CÃC HỌC THUYẾT QUẢN TRỊ KINH DOANH
Sơ lược lịch sỠphát triển quản trị kinh doanh
Kinh doanh ra Ä‘á»i cùng vá»›i sá»± phát triển của ná»n kinh tế hà ng hoá, lúc đầu nó chÆ°a phải là má»™t ngà nh khoa há»c Ä‘á»™c láºp mà chỉ là má»™t lÄ©nh vá»±c kiến thức mang tÃnh Æ°á»›c lệ, kinh nghiệm của các nhà kinh doanh và đến cuối thế ká»· 19, đầu thế ká»· 20 má»›i tách thà nh má»™t ngà nh khoa há»c mang tÃnh Ä‘á»™c láºp vá»›i nhiá»u bÆ°á»›c tiến khác nhau và nhiá»u trÆ°á»ng phái khác nhau: trÆ°á»ng phái cÆ¡ cấu và chế Ä‘á»™ của hệ thống, trÆ°á»ng phái quan hệ con ngÆ°á»i vá»›i con ngÆ°á»i trong hệ thống, trÆ°á»ng phái quản lý kinh tế các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a Äông Âu (cÅ©), trÆ°á»ng phái quản trị hệ thống gắn vá»›i môi trÆ°á»ng v.v...
1. TrÆ°á»ng phái cÆ¡ cấu và chế Ä‘á»™ của hệ thống
TrÆ°á»ng phái nà y dà nh nghiên cứu quản trị trong phạm vi hệ thống doanh nghiệp ở góc Ä‘á»™ tạo ra má»™t cÆ¡ cấu tổ chức quản trị hợp lý, má»™t chế Ä‘á»™ Ä‘iá»u hà nh khoa há»c và chặt chẽ để Ä‘em lại hiệu quả cao cho công tác quản trị trong hệ thống. Äóng góp to lá»›n cho trÆ°á»ng phái nà y kể tá»›i các nhà quản lý Robert Owen, Andrew Ure, C.Babbage, F.Ư, Taylor, Henry Fayol v.v...
a. Robert Owen (1771 - 1858) là má»™t trong những chủ xà nghiệp đầu tiên ở Scotland tiến hà nh tổ chức má»™t "xã há»™i công nghiệp) có tráºt tá»± và ká»· luáºt, ông chú ý tá»›i nhân tố con ngÆ°á»i trong tổ chức và cho rằng nếu chỉ quan tâm đầu tÆ° tá»›i thiết bị máy móc mà quên yếu tố con ngÆ°á»i thì xà nghiệp cÅ©ng không thể thu được kết quả. Quan Ä‘iểm quản trị của R.Owen mặc dù còn giản Ä‘Æ¡n nhÆ°ng đã bÆ°á»›c đầu chuẩn bị cho sá»± ra Ä‘á»i của má»™t bá»™ môn quản lý Ä‘á»™c láºp.
b. Andrew Ure (1778 - 1857) ngÆ°á»i đã sá»›m nhìn thấy vai trò của quản lý và việc Ä‘Ã o tạo kiến thức cho các nhà quản lý. Ông là má»™t trong những ngÆ°á»i đầu tiên chủ trÆ°Æ¡ng việc Ä‘Ã o tạo ở báºc đại há»c cho các nhà quản trị và ông cho quản trị là má»™t nghá».
c. Charles Babbage (1792 - 1871) ngÆ°á»i đầu tiên Ä‘á» xuất phÆ°Æ¡ng pháp tiếp cáºn có khoa há»c trong quản lý, ông rất quan tâm tá»›i các mối quan hệ giữa ngÆ°á»i quản lý và công nhân, và cÅ©ng là má»™t ngÆ°á»i gópphần tÃch cá»±c Ä‘Æ°a quản lý trở thà nh má»™t bá»™ môn khoa há»c Ä‘á»™c láºp.
d. Frederich Winslow Taylor (1856 - 1915) là ngÆ°á»i được thế giá»›i phÆ°Æ¡ng Tây gá»i là "cha đẻ của thuyết quản lý khoa há»c", là má»™t trong những ngÆ°á»i mở ra má»™t "ká»· nguyên và ng" trong quản lý của nÆ°á»›c Mỹ, ngÆ°á»i xây dá»±ng má»™t phÆ°Æ¡ng pháp quản lý được dùng là m cÆ¡ sở tri thức cho công việc quản lý ở Mỹ, Anh, Tây Âu, Bắc Âu và Nháºt Bản trong các xà nghiệp sau nà y.
F.W.Taylor nhìn nháºn con ngÆ°á»i nhÆ° má»™t cái máy, ông cho con ngÆ°á»i là má»™t kẻ trốn việc và thÃch là m việc theo kiểu ngÆ°á»i lÃnh (há»c thuyết X), vì thế cần thúc há» là m việc bằng cách phân chia các công việc má»™t cách hết sức khoa há»c để chuyên môn hoá các thao tác của ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng, để há» hoạt Ä‘á»™ng trong má»™t dây chuyá»n và bị giám sát chặt chẽ, không thể lÆ°á»i biếng, Taylor đã viết nhÆ° sau:
- Khi ngÆ°á»i ta bảo anh nhặt má»™t thá»i kim loại và khênh Ä‘i, anh sẽ nhặt nó và đi; và khi n ta bảo anh ngồi xuống và nghỉ thì anh hãy ngồi xuống. Anh phải là m việc đó ngay láºp tức trong suốt cả ngà y và không má»™t lá»i cãi lại.
- Nhà quản lý là nhà tÆ° tưởng, nhà lên kế hoạch, trách nhiệm của há» là láºp kế hoạch, chỉ đạo và tổ chức công việc. ở những chá»— khác nhau, há» phải táºp trung và o việc lên kế hoạch sản xuất, kiểm soát nguyên váºt liệu, thủ tục hà nh chÃnh và má»i chi tiết nhá» nhặt có liên quan tá»›i những công việc nà y.
TÆ° tưởng cốt lõi của F.W. Taylor là đối vá»›i má»—i loại công việc dù là nhá» nhặt nhất Ä‘á»u có má»™t "khoa há»c" để thá»±c hiện nó, ông đã táºp hợp, đã liên kết các mặt kỹ thuáºt và con ngÆ°á»i trong tổ chức. Ông cÅ©ng đã ủng há»™ há»c thuyết con ngÆ°á»i kinh tế và cho rằng việc khuyến khÃch bằng tiá»n đối vá»›i ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng là cần thiết để há» sẵn sà ng là m việc nhÆ° má»™t ngÆ°á»i có tÃnh ká»· luáºt.
F.W. Taylor đưa ra 4 nguyên tắc quản trị sau:
- Nhân viên quản trị phải am hiểu khoa há»c, bố trà lao Ä‘á»™ng má»™t cách khoa há»c để thay thế cho các táºp quán lao Ä‘á»™ng cổ hủ.
- NgÆ°á»i quản trị phải lá»±a chá»n ngÆ°á»i công nhân má»™t cách khoa há»c, bồi dưỡng nghá» nghiệp và cho há» há»c hà nh để há» phát triển đầy đủ nhất khả năng của mình (còn trong quá khứ thì há» tá»± chá»n nghá», tá»± cố gắng há»c táºp để nâng cao tay nghá»).
- NgÆ°á»i quản trị phải cá»™ng tác vá»›i ngÆ°á»i thợ đến mức có thể tin chắc rằng công việc được là m đúng vá»›i các nguyên tắc có căn cứ khoa há»c đã định.
- Công việc và trách nhiệm đối vá»›i công việc được chia phần nhÆ° nhau giữa ngÆ°á»i quản trị và ngÆ°á»i thợ. Nhân viên quản lý phải chịu trách nhiệm toà n bá»™ đối vá»›i công việc mà mình có khả năng hÆ¡n; còn trong quá khứ thì toà n bá»™ công việc và phần lá»›n trách nhiệm là đổ và o đầu ngÆ°á»i công nhân.
e. Henry Fayol (1841 - 1925) ngÆ°á»i chủ trÆ°Æ¡ng phải có má»™t lý thuyết quản trị khoa há»c dá»±a trên quy tắc và chức năng nhất định. Trong cuốn "Lý thuyết quản trị hà nh chÃnh chung và trong công nghiệp) xuất bản ở Pháp năm 1915, ông viết: "Tôi hy vá»ng rằng má»™t lý thuyết sẽ bắt nguồn từ cuốn sách nà y" và "Quản trị hà nh chÃnh là dá»± Ä‘oán và láºp kế hoạch, tổ chức Ä‘iá»u khiển, phối hợp và kiểm tra". Ông đã kết luáºn rằng: má»™t nhà quản trị tà i năng có được thà nh công không phải nhá» những phẩm chất cá nhân, mà nhá» các phÆ°Æ¡ng pháp mà anh ta đã áp dụng cÅ©ng nhÆ° các nguyên tắc chỉ đạo hà nh Ä‘á»™ng của anh ta.
Theo H.Fayol quản trị ở xà nghiệp phải được thực hiện theo những nguyên tắc sau:
- Có kế hoạch chu đáo và thực hiện kế hoạch một cách nghiêm chỉnh.
- Việc tổ chức (nhân tà i, váºt lá»±c) phải phù hợp vá»›i mục tiêu, lợi Ãch, yêu cầu của xà nghiệp).
- CÆ¡ quan quản trị Ä‘iá»u hà nh phải là ngÆ°á»i duy nhất, có năng lá»±c và tÃch cá»±c hoạt Ä‘á»™ng.
- Kết hợp hà i hoà các hoạt động trong xà nghiệp với những cố gắng phối hợp.
- Các quyết định đưa ra phải rõ rà ng dứt khoát và chuẩn xác.
- Tổ chức tuyển chá»n nhân viên tốt, má»—i bá»™ pháºn phải do má»™t ngÆ°á»i có khả năng và biết hoạt Ä‘á»™ng đứng đầu, má»—i nhân viên phải được bố trà và o nÆ¡i có thể phù hợp vá»›i khả năng của há».
- Nhiệm vụ phải được xác định rõ rà ng.
- Khuyến khÃch tÃnh sáng tạo và tinh thần trách nhiệm của má»i ngÆ°á»i trong xà nghiệp.
- Bù đắp lâu dà i và thoả đáng cho những công việc đã được hoà n thà nh.
- Các lỗi lầm và khuyết điểm phải bị trừng phạt.
- Phải duy trì ká»· luáºt xà nghiệp.
- Các mệnh lệnh đưa ra phải thống nhất.
- Phải tăng cÆ°á»ng việc giám sát trong xà nghiệp (cả đối vá»›i lao Ä‘á»™ng và váºt lá»±c).
- Kiểm tra tất cả má»i việc.
- Hạn chế chủ yếu của H.Fayol là ông chÆ°a chú ý đầy đủ các mặt tâm lý và môi trÆ°á»ng xã há»™i của ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng, hệ thống của ông vẫn bị đóng kÃn, chÆ°a chỉ rõ mối quan hệ giữa xà nghiệp vá»›i khách hà ng, thị trÆ°á»ng, các đối thủ cạnh tranh và các rà ng buá»™c của nhà nÆ°á»›c.
2. TrÆ°á»ng phái quan hệ con ngÆ°á»i vá»›i con ngÆ°á»i trong hệ thống
Trong trÆ°á»ng phái nà y đã có sá»± quan tâm thoả đáng đến yếu tố tâm lý con ngÆ°á»i, tâm lý táºp thể và bầu không khà tâm lý trong xà nghiệp, nÆ¡i những ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng là m việc, đã phân tÃch yếu tố tác Ä‘á»™ng qua lại giữa con ngÆ°á»i vá»›i con ngÆ°á»i trong hoạt Ä‘á»™ng ở xà nghiệp. Äại diện của trÆ°á»ng phái nà y là M.P. Follet (1868 - 1933) ngÆ°á»i đã phê phán các nhà quản trị trÆ°á»›c kia chÆ°a quan tâm đến khÃa cạnh tâm lý và xã há»™i của quản trị, tiếp đó là Elton Mayo (1880 - 1949) ngÆ°á»i rất quan tâm đến yếu tố cá nhân trong táºp thể (nhóm), mặc dù ông đánh giá con ngÆ°á»i là thụ Ä‘á»™ng trong quan hệ vá»›i táºp thể v.v...
3. TrÆ°á»ng phái quản lý kinh tế các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a Äông Âu (cÅ©)
Từ khi hình thà nh hệ thống các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a, việc quản lý đã được đặt ra trên cÆ¡ sở bản chất chế Ä‘á»™ xã há»™i chủ nghÄ©a là xoá bá» bóc lá»™t, thá»±c hiện sở hữu xã há»™i xã há»™i chủ nghÄ©a vá» tÆ° liệu sản xuất vá»›i hai mục tiêu quản lý là tạo ra năng suất hiệu quả cao và công bằng nhân đạo xã há»™i, việc quản lý được thá»±c hiện táºp trung trong phạm vi cả nÆ°á»›c. Quản lý kinh tế đã thá»±c sá»± được tách thà nh má»™t môn khoa há»c Ä‘á»™c láºp vá»›i má»™t hệ thống lý luáºn và phÆ°Æ¡ng pháp luáºn chặt chẽ và chuẩn xác, do đó đã nhanh chóng góp phần thúc đẩy ná»n kinh tế của các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a phát triển vượt báºc. NhÆ°ng cho đến đầu những năm 50 do sá»± phát triển kinh tế bắt đầu chững lại ở nhiá»u nÆ°á»›c, các ách tắc bắt đầu xuất hiện bởi nhiá»u lý do, trong đó đáng kể nhất là lý do quản lý táºp trung duy ý chà của các cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c, bất chấp các quy luáºt khách quan của thị trÆ°á»ng vá»›i các yếu kém của Ä‘á»™i ngÅ© các nhà quản lý Ä‘iá»u hà nh bá»™ máy nà y. Sá»± bế tắc đã kéo đến khủng hoảng ở má»™t số nÆ°á»›c và đang đòi há»i các nhà quản lý phải xem xét lại lý thuyết quản lý của mình để có biện pháp chỉnh lý và hoà n thiện thÃch hợp.
4. TrÆ°á»ng phái quản trị gắn hệ thống vá»›i môi trÆ°á»ng
Các nÆ°á»›c tÆ° bản chủ nghÄ©a trÆ°á»›c cuá»™c khủng hoảng kinh tế thừa, trÆ°á»›c các bế tắc của quan Ä‘iểm và cách thức quản trị của mình và hỠđã tạm thá»i thu được những kết quả nhất định. Các nhà quản trị phÆ°Æ¡ng Tây tiêu biểu là P. Drucker là ngÆ°á»i đầu tiên mở rá»™ng phạm vi quản trị của doanh nghiệp ra vá»›i thị trÆ°á»ng khách hà ng và rà ng buá»™c của xã há»™i, các đối thủ cạnh tranh và các nhà cung ứng váºt tÆ° thiết bị cho xà nghiệp.
Theo P. Drucker, quản trị có 3 chức năng: quản trị công nhân, công việc; quản trị các nhà quản trị và quản trị má»™t doanh nghiệp. Quản trị theo P. Drucker còn là sá»± chủ Ä‘á»™ng sáng tạo kinh doanh chứ không phải là sá»± thÃch nghie thụ Ä‘á»™ng, đó là việc bám chắc và o khách hà ng và thị trÆ°á»ng. Vá»›i tÆ° tưởng nà y P. Drucker đã là má»™t trong những nhà quản trị góp phần xây dá»±ng nhiá»u lý thuyết quản trị kinh doanh hiện đại ngà y nay (marketing, kinh tế vÄ© mô v.v...). ChÃnh vá»›i quan Ä‘iểm nói trên P. Drucker đã góp phần giải quyết các bế tắc tưởng nhÆ° không giải nổi của chủ nghÄ©a tÆ° bản, ông đã được các nhà tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây và Nháºt, Mỹ gá»i là "Peter Äại đế". Hạn chế của ông ở chá»— không Ä‘á» cáºp tá»›i bản chất lợi Ãch của hoạt Ä‘á»™ng quản trị, Ä‘iá»u mà các nhà tÆ° bản luôn luôn né tránh vì bản chất bóc lá»™t của nó.
- Các nhà quản lý Bắc Âu, lại Ä‘Æ°a thêm việc gắn quản lý kinh nghiệm vá»›i việc Ä‘iá»u hoà lợi Ãch má»™t phần cho xã há»™i thông qua các cÆ¡ quan quản lý của chÃnh phủ. ChÃnh Ä‘iá»u nà y đã là m cho nhiá»u nÆ°á»›c Bắc Âu (Thuỵ Äiển, Äan Mạch, Hà Lan v.v....) cÅ©ng tá»± nháºn mình là các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a. Các nÆ°á»›c nà y đã nhanh chóng trở thà nh các quốc gia phồn vinh, các tÆ° tưởng quản trị của hỠđược nhiá»u quốc gia theo dõi há»c táºp, nhÆ°ng trong tháºp ká»· cuối thế ká»· 20 nà y, các nÆ°á»›c nà y Ä‘ang bÆ°á»›c và o những bế tắc má»›i vá»›i nhiá»u khó khăn trở ngại mà há» Ä‘ang cố gắng giải quyết.
- Các nhà quản trị Nháºt Bản, các nÆ°á»›c Äông Bắc á và các nÆ°á»›c Äông Nam á (ASEAN) thì lại bổ sung thêm việc quản lý theo phÆ°Æ¡ng thức hiện đại vá»›i sức mạnh của truyá»n thống dân tá»™c và con ngÆ°á»i, há» tạo ra má»™t Ä‘á»™ng cÆ¡ tâm lý mạnh cho cá»™ng đồng xã há»™i vá»›i mong muốn nhanh chóng trở thà nh cÆ°á»ng quốc dẫn đầu thế giá»›i. Các nÆ°á»›c nà y cÅ©ng đã "vang bóng má»™t thá»i" và vẫn còn Ä‘ang được nhiá»u ngÆ°á»i ca ngợi thà nh tá»±u của há» mặc dù những năm gần đây bắt đầu chững lại vá»›i các bế tắc tất yếu của chủ nghÄ©a tÆ° bản.
- Má»™t số quốc gia thuá»™c phạm vi ảnh hưởng của các thế lá»±c đế quốc và phản Ä‘á»™ng quốc tế đã hy vá»ng Ä‘em lại sá»± thịnh vượng nhanh chóng cho đất nÆ°á»›c mình bằng cách quản lý toà n xã há»™i trên bạo lá»±c, roi vá»t (Ä‘iển hình là bè lÅ© Pôn - Pôt, Iêng Xary ở Campuchia v.v...) nhÆ°ng cÅ©ng nhÆ° phát xÃt Äức, Nháºt há» Ä‘á»u thất bại thảm hại.
- Các nhà quản lý kinh tế ở các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a cÅ© đã thay đổi láºp trÆ°á»ng quan Ä‘iểm vá» lợi Ãch của quản lý, chủ trÆ°Æ¡ng Ä‘a nguyên vá» chÃnh trị, xoá bá» nhanh chóng chế Ä‘á»™ công hữu vá» tÆ° liệu sản xuất, khuyến khÃch tá»± do cạnh tranh, tranh thủ sá»± há»— trợ của các nÆ°á»›c tÆ° bản chủ nghÄ©a, há» hy vá»ng đó là con Ä‘Æ°á»ng duy nhất để Ä‘Æ°a đất nÆ°á»›c ra khá»i cuá»™c khủng hoảng toà n diện vá»›i nhiá»u bế tắc và đổ vỡ. Háºu quả tất yếu không thể tránh khá»i là sá»± từ bá» chủ nghÄ©a xã há»™i. Việc đánh giá các quan Ä‘iểm và phÆ°Æ¡ng thức quản lý của các nÆ°á»›c nà y còn quá sá»›m, cần phải để cho lịch sá» phán xét và để cho lá»±c lượng quần chúng nhân dân của các nÆ°á»›c nà y còn quá sá»›m, cần phải để cho lịch sá» phán xét và để cho lá»±c lượng quần chúng nhân dân của các nÆ°á»›c nà y tá»± lên tiếng.
- Má»™t hÆ°á»›ng khác của các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a trong đó có nÆ°á»›c ta, vẫn kiên trì con Ä‘Æ°á»ng xã há»™i chủ nghÄ©a, nhÆ°ng phải nhanh chóng đổi má»›i cÆ¡ chế quản lý sao cho phù hợp vá»›i các đòi há»i của quy luáºt khách quan, quy tụ được đông đảo nhân dân dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của chÃnh Äảng giai cấp vô sản, chấp nháºn thị trÆ°á»ng mở cá»a, chấp nháºn cạnh tranh nhÆ°ng trong khuôn khổ có sá»± Ä‘iá»u tiết vÄ© mô của Nhà nÆ°á»›c
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: