Sức mạnh cần cho Vương quốc
Muốn khảo sát và phê bình giá trị các Vương quốc, ta cần phải đề cập tới điểm nữa: Chúa công cai trị một lãnh thổ rộng lớn có đủ lực lượng tự vệ không? Hay phải cần sự bảo trợ của người khác? Nghĩa là tôi muốn nói :
- Một là, các vị Chúa có đủ lực lượng để tự lập, có đủ người, có đủ tiền để tạo dựng và huấn luyện một đạo quân hùng mạnh đủ sức ứng chiến với bất cứ quân địch từ đâu đến tấn công.
- Hai là, những vị Chúa công chỉ có một quân lực yếu hèn, luôn luôn phải dựa vào sức mạnh của kẻ khác, chứ riêng mình không bao giờ dám mang quân xuất trận chống lại cuộc tấn công của kẻ thù, như thế chỉ có cách rút quân vào trong bốn bức tường thành, bố trí canh phòng hào lũy để cố thủ.
Về trường hợp thứ nhất, tôi trình bày qua trên đây, đến dịp khác tương tự, tôi sẽ bàn trở lại.
Đối với trường hợp thứ hai, tôi chỉ khuyên những vị Chúa đương sự thường nhật phải tích trữ lương thực xây đắp các thành lũy vững chắc, còn phía bên ngoài lãnh thổ khỏi cần lưu tâm nhiều về quân sự. Nhưng về cách đối xử với nhân dân, Chúa phải nghe theo những lời khuyến cáo ở chương trên, và dưới đây tôi sẽ nói thêm. Được như vậy kẻ nào muốn gây hấn với Chúa còn phải nghĩ ngợi nhiều, vì kẻ ấy không bỗng dưng dám hành động khi thấy trước mặt đầy những khó khăn. Vả chăng, người ngoài không thể tìm được dịp để gây sự với vị Chúa công ngoài thì được lòng dân chúng, trong thì đầy đủ thành trì kiên cố.
Lấy tỷ dụ các đô thị lớn bên Đức quốc, hưởng một nền tự trị tự do, với một vùng ngoại ô nhỏ hẹp. Họ chỉ tuân theo mệnh lệnh của Hoàng đế Đức quốc tùy theo ý muốn của họ, và họ cũng không e sợ những lân bang hùng mạnh. Các Đô thị ấy đều đã có thành lũy kiên cố; vòng quanh có hào sâu lũy cao, có đội trọng pháo hùng hậu, kho tàng lương thực, nhiên liệu đầy đủ cho nhu cầu trong một năm. Mọi người đều cảm thấy muốn chiếm được chúng quả thực gay go lâu dài. Ngoài ra, chính quyền Đô thị luôn luôn có kế hoạch nuôi dưỡng khối dân nghèo cư trú ngoại thành mà không gây tổn hại cho công quỹ, bằng cách thi hành các đại công tác xây dựng nền tiểu kỹ nghệ cho dân chúng có công ăn việc làm sinh sống hàng năm. Họ còn đề cao danh dự võ nghiệp, song song với việc thi hành những phương sách hoàn hảo để luôn dung dưỡng tinh thần chiến đấu của nhân dân.
Vậy vị Chúa công nào có một thành trì kiên cố, được nhân dân không ghét bỏ, oán hận, sẽ không còn ai tấn công mình. Dù sao cũng có khi gặp kẻ lập mưu đánh chiếm. Nhưng kẻ ấy chắc chắn sẽ phải tự rút lui với sự thảm bại nhục nhã cho họ. Lý do là ở đời mọi việc đều luôn luôn biến chuyển, không có gì vững chắc được lâu dài. Thế nào cũng có kẻ manh tâm kéo quân đến bao vây một Đô thị. Những kẻ ấy khó mà giữ vững tinh thần quân sĩ suốt cả năm, trong tình trạng án binh bất động quanh thành bị hãm. Nói như vậy có người sẽ phản đối bằng lý lẽ sau đây:
Khi thành bị vây, dân chúng trong thành thấy hoa mầu, tài sản ở ngoài bị quân địch cướp bóc hết sạch; với cảnh giam hãm quá lâu, tài sản bị tiêu tan, dân chúng sẽ quên Chúa, không còn đủ tinh thần chịu đựng được nữa thì sao? Tôi xin trả lời rằng ở trường hợp đó, một vị Chúa có uy lực, thừa dũng cảm sẽ giải quyết tất những khó khăn dễ như trở bàn tay. Hàng ngày Chúa phải giảng giải cho thần dân nuôi hy vọng, thấy sự nguy nan sắp chấm dứt, tuyên truyền vào trí óc họ là nếu quy hàng, tất cả sẽ bị kẻ địch tàn sát. Đồng thời, phải khôn khéo kết hợp quanh mình một nhóm người thành tâm, dũng cảm cương quyết đồng tử đồng sinh với Chúa.
Thêm nữa, quân địch tới giáp thành giữa lúc quân dân của Chúa còn đầy nhiệt huyết, hăng say tấp nập giữ thành. Bên ngoài địch quân ra tay đốt phá trên toàn xứ. Như vậy Chúa công có lo sợ gì hơn không? Nhất định là không. Bởi vì ít lâu sau cuộc tàn phá của địch, tuy sự can đảm của nhân dân có phần sút kém, nhưng những thiệt hại vật chất đã trông thấy hiển nhiên, những nỗi đau đã thấm vào đáy lòng dân, lúc đó nhân dân sẽ thấy không còn phương sách nào hay hơn để cứu vãn được cảnh đau thương này bằng cách quy tập quanh Chúa và hết lòng ủng hộ Ngài. Chúa thì phải chân thành tỏ ý thương dân, bởi dân đã vì Chúa, chịu cảnh tan nát cửa nhà, đồng áng hoa mầu bị phá hủy. Bẩm tính con người bao giờ cũng nhớ dai những ân huệ ban cho người khác, và những ân huệ người ta đã ban cho mình.
Tóm lại, ta có thể kết luận: một Chúa công biết lo xa, có thể giữ vững tinh thần quả cảm của quân dân dưới trướng từ đầu đến cuối, suốt thời gian bị vây, nếu kho tàng dự trữ có đầy đủ lương thực và khí giới.
Những Vương quốc trực thuộc Giáo hội Công giáo
Trong giai đoạn lịch sử hiện đại, ta chỉ còn cần đề cập đến các lãnh thổ trực thuộc Giáo hội. Đối với các lãnh thổ này những sự khó khăn đều ở thời kỳ trước khi nắm quyền cai trị. Công việc chinh phục những lãnh thổ này cũng phải nhờ, hoặc những kế hoạch ác liệt, hoặc do vận may đưa đến. Nhưng khi đã hoàn tất công cuộc chinh phục, nhờ uy tín lớn lao của Tòa Thánh, việc cai trị trở nên bền vững, không cần đến điều nói trên nữa. Uy tín này và những cơ cấu cai trị lâu đời, bền vững, khiến cho các tân Chúa tại vị được lâu năm dù cách xử trí và sinh hoạt của các Chúa thế nào đi nữa. Có đất đai lệ thuộc mà không phải bảo vệ, có lũ quyền thần dưới trướng mà không cần chỉ huy lãnh đạo: thế mà nước vẫn không mất, quyền thần thuộc hạ vẫn luôn luôn trung thành, không khi nào dám nghĩ chuyện phản loạn, trong hoàn vũ, chỉ những Quốc gia này là được vững bền, sung sướng trong thanh bình. Nhưng đây là những Quốc gia được lãnh đạo do một trí óc cao siêu, thường nhân không thể đạt tới được. Vậy tôi xin miễn bàn. Những Quốc gia đã được Đấng Tối Cao dung dưỡng bảo vệ, mà ta dám bàn tới thì thật táo bạo và kiêu căng quá mức. Nhưng vẫn có người hỏi và bắt tôi giải thích vì sao ảnh hưởng và thế lực đất đai của Giáo hội quá mạnh như vậy? Trước kia, ngay trên đất Ý Đại Lợi, từ những Vua Chúa oai hùng chuyên chế đến một Tiểu vương hay mỗi Hầu tước đều chẳng đếm xỉa gì đến, uy quyền đó của Giáo hội. Thế mà nay một ông Vua nước Pháp phải run sợ trước mặt Giáo hoàng. Đức Giáo hoàng đã có thể trục xuất Vua Pháp ra khỏi đất Ý, làm suy nhược dân tộc Vénitiens. Những sự việc đó đã quá rõ rệt, tôi chỉ cần kể lại đôi ba biến cố.
Tỷ dụ: nước Ý trước khi Vua Pháp Charles tới, toàn cõi dưới quyền trị vì của Đức Giáo hoàng, dân Véniliens, Quốc vương xứ Naples, Công tước xứ Milan, và dân Florentinois, các nhà chuyên chế đó đề phòng hai hiểm họa chính:
- Không để một nhóm ngoại nhân nào đột nhập vào hẳn trong nước.
- Chính quyền xứ nào cai trị xứ ấy, không được lấn chiếm sang xứ khác.
Lúc đó thiên hạ chỉ e sợ Đức Giáo hoàng và dân Vénitiens. Để chế ngự dân Vénitiens, tất cả các xứ đồng lòng đoàn kết đối phó. Thí dụ như khi ngăn cản họ chiếm cứ xứ Ferrare. Để phong tỏa uy quyền Đức Giáo hoàng, người ta lợi dụng uy danh của các nhà quyền thần trong kinh thành La Mã. Bọn này có hai nhóm là Orsini với Colonna. Chính hai nhóm này cũng lục đục mâu thuẫn với nhau. Trước mặt Giáo hoàng, hai nhóm này thường biểu dương lực lượng hùng mạnh của họ, vì thế uy tín của Giáo hoàng cũng bị suy giảm nhiều. Cũng có vị Giáo hoàng đặc biệt can trường như Đức Giáo hoàng Sixte chẳng hạn. Nhưng tình trạng vẫn không thay đổi vì trung bình thời gian trị vì của các vi Giáo hoàng đều ngắn ngủi, mỗi vị chỉ sống trên ngôi được độ mười năm. Trong khoảng thời gian ấy, lập tâm làm suy giảm thế lực của một nhóm lộng quyền đã là khó, lại thường xảy ra những chuyện như sau: Một vị Giáo hoàng đã cố tâm làm suy nhược uy thế của bọn Colonna, khi chết đi; vị khác lên kế vị vốn ghét bọn đối lập Orsini, đã hết lòng nâng đỡ bọn Colonna. Thế rồi vị Giáo hoàng nay cũng chẳng sống lâu để tiêu diệt hẳn bọn Orsini. Vì vậy trong giai đoạn lịch sử này uy quyền thế tục của các vị Giáo hoàng không mấy được tôn trọng trên đất Ý. Tình trạng này kéo dài mãi cho đến triều đại Đức Giáo hoàng Alexandre Đệ lục. Ngài là vị Giáo hoàng độc nhất biết xử dụng tiền tài và sức mạnh để gây uy quyền, với sự trợ lực của Công tước Valentinois và cũng nhờ dịp người Pháp xâm nhập vào đất Ý, như tôi đã kể ở chương trên. Thật ra, thâm tâm Ngài không làm để Giáo hội thụ hưởng quyền lợi, mà để cho con Ngài, Công tước César Borgia, được hưởng uy thế. Nhưng kết cuộc, sau khi Ngài băng hà, và Công tước Borgia tận số, Giáo hội trở nên hùng cường nhờ công nghiệp của Ngài để lại. Người kế vị, tức Giáo hoàng Jules II, nghiễm nhiên thấy Giáo hội có uy quyền mãnh liệt với toàn xứ Romagne bị lệ thuộc, các quyền thần suy nhược, các nhóm đảng bị tiêu diệt. Tất cả đều do công của cựu Giáo hoàng Alexandre. Giáo hoàng Jules II thấy trước mặt con đường đã mở rộng thênh thang, tha hồ vơ vét tài sản, tiền bạc (việc này cố Giáo hoàng Alexandre; không bao giờ nghĩ tới). Giáo hoàng Jules II không những tiếp tục gia tăng hoạt động trên con đường ấy, lại còn âm mưu chiếm cứ thêm xứ Bologne, tiêu diệt dân tộc Vénitiens, tống khứ người Pháp ra khỏi đất Ý; những công cuộc ấy đều thành công mỹ mãn, và đáng được tán thưởng là vì tất cả đã làm gia tăng uy thế Giáo hội chứ không vì quyền lợi cá nhân nào. Đối với hai nhóm Orsini và Colonna, Ngài giữ nguyên tình trạng cũ. Nhiều khi họ cũng thường xích mích với nhau, chực rắc rối. Nhưng có hai điểm đáng ngại cầm chân họ: Thứ nhất là uy quyền của Giáo hội quá lớn khiến họ phải kinh sợ. Thứ hai là cả hai nhóm đều không có một vị Hồng Y nào là người của mình. Đó cũng là nguồn gốc của sự lục đục bất hòa thường xuyên giữa hai nhóm. Tình trạng bất ổn sẽ luôn luôn kéo dài, nếu họ có được trong mỗi phe mấy vị Hồng Y giáo chủ. Các vị này, dù ở trong kinh thành La Mã hay ở ngoài, cũng thường dung dưỡng tình trạng phân ly giữa các nhóm đảng, nên các Tiểu vương, Tiểu chúa đều lâm vào cảnh bắt buộc phải tự bảo vệ các vị Hồng Y đó. Cũng do âm mưu tham vọng của các vị Giáo chủ; bọn quyền tước trong triều ngấm ngầm gây rối chống đối lẫn nhau. Đến thời đại đương kim Đức tân Giáo hoàng Leon lên ngôi, Ngài thấy rõ uy quyền của Tòa Thánh thật hùng cường. Nhân dân thì hy vọng nếu trước kia các vị Tiên Hoàng đã dùng võ lực để bành trướng uy thế, từ nay tân Giáo hoàng sẽ thì ban nhiều thêm ân đức để cho uy quyền Ngài lên cao hơn nữa và xứng đáng với lòng tôn kính của thần dân.
