|
|
10-09-2008, 03:11 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 4
NHÀ LÃ
(1010-1225)
I. LÃ THÃI Tá»”
1. Thái-tổ khởi nghiệp
2. Dá»i đô vá» Thăng-long thà nh
3. Lấy kinh Tam-tạng
4. Việc chÃnh-trị
II. Là THÃI TÔNG
1. Lê phụng Hiểu định loạn
2. Sự đánh dẹp
3. Giặc Nùng
4. Äánh Chiêm-thà nh
5. Việc chÃnh-trị
III. Là THÃNH TÔNG
1. Việc chÃnh-trị
2. Lấy đất Chiêm-thà nh
IV. Là NHÂN TÔNG
1. Ỹ-lan thái-phi
2. Lý đạo Thà nh
3. Việc sá»a-sang trong nÆ°á»›c
4. Việc đánh nhà Tống
5. Nhà Tống lấy đất Quảng-nguyên
6. Äánh Chiêm-thà nh
I. LÃ THÃI-Tá»” (1010-1028)
Niên-hiệu : Thuáºn-thiên
1. Thái-Tổ khởi nghiệp.
Lý công Uẩn ngÆ°á»i ở là ng Cổ-pháp, nay thuá»™c vá» huyện Äông-ngạn, phủ Từ-sÆ¡n, tỉnh Bắc-ninh (ở là ng Äình-bảng có lăng và đá»n thá» nhà Lý).
Tục truyá»n rằng Công Uẩn không có cha, mẹ là Phạm-thị Ä‘i chÆ¡i chùa Tiêu-sÆ¡n (là ng Tiêu-sÆ¡n, phủ Từ-sÆ¡n), nằm má»™ng thấy Ä‘i lại vá»›i thần nhân rồi vá» có thai đẻ ra đứa con trai. Lên ba tuổi Ä‘em cho ngÆ°á»i sÆ° ở chùa Cổ- pháp tên là Lý khánh Văn là m con nuôi, má»›i đặt tên là Lý công Uẩn.
Công Uẩn lá»›n lên và o Hoa-lÆ° là m quan nhà Tiá»n-Lê, đến chức Tả-thân- vệ Äiện-tiá»n Chỉ-huy-sứ. Khi Lê Long ÄÄ©nh mất, thì Lý công Uẩn đã ngoà i 35 tuổi. Bấy giá» lòng ngÆ°á»i đã oán-giáºn nhà Tiá»n-Lê lắm, ở trong triá»u có bá»n Äà o cam Má»™c cùng vá»›i sÆ° Vạn Hạnh mÆ°u tôn Lý công Uẩn lên là m vua.
Lý công Uẩn bèn lên ngôi hoà ng-đế, tức là vua Thái-tổ nhà Lý.
2. Dá»i Äô Vá» Thăng Long Thà nh.
Thái-tổ thấy đất Hoa-lÆ° cháºt-hẹp không có thể mở-mang ra là m chá»— đô-há»™i được, bèn định dá»i đô vá» La-thà nh. Tháng 7 năm Thuáºn-thiên nguyên-niên (1010), thì khởi sá»± dá»i đô. Khi ra đến La-thà nh, Thái-tổ lấy cá»› có Ä‘iá»m trông thấy rồng và ng hiện ra, bèn đổi Äại-la thà nh là Thăng-long thà nh, tức là thà nh Hà -ná»™i bây giá». Cải Hoa-lÆ° là m trÆ°á»ng-an phủ và Cổ-pháp là m Thiên-đức phủ.
3. Lấy Kinh Tam Tạng.
Nhà Lý bấy giá» sùng đạo Pháºt, nhà vua trá»ng đãi những ngÆ°á»i Ä‘i tu, lấy tiá»n kho ra để là m chùa đúc chuông. Tháng 6 năm máºu-ngá» (1018) vua sai quan là Nguyá»…n đạo Thanh và Phạm Hạc sang Tà u lấy kinh Tam-tạng Ä‘em vỠđể và o kho Äại-hÆ°ng.
4. Việc ChÃnh Trị.
Lúc bấy giỠở bên nhà Tống có nhiá»u việc, cho nên cÅ©ng không sinh sá»± lôi thôi gì vá»›i nÆ°á»›c ta. Bởi váºy khi Thái-tổ lên là m vua, sai sứ sang cầu phong, vua nhà Tống liá»n phong cho là m Giao-chỉ quáºn-vÆ°Æ¡ng, sau lại gia phong Nam-bình-vÆ°Æ¡ng. NÆ°á»›c Chiêm-thà nh và nÆ°á»›c Chân-lạp Ä‘á»u sang triá»u cống, cho nên việc bang-giao thá»i bấy giá» Ä‘á»u yên-trị.
ở trong nước cũng có đôi ba nơi nổi lên là m loạn, như ở Diễn-châu (thuộc Nghệ-an) và ở mạn Thượng-du hay có sự phản-nghịch, nhà vua phải thân chinh đi đánh-dẹp mới yên được.
Thá»i bấy giá» các hoà ng-tá» Ä‘á»u phong tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng và phải cầm quân Ä‘i đánh giặc, bởi váºy ai cÅ©ng giá»i nghá» dùng binh.
Thái-tổ lÆ°u tâm vá» việc sá»a-sang trong nÆ°á»›c: đổi phép cÅ© của nhà Tiá»n- Lê; chia nÆ°á»›c ra là m 24 lá»™, gá»i Hoan-châu và Ãi-châu là trại. Lại định ra 6 hạng thuế là : thuế ruá»™ng, đầm, ao; thuế đất trồng dâu và bãi phù-sa; thuế sản-váºt ở núi; thuế mắm-muối Ä‘i qua Aỉ-quan; thuế sừng tê, ngà voi và hÆ°Æ¡ng ở trên mạn núi xuống; thuế tre gá»— hoa quả. Vua cho những báºc công-chúa coi việc trÆ°ng-thu các thứ thuế ấy.
Thái-tổ trị-vì được 19 năm thì mất, thỠ55 tuổi.
II. Là THÃI TÔNG (1028-1054)
Niên hiệu :
Thiên thà nh (1028-1033)
Thông-thụy (1034-1038)
Cà n-phù-hữu-đạo (1039-1041)
Minh-đạo (1042-1043)
Thiên-cảm-thánh-võ (1044-1048)
Sùng-hưng-đại-bảo (1049-1054).
1. Lê Phụng Hiểu Äịnh Loạn.
Thái-tổ vừa mất chÆ°a tế-táng xong, thì các hoà ng-tá» là bá»n Võ-đức-vÆ°Æ¡ng, Dá»±c-thánh-vÆ°Æ¡ng và Äông-chinh- vÆ°Æ¡ng đã Ä‘em quân đến vây thà nh để tranh ngôi của Thái-tá».
Bấy giá» các quan là bá»n Lý nhân NghÄ©a xin Thái-tá» cho Ä‘em quân ra thà nh quyết được thua má»™t tráºn. Khi quân của Thái-tá» và quân các vÆ°Æ¡ng đối tráºn, thì quan Võ-vệ tÆ°á»›ng-quân là Lê phụng Hiểu rút gÆ°Æ¡m ra chỉ và o Võ-đức-vÆ°Æ¡ng mà bảo rằng : "Các ngÆ°á»i dòm-ngó ngôi cao, khinh-dể tá»±- quân, trên quên Æ¡n Tiên-đế, dÆ°á»›i trái nghÄ©a tôi con, váºy Phụng Hiểu xin dâng nhát gÆ°Æ¡m nà y !" Nói xong chạy xông và o chém Võ-đức-vÆ°Æ¡ng ở tráºn tiá»n. Quân các vÆ°Æ¡ng trông thấy sợ-hãi bá» chạy cả. Dá»±c-thánh-vÆ°Æ¡ng và Äông- chinh-vÆ°Æ¡ng cÅ©ng phải chạy trốn.
Thái-tá» Pháºt Mã lên ngôi, tức là vua Thái-tông.
Dá»±c-thánh-vÆ°Æ¡ng và Äông-chinh-vÆ°Æ¡ng xin vá» chịu tá»™i. Thái-tông nghÄ© tình cốt-nhục bèn tha tá»™i cho, và lại phục chức cÅ© cho cả hai ngừơi.
CÅ©ng vì sá»± phản-nghịch ấy cho nên vua Thái-tông má»›i láºp lệ: cứ hà ng năm, các quan phải đến Ä‘á»n Äồng-cổ (ở là ng Yên-thái, Hà -ná»™i) là m lá»… Ä‘á»c lá»i thá» rằng : "Là m con phải hiếu, là m tôi phải trung, ai bất hiếu bất trung, xin quỉ thần là m tá»™i". Các quan ai trốn không đến thá», phải phạt 50 trượng.
2. Sá»± Äánh Dẹp.
Thái-tông là ngÆ°á»i có thiên-tÆ° Ä‘Ä©nh-ngá»™, thông lục- nghệ, tinh thao-lược, gặp lúc trong nÆ°á»›c có nhiá»u giặc-giã, nhÆ°ng ngà i đã quen việc dùng binh, cho nên ngà i thÆ°á»ng thân chinh Ä‘i đánh đông dẹp bắc.
Thá»i bấy giá» nhà vua không đặt quan tiết trấn; phà m việc binh việc dân ở các châu, là đá»u giao cả cho ngÆ°á»i châu-mục. Còn ở mạn thượng-du thì có ngÆ°á»i tù-trưởng quản lÄ©nh. CÅ©ng vì quyá»n những ngÆ°á»i ấy to quá, cho nên thÆ°á»ng hay có sá»± phản-nghịch. Lại có những nÆ°á»›c lân bang nhÆ° Chiêm- thà nh và Ai-lao thÆ°á»ng hay sang quấy nhiá»…u, bởi váºy cho nên sá»± đánh-dẹp vá» Ä‘á»i vua Thái-tông rất nhiá»u.
3. Giặc Nùng.
Lúc ấy châu Quảng-nguyên (Lạng-sÆ¡n) có những ngÆ°á»i Nùng cứ hay là m loạn. Năm máºu-đần (1038) có Nùng tồn Phúc là m phản, tá»± xÆ°ng là Chiêu-thà nh Hoà ng-đế, láºp A-nùng là m Ninh-đức Hoà ng-háºu, đặt quốc-hiệu là Trà ng-sinh-quốc rồi Ä‘em quân Ä‘i đánh-phá các nÆ¡i.
Năm kỹ-mão (1039) Thái-tông thân chinh đi đánh, bắt được Nùng tồn Phúc và con là Nùng tri Thông đem vỠkinh là m tội. Còn A-nùng và con là Nùng trà Cao chạy thoát được.
Năm tân-tị (1041) Nùng trà Cao cùng vá»›i mẹ là A-nùng vá» lấy châu Äảng-Ä‘o (gần châu Quãng-nguyên) láºp ra má»™t nÆ°á»›c gá»i là Äại-lịch-quốc. Thái-tông sai tÆ°á»›ng lên đánh bắt được Ä‘em vá» Thăng-long. NhÆ°ng vua nghÄ© trÆ°á»›c đã giết cha và anh, nay thÆ°Æ¡ng tình không giết, tha cho vá» và lại phong cho là m Quãng-nguyên mục. Sau lại gia phong cho tÆ°á»›c Thái-bảo.
Năm máºu-tà (1048) Nùng trà Cao lại phản, xÆ°ng là Nhân-huệ Hoà ng-đế quốc-hiệu là Äại-nam. Thái-tông sai quan thái-uý Quách thịnh Dáºt lên đánh không được. Bấy giá» Trà Cao xin phụ-thuá»™c và o nÆ°á»›c Tà u, vua nhà Tống không cho. Trà Cao bèn Ä‘em quân sang đánh lấy Ung-châu, rồi chiếm cả thảy được 8 châu ở đất Quảng-đông và Quảng-tây. Những châu ấy là châu Hoà nh châu QuÃ, châu Cung, châu Tầm, châu Äằng, châu Ngô, châu Khang, châu Äoan.
Vua nhà Tống đã toan nhá» quân nhà Lý sang đánh giúp nhÆ°ng tÆ°á»›ng nhà Tống là Äịch Thanh can rằng : Có má»™t Nùng trà Cao mà đất Lưỡng Quảng không chế được, lại phải nhá» quân ngoại-quốc và o đánh giúp. Nếu có ai nhân đó mà nổi loạn, thì là m thế nà o? Vua nhà Tống nghe lá»i ấy bèn sai bá»n DÆ° TÄ©nh và Tôn Miện Ä‘i đánh-dẹp giặc Trà Cao. Bá»n DÆ° TÄ©nh đánh mãi không được, nhà Tống lấy là m lo, nhân khi Trà Cao dâng biểu xin lÄ©nh chức Tiết-Ä‘á»™-sứ châu Ung và châu QuÃ, vua nhà Tống đã toan thuáºn cho, Äịch Thanh can Ä‘i, và xin Ä‘em quân Ä‘i đánh.
Äịch Thanh ra hợp quân vá»›i bá»n DÆ° TÄ©nh và Tôn Miện đóng ở Tân-châu (Liá»…u-châu tỉnh Quảng-tây) rồi há»™i các tÆ°á»›ng lại cấm không cho ra đánh nhau vá»›i giặc. Bấy giá» có quan Kiá»m-hạt tỉnh Quảng-tây tên là Trần-Thá»± trái tÆ°á»›ng lệnh Ä‘em quân Ä‘i đánh bị thua, Äịch Thanh Ä‘em chém Ä‘i, rồi lệnh cho quân nghÄ© 10 ngà ỵ Quân Ä‘i thám biết chuyện vá» báo Trà Cao biết. Trà Cao tưởng là quân nhà Tống không dám đánh, bèn không phòng-giữ. Äịch Thanh Ä‘em quân đến cá»a Côn-lôn (gần phủ Nam-ninh) đánh Nùng trà Cao. Lúc Ä‘ang đánh nhau, Äịch Thanh Ä‘em quân kỵ đánh hai bên tả hữu, quân của Trà Cao tan vỡ, tÆ°á»›ng là bá»n Hoà ng sÆ° Máºt Ä‘á»u tá» tráºn.
Trà Cao chạy thoát trốn sang nÆ°á»›c Äại-lý. Sau ngÆ°á»i Äại-lý bắt Nùng trà Cao chém lấy đầu Ä‘em ná»™p nhà Tống. Giặc Nùng từ đó má»›i yên.
4. Äánh Chiêm Thà nh.
Thái-tông lên là m vua đã hÆ¡n 15 năm, mà nÆ°á»›c Chiêm-thà nh không chịu thông sứ và lại cứ quấy nhiá»…u ở mặt bể. Thái- tông bèn sắp-sá»a binh-thuyá»n sang đánh Chiêm-thà nh.
Năm giáp-thân (1044) vua Thái-tông ngá»± giá Ä‘i đánh Chiêm-thà nh. Quân Chiêm-thà nh dà n tráºn ở phÃa nam sông NgÅ©-bồ(?) Thái-tông truyá»n thúc quân đánh trà n sang, quân Chiêm-thà nh thua chạy. Quân ta bắt được hÆ¡n 5.000 ngÆ°á»i và 30 con voi.
TÆ°á»›ng Chiêm-thà nh là Quách gia Gi chém quốc-vÆ°Æ¡ng là Sạ Äẩu Ä‘em đầu sang xin hà ng.
Bấy giá» quan quân chém giết ngÆ°á»i bản xứ rất nhiá»u, máu chảy thà nh suối. Thái-tông trông thấy Ä‘á»™ng lòng thÆ°Æ¡ng, xuống lịnh cấm không được giết ngÆ°á»i Chiêm-thà nh, há»… ai trái lệnh thì theo phép quân mà trị tá»™i.
Thái-tông tiến binh đến quốc đô là Pháºt-thệ (nay ở là ng Nguyệt-háºu, huyện HÆ°Æ¡ng-thủy, tỉnh Thừa-thiên), và o thà nh bắt được VÆ°Æ¡ng-phi là Mị Ê và các cung nữ Ä‘em vá». Khi xa-giá vỠđến sông Lý-nhân, Thái-tông cho đòi Mị Ê sang chầu bên thuyá»n ngá»± . Mị Ê giữ tiết không chịu, quấn chiên lăn xuống sông mà tá»±-tá». Nay ở phủ Lý-nhân còn có Ä‘á»n thá».
Thái-tông bắt vá» hÆ¡n 5.000 ngÆ°á»i Chiêm-thà nh ban cho ruá»™ng đất láºp thà nh phÆ°á»ng ấp mà là m ăn.
5. Việc ChÃnh Trị.
Thái-tông tuy phải đánh dẹp luôn, nhÆ°ng cÅ©ng không bá» việc chÃnh-trị trong nÆ°á»›c, bao giá» cÅ©ng để lòng thÆ°Æ¡ng dân. Há»… năm nà o đói kém hay là đi đánh giặc vá», thì lại giảm thuế cho hà ng hai ba năm. Ngà i sá»a lại luáºt-phép, định các báºc hình-phạt, các cách tra-há»i, và đặt lệ cho những ngÆ°á»i già ngÆ°á»i trẻ, trừ khi phạm tá»™i tháºp ác, thì được lấy tiá»n mà chuá»™c tá»™i. Nhân khi đổi luáºt má»›i, nhà vua đổi niên-hiệu là Minh-đạo (1042).
Năm quÃ-mùi (1043) Thái-tông hạ chiếu cấm không cho ai được mua hoà ng-nam27 để là m nô. Vua lại chia Ä‘Æ°á»ng quan-lá»™ ra từng cung, đặt nhà trạm để chạy giấy công-văn.
ở trong cung thì Thái-tôn định số háºu-phi và cung-nữ nhÆ° sau nà y : háºu và phi 13 ngÆ°á»i, ngá»±-nữ là 18 ngÆ°á»i , nhạc kỹ 100 ngÆ°á»i. Những cung-nữ phải há»c nghá» thêu-dệt vóc-gấm.
Thái-tông trị-vì được 27 năm, đến năm giáp-ngỠ(1054) thì mất, thỠ55 tuổi.
III Là THÃNH-TÔNG (1054-1072)
Niên-hiệu :
Long-thụy thái-bình (1054-1058)
Chương-thánh gia-khánh (1059-1065)
Long-chương thiên-tự (1066-1067)
Thiên-huống bảo-tượng (1060)
Thần-võ (1069-1072).
1. Việc ChÃnh Trị.
Thái-tá» là Nháºt Tôn lên ngôi tức là vua Thánh-tông, ngà i đổi quốc-hiệu là Äại-Việt28.
Thánh-tông là má»™t ông vua nhân-từ, có lòng thÆ°Æ¡ng dân; má»™t năm trá»i là m rét lắm, Thánh-tông bảo những quan hầu gần rằng: "Trẫm ở trong cung ăn-mặc nhÆ° thế nà y còn rét, nghÄ© những tù-phạm giam trong ngục, phải trói buá»™c, cÆ¡m không có mà ăn, áo không có mà mặc; vả lại có ngÆ°á»i xét há»i chÆ°a xong, gian ngay chÆ°a rõ, nhỡ rét quá mà chết thì tháºt là thÆ°Æ¡ng lắm". Nói rồi truyá»n lấy chăn chiếu cho tù nằm, và má»—i ngà y cho hai bá»a ăn. Lại có má»™t hôm Thánh-tông ra ngá»± ở Ä‘iện Thiên-khánh xét án, có Äá»™ng-thiên công-chúa đứng hầu bên cạnh. Thánh-tông chỉ và o công-chúa mà bảo các quan rằng : "Lòng trẫm yêu dân cÅ©ng nhÆ° yêu con trẫm váºy, hiá»m vì trăm há» ngu dại, là m cà n phải tá»™i, trẫm lấy là m thÆ°Æ¡ng lắm. Từ rà y vá» sau tá»™i gì cÅ©ng giãm nhẹ bá»›t Ä‘i" .
Vua Thánh-tông có nhân nhÆ° thế, cho nên trăm há» mến-phục, trong Ä‘á»i Ngà i là m vua Ãt có giặc-giã. Ngà i lại có ý muốn khai-hóa sá»± văn-há»c, láºp văn-miếu, là m tượng Chu-công Khổng-tá» và 72 tiên-hiá»n để thá». NÆ°á»›c ta có văn-miếu thá» Khổng-tá» và chÆ° hiá»n khởi đầu từ đấy.
Việc binh-chÃnh thì ngà i đặt quân-hiệu và chia ra là m tả hữu tiá»n háºu 4 bá»™, hợp lại là 100 Ä‘á»™i có lÃnh kỵ và lÃnh bắn đá. Còn những phiên-binh thì láºp ra thà nh Ä‘á»™i riêng không cho lẫn vá»›i nhau. Binh-pháp nhà Lý bấy giá» có tiếng là giá»I, nhà Tống bên Tà u đã phải bắt chÆ°á»›c. Ấy là má»™t sá»± vẻ-vang cho nÆ°á»›c mình bao nhiêu?
2. Lấy Äất Chiêm Thà nh.
Vua Thánh-tông đã nhân mà lại dÅ©ng: nÆ°á»›c Chiêm-thà nh hay sang quấy nhiá»…u, ngà i thân chinh Ä‘i đánh. Äánh lần đầu không thà nh công, Ä‘em quân trở vá». Äi đến châu CÆ°-liên (?) nghe thấy ngÆ°á»i khen bà Nguyên phi ở nhà giám quốc, trong nÆ°á»›c được yên-trị, Thánh-tông nghÄ© bụng rằng: "NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà trị nÆ°á»›c còn được nhÆ° thế, mà mình Ä‘i đánh Chiêm-thà nh không thà nh công, thế ra Ä‘Ã n-ông hèn lắm à !" Lại Ä‘em quân trở lại đánh bắt được vua Chiêm-thà nh là Chế Củ. Năm ấy là năm ká»·-dáºu (1069). Thánh-tông vá» triá»u, đổi niên-hiệu là Thần-võ.
Chế Củ xin dâng đất ba châu để chuá»™c tá»™i, là châu Äịa-lý, châu Ma-linh và châu Bố-chÃnh. Thánh-tông lấy 3 châu ấy và cho Chế Củ vá» nÆ°á»›c.
Những châu ấy nay ở địa-hạt tỉnh Quảng-bình và tỉnh Quảng-trị.
Năm nhâm-tà (1072) Thánh-tông mất, trị-vì được 17 năm, thỠ50 tuổi.
IV. Là NHÂN-TÔNG (1072-1127)
Niên-hiệu :
Thái-ninh (1072-1075)
Anh-võ chiêu-thắng (1076-1084)
Quảng-hữu (1085-1091)
Há»™i-phong (1092-1100)
Long-phù (1101-1109)
Há»™i-tÆ°á»ng đại-khánh (1110-1119)
Thiên-phù duệ-võ (1120-1126)
Thiên-phù khánh-thỠ(1127).
1. Ỷ Lan Thái-Phi.
Vua Nhân-tông là con bà Ỹ-lan Thái-phi, ngÆ°á»i ở Siêu-loại (Bắc-ninh). Khi trÆ°á»›c vua Thánh-tông đã 40 tuổi mà không có con, Ä‘i cầu tá»± qua là ng Thổ-lá»™i (sau đổi là Siêu-loại rồi lại đổi là Thuáºn- quang), ngÆ°á»i Ä‘i xem đứng đầy Ä‘Æ°á»ng, có má»™t ngÆ°á»i con gái Ä‘i hái dâu, thấy xe nhà vua Ä‘i cứ đứng tá»±a và o cây lan chứ không ra xem. Vua thấy thế lấy là m lạ, truyá»n gá»i Ä‘em và o cung, phong là Ỹ-lan phu-nhân. Äược Ãt lâu có thai đẻ ra hoà ng-tá» là Cà n Äức, được phong là Nguyên-phi.
Cà n Äức là m thái-tá» rồi lên nối ngôi, tức là vua Nhân-tông, phong cho mẹ là m Ỹ-lan thái phi.
Thái-phi tÃnh hay ghen-ghét, thấy bà DÆ°Æ¡ng-thái-háºu giữ quyá»n, trong bụng không yên, bèn xui vua bắt Thái-háºu và 72 ngÆ°á»i thị-nữ bá» ngục tối, rồi Ä‘em giết cả.
2. Lý Äạo Thà nh.
Lúc Nhân-tông lên là m vua má»›i có 7 tuổi, có quan Thái-sÆ° là Lý đạo Thà nh là m phụ-chÃnh.
Ông Lý đạo Thà nh là ngÆ°á»i há» nhà vua, tÃnh rất Ä‘oan-chÃnh, hết lòng lo việc nÆ°á»›c. ThÆ°á»ng những lúc sá»› tấu cứ hay nói đến việc lợi hại của dân. Những quan-thuá»™c thì chá»n lấy ngÆ°á»i hiá»n-lÆ°Æ¡ng mà cất nhắc lên để là m má»i việc. Bởi váºy thá»i bấy giá» trong thì sá»a-sang được việc chÃnh-trị, ngoà i thì đánh nhà Tống, phá quân Chiêm. Ấy cÅ©ng nhá» có tôi hiá»n tÆ°á»›ng giá»i cho nên má»›i thà nh được công-nghiệp nhÆ° váºá»µ
3. Việc Sá»a Sang Trong NÆ°á»›c.
Việc đánh-dẹp vá» Ä‘á»i vua Nhân-tông thì nhiá»u, song những công-việc ở trong nÆ°á»›c cÅ©ng không bá» trá»…. Äá»i bấy giá» má»›i khởi đầu đắp cái đê CÆ¡ Xá để giữ đất kinh-thà nh cho khá»i lụt ngáºp. Việc đắp đê khởi đầu từ đó.
Năm ất-mão (1075) mở khoa thi tam-trÆ°á»ng để lấy ngÆ°á»i văn-há»c và o là m quan. Kỳ thi ấy là kỳ đầu tiên ở nÆ°á»›c ta, chá»n được hÆ¡n 10 ngÆ°á»i. Thủ- khoa là Lê văn Thịnh. Ông Thủ-khoa ấy ngà y sau là m đến chức thái-sÆ°, nhÆ°ng vì sá»± là m phản-nghịch, cho nên phải Ä‘Ã y lên ở Thao-giang (huyện Tam-nông, Phú-thá»).
Năm bÃnh-thìn (1076) láºp Quốc-tá»-giám để bổ những ngÆ°á»i văn-há»c và o dạy. Äến năm bÃnh-dần (1086) mở khoa thi chá»n ngÆ°á»i văn-há»c và o Hà n-lâm-viện, có Mạc hiển TÃch Ä‘á»— đầu, được bổ Hà n-lâm-há»c-sÄ©.
Sá»± nho-há»c nÆ°á»›c ta khởi đầu thịnh lên từ thá»i bấy giá».
Năm ká»·-tị (1089) định quan-chế, chia văn võ ra là m 9 phẩm. Quan đại- thần thì có Thái-sÆ°, Thái-phó, Thái-uý và Thiếu-sÆ°, Thiếu-phó, Thiếu-uý. ở dÆ°á»›i những báºc ấy, Ä‘Ã ng văn-ban thì có Thượng-thÆ°, tả hữu Tham-tri, tả hữu Gián-nghị đại-phu, Trung-thÆ° Thị-lang, Bá»™ Thị-lang v.v.. Äà ng võ-ban thì có Äô-thống Nguyên-súy, Tổng-quản khu-máºt sứ, Khu-máºt tả hữu-sứ, Kim-ngô thượng-tÆ°á»›ng, đại-tÆ°á»›ng, đô-tÆ°á»›ng, ChÆ°-vệ tÆ°á»›ng-quân v.v...
ở ngoà i các châu-quáºn, văn thì có Tri-phủ, Phán-phủ, Tri-châu, võ thì có ChÆ°-lá»™ trấn trại-quan.
4. Việc Äánh Nhà Tống.
Từ nhà Äinh, nhà Lê trở Ä‘i, tuy Tà u không sang cai-trị nÆ°á»›c ta nữa, nhÆ°ng vẫn cứ lăm-le có ý muốn xâm-lược. Äến khi vua Thần-tông nhà Tống (1068-1078) có quan Tể-tÆ°á»›ng là VÆ°Æ¡ng an Thạch đặt ra phép má»›i để cải-tổ việc chÃnh-trị nÆ°á»›c Tà u.
Nguyên nhà Tống bấy giá» bị nÆ°á»›c Bắc-liêu và nÆ°á»›c Tây-hạ ức hiếp, hằng năm phải Ä‘em và ng bạc và lụa vải sang cống hai nÆ°á»›c ấy. Mà trong nÆ°á»›c thì không có đủ tiá»n để chi dụng. Vua Thần-tông má»›i dùng ông VÆ°Æ¡ng an Thạch là m Tể-tÆ°á»›ng để sá»a-sang má»i việc.
VÆ°Æ¡ng an Thạch29đặt ra ba phép vá» việc tà i-chÃnh và 2 phép vá» việc binh-chÃnh.
Việc Tà i ChÃnh :
1. Phép thanh miêu: là khi lúa còn xanh thì nhà nÆ°á»›c cho dân vay tiá»n, đến khi lúa chÃn thì dân lại phải trả tiá»n lại, tÃnh theo lệ nhà nÆ°á»›c đã định mà trả tiá»n lãi.
2. Phép miá»…n dịch: là cho những ngÆ°á»i dân Ä‘inh mà ai phải sÆ°u-dịch thì được ná»™p tiá»n, để nhà nÆ°á»›c lấy tiá»n ấy thuê ngÆ°á»i là m.
3. Phép thị dịch: là đặt ra má»™t sở buôn-bán ở chốn kinh-sÆ°, để có những thứ hà ng-hóa gì mà dân-sá»± bán không được, thì nhà nÆ°á»›c mua thu cả lấy mà bán. Những ngÆ°á»i con-buôn mà ai cần phải vay tiá»n thì cho vay, rồi cứ tÃnh theo lệ nhà nÆ°á»›c mà trả tiá»n lãi.
Việc Binh ChÃnh:
1. Phép bảo giáp: là lấy dân là m lÃnh. Chia ra 10 nhà là m má»™t bảo, 500 nhà là m má»™t đô-bảo. Má»—i bảo có đặt hai ngÆ°á»i chánh phó để dạy dân luyện-táºp võ-nghệ
2. Phép bảo mã: là nhà nÆ°á»›c giao ngá»±a cho các bảo phải nuôi, có con nà o chết thì dân phải theo giá đã định mà thÆ°á»ng lại.
Khi năm phép ấy thi-hà nh ra thì dân nÆ°á»›c Tà u Ä‘á»u lấy là m oán-giáºn, vì là trái vá»›i chế-Ä‘á»™ và phong-tục cÅ©.
VÆ°Æ¡ng an Thạch lại có ý muốn láºp công ở ngoà i biên, để tá» cái công-hiệu viêc. cải-tổ của mình. Bấy giỠở Ung-châu có quan tri-châu là Tiêu Chú biết ý VÆ°Æ¡ng an Thạch, má»›i là m sá»› tâu vá» rằng: nếu không đánh lấy đất Giao- châu thì vá» sau thà nh má»™t Ä‘iá»u lo cho nÆ°á»›c Tà u.
Vua nhà Tống nghe lá»i tâu ấy, sai Tiêu Chú kinh-lý việc đánh Giao-châu. NhÆ°ng Tiêu Chú từ chối, lấy việc ấy là m khó, Ä‘ang không nổi. Nhân lúc ấy lại có Thẩm Khởi tâu bà y má»i lẽ nên đánh Giao-châu. Vua nhà Tống bèn sai Thẩm Khởi là m Tri-châu châu Quế. Thẩm Khởi ra thu-xếp má»i việc theo ý VÆ°Æ¡ng an Thạch, nhÆ°ng sau không biết tại lẽ gì phải bãi vá». Tống-triá»u cho LÆ°u Gi ra thay.
LÆ°u Gi sai ngÆ°á»i Ä‘i biên các khe ngòi, các đồn-lÅ©y, sá»a binh-khÃ, là m thuyá»n-bè và lại cấm không cho ngÆ°á»i ở châu huyện gần đấy Ä‘i lại buôn-bán vá»›i ngÆ°á»i Giao-châu.
Bên Lý-triá»u ta thấy sá»± tình nhÆ° thế má»›i viết thÆ° sang há»i Tống-triá»u, thì LÆ°u Gi lại giữ lại không đệ vá» kinh. Lý-triá»u tức giáºn, bèn sai Lý thÆ°á»ng Kiệt và Tôn Äản Ä‘em 10 vạn binh chia ra là m 2 đạo, thủy bá»™ cùng tiến sang đánh nhà Tống, lấy cá»› rằng nhà Tống đặt ra phép má»›i là m khổ trăm há». Váºy quân Äại-Việt sang đánh để cưú-vá»›t nhân-dân, v.v.....
Năm ất-mão (1075) Lý thÆ°á»ng Kiệt Ä‘em quân sang vây đánh Khâm- châu và Liêm-châu (thuá»™c tỉnh Quảng-đông) giết hại hÆ¡n 8.000 ngÆ°á»i. Äạo quân của Tôn Äản sang đánh Ung-châu (tức là thà nh Nam-ninh thuá»™c tỉnh Quảng-tây), quan Äô-giám Quảng-tây là TrÆ°Æ¡ng thủ Tiết Ä‘em binh lại cưú Ung-châu, bị Lý thÆ°á»ng Kiệt đón đánh ở Côn-lôn quan (gần Nam-ninh) chém TrÆ°Æ¡ng thủ Tiết ở tráºn tiá»n.
Tôn Äản vây thà nh Ung-châu hÆ¡n 40 ngà y, quan tri-châu là Tô Dam kiên cố giữ mãi. Äến khi quân nhà Lý hạ được thà nh, thì Tô Dam bắt ngÆ°á»i nhà tất cả là 36 ngÆ°á»i chết trÆ°á»›c, rồi tá»± đốt mà chết. NgÆ°á»i trong thà nh cÅ©ng bắt-chÆ°á»›c quan tri-châu, không ai chịu hà ng cả. Quân nhà Lý và o thà nh giết hại gần đến 58.000 (?) ngÆ°á»i.
Lý thÆ°á»ng Kiệt và Tôn Äản sang đánh nhà Tống giết hại cả thảy đến 10 vạn ngÆ°á»i, rồi lại bắt ngÆ°á»i lấy của Ä‘em vá» nÆ°á»›c.
5. Nhà Tống Lấy Äất Quảng Nguyên.
Tống-triá»u Ä‘Æ°Æ¡c. tin quân nhà Lý sang đánh-phá ở châu Khâm, châu Liêm và châu Ung, lấy là m tức-giáºn lắm, bèn sai Quách Quì là m Chiêu-thảo-sứ, Triệu Tiết là m phó, Ä‘em 9 tÆ°á»›ng quân cùng há»™i vá»›i nÆ°á»›c Chiêm-thà nh và Chân-lạp chia Ä‘Æ°á»ng sang đánh nÆ°á»›c Nam ta.
Tháng chạp năm bÃnh-thìn (1076) quân nhà Tống và o địa-hạt nÆ°á»›c ta. Lý-triá»u sai Lý thÆ°á»ng Kiệt Ä‘em binh Ä‘i cá»± địch. ThÆ°á»ng Kiệt đánh chặn quân nhà Tống ở sông NhÆ°-nguyệt (là ng NhÆ°-nguyệt ở Bắc-ninh, tức là sông Cầu bây giá»). Quân nhà Tống đánh tráºn ấy chết hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i, Quách Quì tiến quân vá» phÃa tây, đến đóng ở bá» sông Phú-lÆ°Æ¡ng30.
Lý thÆ°á»ng Kiệt Ä‘em binh-thuyá»n lên đón đánh không cho quân nhà Tống sang sông. Quân Tống má»›i chặt gá»— là m máy bắn đá sang nhÆ° mÆ°a, thuyá»n của ta thủng nát mất nhiá»u, quân-sÄ© chết hà ng mấy nghìn ngÆ°á»i. Lúc bấy giá» quân nhà Tống đánh hăng lắm, Lý thÆ°á»ng Kiệt hết sức chống giữ, nhÆ°ng sợ quân mình có ngã lòng chăng, bèn đặt ra má»™t chuyện nói rằng có thần cho bốn câu thÆ¡ :
Nam-quốc sơn-hà Nam đế cư
Tiệt nhiên định pháºn tại thiên thÆ°
Như hà nghịch lỗ lai xâm -phạm
Nhữ đẳng hà nh khan thủ bại hư
Quân-lÃnh nghe Ä‘á»c mấy câu thÆ¡ ấy, ai nấy Ä‘á»u nức lòng đáng giặc, quân nhà Tống không tiến lên được. Hai bên cứ chống giữ nhau mãi. Lý- triá»u sợ đánh lâu không lợi, bèn sai sứ sang Tống xin hoãn binh.
Vua Tống thấy quân mình không tiến lên được, mà lại đóng ở chá»— chÆ°á»›ng địa, quân-sÄ© trÆ°á»›c sang hÆ¡n 8 vạn, sau chết đến quá ná»a, cho nên cÅ©ng thuáºn hoãn-binh lui vá», chiếm-giữ châu Quảng-nguyên (bây giá» là châu Quảng-uyên, tỉnh Cao-bằng), châu TÆ°-lang (bây giá» là châu Thượng-lang và Hạ-lang, tỉnh Cao-bằng), châu Tô, châu Máºu (ở giáp-giá»›i tỉnh Cao-bằng và tỉnh Lạng-sÆ¡n) và huyện Quảng-lang (Ôn-châu, tỉnh Lạng-sÆ¡n).
Äến năm máºu-ngá» (1078) Lý nhân Tông sai Äà o tôn Nguyên Ä‘Æ°a voi sang cống nhà Tống và đòi lại những châu huyện ở mạn Quảng-nguyên. Vua Tống bắt phải trả những ngÆ°á»i châu Khâm, châu Liêm và châu Ung mà quân nhà Lý bắt vá» ngà y trÆ°á»›c, rồi má»›i trả châu huyện cho nhà Lý. Sang năm ká»·-mùi (1079) Nhân-tông cho những ngÆ°á»i Tà u vá» nÆ°á»›c , tất cả chỉ có 221 ngÆ°á»i. Con trai thì thÃch ba chữ và o trán, từ 15 tuổi trở lên thì thÃch: Thiên-tá» binh; 20 tuổi trở lên thì thÃch: Äầu Nam-triá»u; còn con gái thì thÃch và o tay trái hai chữ : Quan-khách.
Äất Quảng-nguyên từ khi bá»n Quách Quì lấy được, cải tên là Thuáºn- châu và có 3.000 quân Tống ở lại giữ, nhÆ°ng vì đất lam-chÆ°á»›ng, mÆ°á»i phần chết đến năm sáu.
Äến khi nhà Lý cho những ngÆ°á»i châu Khâm, châu Liêm và châu Ung vá» Tà u, vua nhà Tống trả lại châu Quảng-nguyên. NhÆ°ng vì có ngÆ°á»i nói rằng châu ấy có nhiá»u và ng, ngÆ°á»i Tống tiếc của, là m hai câu thÆ¡ rằng :
Nhân tham Giao-chỉ tượng.
Khước thất Quảng-nguyên kim.
Äến mùa hạ năm giáp-tà (1084) Nhân-tông sai quan binh-bá»™ Thị-lang là Lê văn Thịnh sang nhà Tống bà n việc chia địa-giá»›i. Lê văn Thịnh phân-giãi má»i lẽ, nhà Tống trả nốt cả mấy huyện mà trÆ°á»›c còn giữ lại. Từ đó nÆ°á»›c ta và nÆ°á»›c Tà u lại thông sứ nhÆ° cÅ©.
Năm đinh-mão (1087) vua nhà Tống phong cho Nhân-tông là Nam-bình-vương.
Nhà Tống bấy giỠđã suy-nhược, đến năm bÃnh-ngá» (1126) nÆ°á»›c Kim (Mãn-châu) sang lấy mất cả phÃa bắc nÆ°á»›c Tà u, nhà Tống dá»i đô vỠđóng ở Hà ng-châu (thuá»™c Chiết-giang) gá»i là Nam-tống.
6. ÄÃNH CHIÊM-THÀNH.
NÆ°á»›c Chiêm-thà nh thỉnh-thoảng cứ hay sang quấy-nhiá»…u, đánh thế nà o cÅ©ng không được. Năm ất-mão (1075) trÆ°á»›c khi Ä‘i đánh nhà Tống, Lý thÆ°á»ng Kiệt đã sang đánh Chiêm-thà nh, vẽ được địa-đồ ba châu của Chế CÅ© đã nhÆ°á»ng ngà y trÆ°á»›c, rồi cho ngÆ°á»i sang ở.
Năm quÃ-mùi (1103) ở Diá»…n-châu (thuá»™c Nghệ-an) có Lý Giác là m phản. Lý thÆ°á»ng Kiệt và o đánh, Lý Giác thua chạy sang Chiêm-thà nh Ä‘em quốc- vÆ°Æ¡ng là Chế ma Na sang đánh lấy lại ba châu Ma-linh, Bố-chÃnh, v.v... Sang năm sau là năm giáp-thân (1104) vua Nhân-tông sai Lý thÆ°á»ng Kiệt và o đánh Chiêm-thà nh. Chế ma Na thua chạy xin trả lại ba châu nhÆ° cÅ©.
Lý thÆ°á»ng Kiệt bấy giỠđã ngoà i 70 tuổi Ä‘i đánh Chiêm-thà nh vỠđược má»™t năm thì mất. Ông là ngÆ°á»i ở phÆ°á»ng Thái-hoà , huyện Thá»-xÆ°Æ¡ng (thà nh phố Hà -ná»™i), có tÆ°á»›ng tà i, tinh thao-lược, bắc đánh Tống, nam bình Chiêm, tháºt là má»™t ngÆ°á»i danh-tÆ°á»›ng nÆ°á»›c ta váºy.
Từ khi bình-phục được nÆ°á»›c Chiêm-thà nh rồi, các nÆ°á»›c ở phÃa nam Ä‘á»u vá» triá»u-cống. Nhân-tông là m vua đến năm Ä‘inh-vị (1127) thì mất, trị-vì được 56 năm, thá» 63 tuổi.
---------------------------------
{27 Hoà ng Nam là ngÆ°á»i từ 18 tuổi trở lên. }
{28 Từ nhà Äinh đến bây giá», nÆ°á»›c ta vẫn gá»i là Äại Cồ Việt, nay má»›i đổi là Äại Việt. }
{29 Xin xem "VÆ°Æ¡ng An Thạch" của Äà o Trinh Nhất - Tân Việt xuất bản. }
{30 Sách "Khâm-định Việt-sá»" có chép rằng sông Phú-lÆ°Æ¡ng là con sông Ä‘i từ Bạch-hạc qua Nam- định rồi chảy ra bể, tức là sông Hồng-hà . NhÆ°ng xem tráºn thế bấy giá» và xét ở trong địa-lý thì sông Phú-lÆ°Æ¡ng chép ở đây chÃnh là sông Cầu, chứ không phải sông Hồng-hà . Nếu lúc bấy giá» Lý thÆ°á»ng Kiệt đã phá quân nhà Tống ở sông NhÆ°-nguyệt tức là khúc dÆ°á»›i sông Cầu, thì tất nhà Lý còn đóng ở mạn sông Cầu. Quân Quách Quì là m thế nà o mà tiến đến sông Hồng-hà được ? Vả lại ở Thái-nguyên hiện bây giá» có huyện Phú-lÆ°Æ¡ng, huyện ấy vá» Ä‘á»i nhà Lý, nhà Trần là Phú-lÆ°Æ¡ng phủ, mà chÃnh con sông Cầu chảy qua địa-hạt ấy. Có lẽ là những nhà chép sá» Ä‘á»i trÆ°á»›c thÆ°á»ng không thuá»™c địa-lý cho nên chép lầm sông Phú-lÆ°Æ¡ng là sông Nhị-hà , váºy ta nên cải lại. }
|
10-09-2008, 03:11 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 5
NHÀ LÃ
(Tiếp theo)
V. Lý Thần Tông
VI. Lý Anh Tông
1. Äá»— Anh VÅ©
2. Tô Hiến Thà nh
3. Giặc Thân Lợi
4. Việc chÃnh trị
VII. Lý Cao Tông
1. Tô Hiến Thà nh là m phụ chÃnh
2. Sự nội loạn
VIII. Lý Huệ Tông
1. Trần thị
2. Quyá»n vá» há» Trần
XI. Lý Chiêu Hoà ng
V. Là THẦN-TÔNG (1128-1138)
Niên-hiệu:
Thiên Thuáºn (1128-1132)
Thiên Chương Bảo Tự (1133-1137)
Nhân-tông không có con, láºp con của hoà ng-đệ là Sùng-hiá»n-hầu lên là m thái-tá», nay lên nối ngôi, tức là vua Thần-Tông31.
Bấy giá» có các quan đại-thần là bá»n ông TrÆ°Æ¡ng Bá Ngá»c, LÆ°u Khánh Äà m, DÆ°Æ¡ng Anh Nhị giúp Thần-tông trị nÆ°á»›c. Ngà i vừa lên ngôi thì đại xá cho các tù phạm, và trả lại những ruá»™ng đất tịch thu của quan dân ngà y trÆ°á»›c. Quân lÃnh thì cho đổi phiên, cứ lần lượt 6 tháng má»™t, được vá» là m ruá»™ng. NhÆ° thế việc binh không là m ngăn-trở việc canh-nông.
Giặc-giã thá»i bấy giá» cÅ©ng Ãt. Má»™t hai khi có ngÆ°á»i Chân-lạp và ngÆ°á»i Chiêm-thà nh sang quấy nhiá»…u ở mạn Nghệ-An, nhÆ°ng đó là những đám cÆ°á»›p-phá vặt vãnh không mấy ná»—i mà quan quân đánh Ä‘uổi Ä‘i được.
Thần Tông là m vua được 10 năm thì mất, thỠ23 tuổi.
VI. Là ANH-TÔNG (1138-1175)
Niên-hiệu:
Thiệu Minh (1138-1139)
Äại-định (1140-1162)
ChÃnh-long bảo-ứng (1163-1173)
Thiên-cảm chà bảo (1174-1175)
1. Äá»— Anh VÅ©.
Thần-tông mất, triá»u đình tôn Thái-tá» là Thiên Tá»™ lên là m vua, tức là vua Anh-tông.
Anh-tông bấy giá» má»›i có 3 tuổi, Thái-háºu là Lê-thị cầm quyá»n nhiếp chÃnh. Lê Thái-háºu lại tÆ° thông vá»›i Äá»— anh VÅ©, cho nên phà m việt gì bất cứ lá»›n nhá» Ä‘á»u ở tay Äá»— anh VÅ© quyết Ä‘oán cả. Äá»— anh VÅ© được thể ra và o chá»— cung cấm, kiêu ngạo và khinh-dể đình-thần. Các quan nhÆ° bá»n VÅ© Äái, Nguyá»…n DÆ°Æ¡ng, Nguyá»…n Quốc và DÆ°Æ¡ng tá»± Minh thấy Äá»— anh VÅ© lá»™ng quyá»n quá Ä‘á»™, Ä‘á»u lo mÆ°u trừ Ä‘i, nhÆ°ng sá»± không thà nh lại bị giết-hại cả.
May nhá» thá»i bấy giá» có nhiá»u tôi giá»i nhÆ° Tô hiến Thà nh, Hoà ng nghÄ©a Hiá»n, Lý công TÃn là m quan đại triá»u cho nên Äá»— anh VÅ© không dám có ý khác.
2. Tô Hiến Thà nh
Ông Tô hiến Thà nh giúp vua Anh-tông Ä‘i đánh dẹp, láºp được nhiá»u công to, nhÆ° là bắt được giặc Thân Lợi, phá được giặc NgÆ°u Hống và dẹp yên giặc Là o, được phong là m chức Thái-úy coi giữ việc binh. Ông luyện táºp quân-lÃnh, kén-chá»n những ngÆ°á»i tà i giá»i để là m tÆ°á»›ng hiệu. Bởi váºy binh-thế nhà Lý lúc bấy giá» lại phấn-chấn lên. Ông giá»i việc võ và chăm việc văn. Ông xin vua khai-hóa việc há»c-hà nh, và là m Ä‘á»n thỠđức Khổng-TỠở cá»a nam thà nh Thăng-Long, để tá» lòng má»™ nho há»c.
3. Giặc Thân Lợi.
Vua Anh-tông vừa mới lên là m vua được 2 năm, thì ở mạn Thái-nguyên có giặc Thân-Lợi là m loạn.
Thân Lợi xÆ°ng là con riêng vua Nhân-tông, trÆ°á»›c đã xuất gia Ä‘i tu, rồi chiêu táºp những đồ vong mạng hÆ¡n 1,000 ngÆ°á»i, chiếm giá» mạn Thái-nguyên, xÆ°ng vÆ°Æ¡ng phong tÆ°á»›c, Ä‘em quân Ä‘i đánh phá khắp nÆ¡i. Quan quân đánh mãi không được.
Năm tân-dáºu (1141) Thân Lợi vá» vây phủ Phú-lÆ°Æ¡ng, Äá»— anh VÅ© Ä‘em quân lên đánh, Thân Lợi chạy lên Lạng-châu, tức là Lạng-sÆ¡n bị ông Tô hiến Thà nh Ä‘uổi bắt được, Ä‘em vá» kinh là m tá»™i.
4. Việc ChÃnh Trị.
Năm giáp-thân (1164) vua nhà Tống đổi Giao-chỉ quáºn là m An-nam quốc, và phong cho Anh-tông là m An-nam quốc-vÆ°Æ¡ng.
Nguyên khi trÆ°á»›c Tà u gá»i ta là Giao-chỉ quáºn, rồi sau đổi là Giao- châu, đến thá»i nhà ÄÆ°á»ng đặt An-nam đô-há»™-phủ. Nhà Äinh lên đặt Äại-Cồ-Việt, vua Lý Thánh-tông đổi là Äại-Việt. nhÆ°ng Tà u vẫn phong cho vua ta là Giao-chỉ quáºn-vÆ°Æ¡ng, đến bấy giá» má»›i đổi là An-nam quốc-vÆ°Æ¡ng. NÆ°á»›c ta thà nh tên là nÆ°á»›c An-nam khởi đầu từ đấy.
Năm tân-mão và năm nhâm-thìn (1171-1172) Anh-tông Ä‘i chÆ¡i xem sÆ¡n-xuyên hiểm-trở, Ä‘Æ°á»ng-sá xa gần và sá»± sinh-hoạt của dân-gian, rồi sai quan là m quyển địa-đồ nÆ°á»›c An-nam33.
Năm ất-mùi (1175), Anh-tông phong cho Tô hiến Thà nh là m Thái- phó Bình-chÆ°Æ¡ng-quân-quốc trá»ng-sá»± và phong vÆ°Æ¡ng tÆ°á»›c. Anh-tông Ä‘au, uá»· thác Thái-tá» là Long Cán cho Tô hiến Thà nh. Anh-tông mất, trị vì được 37 năm, thá» 40 tuổi.
VII. Là CAO-TÔNG (1176-1210)
Niên-hiệu:
Trinh-phù (1176-1185)
Thiên-gia bảo-hữu (1202-1204)
Trị-bình-long-ứng (1205-1210).
1. Tô Hiến Thà nh Là m Phụ Chánh.
Khi vua Anh-tông mất, Thái-tá» Long Cán chÆ°a đầy 3 tuổi, bà Chiêu-linh Thái-háºu muốn láºp ngÆ°á»i con trưởng là con mình tên là Long Xưởng33 lên là m vua, Ä‘em và ng bạc đút lót cho vợ Tô hiến Thà nh, nhÆ°ng ông nhất thiết không chịu, bèn cứ theo di-chiếu mà láºp Long Cán, tức là vua Cao-tông.
Tô hiến Thà nh giúp vua Cao-tông trị nÆ°á»›c, đến năm ká»· hợi(1179) thì mất. Sá» chép rằng khi ông Ä‘au có quan Tham-tri chÃnh sá»± là VÅ© tán ÄÆ°á»ng, ngà y đêm hầu hạ. Äến khi bà Äá»— Thái-Háºu34 ra thăm há»i ngà y sau ai thay được ông, ông tâu rằng: có quan Gián-nghị đại-phu Trần trung Tá. Thái-háºu ngạc nhiên nói rằng tại sao không cá» VÅ© tán ÄÆ°á»ng? Ông đáp: "Nếu bệ-hạ há»i ngÆ°á»i hầu-hạ, thì xin cá» ngÆ°á»i Tán ÄÆ°á»ng, há»i ngÆ°á»i giúp nÆ°á»›c thì tôi xin cá» ngÆ°á»i Trung-Tá".
Tô hiến Thà nh không những là má»™t ngÆ°á»i có tà i thao-lược, dẹp giặc yên dân mà thôi, cách thá» vua tháºt là trung-thà nh cho nên ngÆ°á»i Ä‘á»i sau thÆ°á»ng và ông vá»›i Gia cát Lượng Ä‘á»i Tam-quốc bên Tà u.
Tô hiến Thà nh mất rồi, Triá»u-đình không theo lá»i ông ấy dặn, cá» Äá»— yên Di là m phụ chÃnh và Lý kÃnh Tu là m đế-sÆ°. Äình-thần bấy giá» có ngÆ°á»i đứng đắn, cho nên bà Chiêu-linh Thái-háºu không dám mÆ°u sá»± phế-láºp.
Äến khi Cao-tông lá»›n lên cầm quyá»n trị nÆ°á»›c, thì cứ Ä‘i săn bắn chÆ¡i bá»i, là m cung xây Ä‘iện, bắc trăm há» phải phục-dịch khổ-sở. Ngoà i biên thì quân mÆ°á»ng thổ ở bên Tà u sang quấy nhiá»…u ở phÃa bắc, ngÆ°á»i Chiêm-thà nh sang đánh ở phÃa nam; trong nÆ°á»›c thì nổi lên nhÆ° ong dấy. Vua tôi không ai lo nghÄ© gì vá» chÃnh-trị, chỉ là m những việc nhÅ©ng-lạm, mua quan bán chức, hà -hiếp nhân-dân, lấy tiá»n để là m những việc xa-xỉ.
2. Sự nổi loạn.
Năm bÃnh-thìn (1208) ở Nghệ-an có Phạm Du, chiêu nạp những đồ vong mệnh, cho Ä‘i cÆ°á»›p các thôn dân, có bụng là m phản. Cao-tông sai quan Phụng-ngá»± là Phạm bỉnh Di Ä‘i đánh Phạm Du. Bỉnh Di Ä‘em quân và o đến nÆ¡i đánh Ä‘uổi Phạm Du Ä‘i và tịch-biên cả của-cải, đốt phá cả nhà cá»a.
Phạm Du cho ngÆ°á»i vá» kinh, lấy và ng bạc đút lót vá»›i các quan trong triá»u, để vu cho Bỉnh Di là m việc hung bạo, giết hại những kẻ không có tá»™i, và Phạm Du lại xin vá» triá»u để kêu oan.
Cao-tông nghe lá»i, cho vá»i Phạm Du và o chầu và triệu Phạm bỉnh Di vá».
Bỉnh Di vá» kinh và o chầu, Cao-tông truyá»n bắt giam, lại toan Ä‘em là m tá»™i. Bấy giá» có bá»™ tÆ°á»›ng của Bỉnh Di là Quách Bốc Ä‘em quân phá cá»a thà nh và o cứu Bỉnh Di.
Cao-tông thấy biến, bèn Ä‘em giết Phạm bỉnh Di Ä‘i, rồi cùng vá»›i Thái- tá» chạy lên Qui Hóa (sông Thao-giang ở phÃa bắc huyện Tham-nông, Phú- thá»). Thái-tá» Sam thì chạy vá» HảI-ấp, là ng LÆ°u-gia (bây giá» là là ng LÆ°u-xá, huyện HÆ°ng-nhân).
Bá»n Quách Bốc Ä‘Æ°a xác Bỉnh Di ra mai táng xong rồi, lại và o Ä‘iện tôn Hoà ng-tá» Thẩm lên là m vua.
Khi Thái-tá» Sam chạy vá» Hải-ấp và o ở nhà Trần Lý. Nguyên Trần Lý là ngÆ°á»i là ng Tức-mạc (huyện Mỹ-lá»™c, phủ Xuân-trÆ°á»ng, tỉnh Nam-định) là m nghỠđánh cá, nhà già u, có nhiá»u ngÆ°á»i theo phục, sau nhân buổi loạn cÅ©ng Ä‘em chúng Ä‘i cÆ°á»›p phá. Äến khi Thái-tá» Sam chạy vỠđấy, thấy con gái Trần Lý có nhan sắc, lấy là m vợ, rồi phong cho Trần Lý tÆ°á»›c Minh-tá»± và phong cho ngÆ°á»i cáºu Trần-thị là Tô trung Từ, ngÆ°á»i ở là ng LÆ°u-gia là m Äiện-tiá»n Chỉ-huy-sứ.
Anh em há» Trần má»™ quân vá» kinh dẹp loạn, rồi lên Qui-hóa rÆ°á»›c Cao-tông cho quân vá» là ng LÆ°u-gia đón Thái-tá», còn Trần-thị thì vỠở nhà Trần Lý.
Cao-tông vỠkinh được một năm thì phải bệnh, đến tháng 10 năm canh-ngỠ(1210) thì mất, trị-vì được 35 năm, thỠ38 tuổi.
VIII. Lý Huệ Tông (1211-1225)
Niên-hiệu:
Kiến-gia (1211-1224)
1. Trần Thị.
Thái-tỠSam lên ngôi, tức là vua Huệ-tông, rồi sai quan đi rước Trần-thị vỠphong là m Nguyên-phi.
Bấy giá» Trần Lý đã bị quân cÆ°á»›p giết, chúng theo vá» ngÆ°á»i con thứ là Trần tá»± Khánh. Huệ-tông bèn phong cho tá»± Khánh là m ChÆ°Æ¡ng-tÃn-hầu và cho ngÆ°á»i cáºu Trần-thị là m Thái-úy Thuáºn-lÆ°u-bá.
Năm quÃ-dáºu (1213) Thái-háºu là m khổ Trần-thị ở trong cung, anh Trần-thị là Tá»± Khánh Ä‘em quân đến chốn kinh sÆ°, nói rằng xin rÆ°á»›c vua Ä‘i. Huệ-tông không biết tình-ý gì, nghi Tá»± Khánh có ý phản-nghịch bèn giáng Trần-thị xuống là m Ngá»±-nữ. Tá»± Khánh nghe tin ấy, thân đến quân môn xin lá»—i và rÆ°á»›c vua Ä‘i. Huệ-tông cà ng nghi lắm, bèn cùng vá»›i Thái-háºu Ä‘i lên Lạng-châu (Lạng-sÆ¡n).
Tá»± Khánh lại phát binh xin rÆ°á»›c vua nhÆ° trÆ°á»›c, Huệ-tông sợ lại rÆ°á»›c Thái-háºu vá» huyện Bình-hợp (?).
Khi bấy giá» bà Thái-háºu cho Tá»± Khánh là phản-trắc, thÆ°á»ng chỉ mặt Trần-thị mà xỉ mắng và xui Huệ-tông bá» Ä‘i. Huệ-tông không nghe. Thái- háºu định bá» thuốc Ä‘á»™c cho Trần-thị, nhÆ°ng Huệ-tông biết ý, đến bữa ăn thì ăn má»™t ná»a, còn má»™t ná»a cho Trần-thị ăn và ngà y đêm không cho Ä‘i đâu. Sau vì Thái-háºu là m ngặt quá, Huệ-tông và Trần-thị đêm bèn lẻn ra Ä‘i đến nhà tÆ°á»›ng-quân Lê Mịch ở huyện Yên-duyên rồi lại đến Cá»u-liên (?), cho đòi Tá»± Khánh đến chầu.
2. QUYỀN VỀ HỌ TRẦN.
Trần tá»± Khánh Ä‘em quân đến há»™ giá. Huệ-tông phong Trần-thị là m Hoà ng-háºu, Tá»± Khánh là m Phụ-chÃnh và ngÆ°á»i anh Tá»± Khánh là Trần Thừa là m Ná»™i-thị Phân-thủ. Trần tá»± Khánh cùng vá»›i Thượng-tÆ°á»›ng-quân là Phân Lân sá»a-sang quân ngÅ©, là m đồ chiến-khÃ, luyện-táºp việc võ. Từ đấy quân-thế lại nổi dần dần lên.
Huệ-tông phải bệnh, thỉnh-thoaảng có cÆ¡n Ä‘iên, rồi cứ uống rượu say cả ngà y, có việc chÃnh-trị Ä‘á»u ở tay Tá»± Khánh quyết Ä‘oán cả.
Äến tháng chạp năm quÃ-mùi (1228) Tá»± Khánh mất, Huệ-tông cho Trần Thừa là m Phụ-quốc Thái-úy, sang năm sau lại cho ngÆ°á»i em há» Hoà ng-háºu là Trần thủ Äá»™ là m Äiện-tiá»n chỉ-huy-sứ. Từ đó việc gì ở trong triá»u cÅ©ng quyá»n ở Thủ Äá»™ cả.
Huệ-tông có bệnh mãi không khá»i, mà Thái-tá» thì chÆ°a có, Trần-thị thì chỉ sinh được hai ngÆ°á»i con gái, ngÆ°á»i chị là Thuáºn-thiên công-chúa thì đã gả cho Trần Liá»…u là con trưởng của Trần Thừa; con ngÆ°á»i em là Chiêu- thánh công chúa tên là Pháºt-kim thì má»›i lên 7 tuổi, Huệ-tông yêu mến lắm, cho nên má»›i láºp là m Thái-tá». Tháng 10 năm giáp-thân (1224) Huệ-tông truyá»n ngôi cho Chiêu-thánh công-chúa, rồi và o ở chùa Chân-giáo.
Huệ-tông trị vì được 14 năm.
IX. Là CHIÊU-HOÀNG (1225)
Niên-hiệu:
Thiên-chương-hữu-đạo (1224-1225)
Chiêu-thánh công-chúa lên ngôi, tức là vua Chiêu-hoà ng. Bấy giá» quyá»n-chÃnh ở cả Trần thủ Äá»™. Thủ Äá»™ lại tÆ° thông vá»›i Trần Thái háºu, đêm ngà y mÆ°u lấy cÆ¡-nghiệp nhà Lý, bèn đòi các con quan và o trong cung để hầu Chiêu-hoà ng, và lại cho cháu là Trần Cảnh và o là m chức ChÃnh-thủ. Äến tháng chạp thì Chiêu-hoà ng lấy Trần Cảnh và truyá»n ngôi cho chồng.
Nhà Lý đến đấy là hết, cả thảy là m vua được 216 năm, truyá»n ngôi được 9 Ä‘á»i.
Nhà Lý có công là m cho nÆ°á»›c Nam ta nên được má»™t nÆ°á»›c cÆ°á»ng-thịnh: ngoà i thì đánh nÆ°á»›c Tà u, bình nÆ°á»›c Chiêm, trong thì chỉnh-đốn việc võ-bị, sá»a-sang pháp-luáºt, xây vững cái ná»n tá»±-chủ. Vì vua Cao-tông hoang chÆ¡i, là m mất lòng ngÆ°á»i, cho nên giặc-giã nổi lên, loạn thần nhiá»…u sá»±. Vua Huệ-tông lại nhu-nhược bá» việc chÃnh-trị, Ä‘em giang-sÆ¡n phó-thác cho ngÆ°á»i con gái còn Ä‘ang thÆ¡-dại, khiến cho kẻ gian-hùng được nhân dịp mà lấy giang-sÆ¡n nhà Lý và láºp ra cÆ¡-nghiệp nhà Trần váºy.
-------------------------------
{31 Tục truyá»n rằng Thần Tông là con cầu tá»± được, mà Ngà i chÃnh là ông Từ Äạo Hạnh hóa xác sinh ra. Ở Bắc Việt ai Ä‘i đến chùa Thầy (thuá»™c SÆ¡n Tây) cÅ©ng nghe nói sá»± tÃch ông Từ Äạo Hạnh và ông Nguyá»…n Minh Không. Chuyện hoang Ä‘Æ°á»ng, không thể tin là sá»± tháºt được. }
{32 Quyển địa đồ ấy bây giá» không thấy còn di tÃch ở đâu cả. }
{33 Long Xưởng trÆ°á»›c đã láºp là m Thái Tá», sau vì có tá»™i phải giáng xuống là m thứ dân. }
{34 Äá»— Thái Háºu là mẹ đẻ ra Cao Tông. }
|
10-09-2008, 03:12 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 6
NHÀ TRẦN
(1225-1400)
Thá»i kỳ thứ nhất (1225-1293)
I. TRẦN THÃI TÔNG
1. Trần thủ Äá»™
2. Việc đánh-dẹp giặc-giã
3. Việc cai-trị
4. Việc thuế-má
5. Việc đắp-đê
6. Việc há»c-hà nh
7. Pháp-luáºt
8. Quan-chế
9. Binh-chế
10. Việc đánh Chiêm-thà nh
11. Quân Mông-cổ xâm-phạm đất An-nam
II. TRẦN THÃNH TÔNG
1. Việc chÃnh-trị
2. Sự giao-thiệp với Mông-cổ
III. TRẦN NHÂN-TÔNG
1. Việc chiến-tranh
2. Việc văn-há»c
I. TRẦN THÃI-TÔNG (1225-1258)
Niên-hiệu:
Kiến-trung (1225-1237)
Thiên-ứng chÃnh-bình (1238-1350)
Nguyên-phong (1251-1258)
I. Trần Thủ Äá»™.
Tháng chạp năm ất-dáºu (1225) Trần Cảnh lên là m vua, tức là Trần Thái-Tông phong cho Trần thủ Äá»™ là m Thái-sÆ° Thống-quốc hà nh-quân chinh-thảo-sá»±. Bấy giá» vua Thái-tông má»›i có 8 tuổi, việc gì cÅ©ng do ở Trần thủ Äá»™ cả. Thủ Äá»™ tuy là má»™t ngÆ°á»i không có há»c-vấn nhÆ°ng là má»™t tay gian-hùng, chủ ý cốt gây dá»±ng cÆ¡-nghiệp nhà Trần cho bá»n-chặt, cho nên dẫu việc tà n-bạo đến đâu, cÅ©ng là m cho được. Lý Huệ-tông tuy đã xuất gia Ä‘ia ở chùa rồi nhÆ°ng Thủ Äá»™ vẫn định bụng giết Ä‘i, cho khá»i sá»± lo vá» sau.
Má»™t hôm Huệ-tông ngồi nhổ cổ ở sân chùa Chân-giáo, Thủ-Äá»™ Ä‘i qua trông thấy, má»›i nói rằng: "Nhổ cá» thì phải nhổ cả rể cái nó Ä‘i! " Huệ- tông nghe thế, phủi tay đứng dáºy nói rằng: "Nhà ngÆ°Æ¡i nói ta hiểu rồi ". Äược mấy hôm, Thủ Äá»™ cho ngÆ°á»i đến má»i Huệ-tông, Huệ-tông biết ý, và o nhà sau thắt cổ tá»±-táºn. Thủ Äá»™ Ä‘Æ°a bách quan đến tế khóc xong rồi há»a táng, chôn ở tháp Bảo-quang.
Còn Thái-háºu là Trần-thị giáng xuống là m Thiên-cá»±c công-chúa để gả cho Trần thủ Äá»™ (Trần thủ Äá»™ và Thiên-cá»±c công-chúa là hai chị em há»). Bao nhiêu những cung-nhân nhà Lý thì Ä‘Æ°a gả cho những Tù-trưởng các mÆ°á»ng.
Thủ Äá»™ đã hại Huệ-tông rồi, lại muốn trừ nốt các tôn-thất nhà Lý. Äến năm nhăm-thìn (1232) nhân là m lá»… Tiên-háºu nhà Lý ở thôn Thái-ÄÆ°á»ng, là ng Hoa-lâm (huyện Äông-ngạn, tỉnh Bắc-ninh), Thủ Äá»™ sai Ä‘Ã o hầm, là m nhà lá ở trên, để đến khi các tôn-thất nhà Lý và o đấy tế-lá»…, thì sụt cả xuống hố rồi đổ đất chôn sống cả.
Thủ Äá»™ chỉ lo là m cho thế nà o cho ngôi nhà Trần được vững-bá»n, cho nên không những là tà n ác vá»›i nhà Lý mà thôi, đến luân-thÆ°á»ng ở trong nhà , cÅ©ng là m loạn cả. Chiêu-thánh Hoà ng-háºu lấy Thái-tông đã được 12 năm mà vẫn chÆ°a có con 35 , Thủ Äá»™ bắt Thái-tông bá» Ä‘i và giáng xuống là m công-chúa, rồi Ä‘em ngÆ°á»i chị bà Chiêu-thánh tức là vợ Trần Liá»…u và o là m Hoà ng-háºu, bởi vì ngÆ°á»i chị đã có thai được 3 tháng.
Là m loạn nhân-luân nhÆ° thế, thì tá»± thượng-cổ má»›i có là má»™t. Trần Liá»…u tức giáºn, Ä‘em quân là m loạn. Vua Thái-tông bị Thủ Äá»™ hiếp chế nhÆ° thế, trong bụng cÅ©ng không yên, đến hôm trốn ra, lên chùa Phù-vân, trên núi Yên-tá» (huyện Yên-hÆ°ng, tỉnh Quảng-yên). Trần thủ Äá»™ biết tin ấy, Ä‘em quân thần Ä‘i đón Thái-tông vá». Thái-tông không chịu vá», nói rằng: "Trẫm còn nhá»-dại, không kham nổi việc to lá»›n, các quan nên chá»n ngÆ°á»i khác để cho khá»i nhục xã-tắc". Thủ Äá»™ nói mãi không nghe, ngảnh lại bảo bác quan rằng: "Hoà ng-thượng ở đâu là Triá»u-đình ở đấy!" Nói Ä‘oạn, truyá»n sắp sá»a xây cung Ä‘iện ở chùa Phù-vân. Quốc-sÆ° ở chùa ấy thấy thế, và o van lạy Thái-tông vá» Triá»u, Thái-tông bất-đắc-dÄ© truyá»n xa-giá vá» Kinh. Äược Ãt lâu
2. Việc Äánh Dẹp Giặc Giã.
NÆ°á»›c An-nam từ khi vua Cao-tông nhà Lý thất chÃnh, trong nÆ°á»›c chá»— nà o cÅ©ng có giặc-giã. ở mạn Quốc-oai thì có giặc MÆ°á»ng là m loạn, ở Hồng-châu thì có Äoà n Thượng chiếm giữ đất ÄÆ°á»ng hà o, tá»± xÆ°ng là m vua, ở Bắc-giang thì có Nguyá»…n Ná»™n Ä‘á»™c-láºp xÆ°ng vÆ°Æ¡ng ở là ng Phù-đổng. Ấy là má»™t nÆ°á»›c mà chia ra là m mấy giang-sÆ¡n. Khi Trần thủ Äá»™ đã thu-xếp trong việc cÆ°á»›p ngôi nhà Lý rồi, má»›i Ä‘em quân Ä‘i đánh dẹp. TrÆ°á»›c lên bình giặc MÆ°á»ng ở Quốc-oai, sau vỠđánh bá»n Äoà n Thượng và Nguyá»…n Ná»™n. NhÆ°ng thế-lá»±c hai ngÆ°á»i ấy mạnh lắm, Trần thủ Äá»™ đánh không lại, bèn chia đất cho hai ngÆ°á»i là m vÆ°Æ¡ng để giảng-hòa.
Năm máºu-tà (1228) Nguyá»…n Ná»™n Ä‘em quân đánh Äoà n Thượng, chiếm giữ lấy đất ÄÆ°á»ng-hà o, thanh-thế lừng-lẫy. Trần thủ Äá»™ đã lấy là m lo. NhÆ°ng chỉ được mấy tháng, thì Nguyá»…n Ná»™n chết. Từ đó các châu huyện trong nÆ°á»›c lại thống-hợp là m má»™t.
3. Việc Cai Trị.
Cứ theo phép nhà Lý thì là ng nà o có bao nhiêu ngÆ°á»i Ä‘i là m quan văn, quan võ, thÆ¡-lại, quân lÃnh, hoà ng-nam, lung-lão, tà n-táºt, và những ngÆ°á»i đến ở ngụ cÆ°, hay là những ngÆ°á»i xiêu-lạc đến trong là ng, thì xã-quan phải khai và o cả quyển sổ gá»i là trÆ°á»ng-tịch. Ai có quan-tÆ°á»›c mà có con được thừa ấm thì con lại được và o là m quan, còn những ngÆ°á»i già u-có, mà không có quan-tÆ°á»›c thì Ä‘á»i Ä‘á»i cứ phải Ä‘i lÃnh. Thái-tông lên là m vua phải theo phép ấy, cho nên đến năm máºu-tà (1228) lại sai quan và o Thanh-hóa là m lại trÆ°á»ng-tịch theo nhÆ° lệ ngà y trÆ°á»›c.
Năm nhâm-dần (1242) Thái-tông chia nÆ°á»›c Nam ra là m 12 lá»™. Má»—i lá»™ đặt quan cai-trị là An-phủ-sứ, chánh-phó 2 viên. DÆ°á»›i An-phủ-sứ có quan Äại-tÆ°-xã và Tiểu-tÆ°-xã. Từ ngÅ© phẩm trở lên thì là m Äại-tÆ°-xã, lục phẩm trở xuống thì là m Tiểu-tÆ°-xã, má»—i viên cai-trị, hoặc hai xã, hoặc ba bốn xã. Má»—i xã lại có má»™t viên xã-quan là Chánh-sá»-giám. Lá»™ nà o cÅ©ng có quyển dân-tịch riêng của lá»™ ấy.
4. Việc Thuế Má.
NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c phân ra từng hạng: con trai từ 18 tuổi thì và o hạng tiểu-hoà ng-nam, từ 20 tuổi và o hạng đại-hoà ng-nam. Còn từ 60 tuổi trở lên thì và o lão hạng.
Thuế thân: Thuế thân thá»i bấy giá» tùy theo số ruá»™ng mà đánh, ai có má»™t hai mẫu ruá»™ng thì phải đóng má»™t năm má»™t quan tiá»n thuế thân; ai co ba bốn mẫu, thì phải đóng hai quan; ai co năm mẫu trở lên, thì đóng ba quan. Ai không có mẫu nà o, thì không phải đóng thuế.
Thuế ruá»™ng: Thuế ruá»™ng thì đóng bằng thóc: cứ má»—i má»™t mẫu thì chủ Ä‘iá»n phải đóng 100 thăng thóc.
Còn nhÆ° ruá»™ng công, thì có sách chép rằng Ä‘á»i nhà Trần có hai thứ ruá»™ng công, má»—i thứ phân ra là m ba hạng.
1. Má»™t thứ gá»i là ruá»™ng quốc-khố: hạng nhất má»—i mẫu đánh thuế 6 thạch 80 thăng thóc; hạng nhì má»—i mẫu 4 thạch; hạng 3 má»—i mẫu 3 thạch. 2. Má»™t thứ gá»i là thác-Ä‘iá»n 36 : hạng nhất má»—i mẫu đánh thuế má»™t thạch thót; hạng nhì ba mẫu lấy má»™t thạch, hạng ba, bốn mẫu lấy má»™t thạch.
Còn ruá»™ng ao của công-dân thì má»—i mẫu lấy ba thăng thóc thuế. Ruá»™ng muối phải đóng bằng tiá»n.
Các thứ thuế: Có sách chép rằng nhà Trần đánh cả thuế trầu cau, thuế hương yên-tức, và tôm, cá, rau, quả, gì cũng đánh thuế cả.
5. Việc Äắp Äê.
NÆ°á»›c Nam ta ở mạn Ä‘Æ°á»ng ngược thì lắm núi, mà ở trung châu thì nhiá»u sông ngòi, cho nên đến mùa lụt nÆ°á»›c ngà n, nÆ°á»›c lÅ© chảy vá» ngáºp mất cả đồng-Ä‘iá»n. Vì váºy năm máºu-thân (1244) Thái-tông sai quan ơở các lá»™ đắp đê ở hai bên bá» sông cái (Hồng-hà ), gá»i là Äỉnh-nhÄ©-đê. Lại đặt quan để coi việc đê, gá»i là Hà -đê chánh phó-sứ hai viên. Há»… chá»— nà o mà đê đắp và o ruá»™ng của dân, thì nhà nÆ°á»›c cứ chiếu theo giá ruá»™ng mà bồi thÆ°á»ng cho chủ ruá»™ng.
6. Việc Há»c Hà nh.
Năm nhăm-thìn (1232) mở khoa thi Thái-há»c-sinh (thi Tiến-sÄ©). Từ Ä‘á»i nhà Lý cÅ©ng đã có thi nho-sÄ©, nhÆ°ng chỉ thi Tam-trÆ°á»ng mà thôi, đến bây giá» má»›i có khoa thi Thái-há»c-sinh, chia ra thứ báºc, là m ba giáp để định cao thấp. Äến khoa thi năm Ä‘inh-vị (1247) lại đặt ra tam-khôi: trạng nguyên, bảng-nhãn, thám-hoa. Khoa thi năm Ä‘inh-vị nà y có Lê văn HÆ°u, là ngÆ°á»i là m sá» nÆ°á»›c Nam trÆ°á»›c hết cả, đổ bảng-nhãn. Năm ấy lại có mở khoa thi Tam-giáo: Nho, ThÃch, Lão, ai hÆ¡n thì đổ khoa giáp, ai kém thì đổ khoa ất.
Xem nhÆ° thế thì sá»± há»c-vấn Ä‘á»i nhà Trần cÅ©ng rá»™ng: Nho, ThÃch, Lão cÅ©ng trá»ng cả. NhÆ°ng không rõ cách há»c-hà nh và phép thi-cá» bấy giá» ra thế nà o, bởi vì chá»— nà y sá» chỉ nói lược qua mà thôi.
Năm quÃ-sá»u (1253) láºp Quốc-há»c-viện để giảng tứ-thÆ° ngÅ©-kinh và láºp giảng-võ-Ä‘Æ°á»ng để luyện-táºp-võ-nghệ.
7. Pháp Luáºt .
Sá» chép rằng năm giáp-thìn (1244) vua Thái-tông có định lại các luáºt-pháp, nhÆ°ng không nói rõ định ra thế nà o. Xét trong sách " Lịch-triá»u hiến-chÆ°Æ¡ng " của ông Phan huy Chủ thì phép nhà Trần đặt ra là há»… những ngÆ°á»i phạm tá»™i trá»™m-cắp Ä‘á»u phải chặt tay, chặt chân, hay là cho voi già y. Xem nhÆ° thế thì hình-luáºt bấy giá» nặng lắm.
8. Quan Chế .
Quan-chế Ä‘á»i nhà Trần cÅ©ng sá»a-sang lại cả. Bấy giá» có Tam-công, Tam-thiếu, Thái-úy, TÆ°-mã, TÆ°-đồ, TÆ°-không, là m văn-võ đại- thần. Tể-tÆ°á»›ng thì có Tả-hữu TÆ°á»ng-quốc, Thủ-tÆ°á»›ng, Tham-tri. Văn-giai ná»™t chức, thì có các bá»™ Thượng-thÆ°, Thị-lang, Lang-trung, Viên-ngoại, Ngá»±- sá», v.v... Ngoại chức, thì có An phủ-sứ, Tri-phủ, Thông-phán, Thiêm-phám v.v... Còn võ-giai ná»™i-chức, thì có Phiêu-kỵ thượng-tÆ°á»›ng-quân, Cẩm-vệ thượng-tÆ°á»›ng quân, Kim-ngô đại-tÆ°á»›ng-quân, Võ-vệ đại-tÆ°á»›ng-quân, Phó đô-tÆ°á»›ng-quân v.v... Ngoại chức thì có Kinh-lược-sứ, Phòng-ngá»±-sứ, Thủ- ngá»±-sứ, Quan-sát-sứ, Äô-há»™, Äô-thống, Tổng-quản, v.v...
Quan-lại Ä‘á»i bấy giá», cứ 10 năm, thì được thăng lên má»™t hà m, và 15 năm má»›i được thăng lên má»™t chức.
Äá»i nhà Trần tuy quan-lại thì nhiá»u, nhÆ°ng vua quan có ý thân-cáºn vá»›i nhau lắm. Há»… khi nà o vua đãi yến, các quan uống rượu xong rồi, thì ra dắt tay nhau mà múa hát, không có giữ lá»…-phép nghiêm-khắc nhÆ° những Ä‘á»i sau.
9. Binh Chế.
Từ khi Thái-tông lên ngôi là m vua thì việc binh-lÃnh má»™t ngà y má»™t chỉnh-đốn thêm. Bao nhiêu những ngÆ°á»i dân-tráng trong nÆ°á»›c Ä‘á»u phải Ä‘i lÃnh cả. Các quân-vÆ°Æ¡ng ai cÅ©ng được quyá»n má»™ táºp quân-lÃnh. Vì cá»› ấy cho nên đến sau ngÆ°á»i Mông-cổ sang đánh, nÆ°á»›c Nam ta có hÆ¡n 20 vạn quân để chống vá»›i quân nghịch. Trừ những giặc-giã nhá»-má»n ở trong nÆ°á»›c không kể chi, nÆ°á»›c Nam ta bấy giỠở phÃa nam có Chiêm-thà nh, phÃa bắc có quân Mông-cổ sang quấy-nhiá»…u cho nên phải đánh -dẹp luôn.
10. Việc Äánh Chiêm Thà nh.
Từ khi Thái-tông lên là m vua, nÆ°á»›c Chiêm-Thà nh đã sang cống-tiến, nhÆ°ng thÆ°á»ng vẫn sang cÆ°á»›p phá, và cứ đòi lại đất cÅ©. Thái-tông lấy là m tức giáºn, bèn sá»a-soạn sá»± Ä‘i đánh Chiêm-thà nh. Năm nhăm-tà (1252) ngà i ngá»±-giá Ä‘i đánh, bắt được vÆ°Æ¡ng- phi nÆ°á»›c Chiêm tên là Bố-gia-la và quân dân nÆ°á»›c ấy rất nhiá»u.
11. Quân Mông Cổ Xâm Phạm Äất An Nam.
Trong khi nhà Lý mất ngôi, nhà Trần lên là m vua ở An-nam, thì nhà Tống bên Tà u bị ngÆ°á»i Mông-cổ đánh phá. Nguyên ở phÃa bắc nÆ°á»›c Tà u có má»™t dân-tá»™c gá»i là Mông-cổ, ở và o khoảng thượng-lÆ°u sông Hắc-long-giang (Amour). NgÆ°á»i Mông-cổ hung tợn, mà lại có tÃnh hiếu chiến, ngÆ°á»i nà o cưỡi ngá»±a cÅ©ng giá»i, và bắn tên không ai bằng. Binh-lÃnh thÆ°á»ng là quân-kị, mà xếp-đặt thà nh cÆ¡ nà o Ä‘á»™i ấy, tháºt là có thứ-tá»±, và ngÆ°á»i nà o cÅ©ng tinh nghá» chiến-đấu.
Bởi tÃnh-chất và binh-pháp của ngÆ°á»i Mông-cổ nhÆ° thế, cho nên Thiết-má»™c-chân (Témoudjine) tức là Thà nh-cát-tÆ°-hãn (Gengis khan), miêu- hiệu là Nguyên-thái-tổ, má»›i chiếm giữ được cả vùng Trung-Ã, cùng đất Ba- tÆ°, sang đến phÃa đông-bắc Âu-la-ba. Sau quân Mông-cổ lại lấy được nÆ°á»›c Tây-hạ, phÃa tây nÆ°á»›c bắc Tà u, dứt được nÆ°á»›c Kim và trà n sang đến nÆ°á»›c Triá»u-tiên (Cao-ly).
Thà nh-cát-tÆ°-hãn mất, ngÆ°á»i con thứ ba là A-loa-Ä‘Ã i (Agotai) lên là m vua tức là Nguyên-thái-tông. A-loa-Ä‘Ã i truyá»n cho con là QuÃ-do (Gouyouk) tức là Nguyên Äịnh-tông. QuÃ-do là m vua được non ba năm thì mất, ngôi vua Mông-cổ vá» chi khác. NgÆ°á»i em con nhà chú là Mông-kha (Mong-ké) lên là m vua, tức là Nguyên Hiến-tông.
Mông-kha sai hai em là Hạt-lỗ (Houlagen) sang kinh-lý việc nước Ba- tư, và Hốt-tất-liệt (Koubilai) sang đánh nhà Tống bên Tà u. Trong khi quân Mông-cổ sang đánh nhà Tống, thì Mông-kha mất, Hốt-tất-liệt phải rút binh vỠlên ngôi vua, tức là Nguyên Thế-tổ. Hốt-tất-liệt lên là m vua rồi đổi quốc hiệu là Nguyên.
Hốt-tất-liệt lại sang đánh nhà Tống. Từ đó cả nước Tà u thuộc vỠMông-cổ cai-trị.
Khi Mông-kha hãy còn, Hốt-tất-liệt Ä‘em quân sang đánh nhà Tống, có sai má»™t đạo quân Ä‘i đánh nÆ°á»›c Äại-lý (thuá»™c tỉnh Vân-nam bây giá») tÆ°á»›ng Mông-cổ là Ngá»™t-lÆ°Æ¡ng-hợp-thai (Wouleangotai) sai sứ sang bảo vua Trần-thái-tông vá» thần-phục Mông-cổ.
Thái-tông không những là không chịu, lại bắt giam sứ Mông-cổ, rồi sai Trần quốc Tuấn Ä‘em binh lên giữ ở phÃa Bắc. Bấy giá» là năm Ä‘inh-tị (1257).
Trần quốc Tuấn Ãt quân đánh không nổi, lùi vỠđóng ở SÆ¡n-tây. Quân Mông-cổ kéo trà n xuống đến sông Thao. Thái-tông phải ngá»±-giá thân chinh, nhÆ°ng đánh không được, chạy vỠđóng ở sông Hồng-hà 37 . Quân Mông-cổ tiến lên đánh Ä‘uổi quân nhà Trần đến Äông-bá»™-đầu (phÃa đông sông Nhị-hà ở hạt huyện Thượng-phúc). Thái-tông phảI bá» kinh-đô, chạy vỠđóng ở sông Thiên-mạc (vá» hạt huyện Äông-an, tỉnh HÆ°ng-yên).
Quân Mông-cổ và o thà nh Thăng-long, thấy ba ngÆ°á»i xứ Mông-cổ còn phải trói, giam ở trong ngục, đến khi cởi trói ra thì má»™t ngÆ°á»i chết. Ngá»™t-lÆ°Æ¡ng-hợp-thai thấy thế tức giáºn quá, cho quân ra giết phá cả nam phụ lão ấu ở trong thà nh.
Bấy giá» thế nguy, Thái-tông ngá»± thuyá»n đến há»i Thái-úy là Trần nháºt Hiệu. Nháºt Hiệu không nói gì cả, cầm sà o viết xuống nÆ°á»›c hai chữ "Nháºp Tống". Thái-tông lại đến há»i Thái-sÆ° Trần thủ Äá»™. Thủ Äá»™ nói rằng: " Äầu tôi chÆ°a rÆ¡i xuống đất, thì xin Bệ-hạ đừng lo! ". Thái-tông nghe thấy Thủ Äá»™ nói cứng-cá»i nhÆ° thế, trong bụng má»›i yên.
Äược Ãt lâu quân Mông-cổ ở nÆ°á»›c Nam không quen thủy-thổ xem ra bá»™ má»i-mệt. Thái-tông má»›i tiến binh lên đánh ở Äông-bá»™-đầu. Quân Mông- cổ thua chạy vỠđến trại Qui-hóa, lại bi chủ trại đấy chiêu-táºp thổ dân ra đón đánh. Quân Mông-cổ thua to, rút vá» Vân-nam, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng má»i-mệt, đến đâu cÅ©ng không cÆ°á»›p-phá gì cả, cho nên ngÆ°á»i ta gá»i là giặc Pháºt.
Quân Mông-cổ tuy thua phải rút vá», nhÆ°ng chẳng bao lâu vua Mông- cổ dứt được nhà Tống, lấy được nÆ°á»›c Tà u, rồi có ý muốn bắt vua nÆ°á»›c Nam ta sang chầu ở Bắc-kinh, bởi váºy lại sai sứ sang đòi lệ cống. Vua Thái-tông sai Lê phụ Trần sang sứ xin cứ ba năm sang cống má»™t lần.
Mùa xuân năm máºu-ngá» (1258), Thái-tông nhÆ°á»ng ngôi cho Thái-tá» là Trần Hoảng, để dạy-bảo má»i việc vá» cách trị nÆ°á»›c, và đỠphòng ngà y sau anh em không tranh nhau. Triá»u-đình tôn Thái-tông lên là m Thái-thượng- hoà ng để cùng coi việc nÆ°á»›c. Thái-tông trị-vì được 33 năm, là m Thái- thượng-hoà ng được 19 năm thì mất, thá» 60 tuổi.
II. TRẦN THÃNH-TÔNG (1258-1278)
Niên-hiệu: Thiệu-long (1258-1272) Bảo-phù (1273-1278)
1. Việc ChÃnh Trị.
Thái-tỠHoảng lên ngôi, tức là vua Thánh-tông, đổi niên-hiệu là Thiệu-long.
Thánh-tông là ông vua nhân-từ trung-háºu ở vá»›i anh em há» hà ng rất là tá»-tế. ThÆ°á»ng hay nói rằng: " Thiên-hạ là của ông cha để lại, nên để cho anh em cùng hưởng phú-quà chung ". Rồi cho các hoà ng-thân và o ná»™i Ä‘iện, cùng ăn má»™t mâm, nằm má»™t giÆ°á»ng, tháºt là thân-ái, chỉ có lúc nà o ra việc công, hoặc buổi chầu, thì má»›i phân thứ-tá»± theo lá»…-phép mà thôi.
Còn việc nÆ°á»›c thì tháºt ngà i có lòng lo giữ cho dân được yên trị. Trong 21 năm, ngà i là m vua không có giặc-giã gì cả. Việc há»c-hà nh cÅ©ng mở mang thêm: cho Hoà ng-đệ Trần Ãch Tắc là má»™t ngÆ°á»i hay chữ trong nÆ°á»›c lúc ấy, mở há»c-Ä‘Æ°á»ng để những ngÆ°á»i văn-sÄ© há»c-táºp. Danh nho Mạc đỉnh Chi cÅ©ng há»c ở trÆ°á»ng ấy ra.
Äá»i bấy giá» Lê văn HÆ°u là m xong bá»™ Äại-Việt sá» thà nh 30 quyển, chép từ Triệu Võ-vÆ°Æ¡ng đến Lý Chiêu-hoà ng. Bá»™ sá» nà y khởi đầu là m từ Trần Thái-tông đến năm nhâm-thân (1272) Ä‘á»i Thánh-tông má»›i xong. NÆ°á»›c Nam ta có quốc-sá» khởi đầu từ đấy.
Thánh-tông lại bắt các vÆ°Æ¡ng-hầu, phò-mã phải chiêu-táºp những ngÆ°á»i nghèo-đói lÆ°u-lạc để khai-khẩn hoang Ä‘iá»n là m trang há»™. Trang-Ä‘iá»n có từ đấy.
2. Sự giao-thiệp với Mông-Cổ.
NÆ°á»›c tuy được yên, song việc giao-thiệp vá»›i Tà u má»™t ngà y má»™t khó thêm. Äá»i bấy giá» Mông-cổ đã đánh được nhà Tống rồi, chỉ chá»±c lấy nÆ°á»›c An-nam, nhÆ°ng vì trÆ°á»›c tÆ°á»›ng Mông- cổ đã đánh thua má»™t tráºn, vả trong nÆ°á»›c Tà u vẫn chÆ°a được yên, cho nên vua Mông-cổ muốn dụng kế dụ vua An-nam sang hà ng-phục, để khá»i dùng can-qua. Váºy cứ và i năm lại cho sứ sang sách-nhiá»…u Ä‘iá»u ná» Ä‘iá»u kia, và dụ vua An-nam sang chầu, nhÆ°ng vua ta cứ nay lần mai lữa, không chịu Ä‘i. Sau nhân dịp Thái-tông nhừá»ng ngôi cho Thánh-tông, vua Mông-cổ sai sứ sang phong vÆ°Æ¡ng cho Thánh-tông, và tuy không bắt nÆ°á»›c Nam phải đổi phục-sắc và chÃnh-trị, nhÆ°ng định cho ba năm phải má»™t lần cống. Mà lệ cống thì phải cho nho-sÄ©, thầy thuốc, thầy bói, thầy toán-số và thợ-thuyá»n mổi hạng ba ngÆ°á»i, cùng vá»›i các sản-váºt nhÆ° là sừng tê, ngà voi, đồi-mồi, châu-báu và các váºt lạ. Vua Mông-cổ lại đặt quan Äạt-lá»—-hoa-xÃch (tiếng Mông-cổ tức là quan Chưởng-ấn), để Ä‘i lại giám-trị các châu-quáºn nÆ°á»›c Nam.
à Mông-cổ muốn biết nhân-váºt tà i-sản nÆ°á»›c Nam ta có những gì, và há»c-vấn xảo-kỹ ra sao, để liệu Ä‘Æ°á»ng mà đánh lấy cho tiện. Và tuy rằng quyá»n chÃnh-trị vẫn để cho vua nÆ°á»›c Nam, nhÆ°ng đặt quan giám-trị để dần dần láºp thà nh Bảo-há»™.
Thánh-tông bá» ngoà i tuy vẫn chịu thần-phục, nhÆ°ng trong bụng cÅ©ng biết rằng Mông-cổ có ý đánh lấy nÆ°á»›c mình, cho nên cứ tu binh dụng võ để phòng có ngà y tranh chiến. Váºy tuyển Ä‘inh-tráng các lá»™ là m lÃnh, phân quân-ngÅ© ra là m quân và đô: má»—i quân có 30 đô, má»—i đô có 80 ngÆ°á»i, bắt phải luyện táºp luôn.
Năm bÃnh-dần (1266) nhân sứ Mông-cổ sang, Thánh-tông sai quan sang Tà u đáp lá»… và xin đừng bắt nho-sÄ©, thầy bói, và các thợ-thuyá»n sang cống. Vua Mông-cổ Æ°ng cho, nhÆ°ng bắt chịu 6 Ä‘iá»u khác:
1. Vua phải thân và o chầu
2. Vua phải cho con hay là em sang là m tin
3. Biên sổ dân sang nộp
4. Phải chịu việc binh-dịch
5. Phải nộp thuế-má
Vua An-nam cứ lần-lữa không chịu. Äến năm tân-mùi (1271) vua Mông-cổ là Hốt-tất-liệt cải quốc-hiệu là Äại-nguyên, rồi cho sứ sang dụ Thánh-tông sang chầu nhÆ°ng Thánh-tông cáo bệnh không Ä‘i.
Năm sau Nguyên-chủ cho sứ sang tìm cột đồng-trụ của Mã Viện trồng ngà y trước, nhưng Thánh-tông sai quan sang nói rằng: cột ấy lâu ngà y mất đi rồi, không biết đâu mà tìm nữa. Việc ấy cũng thôi.
Äến năm ất-hợi (1275) Thánh-tông sai sứ sang Tà u nói rằng: nÆ°á»›c Nam không phải là nÆ°á»›c MÆ°á»ng-mán mà đặt quan giám-trị, xin đổi quan Äại-lá»—-hoa-xÃch là m quan Dẫn-tiến-sứ. Vua nhà Nguyên không cho, lại bắt theo 6 Ä‘iá»u đã định trÆ°á»›c. Thánh-tông cÅ©ng không chịu. Tá»± đấy vua nhà Nguyên thấy dụng-mÆ°u không được, quyết ý cá» binh sang đánh nÆ°á»›c Nam, sai quan ở biên-giá»›i do thám địa-thế nÆ°á»›c ta. Bên An-nam cÅ©ng đặt quan phòng-bị.
Năm Ä‘inh-sá»u (1277) Thái-thượng-hoà ng mất ở Thiên-trÆ°á»ng-phủ (tức là là ng Tức-mạc). Năm sau (1278), Thánh-tông nhÆ°á»ng ngôi cho Thái- tá» Khâm, rồi vỠở Thiên-trÆ°á»ng là m Thái-thượng-hoà ng.
Thánh-tông trị vì được 21 năm, là m Thái-thượng-hoà ng được 13 năm, thỠ51 tuổi.
III. TRẦN NHÂN-TÔNG (1279-1293)
Niên-hiệu: Thiệu-bảo (1279-1284) Trùng-hưng (1285-1293)
1. Việc ChÃnh Trị.
Thái-tỠTrần Khâm lên là m vua, tức là vua Nhân-tông.
Lúc bấy giá» sứ nhà Nguyên Ä‘i lại hạch Ä‘iá»u nà y, trách Ä‘iá»u ná», triá»u- đình cÅ©ng có lắm việc bối-rối. NhÆ°ng nhá» có Thánh-tông thượng-hoà ng còn coi má»i việc và các quan triá»u-đình nhiá»u ngÆ°á»i có tà i-trÃ, vua Nhân-tông lại là ông vua thông-minh, quả-quyết, mà ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c thì từ vua quan cho chà dân-sá»± Ä‘á»u má»™t lòng cả, cho nên từ năm giáp-thân (!284) đến năm máºu- tà (1288) hai lần quân Mông-cổ sang đánh rồi không là m gì được.
Trừ việc chiến-tranh vá»›i quân Mông-cổ ra, để sau sẽ nói, trong Ä‘á»i vua Nhân-tông lại còn giặc Là o, thÆ°á»ng hay sang quấy-nhiá»…u ở chá»— biên- thùy, bởi váºy năm canh-dần (1290) vua Nhân-tông lại phải ngá»± giá Ä‘i đánh Là o.
2. Việc Văn Há»c .
Äá»i vua Nhân-tông có nhiá»u giặc-giã, tuy váºy việc văn-há»c cÅ©ng hÆ°ng-thịnh lắm. Xem bà i hịch của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng, thÆ¡ của ông Trần quan Khải và của ông Phạm ngÅ© Lão thì biết là văn-chÆ°Æ¡ng Ä‘á»i bấy giá» có khÃ-lá»±c mạnh-mẽ lắm. Lại có quan Hình-bá»™ Thượng-thÆ° là ông Nguyá»…n Thuyên khởi đầu dùng chữ Nôm mà là m thÆ¡-phú. Ông Nguyá»…n Thuyên là ngÆ°á»i Thanh-lâm 38 , tỉnh Hải-dÆ°Æ¡ng, có tiếng tà i là m văn nhÆ° ông Hà n DÅ© bên Tà u ngà y xÆ°a, bởi váºy vua cho đổi há» là Hà n. Vá» sau ngÆ°á»i mình theo lối ấy mà là m thÆ¡, gá»i là Hà n-luáºt.
Năm quÃ-tị (1293) Nhân-tông truyá»n ngôi cho Thái-tá» tên là Thuyên, rồi vá» Thiên-trÆ°á»ng là m Thái-thượng-hoà ng. Nhân-tông trị-vì được 14 năm, nhÆ°á»ng ngôi được 13 năm, thá» 51 tuổi.
-------------
35. Chiêu Thánh Hoà ng Háºu bấy giá» má»›i có 19 tuổi. Trần Liá»…u biết sức mình không là m gì nổi, bèn nhân lúc Thái-tông ngá»± thuyá»n Ä‘i chÆ¡i, giả là m ngÆ°á»i đánh cá lẻn xuống thuyá»n ngá»±, xin hà ng. Hai anh em ôm nhau mà khóc. Thủ Äá»™ nghe tin, đến rút gÆ°Æ¡m toan giết Trần Liá»…u, Thái-tông can mãi má»›i thôi. Sau Thái-tông lấy đất Yên-phụ, Yên- Ä‘Æ°á»ng, Yên-sinh và Yên-bang (ở huyện Äông-triá»u và phủ Kinh-môn, Hải- dÆ°Æ¡ng) cho Trần Liá»…u là m thái-ấp và phong cho là m An-sinh-vÆ°Æ¡ng. Thủ Äá»™ đã hại hết cả dòng dá»i há» Lý, lại muốn cho há» Lý không còn ai nhá»› đến há» Lý ná»a, má»›i nhân vì tổ nhà Trần tên là Lý, bắt trong nÆ°á»›c ai là há» Lý Ä‘á»u phải cải là há» Nguyá»…n.
Thủ Äá»™ là ngÆ°á»i rất gian-ác đối vá»›i nhà Lý, nhÆ°ng lại là má»™t ngÆ°á»i đại công-thần của nhà Trần. Má»™t tay cáng-đán bao nhiêu trong-sá»±, giúp Thái-công bình-phục được giặc-giã trong nÆ°á»›c và chỉnh-đốn lại má»™t việc, là m cho nÆ°á»›c Nam ta bấy giỠđược cÆ°á»ng thịnh, ngà y sau có thể chống-cá»± vá»›i Mông-cổ, khá»i phải là m nô-lệ những kẻ hùng-cÆ°á»ng.
36.Sá» chép rằng ông Lê Phụng Hiểu Ä‘á»i vua Lý Thái Tông Ä‘i đánh giặc láºp được nhiá»u công. Sau vua định phong tÆ°á»›c cho ông, ông từ chối, xin lên núi ném con dao, há»… rÆ¡i đến đâu xin lấy đất là m tÆ° nghiệp. Vua thuáºn cho. Lê Phụng Hiểu lên núi Băng SÆ¡n ném con dao xuống xa được 10 dặm. Vua bèn lấy ruá»™ng ở chung quanh núi Băng SÆ¡n cho ông Lê Phụng Hiểu, gá»i là thác Ä‘ao Ä‘iá»n. Sau thà nh ra tên thác Ä‘iá»n là ruá»™ng để thưởng công cho các quan. Còn nhÆ° và ng bạc tiêu-dụng trong nÆ°á»›c thì tiêu bằng phân, lượng đã đúc sẵn, có hiệu nhà nÆ°á»›c. Khi nà o đóng ná»™p cho vua quan, thì má»™t tiá»n là 70 đồng, mà thÆ°á»ng tiêu vá»›i nhau thì má»™t tiá»n chỉ có 69 đồng mà thôi.
37. SỠta chép là sông Phú Lương.
38. Là ng Lai Hạ, huyện Thanh Lâm, phủ Nam Sách, nay thuộc huyện Lang Tà i, tỉnh Bắc Ninh.
|
10-09-2008, 03:14 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 7
GIẶC NHÀ NGUYÊN I (1284-1288)
1. Sà i Thung sang sứ An-nam
2. Trần di Ãi theo nhà Nguyên
3. Thoát Hoan sang đánh lần thứ nhất
4. Trần Hưng-đạo-vương quân thua vỠvạn-kiếp
5. Thà nh Thăng-long thất-thủ
6. Toa Äô đánh Nghệ-an
7. Hưng-đạo-vương đem vua vỠThanh-hóa
8. Tráºn Hà m-tá»-quan: Trần nháºt Duáºt phá quân Toa Äô
9. Tráºn ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng-Äá»™: Trần quang Khải khôi-phục Thăng-long
10. Tráºn Tây-kết: tÆ°á»›ng nhà Trần chém Toa-Äô
11. Tráºn Vạn-kiếp: Thoát Hoan trốn chạy vá» Tà u
1. Sà i Thung Sang Sứ An Nam
. Nhà Nguyên nghe tin Trần Thái-tông má»›i mất và Thánh-tông nhượng-vị, liá»n sai Lá»…-bá»™ thượng-thÆ° là Sà i Thung sang sứ, Ä‘i tá»± Giang-lăng (Hồ-bắc), qua Ung-châu (Quảng-tây) rồi sang nÆ°á»›c Nam, chứ không Ä‘i qua tỉnh Vân-nam nhÆ° các sứ-thần trÆ°á»›c.
Sà i Thung đến kinh-thà nh, lên mặt kiêu-ngạo,cưỡi ngá»±a Ä‘i thẳng và o cá»a DÆ°Æ¡ng-minh, rồi cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° và o trách Nhân-tông rằng: "Sao không xin phép triá»u-đình nhà Nguyên, mà dám tá»±-láºp, váºy phải sang chầu Thiên-triá»u Hoà ng-đế má»›i xong". Nhân-tông sai quan đại-thần ra tiếp. Thung không thèm đáp lá»…; vua bà y yến má»i, Thung không thèm đến. Äình- thần An-nam ai cÅ©ng lấy là m tức giáºn nhÆ°ng không dám nói ra.
Sau vua phải dá»n yến ở Ä‘iện Táºp-hiá»n, má»i mãi Sà i Thung má»›i đến. ÄÆ°Æ¡ng khi uống rượu, Nhân-tông bảo Sà i Thung rằng: "Quả-nhân xÆ°a nay sinh-trưởng ở trong cung không quen phong-thổ, không thể nà o Ä‘i được".
Äược mấy hôm Sà i Thung vá» nÆ°á»›c. Nhân-tông sai sứ mang thÆ° sang Tà u nói không thể sang chầu được. Nguyên-triá»u thấy vua An-nam không chịu sang chầu, và cứ Ä‘Æ°a thÆ° sang nói thoái-thác ra việc ná» việc kia, ý muốn cầm quân sang đánh, nhÆ°ng còn chÆ°a quyết.
2. Trần Di Ãi Theo Nhà Nguyên.
Năm nhâm-ngá» (1282) Nguyên-chủ lại cho sứ sang dụ rằng: "Nếu vua nÆ°á»›c Nam không sang chầu được thì phải Ä‘Æ°a và ng ngá»c sang thay, và phải ná»™p hiá»n-sÄ©, thầy âm-dÆ°Æ¡ng bói-toán, thợ khéo má»—i hạng 2 ngÆ°á»i ".
Nhân-tông sai ngÆ°á»i chú há» là Trần di Ãi và Lê Tuân, Lê Mục sang thay cho mình. NhÆ°ng Nguyên-chủ không bằng lòng, quyết ý chiếm giữ quyá»n cai-trị nÆ°á»›c Nam, bèn xuống chỉ láºp tòa Tuyên-phủ-ti, đặt quan liêu- thuá»™c để sang giám-trị các châu huyện. Quan nhà Nguyên sang đến nÆ¡i, Nhân-tông không nháºn, Ä‘uổi vá» Tà u.
Nguyên-chủ thấy váºy giáºn lắm, bèn láºp Trần di Ãi là m An-nam quốc- vÆ°Æ¡ng, phong cho Lê Mục là m Hà n-lâm há»c-sÄ©, Lê Tuân là m Thượng-thÆ°- lệnh, và sai Sà i Thung dẫn 1.000 quân Ä‘Æ°a bá»n ấy vá» nÆ°á»›c.
Trần di Ãi thấy Nguyên-chủ phong cho cÅ©ng nháºn, Ä‘Æ°a vá» cÅ©ng vá»; chắc trong bụng đồ là chuyến nà y nhá» sức Mông-cổ, may việc xong, thì được là m vua, nhược bằng không xong, thì đổ cho là Nguyên-chủ bắt-ép; vì thế má»›i theo Sà i Thung vá».
Sà i Thung Ä‘Æ°a bá»n Trần di Ãi đến gần ải Nam-quan, có tin phi-báo vá» Kinh-đô. Nhân-tông liá»n sai tÆ°á»›ng dẫn má»™t Ä‘á»™i quân lên đón Ä‘Æ°á»ng đánh lÅ© nghịch-thần. Sà i Thung bị tên bắn mù mất má»™t mắt, trốn chạy vá» Tà u, còn lÅ© Trần di Ãi bị bắt, phải tá»™i đồ là m lÃnh.
3. Thoát Hoan Sang Äánh Lần Thứ Nhất.
Nguyên-chủ thấy Sà i Thung bị thÆ°Æ¡ng chạy vá» tức giáºn lắm, bèn sai con là Thoát Hoan là m Trấn-nam-vÆ°Æ¡ng, cùng vá»›i bá»n Toa-Äô, Ô mã Nhi dẫn 50 vạn quân, giả tiếng mượn Ä‘Æ°á»ng Ä‘i qua nÆ°á»›c Nam sang đánh Chiêm-thà nh.
Quan trấn-thủ Lạng-sÆ¡n do-thám được tin ấy, sai ngÆ°á»i vá» Kinh-đô phi báo. Nhân-tông ngá»± thuyá»n ra sông Bình-than39 (chá»— sông Äuống nối vá»›i sông Thái-bình), để há»™i các vÆ°Æ¡ng-hầu bách quan lại bà n kế chống giữ.
Các quan, ngÆ°á»i thì nói nên để cho quân Nguyên mượn Ä‘Æ°á»ng, ngÆ°á»i thì bảo nên Ä‘Æ°a đồ sang cống để xin hoãn binh. Duy có Trần quốc Tuấn và Trần khánh DÆ° quyết xin Ä‘em quân Ä‘i phòng-giữ các nÆ¡i hiểm-yếu, không cho quân Mông-cổ sang nÆ°á»›c Nam. Nhân-tông Æ°ng nghe lá»i ấy. Äến tháng mÆ°á»i năm quÃ-mùi (1283) phong cho HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng là Trần-quốc- Tuấn là m Tiết-chế thống-lÄ©nh má»i quân Ä‘i chống giữ vá»›i quân nhà Nguyên.
Qua tháng tám năm giáp-thân (1284) ông Trần quốc Tuấn truyá»n hịch cho các vÆ°Æ¡ng-hầu há»™i hết quân-sÄ© tại bến Äông-bá»™-đầu để Ä‘iểm-duyệt. Quân thủy và quân bá»™ hết cả thảy 20 vạn.
Ông Trần quốc Tuấn truyá»n cho các tÆ°á»›ng-sÄ© rằng: "Bản-chức phụng-mệnh thống đốc quân-sÄ© ra phá giặc. Các vÆ°Æ¡ng-hầu và các tÆ°á»›ng-sÄ©, ai nấy phải cần giữ phép-tắc, Ä‘i đâu không được nhiá»…u dân và phải đồng lòng hết sức đánh giặc, chá»› thấy thua mà ngã lòng, chá»› thấy được mà tá»± kiêu, việc quân có luáºt, phép nÆ°á»›c không thân, các ngÆ°Æ¡i phải giữ ". Xong rồi sai Trần bình Trá»ng Ä‘em quân Ä‘i đóng đồn ở trên sông Bình-than, Trần khánh DÆ° Ä‘em quân ra giữ mặt Vân-đồn (thuá»™c Vân-hải ở Quảng-yên), còn các tÆ°á»›ng thì chia ra đóng các nÆ¡i hiểm-yếu. Trần quốc Tuấn tá»± dẫn đại quân đóng ở Vạn-kiếp (tức là là ng Kiếp-bạc thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng) để tiếp-ứng cho các nÆ¡i.
Äược Ãt lâu, Nhân-tông nghe tin vá» báo rằng nhà Nguyên há»™i tại Hồ- quảng sắp sá»a kéo sang mặt Lạng-sÆ¡n. Vua có ý lo quân ta không địch nổi, bèn sai sứ mang đồ lể sang Tà u, xin vua nhà Nguyên hoãn binh, để thÆ°Æ¡ng- nghị lại.
Vua nhà Nguyên không nghe, sai Thoát Hoan cứ việc tiến binh sang. Nhân-tông thấy váºy, láºp tức cho triệu các bô-lão dân-gian há»™i tại Ä‘iện Diên hồng để bà n xem nên hòa hay nên đánh. Các bô-lão Ä‘á»u đồng thanh xin đánh. Vua thấy dân-gian má»™t lòng nhÆ° váºy, cÅ©ng quyết ý kháng cá»±.
Quân Nguyên chia ra là m hai đạo: má»™t đạo do tÆ°á»›ng Mông-cổ là Toa Äô Ä‘em 10 vạn quân từ Quảng-châu Ä‘i hải-đạo sang đánh Chiêm-thà nh; còn Thoát Hoan thì kéo đại binh đến ải-quan, sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang nói cho mượn Ä‘Æ°á»ng Ä‘i đánh Chiêm-thà nh.
Nhân-tông tiếp được thÆ° của Thoát Hoan, trả lá»i lại rằng: "Tá»± bản- quốc sang Chiêm-thà nh, thủy lục không có Ä‘Æ°á»ng nà o tiện ". Sứ-giã vá» nói vá»›i Thoát Hoan, Thoát Hoan nổi giáºn, thúc quân kéo sang mạn Lạng-sÆ¡n, rồi sang quan Bả-tổng tên là A Lý đến dụ rằng: "Bản-súy chỉ nhá» Ä‘Æ°á»ng Nam- quốc sang đánh Chiêm-thà nh, chứ không có bụng gì đâu mà ngại. Nên mở cá»a ải cho quân bản-súy Ä‘i, và đi dến đâu, nhá» giúp Ãt nhiá»u lÆ°Æ¡ng-thảo, rồi khi nà o phá xong Chiêm-thà nh thì sẽ có trá»ng ta vá» sau. Nhược bằng kháng-cá»± thiên binh, thì bản-súy sẽ không dong tình, phá tan bá»-cõi, bấy giá» dù hối lại cÅ©ng không kịp ".
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng Trần quốc Tuấn nổi giáºn, Ä‘uổi A Lý vá», rồi phân binh giữ ải Khả-li và Lá»™c-châu (thuá»™c Lạng-sÆ¡n) còn mình thì tá»± dẫn quân Ä‘i đóng giữ núi Kì-cấp. Những chiến thuyá»n thì đóng ở Bái-tân 40 giữ mặt thủy.
4. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Quân Thua Vá» Vạn Kiếp.
Thoát Hoan thấy HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng giữ cả các nÆ¡i, liá»n tiến binh lên đánh núi Kì-cấp, ải Khả-li và ải Lá»™c-châu. Quân hai bên đánh nhau ở núi Kì-cấp hai ba tráºn không phân thắng bại. NhÆ°ng sau vì Khả-li và Lá»™c-châu thất thủ, quân An-nam phải rút vỠải Chi-lăng 41 . Thoát Hoan dẫn đại binh đến đánh Chi- lăng, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng kém thế, thua chạy ra bến Bái-tân, xuống thuyá»n cùng vá»›i bá»n gia-tÆ°á»›ng, là Dã Tượng và Yết Kiêu vá» Vạn-kiếp. Các tÆ°á»›ng thu nhặt tà n quân dần dần cÅ©ng kéo vỠđấy cả.
Nhân-tông nghe HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng thua chạy vá» Vạn-kiếp, liá»n ngá»± má»™t chiếc thuyá»n nhá» xuống Hải-đông (tức là Hải-dÆ°Æ¡ng) rồi cho vá»i HÆ°ng- đạo-vÆ°Æ¡ng đến bà n việc, nhân thấy quân mình thua, trong bụng lo sợ, má»›i bảo HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rằng: "Thế giặc to nhÆ° váºy, mà chống vá»›i nó thì dân- sá»± tà n-hại, hay là trẫm hãy chịu hà ng Ä‘i để cứu muôn dân".
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu rằng: "Bệ-hạ nói câu ấy thì tháºt là lá»i nhân- đức, nhÆ°ng mà Tôn-miếu Xã-tắc thì sao? Nếu bệ-hạ muốn hà ng, xin trÆ°á»›c hãy chém đầu tôi Ä‘i đã, rồi sau sẽ hà ng!". Vua nghe lá»i nói trung-liệt nhÆ° váºy, trong bụng má»›i yên.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng chiêu-táºp quân các đạo, há»™i tại Vạn-kiếp được hÆ¡n 20 vạn quân, thế lại nổi to. Bấy giá» HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng có soạn ra má»™t quyển Bình-thÆ° yếu-lược
rồi truyá»n hịch khuyên-răn các tÆ°á»›ng-sÄ©. Tá» hịch ấy là m bằng Hán-văn, nay dịch ra quốc âm nhÆ° sau nà y:
"Ta thÆ°á»ng nghe chuyện: Ká»· TÃn liá»u thân chịu chết thay cho vua Cao-đế; Do Vu lấy mình đỡ ngá»n giáo cho vua Chiêu-vÆ°Æ¡ng; DÆ° Nhượng nuốt than để báo thù cho chủ; Thân Khoái chặt tay để cứu nạn cho nÆ°á»›c; KÃnh Äức là má»™t chức quan còn nhá», mà liá»u thân cứu vua Thái-tông được thoát vòng vây; Kiểu Khanh là má»™t bá» tôi ở xa, mà kể tá»™i mắng thằng Lá»™c SÆ¡n là quân nghịch-tặc. Các báºc trung-thần nghÄ©a-sÄ© ngà y xÆ°a, bá» mình vì nÆ°á»›c, Ä‘á»i nà o không có? Giả-sá» mấy ngÆ°á»i ấy cÅ©ng cứ bo bo theo lối thÆ°á»ng tình, chết già ở xo nhà thì sao cho lÆ°u danh sá»-sách đến nghìn muôn Ä‘á»i nhÆ° thế được? Nay các ngÆ°Æ¡i vốn dòng vÅ©-tÆ°á»›ng, không hiểu văn-nghÄ©a, nghe những chuyện cổ-tÃch ấy, ná»a tin ná»a ngá», ta không nói là m gì ná»a; ta hãy Ä‘em chuyện Ä‘á»i Tống, Nguyên má»›i rồi mà nói: VÆ°Æ¡ng công Kiên là ngÆ°á»i thế nà o? Tỳ-tÆ°á»›ng của VÆ°Æ¡ng công Kiên là Nguyá»…n văn Láºp lại là ngÆ°á»i thế nà o, mà giữ má»™t thà nh Äiếu-ngÆ° 42 nhá» má»n, chống vá»›i quân Mông-kha 43 kể hà ng trăm vạn, khiến cho dân sá»± nhà Tống, đến nay còn Ä‘á»™i Æ¡n sâu. ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngại là ngÆ°á»i nhÆ° thế nà o? Tỳ-tÆ°á»›ng của ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngại là XÃch tu TÆ° lại là ngÆ°á»i thế nà o, mà xông và o chá»— lam-chÆ°á»›ng xa xôi, đánh được quân Nam-chiếu trong và i ba tuần, khiến cho quân-trÆ°á»›ng Ä‘á»i Nguyên đến nay còn lÆ°u tiếng tốt. Huống chi ta cùng các ngÆ°Æ¡i sinh ở Ä‘á»i nhiá»…u- nhÆ°Æ¡ng, gặp phải buổi gian-nan nà y, trông thấy những ngụy-sứ Ä‘i lại rầm- ráºp ngoà i Ä‘Æ°á»ng, uốn lưỡi cú diá»u mà xỉ-mắng triá»u-đình, Ä‘em thân dê chó mà bắt-nạt tổ-phụ, lại cáºy thế Hốt tất Liệt mà đòi ngá»c-lụa, á»· thế Vân-nam- vÆ°Æ¡ng 44 để vét bạc và ng; của kho có hạn, lòng tham không cùng, khác nà o nhÆ° Ä‘em thịt mà nuôi hổ đói, giữ sao cho khá»i tai-vạ vá» sau! Ta đây, ngà y thì quên ăn, đêm thì quên ngủ, ruá»™t Ä‘au nhÆ° cắt, nÆ°á»›c mắt đầm-đìa, chỉ căm-tức rằng chÆ°a được sả thịt lá»™t da của quân giặc, dẫu thân nà y phÆ¡i ngoà i ná»™i cá», xác nà y gói trong da ngá»±a, thì cÅ©ng Ä‘Ã nh lòng. Các ngÆ°Æ¡i ở cùng ta coi giữ binh-quyá»n, cÅ©ng đã lâu ngà y, không có áo thì ta cho áo, không có ăn thì ta cho ăn, quan còn nhá» thì ta thăng thưởng, lÆ°Æ¡ng có Ãt thì ta tăng cấp, Ä‘i thủy thì ta cho thuyá»n, Ä‘i bá»™ thì ta cho ngá»±a, lúc hoạn-nạn thì cùng nhau sống chết, lúc nhà n-hạ thì cùng nhau vui cÆ°á»i, những cách cÆ°-xá» so vá»›i VÆ°Æ¡ng công Kiên, ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngại ngà y xÆ°a cÅ©ng chẳng kém gì. Nay các ngÆ°Æ¡i trông thấy chủ nhục mà không biết lo, trông thấy quốc-sÄ© mà không biết thẹn, thân là m tÆ°á»›ng phải hầu giặc, mà không biết tức, tai nghe nhạc để hiến ngụy sứ, mà không biết căm; hoặc lấy việc chá»i gà là m vui- đùa, hoặc lấy việc đánh bạc là m tiêu-khiển, hoặc vui thú vá» vÆ°á»n ruá»™ng, hoặc quyến-luyến vá» vợ con, hoặc nghÄ© vá» lợi riêng mà quên việc nÆ°á»›c, hoặc ham vá» săn-bắn mà quên việc binh, hoặc thÃch rượu ngon, hoặc mê tiếng hát. Nếu có giặc đến, thì cá»±a gà trống sao cho đâm thủng được áo-giáp; mẹo cá»-bạc sao cho dùng nổi được quân mÆ°u; dẫu rằng ruá»™ng lắm vÆ°á»n nhiá»u, thân ấy nghìn và ng khôn chuá»™c; vả lại vợ bìu con dÃu, nÆ°á»›c nà y trăm sá»± nghÄ© sao; tiá»n-của đâu mà mua cho được đầu giặc; chó săn ấy thì địch sao nổi quân thù; chén rượu ngon không là m được cho giặc say chết; tiếng hát hay không là m được cho giặc Ä‘iết tai; khi bấy giá» chẳng những là thái-ấp của ta không còn, mà bổng-lá»™c của các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng hết; chẳng những là gia- quyến ta bị Ä‘uổi, mà vợ con của các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng nguy; chẳng những là ta chịu nhục bây giá», mà trăm năm vá» sau, tiếng xấu hãy còn mãi mãi; mà gia thanh của các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng chẵng khá»i mang tiếng nhục, đến lúc bấy giá» các ngÆ°Æ¡i dẫu muốn vui-vẻ, phá»ng có được hay không? Nay ta bảo tháºt các ngÆ°Æ¡i: nên cẩn-tháºn nhÆ° nÆ¡i củi lá»a, nên giữ-gìn nhÆ° kẻ húp canh, dạy-bảo quân-sÄ©, luyện-táºp cung tên, khiến cho ngÆ°á»i nà o cÅ©ng có sức khá»e nhÆ° Bà ng Mông và Háºu Nghệ, thì má»›i có thể dẹp tan được quân giặc, mà láºp nên được công-danh. Chẳng những là thái-ấp ta được vững- bá»n, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng Ä‘á»u được hưởng bổng-lá»™c; chẳng những là gia- quyến của ta được yên-ổn, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng Ä‘á»u được vui vá»›i vợ con, chẳng những là tiên-nhân ta được vẻ-vang, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng được phụng- thá» tổ-phụ, trăm năm vinh-hiển; chẳng những là má»™t mình ta được sung- sÆ°á»›ng, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng được lÆ°u-truyá»n sá»-sách, nghìn Ä‘á»i thÆ¡m-tho; đến bấy giá» các ngÆ°Æ¡i dầu không vui-vẻ, cÅ©ng tá»± khắc được vui-vẻ. Nay ta soạn hết các binh pháp của các nhà danh-gia hợp lại là m má»™t quyển gá»i là "Binh-thÆ° yếu-lược". Nếu các ngÆ°Æ¡i biết chuyên-táºp sách nà y, theo lá»i dạy-bảo, thì má»›i phải đạo thần-tá»; nhược bằng khinh bá» sách nà y, trái lá»i dạy-bảo, thì tức là kẻ nghịch-thù. Bởi cá»› saá» Bởi giặc Nguyên cùng ta, là kẻ thù không Ä‘á»™i trá»i chung, thế mà các ngÆ°Æ¡i cứ Ä‘iá»m-nhiên không nghÄ© đến việc báo thù, lại không biết dạy quân-sÄ©, khác nà o nhÆ° quay ngá»n giáo mà đi theo kẻ thù, giÆ¡ tay không mà chịu thu quân giặc, khiến cho sau tráºn Bình-lá»— 45 mà ta phải chịu tiếng xấu muôn Ä‘á»i, thì còn mặt-mÅ©i nà i đứng trong trá»i đất nữa. Váºy nên ta phải là m ra bà i hịch nà y để cho các ngÆ°Æ¡i biết bụng ta".
5. Thà nh Thăng Long Thất Thủ.
Các tÆ°á»›ng-sÄ© được lá»i khuyên- răn ấy, ai nấy hết lòng luyện-táºp, quyết chà đánh giặc, cho nên ngÆ°á»i nà o cÅ©ng lấy má»±c thÃch và o cánh tay hai chữ "Sát Äát " nghÄ©a là giết quân Mông-cổ. Khi Thoát Hoan lấy xong các ải ở Lạng-sÆ¡n rồi, thừa thắng đánh xuống Vạn-kiếp, quân An-nam non thế, địch không nổi thua chạy, bao nhiêu chuyến thuyá»n mất cả. Quân Mông-cổ bắt được quân An-nam thấy ngÆ°á»i nà o cÅ©ng có hai chá» "Sát Äát" ở cánh tay, giáºn lắm, Ä‘em giết sạch cả, rồi kéo trà n sang mặt Kinh-bắc. Thoát Hoan thả quân cho cÆ°á»›p phá vùng Võ- ninh, Gia-lâm, Äông-ngạn rồi kéo vỠđóng tại bến Äông-bá»™-đầu, HÆ°ng-đạo- vÆ°Æ¡ng láºp trại mé ngạn để phòng giữ.
Thoát Hoan thấy phÃa nam ngạn sông Hồng-hà 46 có trại quân An- nam đóng giữ, má»›i sai quân lấy súng đại-bác bắn sang, phá tan cả các trại, quân-sÄ© khiếp-sợ bá» chạy hết sạch. Quân Mông-cổ bấy giá» là m cầu phao qua sông, kéo đến táºn chân thà nh Thăng-long hạ trại.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rÆ°á»›c xa-giá Thượng-hoà ng và vua ra ngoà i Thăng- long, để các tÆ°á»›ng ở lại giữ thà nh. Äến khi Thoát Hoan vây đánh, hạ được thà nh, biết rằng HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng đã rÆ°á»›c xa-giá xuống mặt nam rồi, liá»n sai tÆ°á»›ng dẫn quân Ä‘i Ä‘uổi đánh.
6. Toa Äô Äánh Nghệ An.
Toa Äô là tÆ°á»›ng đạo thứ hai quân Nguyên, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể sang đánh Chiêm-thà nh, nhÆ°ng mà quân nÆ°á»›c Chiêm giữ được các Ä‘Æ°á»ng hiểm-yếu, đánh mãi không được. Nguyên chúa hạ chiếu sai Toa Äô theo Ä‘Æ°á»ng bá»™ kéo ra mặt Nghệ-an, hợp vá»›i quân Thoát Hoan để đánh An-nam.
Thoát Hoan được biết tin ấy, liá»n sai tÆ°Æ¡ng Ô mã Nhi dẫn quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể và o tiếp-ứng cho Toa Äô để đánh tá»± mặt trong đánh ra, còn ở mặt ngoà i thì chiến thuyá»n của nhà Nguyên chia ra giữ các bến đóng ở sông Hồng-hà 47 từ Thăng-long xuống đến khúc sông Äại-hoà ng (thuá»™c huyện Nam-xang, Hà -nam).
7. HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Äem Vua Vá» Thanh Hóa.
Bấy giá» HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng dẫn các tÆ°Æ¡ng há»™-vệ xa-giá xuống Thiên-trÆ°á»ng, nghe Toa Äô từ vùng trong kéo ra, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu vua xin sai Thượng-tÆ°á»›ng Trần quang Khải Ä‘Æ°a binh và o đóng mặt Nghệ-an, giữ chặn Ä‘Æ°á»ng hẽm, không cho Toa Äô ra, và sai Trần bình Trá»ng ở lại giữ Thiên-trÆ°á»ng cá»± nhau vá»›i quân Thoát Hoan, rồi rÆ°á»›c xa-giá ra Hải-dÆ°Æ¡ng.
Trần quang Khải và o đến Nghệ-an, chia quân phòng giữ, nhÆ°ng mà quân nhà Nguyên thế mạnh, Ä‘i đến đâu đánh tan đến đấy, lại có Ô mã Nhi ở mặt bể đánh và o. Quang Khải Ä‘Æ°Æ¡ng không nổi, phải lui quân ra mặt ngoà i. Còn quan trấn-thủ Nghệ-an là Trần Kiện Ä‘em cả nhà ra hà ng vá»›i Toa Äô. Toa Äô cho Ä‘Æ°a bá»n Trần Kiện vá» Yên-kinh.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng nghe tin, sai tÆ°á»›ng Ä‘em quân Ä‘i lẻn Ä‘Æ°á»ng tắt Ä‘uổi theo. Khi quân Nguyên Ä‘Æ°a Trần Kiện đến địa-pháºn Lạng-sÆ¡n, qua trại Ma-lục (?), thì có ngÆ°á»i thổ-hà o ở đấy tên là Nguyá»…n thế Lá»™c và Nguyá»…n LÄ©nh ở Thiên-trÆ°á»ng, Trần bình Trá»ng thấy quân nhà Nguyên đã đến bãi Äà -mạc (ở khúc sông Thiên-mạc, huyện Äông-an, HÆ°ng-yên) liá»n Ä‘em binh ra đánh, nhÆ°ng chẳng may bi vây, phảI bắt. Quân Nguyên Ä‘Æ°a Bình Trá»ng vá» ná»™p cho Thoát Hoan. Thoát Hoan biết Bình Trá»ng là tÆ°á»›ng khá»e-mạnh, muốn khuyên-dá»— vá» hà ng, thết-đãi cho ăn-uống, nhÆ°ng Bình Trá»ng không ăn, dá»—-dà nh há»i dò việc nÆ°á»›c, Bình Trá»ng cÅ©ng không nói. Sau Thoát Hoan há»i rằng: "Có muốn là vÆ°Æ¡ng đất Bắc không?" Bình Trá»ng quát lên rằng: "Tà thà là m quỉ nÆ°á»›c Nam, chứ không thèm là m vÆ°Æ¡ng đất Bắc. Ta đã bị bắt thì có má»™t chết mà thôi, can gì mà phải há»i lôi-thôi!" Thoát Hoan thấy dá»— không được, sai quân Ä‘em chém.
Thánh-tông thượng-hoà ng cùng Nhân-tông và HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng nghe tin Trần bình Trá»ng tá»-tiết, ai nấy Ä‘á»™ng lòng thÆ°Æ¡ng-xót.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng thấy thế nguy-cấp lắm, bèn rÆ°á»›c xa-giá ra Quảng- yên. Thuyá»n Ä‘i vá» Ä‘Æ°á»ng sông Tam-chỉ (thuá»™c châu Tiên-yên), sai má»™t tÆ°á»›ng dẫn chiếc thuyá»n rồng ra cá»a bể Ngá»c-sÆ¡n (thuá»™c châu Vạn-ninh, tỉnh Quảng-yên) là m cho nghi tình quân giặc. TÆ°á»›ng nhà Nguyên là Lý Hằng và Khoan Triệt sai ngÆ°á»i do-thám biết thuyá»n ra Ngá»c-sÆ¡n là giả, má»›i dẫn quân Ä‘uổi theo đến sông Tam-chỉ, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rÆ°á»›c xa-giá lên bá»™ Ä‘i đến là ng Thủy-chú rồi lại xuống thuyá»n ra sông Nam-triá»u (tức Bạch-đằng-giang, thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng) rồi vaò tỉnh Thanh-hóa. Bấy giá» quân Nguyên thế lắm, đóng khắp các nÆ¡i, từ vùng Bắc-ninh, Thăng-long, Thiên-trÆ°á»ng, chá»— nà o cÅ©ng có quân đóng. Ở vùng Nghệ-an lại có Toa Äô, ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngải, Ô mã Nhi đánh ra. Nhân-tông kinh-hãi, Thượng-hoà ng đêm ngà y lo sợ. Nhà nÆ°á»›c ngất-ngưởng nguy nhÆ° trứng chồng. Bá»n Hoà ng-tá»™c là Trần Ãch Tắc, Trần tú Viên Ä‘á»u ra hà ng Thoát Hoan cả. Chỉ có HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng phụng xa- giá Ä‘i, trèo non vượt bể, trải gió dầm mÆ°a, thế lá»±c tuy cùng, nhÆ°ng vẫn bá»n vững má»™t lòng, tìm kế đánh giặc, lo liệu việc nÆ°á»›c không rối sợ lúc nà o. Tháºt là má»™t ngÆ°á»i có tà i đại-tÆ°á»›ng, có thể cứu dân giúp nÆ°á»›c, tiếng để muôn Ä‘á»i.
8. Tráºn Hà m Tá» Quan - Trần Nháºt Duáºt phá quân Toa Äô:
Äạo quân của Toa Äô ở Chiêm-thà nh kéo ra đánh lấy đất Nghệ-an. Trần quang Khải Ä‘em quân lùi ra mặt ngoà i giữ các Ä‘Æ°á»ng hiểm-yếu. Toa Äô đánh mãi không được, mà lÆ°Æ¡ng-thảo thì má»™t ngà y má»™t cạn, bèn cùng vá»›i Ô mã Nhi dẫn quân xuống thuyá»n vượt bể ra ngoà i Bắc để hợp binh vá»›i Thoát Hoan. Trần quang Khải được tin ấy, cho ngÆ°á»i vá» Thanh-hóa phi báo. Nhân-tông há»™i quân-thần lại há»i kế, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu rằng: "Toa Äô tá»± Chiêm- thà nh trở ra, qua vùng Ô-lý (Thuáºn-hóa), Hoan (Nghệ-an), Ãi (Thanh-hóa), Ä‘Æ°á»ng sá gáºp-ghá»nh, quân-sÄ© vất-vả, nay lại vượt bể ra Bắc, thì sức-lá»±c cÅ©ng đã má»i-mệt. Váºy nay nên sai má»™t tÆ°á»›ng nên ra đón Ä‘Æ°á»ng mà đánh thì chắc phá được".
Nhân-tông nghe lá»i, sai Chiêu-văn-vÆ°Æ¡ng Trần nháºt Duáºt là m tÆ°á»›ng và Trần quốc Toản 48 là m phó-tÆ°á»›ng cùng vá»›i tÆ°á»›ng-quân là Nguyá»…n Khoái Ä‘em 5 vạn quân ra đón Ä‘Æ°á»ng đánh Toa Äô ở mặt Hải-dÆ°Æ¡ng. Tháng tÆ° năm ất-dáºu (1285) Trần nháºt Duáºt ra đến Hà m-tá» (thuá»™c huyện Äông-an, HÆ°ng-yên) thì gặp chiến thuyá»n của Toa Äô, Nháºt Duáºt liá»n phân binh ra đánh. Quân Nháºt Duáºt bấy giá» có bá»n Triệu Trung là tÆ°á»›ng nhà Tống sang xin tùng chinh, mặc áo Ä‘eo cung nhÆ° quân nhà Tống. Äến khi giáp tráºn, quân Nguyên trông thấy bá»n Triệu Trung, tưởng là nhà Tống đã khôi-phục được nÆ°á»›c Tà u, rồi cho quân sang cứu An-nam, đứa nà o cÅ©ng sợ-hãi bá» chạy. Quân ta Ä‘uổi đánh, quân giặc thua to chết hại rất nhiá»u. Toa Äô phải lùi ra ở bải Thiên-trÆ°á»ng.
Trần nháºt Duáºt thắng tráºn, cho Quốc Toản Ä‘Æ°a tin vá» Thanh-hóa. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng được tin mừng ấy, và o tâu vá»›i vua rằng: "Quân ta má»›i thắng, khÃ-lá»±c Ä‘ang hăng, mà quân Nguyên má»›i thua, tất cÅ©ng chá»™t dạ. Váºy nên nhân dịp nà y mà tiến quân đánh Thoát Hoan để khôi phục Kinh-thà nh".
Vua nghe lá»i truyá»n sắp sá»a tiến binh. Sá»±c có Thượng tÆ°á»›ng Trần quang Khải ở trong Nghệ-an ra, xin Ä‘i đánh Thoát Hoan. Vua liá»n sai Quang Khải thu-xếp quân-sÄ© để ra đánh Thăng-long và truyá»n hịch sai Trần nháºt Duáºt đóng quân giữ chặn Ä‘Æ°á»ng không cho bá»n Toa Äô kéo lên hợp vá»›i Thoát Hoan.
Trần quang Khải vá»›i Trần quốc Toản và Phạm ngÅ© Lảo Ä‘em quân từ Thanh-hóa Ä‘i thuyá»n vòng Ä‘Æ°á»ng bể ra đến bến ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng, sấn và o đánh chiến-thuyá»n của quân Nguyên. Quan quân đánh hăng quá, quân Nguyên địch không nổi phải bá» chạy. Quan quân lên bá»™ Ä‘uổi đánh vỠđến chân thà nh Thăng-long hạ trại. Thoát Hoan Ä‘em đại quân ra cá»± địch, bị phục binh của Trần quang Khải đánh úp lại, quân Nguyên phải bá» thà nh Thăng-long chạy qua sông Hồng-hà 49 sang giữ mặt Kinh-bắc (Bắc-ninh).
Trần quang Khải Ä‘em quân và o thà nh mở tiệc khao quân. Äến khi uống rượu vui-vẻ, Quang Khải ngâm bà i thÆ¡ rằng:
Äoạt sáo ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng-Ä‘á»™ 50
Cầm hồ Hà m-tỠquan
Thái-bình nghi nỗ lực
Vạn cổ thủ giang-san
Dịch nôm:
Chương-dương cướp giáo-giặc
Hà m-tỠbắt quân thù
Thái-bình nên gắng sức
Non nước ấy nghìn thu
Trần quang Khải sai ngÆ°á»i vá» Thanh-hoá dâng biểu báo tin thắng tráºn. Vua Nhân-tông thấy quân thế đã mạnh, trong hai tháng đánh được hai tráºn, quân-sÄ© ai nấy Ä‘á»u nức lòng đánh giặc, bèn rÆ°á»›c Thượng-hoà ng và cất binh-mã ra đóng ở Trà ng-an (Ninh-bình).
10. Tráºn Tây Kết - TÆ°á»›ng Nhà Trần Chém Äược Toa Äô:
Toa Äô đóng quân ở Thiên-trÆ°á»ng xa cách Thoát Hoan hÆ¡n 200 dặm, cho nên chÆ°a biết Thoát Hoan đã thua chạy vá» Bắc-giang rồi, bèn tiến bình và o đóng ở sông Thiên-mạc 51 định để hợp sức vá»›i Thoát Hoan là m thế á»·- giốc. Äược mấy hôm Toa Äô biết đạo tiá»n quân của mình đã bại tráºn, mà các bến thì chá»— nà o cÅ©ng có quân nhà Trần án ngữ, má»›i lui vỠđóng ở Tây- kết 52 rồi cho ngÆ°á»i Ä‘i dò xem quân Thoát Hoan đóng ở đâu.
Quân An-nam từ khi đánh được tráºn Hà m-tá» và tráºn ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng rồi, quân-thế phấn chấn lắm. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng mừng rỡ, và o tâu vá»›i Nhân- tông xin má»™t mặt sai Chiêu-văn-vÆ°Æ¡ng Trần nháºt Duáºt, hợp vá»›i Thượng- tÆ°á»›ng Trần quang Khải dẫn quân chặn các Ä‘Æ°á»ng, không cho Thoát Hoan, Toa Äô Ä‘i lại thông tin vá»›i nhau, và má»™t mặt xin tá»± tiến binh ra đánh Toa Äô, rồi đánh Thoát Hoan.
Nhân-tông nghe lá»i ấy, cho HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tùy ý mà sai khiến. Khi quân ra đến Tây-kết, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng chia quân ra đánh trại quân Nguyên, và đặt phục binh để bắt Toa Äô.
Quân ta đánh hăng quá, quân Nguyên không địch nổi, Toa Äô và Ô mã Nhi Ä‘em binh lên bá»™ chạy ra mặt bể, nhÆ°ng khi chạy đến mé sau má»™t dãy núi, thì bị quân An-nam vây đánh, Toa Äô trúng tên chết, còn Ô mã Nhi thì tìm Ä‘Æ°á»ng chạy và o Thanh-hóa, nhÆ°ng bị quân ta đánh Ä‘uổi ngặt quá, phải má»™t mình lẻn xuống chiếc thuyá»n con chạy ra bể, trốn vá» Tà u được.
Khi các tÆ°á»›ng thắng tráºn, Ä‘Æ°a đầu Toa Äô vá» ná»™p, Nhân-tông thấy ngÆ°á»i dÅ©ng-kiện mà lại hết lòng vá»›i chúa, má»›i than rằng: "Là m bầy tôi nên nhÆ° ngÆ°á»i nà y!" rồi cởi áo ngá»±-hà o đắp và o đầu Toa Äô, sai quan dùng lá»… mai-táng cho tá»-tế.
Tráºn Tây-kết đánh và o tháng năm, năm ất-dáºu (1285) quan quân bắt được quân Nguyên hÆ¡n 3 vạn ngÆ°á»i, và chiến-thuyá»n khÃ-giá»›i không biết bao nhiêu mà kể. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng được tráºn toà n thắng, mở tiệc khao thưởng ba quân, rồi lên đánh mặt bắc, để tiểu-trừ Thoát Hoan.
11. Tráºn Vạn Kiếp - Thoát Hoan Trốn Chạy Vá» Tà u :
Bấy giá» Thoát Hoan đóng quân ở Bắc-giang, nghe tin đồn Toa Äô tá» tráºn, Ô mã Nhi đã trốn vá» Tà u, quân-binh tÆ°á»›ng-sÄ© ai nấy Ä‘á»u ngã lòng cả. Vả lại trá»i Ä‘ang mùa hè nóng-ná»±c khó chịu, sÆ¡n-lam chÆ°á»›ng-khà bốc lên, quân-sÄ© bị dịch-tá»… chết hại cÅ©ng nhiá»u. Bởi thế có bụng muốn rút quân vá» Tà u.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng cÅ©ng biết cÆ¡ Thoát Hoan tất phải chạy, liá»n sai Nguyá»…n Khoái, Phạm ngÅ© Lão dẫn 3 vạn quân Ä‘i lên Ä‘Æ°á»ng núi, phục sẵn hai bên rừng sáºy ở bên sông Vạn-kiếp, để chá» lúc quân Nguyên chạy đến thì đổ ra đánh; sai hai con là HÆ°ng-võ-vÆ°Æ¡ng Nghiá»…n và HÆ°ng-hiếu-vÆ°Æ¡ng Úy dẫn 3 vạn quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Hải-dÆ°Æ¡ng ra mặt Quảng-yên, giữ chặn Ä‘Æ°á»ng vá» châu TÆ°-minh; HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tá»± dẫn đại quân lên Bắc-giang đánh quân Nguyên. Quân Nguyên thua chạy, Thoát Hoan dẫn đại binh chạy đến bến Vạn-kiếp, gặp bá»n Nguyá»…n Khoái ra đánh, quân Nguyên mÆ°á»i phần tổn-hại mất năm. TÆ°á»›ng nhà Nguyên là Lý Hằng bị tên bắn chết. Còn Thoát Hoan, Phà n Tiếp , A bát XÃch, Lý Quán cố sức đánh lấy Ä‘Æ°á»ng mà chạy. Sau thấy quân An-nam Ä‘uổi kÃp quá, Thoát Hoan phải chui và o cái ống đồng để lên xe bắt quân kéo chạy. Vá» gần đến châu TÆ°-ninh lại gặp bá»n HÆ°ng-võ-vÆ°Æ¡ng Nghiá»…n và HÆ°ng-hiếu-vÆ°Æ¡ng Úy đánh Ä‘uổi má»™t tráºn ná»a. Lý Quán trúng tên bắn chết. Thoát Hoan, A bát XÃch và Phà n Tiếp chạy thoát vá» Tà u được.
Thế là Äại-quân của Thoát Hoan lúc đầu má»›i sang lừng-lẫy bao nhiêu, bây giá» tan nát mất cả. Trong sáu tháng trá»i, từ tháng chạp năm giáp thân (1284) đến tháng sáu năm ất dáºu (1285), quân An-nam Ä‘uổi 50 vạn quân Mông-cổ ra ngoà i bá»-cá»i, chỉnh-đốn giang-sÆ¡n lại nhÆ° cÅ©. Ấy cÅ©ng nhá» có tay HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng có tà i đại-tÆ°á»›ng, cầm quân vững-chãi, gan bá»n tá»±a sắt, và lại khéo dùng lá»i khuyên-dá»—, khiến cho bụng ngÆ°á»i cảm-Ä‘á»™ng, sinh lòng trung-nghÄ©a, cho nên tÆ°á»›ng-sÄ© ai nấy Ä‘á»u hết lòng giúp nÆ°á»›c.
Vả nÆ°á»›c An-nam thá»i bấy giá» vua tôi hòa-hợp, lòng ngÆ°á»i nhÆ° má»™t, nhân-tà i lÅ©-lượt kéo ra; mà quân Nguyên sang An-nam thì Ä‘Æ°á»ng xa muôn dặm, núi sông cách trở, hùng mạnh được lúc đầu mà thôi, sau thà nh ra bệnh-táºt yếu-Ä‘au. NhÆ° thế mà lại gặp phải tay HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng Trần quốc Tuấn dụng binh biết đợi thá»i, biết thừa thế tiến thoái, cho nên sá»± quân nhà Nguyên thua tan-nát là sá»± tất-nhiên váºy.
--------------
39. Là ng Bình Than, tổng Vạn Ti, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh.
40 Ở Thượng lưu sông Lục Nam, có lẽ là bến Chữ.
41 Cá»a Chi Lăng, tục gá»i là bầu Chi Lăng ở tổng Chi Lăng, gần ga Tuần Muá»™i, thuá»™c vỠđịa hạt châu Ôn, tỉnh Lạng SÆ¡n. Chá»— ấy là má»™t nÆ¡i hiểm địa nÆ°á»›c Nam ta. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng sau lại phá quân Nguyên ở chá»— ấy, và đến đầu Ä‘á»i Lê, vua Thái Tổ giết tÆ°á»›ng nhà Minh là Liá»…u Thăng cÅ©ng ở chá»— ấy.
42 Äiếu NgÆ° là tên núi, thuá»™c phủ Trùng Khánh, tỉnh Tứ Xuyên.
43 Mông Kha (Mungke) là vua Mông Cổ, anh Hốt Tất Liệt.
44 Khi quân Mông Cổ lấy được đất Vân Nam rồi, Hốt Tất Liệt phong cho con là Hố Kha KÃch là m Vân Nam VÆ°Æ¡ng.
45 Bình Lá»— là tên thà nh, nhÆ°ng sá» cÅ© không chép rõ ở đâu và ai xây lên. Sách "Khâm Äịnh Việt Sá»" chép rằng theo bá»™ "DÆ° Äịa ChÃ" của ông Nguyá»…n Trãi, thì Ä‘á»i nhà Lý có Ä‘Ã o con sông Bình Lá»— để Ä‘i lên Thái Nguyên cho tiện. Váºy thà nh Bình Lá»— có lẽ ở và o hạt Thái Nguyên. Xem lá»i dặn của Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng thì thà nh Bình Lá»— nà y xây và o Ä‘á»i Äinh hay Ä‘á»i Tiá»n Lê, rồi Lý ThÆ°á»ng Kiệt Ä‘á»i Lý đã đánh quân Tống ở đó.
46 SỠchép là Phú Lương Giang.
47 Sá» chép là Phú LÆ°Æ¡ng Giang. Ä‘em dân binh ra đánh. Lại có quan quân Ä‘uổi đến nÆ¡i, quân Nguyên bá» chạy. Trần Kiện bị tên bắn chết, nhÆ°ng có ngÆ°á»i nhà là Lê Tắc cÆ°á»›p được thây chạy thoát, Ä‘Æ°a đến gò Ôn-khâu (Lạng-sÆ¡n) mai-táng xong rồi trốn sang Tà u. Lê Tắc là dòng dõi Nguyá»…n Phu là m Thứ-sá» Giao-châu vá» Ä‘á»i Äông-Tấn (317-419) ngà y trÆ°á»›c. Tá»± lúc trốn sang Tà u rồi, Lê Tắc có là m bá»™ sá» "An-nam chÃ-lược". Bá»™ sỠấy hiện bây giá» còn có ở bên Tà u và bên Nháºt- bản.
48 Sá» chép rằng khi vua Nhân Tông há»™i các vÆ°Æ¡ng thần ở Bình Than đê/ bà n việc chống giặc, Trần Quốc Toản bấy giá» má»›i có 15, 16 tuổi cÅ©ng theo ra há»™i. Vì còn nhá» tuổi cho nên không được dá»± bà n, Quốc Toản căm tức vô cùng, trong tay cầm quả cam bóp vỡ nát ra lúc nà o không biết. Khi tan há»™i, ai nấy vá» lo sá»a soạn binh thuyá»n. Quốc Toản vá» nhà cùng tụ há»p những ngÆ°á»i thân thuá»™c, sắm đồ khà giá»›i, may lá cá» Ä‘á» sáu chữ: "Phá CÆ°á»ng Äịch Báo Hoà ng Ân" Rồi Ä‘em quân Ä‘i đánh giặc. Äánh chá»— nà o quân giặc cÅ©ng phải lùi. 9. Tráºn ChÆ°Æ¡ng-DÆ°Æ¡ng-Äá»™ - Trần Quang Khải khôi phục Thăng Long: Khi bấy giỠđại binh của Thoát Hoan đóng tại Thăng-long, còn chiến thuyá»n thì lại đóng ở bến ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng, địa pháºn huyện Thượng-phúc.
49 SỠchép là Phú Lương.
50 Chữ Nho là :
51 Thiên Mạc là má»™t khúc sông Hồng Hà ở và o địa hạt huyện Äông An, tỉnh HÆ°ng Yên.
52 Hiện nay thuá»™c phủ Khoái Châu (HÆ°ng Yên) có là ng Äông Kết ở và o trong cách xa bá» sông Hồng Hà . Hoặc ở phÃa tây gần bá» sông, ngà y xÆ°a có là ng Tây Kết mà nay đã lỡ mất Ä‘i chăng?
|
10-09-2008, 03:17 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 8
GIẶC NHÀ NGUYÊN II (1284-1288)
1. Nguyên-chủ định khởi binh phục thù
2. Thoát Hoan sang đánh lần thứ hai
3. Tráºn Vân-đồn Trần khánh DÆ° cÆ°á»›p lÆ°Æ¡ng của quân Nguyên
4. Tráºn Bạch-đằng-giang Ô mã Nhi phải bắt
5. Hưng-đạo-vương đại phá Nguyên-binh
6. Sứ An-nam sang Tà u xin hòa
7. Äịnh công, phạt tá»™i
8. Äịnh cuá»™c hòa-hiếu
1. Nguyên Chủ định khởi binh phục thù .
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng Trần quốc Tuấn phá được quân Nguyên rồi thì kéo quân vá» Trà ng-an, rÆ°á»›c Thượng-hoà ng và Nhân-tông ra Thăng-long. Giang-sÆ¡n nhà Trần lại khôi phục đâu và o đấy cả. Bá»n Thoát Hoan bại tráºn vá» Tà u, nghÄ© khi Ä‘i thì thanh- thế lừng-lẫy bao nhiêu, khi vá» thì hao binh tổn tÆ°á»›ng, lấy là m xấu hổ lắm. Äịnh xin Nguyên-chủ cho thêm binh-mã sang đánh báo thù. Nguyên-chủ thấy bá»n Thoát Hoan bại tráºn vá», giáºn lắm, muốn bắt chém cả, nhÆ°ng quân-thần can-ngăn mãi má»›i thôi.
Bấy giá» nhà Nguyên Ä‘ang sắp sá»a cất quân sang đánh Nháºt-bản, bèn láºp tức đình việc Ä‘i đánh Nháºt-bản lại và sai đóng thêm 300 chiếc thuyá»n, truyá»n hịch cho ba tỉnh Giang-hoà i, Hồ-quảng, Giang-tây tụ táºp quân-sÄ©, định đến tháng tám thì cất quân noi Ä‘Æ°á»ng châu Khâm, châu Liêm sang đánh nÆ°á»›c Nam để báo thù.
Quan tỉnh Hồ-nam là Tuyến Kha dâng sá»› vá» can rằng: "Quân ta bại tráºn má»›i vá», kẻ mang dấu-vết chÆ°a khá»i, ngÆ°á»i Ä‘au-yếu chÆ°a dáºy, xin hãy cho quân-sÄ© nghỉ-ngÆ¡i dưỡng sức Ãt lâu, rồi sẽ định kế xuất chinh".
Vua nhà Nguyên nghe lá»i, cho quân-sÄ© nghÄ© và i tháng. Còn Trần Ãch Tắc đã theo Thoát Hoan vá» Tà u, thì cho ra ở Ngạc-châu.
Nhân-tông nghe tin Nguyên-triá»u sắp sá»a cất quân sang đánh An- nam, bèn vá»i HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng và o há»i rằng: "Thoát Hoan bại tráºn trở vá», chuyến nà y căm-tức định sang đánh báo thù, quân-thế hẳn to hÆ¡n trÆ°á»›c, ta nên dùng kế gì mà chống lại được?" HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu rằng: "NÆ°á»›c ta xÆ°a kia, quân-dân hưởng thái-bình đã lâu, không táºp đến việc chiến-tráºn, cho nên năm trÆ°á»›c quân Nguyên và o cÆ°á»›p còn có kẻ trốn-tránh theo hà ng- giặc. May nhá» có oai-linh Tổ-tông, và thần-võ của Bệ-hạ, Ä‘i đến đâu đánh được đến đấy, cho nên má»›i quét sạch được bá»-cõi. Còn nhÆ° bây giá» quân ta quen việc chinh-chiến, mà quân nghịch thì Ä‘i xa má»i-mệt. Vả lại thấy Toa Äô, Lý Hằng, Lý Quán tá» tráºn, tất cÅ©ng chá»™t dạ, quân-tình đã sinh nghi-sợ, hẳn không dám hết sức mà đánh. Cứ nhÆ° ý tôi, thì chuyến nà y dù có quân Nguyên sang đây, ta phá cÅ©ng dá»… hÆ¡n phe trÆ°á»›c, xin bệ-hạ đừng lo".
Nhân-tông mừng rỡ, sai HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng đốc-suất các vÆ°Æ¡ng-hầu, má»™ thêm quân-sÄ©, sá»-sang khÃ-giá»›i để phòng việc công thủ.
2. Thoát Hoan Sang Äánh Lần Thứ Hai.
Sang mùa xuân tháng hai năm Ä‘inh-hợi (1287) Nguyên-chủ kén lấy 7 vạn quân, 5 trăm chiếc thuyá»n, 6 nghìn quân Vân-nam và 1 vạn 5 nghìn quân ở bốn châu ngoà i bể, sai Thoát Hoan là m Äại-nguyên-súy, A bát XÃch là m Hà nh-tỉnh-tả-thừa, Ão lá»— XÃch là m Bình-chÆ°Æ¡ng-chÃnh-sá»±, Ô mã Nhi, Phà n Tiếp là m Tham-tri chÃnh-sá»±, Ä‘em tất cả hÆ¡n 30 vạn quân sang đánh nÆ°á»›c Nam, giả danh Ä‘Æ°a Trần Ãch Tắc vá» nÆ°á»›c, láºp là m An-nam quốc-vÆ°Æ¡ng 53 . Lại sai Vạn-há»™ TrÆ°Æ¡ng văn Hổ theo Ä‘Æ°á»ng bể tải hÆ¡n 17 vạn thạch lÆ°Æ¡ng 54 sang cấp cho quân-sÄ©.
Qua tháng mÆ°á»i má»™t, Thoát Hoan dẫn quân noi Ä‘Æ°á»ng Châu-khâm, châu Liêm đến châu TÆ°-minh; sai bá»n TrÆ°Æ¡ng Ngá»c lÄ©nh 2,000 quân coi việc chở lÆ°Æ¡ng-thá»±c, khÃ-giá»›i lại sai Trình bằng Phi, Ão lá»— XÃch, má»—i ngÆ°á»i dẫn 1 vạn quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™; Ô mã Nhi, Phà n Tiếp suất lÄ©nh thủy-quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể, Ä‘á»u tiến sang An-nam.
Quan Trấn-thủ ở biên-thùy phi báo vá» Thăng-long. Các quan xin tuyển thêm binh. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng nói rằng: "Binh cốt giá»i, chứ không cốt nhiá»u, nếu nhiá»u mà không giá»i, thÃ-dụ nhÆ° Bồ Kiên có trăm vạn quân cÅ©ng không Ãch-gì!"
Nhân-tông sai Hưng-đạo-vương thống-lĩnh các vương-hầu, chia quân phòng-giữ các nơi.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng sai Trần nháºt Duáºt, Nguyá»…n Khoái dẫn 3 vạn quân lên giữ mặt Lạng-sÆ¡n; sai Trần quốc Toản, Lê phụ Trần dẫn 3 vạn quân và giữ mặt Nghệ-an; tá»± mình thống đại quân ra giữ mặt Quảng-yên. Má»™t mặt sai tiá»n-quân lên gần châu TÆ°-minh chia ra đóng là m ba đồn: Sa, Từ, Trúc, để chống-giữ quân Nguyên; má»™t mặt sai tÆ°á»›ng Ä‘em quân ra giữ chặt cá»a sông Äại-than 55 (thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng) còn đại-quân của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng thì đóng lại núi Phù-sÆ¡n.
Quan quân tuy đóng giữ nhÆ° váºy, nhÆ°ng quân Nguyên thế to lắm, chống không nổi, phải rút vá» Vạn-kiếp; Thoát Hoan tiến lên chiếm giữ núi Phả-lại và núi ChÃ-linh, láºp trại chống nhau vá»›i quân ta, rồi sai tÆ°á»›ng là Trình bằng Phi Ä‘em hai vạn lÃnh đánh lấy đồn Vạn-kiếp, lại sai Ô mã Nhi và A bát XÃch dẫn quân từ sông Lục-đầu đánh xuống sông Hồng-hà .
Hưng-đạo-vương rút quân vỠgiữ Thăng-long và sai tướng rước xa- giá tạm lánh vỠHám-nam (?).
NhÆ°ng sau khi bị bá»n Ô mã Nhi Ä‘uổi ngặt quá, Thượng-hoà ng và Nhân-tông phải xuống thuyá»n ra bể Ä‘i và o Thanh-hóa. Ô mã Nhi Ä‘uổi không kịp, Ä‘em quân trở vá» qua Long-hÆ°ng (phủ Tiên-hÆ°ng, Thái-bình) biết ở đấy có Thiên-lăng, là lăng tổ nhà Trần, bèn sai quân đến phá nát cả Ä‘i.
Thoát Hoan Ä‘em binh-mã tiến lên vây đánh Thăng-long không được, phải rút vá» giữ Vạn-kiếp, ChÃ-linh và Phả-lại, HÆ°ng-đại-vÆ°Æ¡ng cÅ©ng tiến quân lên láºp trại để chống vá»›i giặc.
Nhân-tông thấy quân Nguyên đã lùi rồi bèn rước Thượng-hoà ng ra Bắc.
3. Tráºn Vân Äồn - Trần khánh DÆ° cÆ°á»›p lÆ°Æ¡ng của quân Nguyên
. Quân Nguyên đóng mãi ở Vạn-kiếp lÆ°Æ¡ng-thá»±c sắp cạn, Thoát Hoan bèn sai Ô mã Nhi dẫn thủy-quân ra cá»a bể Äại-bà ng (huyện Nghi-dÆ°Æ¡ng, Hải-dÆ°Æ¡ng) 56 đón thuyá»n lÆ°Æ¡ng của TrÆ°Æ¡ng văn Hổ. Ô mã Nhi Ä‘em thuyá»n Ä‘i đến ải Vân-đồn (Vân-hải, Quảng-yên) gặp quân của Nhân- huệ-vÆ°Æ¡ng Trần khánh DÆ° chặn Ä‘Æ°á»ng không cho Ä‘i. Ô mã Nhi thúc quân đánh rát má»™t tráºn, quân Khánh DÆ° thua bá» chạy cả. Quân Nguyên kéo thẳng ra bể Ä‘i đón thuyá»n lÆ°Æ¡ng.
Thượng-hoà ng nghe tin thủy-quân ở Vân-đồn bại tráºn, cho sứ ra bắt Khánh DÆ° vá» há»i tá»™i.
Khánh DÆ° từ khi thất tráºn, Ä‘ang nghÄ© kế phục binh thù, bá»—ng thấy sứ ra bắt, Khánh DÆ° tiếp sứ rồi nói rằng: "Tôi sai tÆ°á»›ng-lệnh Ä‘Ã nh thôi chịu tá»™i, nhÆ°ng xin khoan cho tôi má»™t và i hôm, may mà tôi láºp được công khác để chuá»™c tá»™i chăng?"
Äược mấy hôm Ô mã Nhi ra bể gặp thuyá»n lÆ°Æ¡ng của TrÆ°Æ¡ng văn Hổ, lại Ä‘em quân trở và o Ä‘i trÆ°á»›c dẹp Ä‘Æ°á»ng. TrÆ°Æ¡ng văn Hổ Ä‘em thuyá»n lÆ°Æ¡ng theo và o sau.
Khánh DÆ° đồ rằng Ô mã Nhi đã phá được quân ta, trong bụng hắn chắc rằng không còn ai ngăn-trở gì nữa, cho nên má»›i khinh thÆ°á»ng Ä‘em binh thuyá»n Ä‘i trÆ°á»›c. Khánh DÆ° bèn nhặt-nhạnh thuyá»n-bè phục quân sẵn đợi thuyá»n lÆ°Æ¡ng của TrÆ°Æ¡ng văn Hổ đến thì kéo ra đánh.
Quả-nhiên TrÆ°Æ¡ng văn Hổ tải các thuyá»n lÆ°Æ¡ng và o cá»a bể Lục-thủy- dÆ°Æ¡ng (phÃa đông-nam huyện Hoà nh-bồ tức là vịnh cá»a Lục bây giá»). Khánh DÆ° đổ quân ra đánh. Văn Hổ địch không nổi, bao nhiêu thuyá»n lÆ°Æ¡ng bị quân của Khánh DÆ° phá cÆ°á»›p mất cả, và bắt được khà giá»›i rất nhiá»u. Còn TrÆ°Æ¡ng văn Hổ thì chạy xuống chiếc thuyá»n nhá» trốn vá» Quỳnh-châu.
Khánh DÆ° thắng tráºn Ä‘Æ°a thÆ° vá» báo tiệp. Thượng-hoà ng mừng rỡ, xá tá»™i trÆ°á»›c không há»i, và bảo HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rằng: "Quân Nguyên cốt trông cáºy có lÆ°Æ¡ng-thảo khÃ-giá»›i, nay đã bị ta cÆ°á»›p được cả rồi, thì thế nó không trà ng-cá»u được nữa. NhÆ°ng nó chÆ°a biết tất còn đắc chÃ, váºy ta nên tha những quân bị bắt cho vá» báo tin vá»›i Thoát Hoan, thì quân-sÄ© của nó tất ngã lòng, bấy giá» má»›i phá rất dá»…".
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tuân lệnh, cho lÅ© quân Nguyên vá». Từ đấy quân của Thoát Hoan xôn-xao, có bụng muốn vá» Tà u, mà lÆ°Æ¡ng-thá»±c má»™t ngà y má»™t cạn.
Ô mã Nhi từ khi ở ải Vân-đồn trở vá», chá» mãi không thấy thuyá»n lÆ°Æ¡ng đến, bèn Ä‘em quân đến phá trại An-hÆ°ng (thuá»™c Quảng-yên) rồi rút vá» Vạn-kiếp.
4. Tráºn Bạch Äằng Giang - Ô mã Nhi phải bắt.
Quân Nguyên từ khi thua tráºn Vân-đồn, lÆ°Æ¡ng-thảo má»™t ngà ymá»™t cạn Ä‘i, Thoát Hoan muốn cho ngÆ°á»i vá» Tà u cầu viện và lấy thêm lÆ°Æ¡ng, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng biết ý, sai tÆ°á»›ng lên giữ núi Kỳ-cấp và ải Nữ-nhi ở mặt Lạng-sÆ¡n không cho ngÆ°á»i Tà u Ä‘i lại.
Các tÆ°á»›ng thấy váºy bèn và o bà n vá»›i Thoát Hoan rằng: "Quân ta đóng ở đây, thà nh-trì đã không có, kho-tà ng lại cạn cả; và bây giá» là đang lúc hết xuân sang hạ, khà trá»i nồng-ná»±c, mà lại những chổ hiểm-yếu Ä‘á»u mất cả, chi bằng hãy rút quân vá», rồi sau sẽ liệu kế khác".
Thoát Hoan thấy quân thế của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng mạnh lắm, chÆ°a có thể phá được, bèn nghe lá»i các tÆ°á»›ng, sai Ô mã Nhi, Phà n Tiếp dẫn thủy- quân theo Ä‘Æ°á»ng sông Bạch-đằng 57 vá» trÆ°á»›c. Còn mặt bá»™ thì sai Trình bằng Phi, TrÆ°Æ¡ng Quân dẫn binh Ä‘i chặn háºu. Sá»a-soạn định và i hôm nữa thì rút vá».
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng biết mÆ°u ấy, bèn sai Nguyá»…n Khoái dẫn binh lẻn qua Ä‘Æ°á»ng tắt mé sông thượng-lÆ°u sông Bạch-đằng, kiếm gá»— đẽo nhá»n bịt sắt đóng khắp giá»a giòng sông, rồi phục binh chỠđến lúc nà o nÆ°á»›c thủy- triá»u lên thì Ä‘em binh ra khiêu-chiến, nhá» cho thuyá»n giặc qua chá»— đóng cá»c. Há»… lúc nà o nÆ°á»›c thủy-triá»u xuống thì quay binh lại hết sức mà đánh. Lại sai Phạm ngÅ© Lão, Nguyá»…n chế NghÄ©a dẫn quân lên phục ở ải Ná»™i-bà ng (thuá»™c Lạng-sÆ¡n) chá» quân Nguyên chạy lên đến đấy thi đổ ra mà đánh.
Các tÆ°á»›ng Ä‘i đâu đấy cả rồi. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tiến quân lên đánh giặc, sá»±c nghe tin báo rằng Ô mã Nhi đã kéo quân vỠđến Bạch-đằng, HÆ°ng- đạo-vÆ°Æ¡ng má»›i hô quân-sÄ© , trá» sông Hóa-giang 58 mà thá» rằng: "Tráºn nà y không phá xong giặc Nguyên, thì không vỠđến sông nà y ná»a!" Quân-sÄ© ai nấy Ä‘á»u xin quyết chiến, kéo má»™t mạch đến sông Bạch-đằng.
Những chiến-thuyá»n của Ô mã Nhi, Phà n Tiếp theo giòng sông Bạch- đằng, bá»—ng chốc thấy tÆ°á»›ng nhà Trần là Nguyá»…n Khoái dẫn chiến thuyá»n đến khiêu-chiến. Ô mã Nhi tức giáºn thúc quân xông và o đánh, Nguyá»…n Khoái liá»n quay thuyá»n chạy. Bấy giá» Ä‘ang lúc thủy-triá»u lên, mặt nÆ°á»›c mênh-mông, Ô mã Nhi vô tình, thấy địch quân chạy, cứ việc thúc thuyá»n Ä‘uổi theo. Nguyá»…n Khoái nhá» quân Ä‘i khá»i xa chá»— đóng cá»c, rồi má»›i quay thuyá»n đánh váºt lại. Hai bên đánh Ä‘ang hăng, thì đại quân của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tiếp đến. Ô mã Nhi, Phà n Tiếp thấy quan quân to thế lắm, má»›i quay thuyá»n chạy trở lại. Khi chạy đến khúc sông có cá»c đóng thì nÆ°á»›c thủy-triá»u đã rút xuống, thuyá»n của quân Nguyên vÆ°á»›ng mắc phải cá»c, đổ nghiêng đổ ngá»a, đắm vở mất nhiá»u. Quan quân thừa thắng đánh cá»±c hăng, quân Nguyên chết nhÆ° rạ, máu loang Ä‘á» cả khúc sông. TÆ°á»›ng Nguyên là Ô mã Nhi, Phà n Tiếp, TÃch Lệ, CÆ¡ Ngá»c Ä‘á»u bị bắt cả.
Tráºn Bạch-đằng-giang đánh và o tháng ba năm máºu-tà (1288) lấy được chiến thuyá»n của quân Nguyên hÆ¡n 400 chiếc và bắt được quân-sÄ© rất nhiá»u.
5. HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Äại Phá Nguyên Binh.
Thoát Hoan nghe tin quân thủy vở tan rồi, dẫn bá»n Trình bằng Phi, A bát XÃch, Ão lá»— XÃch, TrÆ°Æ¡ng Quân, TrÆ°Æ¡ng Ngá»c, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™ chạy vỠđến ải Ná»™i-bà ng, bá»—ng gặp quân phục của Phạm ngÅ© Lão đổ ra đánh. Các tÆ°á»›ng hết sức giữ gìn Thoát Hoan, vừa đánh vừa chạy. TrÆ°Æ¡ng Quân dẫn 3,000 quân Ä‘i Ä‘oạn háºu cố sức đánh lấy Ä‘Æ°á»ng chạy, bị Phạm ngÅ© Lão chém chết. Thoát Hoan chạy thoát ra được cá»a ải, quân-sÄ© mÆ°á»i phần, tổn hại mất 5, 6 phần.
Bá»n Thoát Hoan Ä‘ang Ä‘i, bá»—ng lại có tin báo rằng tá»± cá»a ải Nữ-nhi đến mãi núi Kì-cấp hÆ¡n 100 dặm, chổ nà o cÅ©ng có đồn ải. Nghe tin ấy quân-sÄ© Ä‘á»u xôn-xao sợ-hãi, và mé sau lại nghe tiếng ầm-ầm quan quân Ä‘uổi theo và sắp kéo đến. Thoát Hoan vá»™i-và ng sai A bát XÃch, TrÆ°Æ¡ng Ngá»c dẫn quân Ä‘i trÆ°á»›c mở Ä‘Æ°á»ng, Ão lá»— XÃch Ä‘i Ä‘oạn háºu.
A bát XÃch, TrÆ°Æ¡ng Ngá»c gặp phải quan quân chặn Ä‘Æ°á»ng phục ở hai bên sÆ°á»n núi bắn tên thuốc Ä‘á»™c xuống nhÆ° mÆ°a. Hai tÆ°á»›ng Ä‘á»u tá» tráºn, và quân-sÄ© chết thây nằm ngổn-ngang từng đống. Còn Trình bằng Phi hết sức giữ-gìn Thoát Hoan chạy ra Äan-kỹ, qua Lá»™c-châu rồi Ä‘i lẻn con Ä‘Æ°á»ng tắt vá» châu TÆ°-minh. Ão lá»— XÃch Ä‘i sau, chạy thoát được, má»›i nhặt-nhạnh tà n quân theo cả Thoát Hoan vá» Yên-kinh.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng chuyến nà y thá»±c là trừ hết quân Mông-cổ má»›i há»™i cả tÆ°á»›ng, dẫn quân rÆ°á»›c xa-giá Thượng-hoà ng và Nhân-tông vá» kinh-sÆ°. Khi vỠđến Long-hÆ°ng, Nhân-tông Ä‘em bá»n tÆ°á»›ng Nguyên bị bắt là Ô mã Nhi, Phà n Tiếp, TÃch Lệ, CÆ¡ Ngá»c và o là m lá»… hiến-phù ở trÆ°á»›c Chiêu-lăng.
Nhân thấy giang-sơn lại được như cũ, Thánh-tông Thượng-hoà ng có là m hai câu thơ để là m kỹ-niệm:
Xã-tắc lưỡng hồi lao thạc mã,
Sơn-hà thiên cổ điện kim âu.
Dịch nôm:
Xã-tắc hai phen bá»n ngá»±a đá,
Non sông thiên cổ vững âu và ng.
VỠđến Thăng-long vua sai mở tiệc khao thưởng tÆ°á»›ng-sÄ©, cho dân- sá»± mở há»™i vui-vẻ ba ngà y, gá»i là Thái-bình diên-yến.
6. Sứ An Nam Sang Tà u Xin Hòa.
Quân nhà Nguyên sang đánh An-nam tuy thua hai ba phen tháºt, nhÆ°ng thế nhà Nguyên vẫn mạnh lắm, mà nÆ°á»›c Nam ta sánh vá»›i nÆ°á»›c Tà u lại là má»™t nÆ°á»›c nhá»-má»n, cô-láºp má»™t mình, không nÆ°Æ¡ng tá»±a và o đâu được; nếu cứ tranh chiến mãi thì sá»± thắng-bại chÆ°a biết ra thế nà o, mà muôn dân lại phải lầm-than, khổ-sở. Vì những lẽ ấy, cho nên đến tháng mÆ°á»i năm máºu-tà (1288) vua Nhân-tông sai quan là Äá»— thiên Thứ sang sứ nhà Nguyên, xin theo lệ cống hiến nhÆ° xÆ°a.
Nguyên-chủ thấy quân mình thua mấy lần rồi, trong bụng cÅ©ng nản, cho nên cÅ©ng thuáºn cho thông hòa.
Tháng hai năm ká»·-sá»u (1289) Nhân-tông sai quan Ä‘Æ°a bá»n tÆ°á»›ng Nguyên bị bắt là TÃch Lệ, CÆ¡ Ngá»c vá» Tà u. Còn Phà n Tiếp vì lo mà thà nh bệnh chết, vua sai há»a táng, rồi cấp ngÆ°á»i ngá»±a cho vợ con Ä‘em hà i-cốt vá» nÆ°á»›c. Các đầu mục cÅ©ng tha cho vá» cả. Duy có Ô mã Nhi giết hại nhiá»u ngÆ°á»i, vua căm-tức vô cùng, không muốn tha vá», nhÆ°ng lại ngại Ä‘Æ°á»ng hòa- hiếu, bèn dùng mÆ°u của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a Ä‘i đến giá»a bể, đánh đắm thuyá»n, cho chết Ä‘uối, mà Nguyên-triá»u cÅ©ng không trách và o đâu được. Vá» sau vua Dá»±c-tông bản triá»u nhà Nguyá»…n xem đến chá»— nà y, có phê bốn chữ: " bất nhân phi nghÄ©a". Tưởng lá»i phê ấy cÅ©ng là chÃnh đáng.
7. Äịnh công, phạt tá»™i.
Tháng tÆ° năm ká»·-sá»u (1289) má»›i định công, phạt tá»™i. Bao nhiêu những vÆ°Æ¡ng hầu Ä‘i đánh giặc Nguyên có công Ä‘á»u được thăng tráºt cả, còn các tÆ°á»›ng-sÄ© khác há» mà ai có công to thì cho quốc-tÃnh. Nguyá»…n Khoái được phong tÆ°á»›c hầu, cho ăn lá»™c má»™t là ng Khoái- lá»™ (tức là phủ Khoái bây giá»); Phạm ngÅ© Lão được thăng là m Quản Thánh- dá»±c quân. Các chúa MÆ°á»ng mà có công Ä‘em dân binh ra cá»± giặc cÅ©ng được phong hầu.
Vua lại sai văn-thần ghi-chép công-trạng của các tÆ°á»›ng hợp biên là m quyển sách gá»i là Trung hÆ°ng thá»±c lục và lại sai thợ vẽ tranh các tÆ°á»›ng để treo ở gác công thần.
Äịnh công xong rồi má»›i xét đến tá»™i những ngÆ°á»i hà ng giặc. Khi quân Nguyên Ä‘ang cÆ°á»ng thịch, triá»u thần lắm kẻ hai lòng, có giấy-má Ä‘i lại vá»›i giặc. Sau giặc thua chạy vá» bắc, triá»u-đình bắt được tráp biểu hà ng của các quan. Äinh-thần muốn lục ra để trị tá»™i, nhÆ°ng Thượng-hoà ng nghÄ© rằng là m tá»™i những đồ tiểu-nhân cÅ©ng vô Ãch, bèn sai Ä‘em đốt cả tráp Ä‘i, cho yên lòng má»i ngÆ°á»i. Duy những ngÆ°á»i nà o quả thá»±c là hà ng vá»›i giặc, thì má»›i trị tá»™i; hoặc Ä‘em cà y, hoặc xá»-tá». Vì thế bá»n Trần Kiện, Trần văn Lá»™ng tuy đã chết rồi, nhÆ°ng con cháu phải tÆ°á»›c há» tôn-thất đổi ra há» Mai. Còn Trần Ãch Tắc, thì vua nghÄ© tình cáºn-thân không nở bá» há», nhÆ°ng phải gá»i là ả Trần, nghÄ©a là bảo nhút-nhát nhÆ° Ä‘Ã n-bà váºy.
Những quân-dân thì được thứ tá»™i cả, duy có hai là ng Bà ng-hà , Ba Ä‘iểm trÆ°á»›c hết theo giặc, cả là ng phải đồ là m binh-lÃnh, không khi nà o được là m quan.
Thưởng công, phạt tá»™i xong rồi, Thượng-hoà ng vá» phủ Thiên- trÆ°á»ng, đến tháng năm, năm canh-dần (1290) thì mất. Nhân-tông sai sứ sang cáo tang và xin phong.
8. Äịnh cuá»™c hòa-hiếu.
Tá»± lúc Thoát Hoan thua vá», vua nhà Nguyên đã thuáºn cho hòa-hiếu, nhÆ°ng trong bụng vẫn chÆ°a nguôi giáºn, ý lại muốn cất binh sang đánh báo thù. Äình-thần can, xin để cho sứ sang dụ vua An-nam sang chầu xem đã, nếu không sang rồi hãy liệu. Nguyên-chủ nghe lá»i, sai Thượng-thÆ° TrÆ°Æ¡ng láºp Äạo sang sứ An-nam. NhÆ°ng vua Nhân-tông lấy cá»› có tang không Ä‘i. Sai quan là Nguyá»…n đại Phạp Ä‘i thay. Nguyá»…n đại Phạp sang Tà u nói năm sau vua An-nam sẽ sang chầu.
Qua năm sau Nguyên-triá»u không thấy vua An-nam sang, lại sai Lại- bá»™ thượng-thÆ° là LÆ°Æ¡ng Tằng và Lá»…-bá»™ thượng-thÆ° là Trần Phu sang giục Nhân-tông sang chầu.
Nhân-tông không Ä‘i, sai sứ là Äà o tá» Kỳ Ä‘Æ°a đồ váºt sang cống Tà u. Nguyên-triá»u thấy vua An-nam không sang định khởi binh sang đánh, bèn bắt giam Tá» Kỳ ở Giang-lăng, rồi sai LÆ°u quốc Kiệt và các tÆ°á»›ng sá»a-soạn binh-lÆ°Æ¡ng, chá»n ngà y phát binh. Lại sai Trần Ãch Tắc Ä‘i theo, vá» há»™i ở Trà ng sa. NhÆ°ng lúc Ä‘ang sá»a soạn, thì Nguyên Thế-tổ là Hốt-tất-Liệt mất, Nguyên Thánh-tông lên ngôi, má»›i bãi việc binh và cho sứ An-nam là Äà o tá» Kỳ vá» nÆ°á»›c.
Từ đó nhà Nguyên với nước Nam thông hòa, không có sự tranh chiến nữa.
---------
53 Có sách chép rằng: Thoát Hoan sang đánh An Nam lần thứ hai nà y có Ä‘em má»™t tên hÆ°á»›ng đạo là Nguyá»…n Nhan, tên chữ là Nguyá»…n Bá Linh, phạm tá»™i trảm quyết, tình nguyện Ä‘i đánh để láºp công chuá»™c tá»™i. Cha tên Nguyá»…n Nhan là ngÆ°á»i Quảng Äông sang buôn bán ở nÆ°á»›c Nam, lấy vợ ở là ng An Bà i, huyện Äông Triá»u, đẻ ra Bá Linh, cho vá» Tà u há»c, thi Ä‘á»— tiến sÄ©, lại cao tay phù thủy. Khi sang An Nam, nó dùng phép để giúp quân Nguyên. Sau HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng bắt được, Ä‘Æ°a vá» chém ở là ng An Bà i, là quê mẹ nó. Tục truyá»n rằng khi tên Nguyá»…n Nhan chết rồi hồn nó bay hiện lên trêu ghẹo Ä‘Ã n bà con gái, mà há»… ai phạm đến nó thì chết, cho nên gá»i là Phạm Nhan.
54 SỠcũ chép là 70 vạn thạch.
55 Huyện Nghi Dương nay thuộc vỠtỉnh Kiến An.
56 Bấy giá» thuá»™c huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh, liá»n vá»›i Bình Than.
57 Sông Bạch Äằng bây giá» thuá»™c huyện Thụy Nguyên, tỉnh Kiến An.
58 Hóa Giang là má»™t ngá»n sông thuá»™c vá» sông Thái Bình, ở giáp giá»›i tỉnh Kiến An và tỉnh Thái Bình. Nay ở đấy dân sở tại còn nhá»› chá»— con voi của HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng qua sông Hóa sa lầy mà chết.
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
âàííû, àâòîçâóê, àâòîøêîëà, âèäåî, åêàòåðèíáóðã, áîäèáèëäèíã, àíãëî, äîñòàâêà, àïòåêà, ãîðÿùèõ, âÿçàíèå, áþäæåòèðîâàíèå, çàðàáîòîê, êèòàéñêèé, èìåíà, êîìïàíèÿ, êóëüòóðîëîãèÿ, íàëîãîâûé, ïåðåâîäîâ, íèññàí, íèæíèé, ïíåâìàòè÷åñêîå, ïðîáëåìû, ïðîñòèòóòêè, ñàéòîâ, ñóáàðó, òàíöû, õèëòîí, õîêêåé, òðàíñ, ýâàêóàòîð, ÷àñîâîé |
| |