên tục (trong má»™t thá»i gian ngắn) không những cần thiết cho việc tấn công bất ngá» mà cÅ©ng là cách duy nhất có thể kiểm soát Ä‘?ợc má»™t Ä‘á»™i tân quân khổng lồ bằng “dạ dàyâ€87, loại trừ Ä‘?ợc những hiểm hoạ khi sá»­ dụng thành phần quần chúng mà trÆ°?c đó chÆ°a lâu còn Ä‘?ng vá» phía đối nghịch vá»›i nhà Tây SÆ¡n.

Chắc chắn khi tiến quân đánh Thăng Long, Nguyá»…n Huệ không thể coi thÆ°?ng dân chúng Bắc Hà hiện đã trở thành má»™t cánh quân nằm phục sau lÆ°ng ở vùng Nghệ An Thanh Hóa, trÆ°?c đây đã từng phục kích tấn công Nguyá»…n Nhạc. Nếu nhÆ° vì má»™t lý do nào đó mà việc giao binh vá»›i quân Thanh kéo dài hÆ¡n dá»± tính, sau lÆ°ng lại có dÆ° đảng nhà Lê, há» Trịnh nổi lên ông sẽ bị tấn công từ hai mặt, khó tránh khá»i má»™t cuá»™c chiến tiêu hao vốn là sở trÆ°?ng của Bắc Hà.

Ở thá»i Ä‘iểm quyết liệt này, ông đã huy Ä‘á»™ng toàn lá»±c thành phần dân chúng có nguy cÆ¡ tiá»m ẩn kia thành má»™t cánh quân của mình, từ già chí trẻ, trai lẫn gái để đẩy há» Ä‘i trÆ°?c, dÆ°?i danh nghÄ©a cứu nÆ°?c. Chúng ta khó lòng có thể tin Ä‘?ợc rằng ngÆ°?i dân ở đây “hàng loạt trai tráng nô nức tòng quân†nhÆ° lối viết sá»­ có tính cách tuyên truyá»n, nhất là trÆ°?c đây không lâu vùng này đã bị đói kém liên tiếp, lại bị Nguyá»…n Hữu Chỉnh rồi VÅ© Văn Nhậm “vét Ä‘?ợc hÆ¡n 3 vạn ngÆ°?i†để tiến ra Bắc hồi cuối năm 1787. Äất Thanh Nghệ cÅ©ng còn là đất tổ của nhà Lê, là quê hÆ°?ng của đám lính Tam Phủ vốn dÄ© là cá»™t trụ chống giữ giang sÆ¡n cho há» Trịnh, nay trở thành Ä‘á»™i quân tiá»n phong của nhà Tây SÆ¡n.

Chính vì thế ông đã có thể tận dụng đến ngÆ°?i cuối cùng của các xứ Thanh – Nghệ để đánh má»™t trận lá»›n dùng chiến thuật “biển ngÆ°?i†tràn ngập đối phÆ°?ng. Ông cÅ©ng tối Æ°u hoá Ä‘?ợc sức mạnh của mình, kết hợp sức mạnh của các sắc dân thiểu số vùng ThÆ°?ng Lào, và khai thác thành phần bị gạt ra ngoài lá» xã há»™i phải sống bằng nghá»
“cÆ°?p biểnâ€.

Chúng ta cÅ©ng có thể nghi ngá» và loại bá» chi tiết vá» ngày tháng Nguyá»…n Huệ lên ngôi hoàng đế chép trong sá»­ triá»u Nguyá»…n. Nếu đúng nhÆ° sá»± thông tin của các giáo sÄ© cho nhau, ông lên ngôi ngay từ đầu tháng 10 (Âm Lịch) và mất khoảng từ 40 đến 45 ngày để ra đến Nghệ An (cuối tháng 11) trung bình má»—i ngày có thể Ä‘i từ 10 đến 15 cây số.


87 Armies could only fed as long as they kept moving, Martin Van Creveld, sđd. tr. 233


54

Con số này xem ra có vẻ hợp lý vá»›i má»™t Ä‘á»™i quân vào thế ká»· 18, phức tạp và cồng ká»nh, tổ chức còn sÆ¡ khai, thiếu hẳn má»™t hệ thống tiếp liệu chu đáo. Nói tóm lại, má»™t khi loại trừ tất cả những huyá»n thoại của nhà Tây SÆ¡n, đặt Nguyá»…n Huệ trở vá» vai trò của má»™t tÆ°?ng lãnh cần “mạo hiểm†để chiến thắng, việc Ä‘iá»u quân “thần tốc†chính là phÆ°?ng thức để khắc phục những sở Ä‘oản mà ông không thể nhất thÆ¡i giải quyết Ä‘?ợc.


Tháng 12 năm 2005
























































55

TÀI LIỆU THAM KHẢO


-o-

1. Amranand, Ping và William Warren. The Elephant in Thai Life & Legend. Bangkok: Monsoon Editions, Ltd.,1998.

2. Anthony, Robert J. Like Froth Floating on the Sea: The World of Pirates and Seafarers in Late Imperial South China. Berkeley: Institute of East Asian Studies, UC Berkeley, 2003.


3. Barnes, Thomas J. Tay Son, Rebellion in 18th Century Vietnam. Xlibris
Corporation, 2000


4. Barrow, John. A Voyage To Cochinchina. Kuala Lumpur: Oxford University,
1975 (in theo lối chụp ảnh nguyên bản năm 1806)

5. Borri, Cristophoro. TÆ°?ng Trình vá» Khu Truyá»n Giáo Äàng Trong 1631. USA: Thăng Long, không Ä‘á» năm.

6. Crawfurd, John. Journal of an Embassy from the Governor-General of India to the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of those Kingdoms. New Delhi: Asian Educational Services, 2000 (chụp lại nguyên bản London, 1828)

7. Creveld, Martin Van. Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton. Cambridge: Cambridge University Press, 1992


8. Do Phuong Quynh. Arts and Handicrafts of Viet Nam. Hanoi: The Gioi (Foreign
Languages Publishing House), 1992

9. Griess, Thomas E. (ed.) Ancient and Medieval Warfare (The West Point Military History Series). Department of History, US Military Academy, West Point, New York. New Jersey: Avery Publishing Group Inc., 1984

10. Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia (V. 4 – Burma and Indo- China). Great Britain: Foundry Books, 2003


11. Hintz, Martin. Tons of Fun Training Elephants. New York: Julian Messner, 1982

12. Hoa Bằng. Quang Trung Nguyá»…n Huệ, Anh Hùng Dân Tá»™c 1788-1792. Saigon: ThÆ° Lãm Ấn ThÆ° Quán, 1958 (Äại Nam, Cali. in lại theo lối chụp bản)




56

13. Hoàng Xuân Hãn. La Sơn Yên Hồ Hoàng Xuân Hãn, tập II, trư?c tác, phần II: Lịch Sử. Hà Nội: nxb Giáo Dục, 1998


14. Keegan, John. A History Of Warfare. New York: Alfred A. Knopf, 1994

15. Lại Phúc Thuận (è³´?Ÿ順?). Càn Long Trá»ng Yếu Chiến Tranh Chi Quân Nhu Nghiên Cứu (乾隆²é‡è¦v戰爭之è»R需研究?). Äài Bắc: Quốc Lập Cố Cung Bác Vật Viện, 1984


16. Lamb, Alastair. The Mandarin Road to Old Hué. London: Chatto & Windus,
1970

17. Lê Äông PhÆ°?ng(黎?Å’æ–¹). Tế Thuyết Thanh Triá»u (細說清æœ) (quyển thÆ°?ng). Äài Bắc: Truyện Ký Văn Há»c Xã, 1987


18. Lê Nguyá»…n LÆ°u “Văn Khắc Thá»i Tây SÆ¡n ở Huếâ€. Phú Xuân Thuận Hóa thá»i
Tây SÆ¡n. Huế : Ká»· Yếu Há»™i Thảo Khoa Há»c, 12/2001


19. Mai Quốc Liên (chủ biên). Ngô Thì Nhậm tác phẩm (4 quyển) Hà Nội: nxb Văn
Há»c, 2001-2

20. Má»™t Nhóm Há»c Giả. Má»™t Vài Sá»­ Liệu vá» Bắc Bình VÆ°?ng Nguyá»…n Huệ. Calif.: Äại Nam, 1992


21. Murray, Dian H. Prirates Of The South China Coast 1790-1810. Calif.: Stanford
University Press, 1987.


22. National Museum of Chinese History. A Journey Into China’s Antiquity (4
volumes). Beijing: Morning Glory Publishers, 1997


23. Ngaosrivathana, Mayoury và Kennon Breazeale (ed.). Breaking New Ground In
Laos History. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002


24. Ngô Gia Văn Phái. Hoàng Lê Nhất Thống Chí. Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2002


25. Nguyá»…n LÆ°?ng Bích – Phạm Ngá»c Phụng. Tìm Hiểu Thiên Tài Quân Sá»± của
Nguyễn Huệ . Hà Nội: nxb QDND, 1971


26. Äá»— Bang. Những khám phá vá» Hoàng Äế Quang Trung. Huế: nxb Thuận Hoá,
2003.






57

27. Parker, Geoffrey. The Military Revolution: Military innovation and the rise of the West 1500-1800. Cambridge: Cambridge University Press, 1996


28. Phan Lang. “Hoạ Cảnh vá» NgÆ°?i và Xứ Quảng Nam dÆ°?i thá»i Tây SÆ¡nâ€. Calif.:
Việt Báo Kinh Tế số Tết Canh Thìn 2000.


29. Quách Chấn Phong (郭s振鋒N) và Trư?ng Tiếu Mai (張笑?梅) (chủ biên). Việt
Nam Thông Sá»­ (越zå—通å²). Bắc Kinh: Trung Quốc Nhân Dân đại há»c xb xã,
2001


30. Quốc Sá»­ Quán triá»u Nguyá»…n. Khâm Ä‘?nh Việt sá»­ thông giám cÆ°?ng mục I, II
(bản dịch Viện Sá»­ Há»c). Hà Ná»™i: nxb Giáo Dục, 1998.

31. Reid, Anthony. Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680 (2 volumes) New Haven, London: Yale University Press, 1993


32. Simms, Peter và Sanda Simms. The Kingdoms of Laos: Six Hundred Years of
History. Richmond: Curzon Press, 1999

33. Sun Laichen, “Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)†Journal of Southeast Asian Studies, vol. 34, 3 (10-2003)


34. Tạ Chí Äại TrÆ°?ng. Lịch Sá»­ Ná»™i Chiến ở Việt Nam. Los Angeles, Calif: An
Tiêm, 1991.


35. Tạ Quang Phát (dịch), Nhà Tây SÆ¡n (Äại Nam chính biên liệt truyện – Nguỵ
Tây liệt truyện) Saigon: Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách văn hoá, 1970


36. Tạ Quang Phát (dịch). Tây Sơn Thuật Lư?c (西山術略). Saigon: Phủ Quốc Vụ
Khanh đặc trách văn hoá, 1971

37. Tana, Li. Nguyá»…n Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. New York: Cornell University - Southeast Asia Program Publications, 1998.


38. Tarling, Nicholas (ed.) The Cambridge History of Southeast Asia, tập I, phần 2:
từ 1500 đến 1800. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.


39. Trần Gia Phụng. Nhà Tây Sơn. Toronto: Non Nư?c, 2005






58

40. Trang Cát Phát (莊?g發). Thanh Cao Tông Thập Toàn Võ Công Nghiên Cứu
(清高?å®—å全武功研究?) Bắc Kinh: Trung Hoa thÆ° cục, 1987. (chụp lại bản của
Äài Loan Cố Cung Tùng San, Giáp Chủng số 26, tháng 6 năm 1982)


41. Uá»· Ban Khoa Há»c Xã Há»™i Việt Nam. Lịch Sá»­ Việt Nam (tập I). Hà Ná»™i; nxb
KHXH, 1976


42. William Alexander: An English Artist in Imperial China. Brighton Borough
Council, 1981

43. Woodside, Alexander Barton. Vietnam and the Chinese Model – A Comparative Study of Nguyễn and Ch’ing Civil Government in the First Half of the Nineteenth Century. MA: Harvard University Press, 1971.















































59




PHỤ LỤC I




TÀI LIỆU ÂM LỊCH DƯ?NG LỊCH TRÃCH DẪN


Ngô Gia Văn Phái, Hoàng Lê Nhất Thống Chí (bản dịch Nguyá»…n Ä?c Vân – Kiá»u Thu Hoạch)

(Hà Nội: nxb VH, 2002) tr. 372


25 tháng Chạp, Mậu Thân






20-1-1789 Bắc Bình VÆ°Æ¡ng lấy làm phải, bèn cho đắp đàn ở trên núi Bân, tế cáo trá»i đất củng các thần sông, thần núi; chế ra áo cổn mÅ© miện, lên ngôi Hoàng đế, đổi năm thứ 11 niên hiệu Thái Ä?c của vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc làm năm đầu niên hiệu Quang Trung. Lá»… xong, hạ lệnh xuất quân. Hôm ay nhằm vào ngày
25 tháng chạp năm Mậu Thân (1788)




Äại Nam Chính Biên Liệt Truyện
(Nguỵ Tây) Tạ Quang Phát, Nhà
Tây Sơn (Saigon: PQVKDTVH,
1970) tr. 132-3








25 tháng 11, Mậu Thân











22-12-1788 惠乃築壇于å±å±±ä¹‹å—,以å一?Ž?Ä‘åäº ”日自©立為å¸ï¼Œæ”¹å…ƒå…‰?†å³æ—¥å¤§çŽ‡å°‡? 士水?陸¤齊進 ...

Huệ nãi trúc đàn vu Bình sơn chi nam dĩ thập nhất nguyệt nhị thập ngũ nhật tự lập vi đế, cải nguyên Quang Trung tức nhật đại suất tư?ng sĩ thuỷ lục tỠtiến
...

Nguyá»…n Huệ bèn đắp đàn ở phía nam núi Ngá»±-bình, lấy ngày 25 tháng 11 tá»± lập làm Hoàng-đế cải nguyên là Quang Trung (triá»u trung Æ°Æ¡ng rá»±c rỡ), liá»n ngày ấy cả Ä‘em tÆ°?ng sÄ© thuá»· bá»™ cùng tiến ...



Tức Vị Chiếu (Hàn Các Anh
Hoa)

Trung Tâm Nghiên Cứu Quốc Há»c, Ngô Thì Nhậm (tác phẩm I) Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2001 tr.
173, 515-6





22 tháng 11, Mậu Thân











19-12-1788 玆乃天æ„?夫豈¯人事?,朕應天順?人, ä¸å¯ç‰¢åŸ·éœÂ»è®“¨以今年å一?Ž二?å二 ?æ—¥?¦ 天å­ä½ï¼Œç´€å¹´ç‚ºå…‰?†元年。

Tư nãi thiên ý, phù khởi nhân sự, trẫm ứng thiên thuận nhân, bất khả lao chấp, tốn nhượng dĩ kim niên thập nhất nguyệt nhị thập nhị nhật tức thiên tử vị kỷ nguyên vi Quang Trung nguyên niên.

Trẫm ứng mệnh trá»i, thuận lòng ngÆ°?i, không thể cố chấp nhún nhÆ°á»ng mãi, lấy ngày 22 tháng 11 năm nay lên ngôi thiên tá»­, đặt niên hiệu là Quang Trung nguyên niên.








60





Archives Nationales F; A22
(Paris) Äặng PhÆ°Æ¡ng Nghi, “Vài Tài Liệu Má»›i Lạ ...†(Cali: Äại Nam, 1992) tr. 195








11-10-Mậu Thân 8-11-1788 Bắc VÆ°?ng đã ấn Ä‘?nh ngày 11 tháng 10 (âm lịch) tức ngày mồng 8 tháng MÆ°?i Má»™t là ngày ông tá»± phong mình làm Hoàng đế dÆ°?i danh hiệu “Quang – Trung†(có nghÄ©a là ánh sáng trung Æ°Æ¡ng tức là theo sá»± giải thích có lẽ đúng nhất, mặt trá»i của vÅ© trụ) đồng thá»i ông Ä‘ang bận tính má»™t kế hoạch vÄ© đại theo nhÆ° sắc lệnh ban bố ngày 6 tháng MÆ°?i (âm lịch) hay ngày 3 tháng MÆ°?i Má»™t gởi cho đại thần Äại TÆ° Mã ...








































61

PHỤ LỤC II

Nguyễn Huệ lên ngôi và tiến binh theo tiểu thuyết

... Ngày 20 tháng ay, Sở lui vá» Tam Äiệp thì ngày 24, Tuyết đã vào đến thành Phú Xuân, Bắc Bình VÆ°?ng tiếp Ä‘?ợc tin báo, giận lắm, liá»n há»p các tÆ°?ng sÄ©, Ä‘?nh thân chinh cầm quân Ä‘i ngay. NhÆ°ng các ngÆ°?i đến há»p Ä‘á»u nói:

- Chúa công vá»›i vua Tây SÆ¡n có sá»± hiá»m khích, đối vá»›i ngôi chí tôn, lòng tôn phò của má»i ngÆ°?i chÆ°a thật vững bá»n, nay nghe quân Thanh sang đánh càng dá»… sinh ra ngá» vá»±c hai lòng. Vậy xin trÆ°?c hết hãy chính vị hiệu, ban lệnh ân xá khắp trong ngoài, để yên kẻ phản trắc và giÆ° lấy lòng ngÆ°?i, rồi sau sẽ cất quân ra đánh dẹp cõi Bắc cÅ©ng chÆ°a là muá»™n.

Bắc Bình VÆ°?ng lấy làm phải, bèn cho đắp đàn ở trên núi Bân1, tế cáo trá»i đất cùng các thần sông, thần núi; chế ra áo cổn mÅ© miện, lên ngôi Hoàng đế, đổi năm thứ 11 niên hiệu Thái Ä?c của vua Tây SÆ¡n Nguyá»…n Nhạc làm năm đầu niên hiệu Quang Trung. Lá»… xong, hạ lệnh xuất quân. Hôm ấy nhằm vào ngày 25 tháng chạp năm Mậu Thân (1788).2

Vua Quang Trung tá»± mình đốc suất đại binh, cả thuá»· lẫn bá»™ cùng Ä‘i. Ngày 293 đến Nghệ An, vua Quang Trung cho vá»i ngÆ°?i cống sÄ© ở huyện La SÆ¡n là Nguyá»…n Thiếp vào dinh và há»i:

- Quân Thanh sang đánh, tôi sắp đem binh ra chống cự. Mưu đánh và giữ, cơ đ?ợc hay thua tiên sinh nghĩ thế nào?

Thiếp nói:

- Bây giỠtrong nư?c trống không, lòng ngư?i tan rã. Quân Thanh ở xa tới đây, không biết tình hình quân ta yếu hay mạnh, không hiểu rõ thế nên đánh nên giữ ra sao. Chúa công đi chuyến này, không quá mư?i ngày giặc Thanh sẽ bị dẹp tan.

Vua Quang Trung mừng lắm, liá»n sai Äại tÆ°?ng là Hám Hổ hầu kén lính ở Nghệ An, cứ ba suất Ä‘inh thì lấy má»™t ngÆ°?i, chÆ°a mấy luc, đã Ä‘?ợc hÆ¡n má»™t vạn quân tinh nhuệ. Rồi nhà vua cho mở cuá»™c duyệt binh lá»›n ở doanh trấn, Ä‘em số thân quân ở Thuận Hoá, Quảng Nam chia làm bốn doanh tiá»n, hậu, tả, hữu, còn số lính má»›i tuyển ở Nghệ An thì làm trung quân.

Vua Quang Trung cÆ°?i voi ra doanh an uá»· quân lính, truyá»n cho tất cả Ä‘á»u ngồi mà nghe lệnh, rồi dụ há» rằng:




1 Núi Bân ở đ?a phận xã An Cựu, huyện Hương Trà, Thừa Thiên-Huế.

2 Äúng ra thì phải là ngày 20-01-1789 tính theo DÆ°?ng Lịch

3 24-01-1789



62

- Quân Thanh sang xâm lấn nÆ°?c ta, hiện ở Thăng Long, các ngÆ°?i đã biết chÆ°a? Trong khoảng vÅ© trụ, đất nào sao ấy Ä‘á»u đã phân biệt rõ ràng, phÆ°?ng Nam phÆ°?ng Bắc chia nhau mà cai trị. NgÆ°?i phÆ°?ng Bắc không phải nòi giống nÆ°?c ta, bụng dạ ắt khác. Từ Ä‘?i Hán đến nay, chúng đã mấy phen cÆ°?p bóc nÆ°?c ta, giết hại nhân dân, vÆ¡ vét của cải, ngÆ°?i mình không thể chịu nổi, ai cÅ©ng muốn Ä‘uổi chúng Ä‘i. Ä?i Hán có TrÆ°ng Nữ VÆ°?ng, Ä‘?i Tống có Äinh Tiên Hoàng, Lê Äại Hành, Ä‘?i Nguyên có Trần HÆ°ng Äạo, Ä‘?i Minh có Lê Thái Tổ; các ngài không nỡ ngồi nhìn chúng làm Ä‘iá»u tàn bạo, nên đã thuận lòng ngÆ°?i, dấy nghÄ©a quân Ä‘á»u chỉ đánh má»™t trận là thắng và Ä‘uổi Ä‘?ợc chúng vá» phÆ°?ng Bắc. Ở các thá»i ấy Bắc, Nam riêng phận, bá» cõi lặng yên, các vua truyá»n ngôi lâu dài. Từ Ä‘?i nhà Äinh tá»›i đây, dân ta không đến ná»—i khổ nhÆ° hồi ná»™i thuá»™c xÆ°a kia. Má»i việc lợi, hại, Ä‘?ợc, mất ấy, Ä‘á»u là chuyện cÅ© rành rành của các triá»u đại trÆ°?c. Nay ngÆ°?i Thanh lại sang mÆ°u đồ lấy nÆ°?c Nam ta đặt làm quận huyện, không biết trông gÆ°?ng mấy Ä‘?i Tống, Nguyên, Minh ngày xÆ°a. Vì vậy ta phải kéo quân ra đánh Ä‘uổi chúng. Các ngÆ°?i Ä‘á»u là những kẻ có lÆ°?ng tri lÆ°?ng năng, hãy nên cùng ta đồng tâm hiệp lá»±c, để dá»±ng nên công lá»›n. Chá»› có quen theo thói cÅ©, ăn ở hai lòng, nếu nhÆ° việc phát giác ra, sẽ bị giết chết ngay tức khắc, không tha má»™t ai, chá»› bảo là ta không nói trÆ°?c!

Các quân lính Ä‘á»u nói:

- Xin vâng mệnh, không dám hai lòng.

Hôm sau vua Quang Trung hạ lệnh tiến quân. Các quân Ä‘á»u nghiêm chỉnh Ä‘á»™i ngÅ© mà Ä‘i ...

Ngô GiaVăn Phái, Hoàng Lê Nhất Thống Chí (Hà Ná»™i: nxb Văn Há»c, 2002) tr. 371-4





























63
_



Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục này:

Tài sản của tammy

Trả Lá»i Vá»›i Trích Dẫn
Trả lá»i

Từ khóa được google tìm thấy
àïòåêà, áþäæåòèðîâàíèå, viet thanh chien dich, ÷åëñè

Ãiá»u Chỉnh


©2008 - 2014. Bản quyá»n thuá»™c vá» hệ thống vui chÆ¡i giải trí 4vn.euâ„¢
Diễn đàn phát triển dựa trên sự đóng góp của tất cả các thành viên
Tất cả các bài viết tại 4vn.eu thuá»™c quyá»n sở hữu của ngÆ°á»i đăng bài
Vui lòng ghi rõ nguồn gốc khi các bạn sử dụng thông tin tại 4vn.eu™