21-09-2008, 09:27 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
PHẦN II:Bắc-Thuá»™c Thá»i-Äại
CHÆ¯Æ NG 1
Bắc-Thuộc Lần Thứ I
(111 tr. Tây-lịch - 39 sau Tây-lịch)
1. ChÃnh-Trị nhà Tây-Hán
2. TÃch Quang và Nhâm Diên
1. ChÃnh-Trị nhà Tây-Hán. N ă m canh ngá» (111 tr. Tây-
lịch) vua VÅ©-đế nhà Hán sai Lá»™-Bác-Äức và DÆ°Æ¡ng Bá»™c sang đánh nhà Triệu, lấy nÆ°á»›c Nam-việt rồi cải là Giao-chỉ-bá»™, và chia ra là m 9 quáºn, là những quáºn nà y:
1. Nam-hải: (Quảng-đông)
2. Thương-ngô: (Quảng-tây)
3. Uất-lâm: (Quảng-tây)
4. Hợp-phố: (Bắc Việt và mấy tỉnh ở phÃa Bắc Trung-Việt)
5. Giao-chỉ: (Bắc Việt và mấy tỉnh ở phÃa Bắc Trung-Việt)
6. Cá»u-chân: (Bắc Việt và mấy tỉnh ở phÃa Bắc Trung-Việt)
7. Nháºt-nam: (Bắc Việt và mấy tỉnh ở phÃa Bắc Trung-Việt)
8. Châu-nhai: (đảo Hải-nam)
9. Äạm-nhÄ©: (đảo Hải-nam)
Má»—i quáºn có quan thái-thú coi việc cai-trị trong quáºn và lại có quan thứ-sỠđể giám sát các quáºn. Ở trong quáºn Giao-chỉ thì có những lạc tÆ°á»›ng hay lạc hầu vẫn được thế táºp giữ-quyá»n cai trị các bá»™ lạc tá»±a hồ nhÆ° các quan lang ở mạn thượng-du đất Bắc-Việt bây giá».
Quan thứ-sá» trÆ°á»›c tiên là Thạch Äái , đóng phủ cai trị ở Long-uyên. Có sách chép là phủ trị thủa ấy đóng ở LÅ©ng-khê, thuá»™c phủ Thuáºn-thà nh bây giá».
Từ Ä‘á»i vua VÅ©-đế cho đến hết Ä‘á»i nhà Tây-Hán không thấy sá» nói gì đến đất Giao-chỉ nữa. Mãi đến năm ká»·-sá»u (năm 29 Tây lịch) là năm Kiến-Võ thứ 5 Ä‘á»i vua Quang-vÅ© nhà Äông Hán thì má»›i thấy chép rằng thứ-sá» Giao- chỉ là Äặng Nhượng sai sứ vá» cống nhà Hán. Bởi vì khi VÆ°Æ¡ng Mãng cÆ°á»›p ngôi nhà Hán, bá»n Äặng-Nhượng, TÃch Quang và Äá»— Mục ở Giao chỉ giữ châu quáºn, không chịu phục VÆ°Æ¡ng Mãn. Äến khi vua Quang-VÅ© trung hÆ°ng lên, bá»n Äặng Nhượng má»›i sai sứ vá» triá»u cống.
2. TÃch Quang và Nhâm Diên. VỠđầu thế-ká»· đệ nhất có hai ngÆ°á»i sang là m thái-thú trị dân có nhân-chÃnh. Má»™t ngÆ°á»i tên là TÃCH QUANG là m thái-thú Giao-chỉ, má»™t ngÆ°á»i tên là NHÂM DIÊN là m thái thú quáºn Cá»u-chân.
TÃch Quang sang là m thái-thú quáºn Giao-chỉ từ Ä‘á»i vua Bình-đế nhà Tây Hán, và o quãng năm thứ hai, thứ ba vá» thế ká»· đệ nhất. NgÆ°á»i hết lòng lo việc khai-hóa, dạy dân lấy Ä‘iá»u lá»…-nghÄ©a, cho nên dân trong quáºn có nhiá»u ngÆ°á»i kÃnh phục.
Nhâm Diên ở Cá»u-chân được 4 năm thì được thăng chức vá» Tà u Ä‘i là m quan chá»— khác. Dân-sá»± quáºn ấy ái-má»™ Nhâm Diên, là m Ä‘á»n thá». Cá»› ngÆ°á»i vì được nhá» quan thái-thú cho nên sau sinh con ra, lấy tên Nhâm mà đặt tên cho con để tá» lòng biết Æ¡n.
CHÆ¯Æ NG II TRƯNG-VÆ¯Æ NG (40-43)
1. Trưng-Thị khởi binh
2. Mã Viện sang đánh Giao-chỉ
1. TrÆ°ng-Thị khởi binh. N ă m giáp-ngá» (34) là năm Kiến-võ thứ 10, vua Quang-vÅ© sai Tô Äịnh sang là m thái thú quáºn Giao-chỉ.
Tô Äịnh là ngÆ°á»i bạo ngược, chÃnh trị tà n ác, ngÆ°á»i Giao-chỉ đã có lòng oán giáºn lắm. Năm canh-tà (40) ngÆ°á»i ấy lại giết Thi Sách ngÆ°á»i ở quáºn Châu-Diên (phủ VÄ©nh tÆ°á»ng, trÆ°á»›c thuá»™c vá» SÆ¡n Tây, nay thuá»™c vá» tỉnh VÄ©nh- yên).
Vợ Thi Sách là TrÆ°ng-Trắc con gái quan lạc tÆ°á»›ng ở huyện Mê-linh (là ng Hạ-lôi, huyện Yên-lãng, tỉnh Phúc-yên) cùng vá»›i em gái là TrÆ°ng-Nhị, nổi lên Ä‘em quân vỠđánh Tô Äịnh. Bá»n Tô Äịnh phải chạy trốn vá» quáºn Nam Hải.
Lúc bấy giá» những quáºn Cá»u-chân, Nháºt-nam và Hợp-phố cÅ©ng nổi lên theo vá» vá»›i hai bà TrÆ°ng-Thị. Chẳng bao lâu quân hai bà hạ được 65 thà nh-trì. Hai bà bèn tá»± xÆ°ng là m vua, đóng đô ở Mê-linh, là chá»— quê nhà .
2. Mã-Viện sang đánh Giao-Chỉ. N ă m tân-sá»u (41) vua Quan-vÅ© sai Mã Viện là m Phục-ba tÆ°á»›ng-quân, LÆ°u Long là m phó tÆ°á»›ng cùng vá»›i quan Lâu-thuyá»n tÆ°á»›ng quân là Äoà n Chà sang đánh TrÆ°ng-vÆ°Æ¡ng.
Mã Viện là má»™t danh-tÆ°á»›ng nhà Äông-Hán, lúc bấy giỠđã ngoà i 70 tuổi, nhÆ°ng vẫn còn mạnh, Ä‘em quân Ä‘i men bỠđể phá rừng Ä‘Ã o núi là m Ä‘Æ°á»ng sang đến Lãng-bạc, gặp quân TrÆ°ng-VÆ°Æ¡ng hai bên đánh nhau mấy tráºn 11 . Quân TrÆ°ng-vÆ°ng là quân ô-hợp không Ä‘Æ°Æ¡ng nổi quân Mã Viện, đã từng đánh giặc nhiá»u phen. Hai bà rút quân vỠđóng ở Cẩm-khê ( phủ VÄ©nh- tÆ°á»ng, tỉnh VÄ©nh-yên). Mã Viện tiến quân lên đánh, quân hai bà vỡ tan cả. Hai bà chạy vỠđến xã Hát-môn, thuá»™c huyện Phúc-lá»™c (nay là huyện Phúc Thá» tỉnh SÆ¡n-tây), thế bức quá, bèn gia mình xuống sông Hát-giang (chá»— sông Äáy tiếp và o sông Hồng-hà ) mà tá»± táºn. Bấy giá» là ngà y mồng 6 tháng
2 năm quà -mão (43).
N hững tÆ°á»›ng của hai bà là bá»n Äô DÆ°Æ¡ng chạy và o giữ huyện CÆ°- phong thuá»™c quáºn Cá»u-chân. Sau Mã Viện Ä‘em quân và o đánh, bá»n Äô DÆ°Æ¡ng Ä‘á»u phải ra hà ng.
Hai bà há» TrÆ°ng là m vua được 3 năm, nhÆ°ng lấy cái tà i-trà ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà mà dấy được nghÄ©a lá»›n nhÆ° thế, khiến cho vua tôi nhà Hán phải lo sợ, ấy cÅ©ng đủ để cái tiếng thÆ¡m vá» muôn Ä‘á»i. Äến ngà y nay có nhiá»u nÆ¡i láºp Ä‘á»n thá» hai bà để nghi-tạc cái danh-tiếng hai ngÆ°á»i nữ anh-hùng nÆ°á»›c Việt-nam ta 12 .
Sá»-gia Lê văn HÆ°u nói rằng: "Trung Trắc, TrÆ°ng Nhị là đà n bà nổi tiếng đánh lấy được 65 thà nh trì, láºp quốc xÆ°ng vÆ°Æ¡ng dá»… nhÆ° giở bà n tay. Thế mà từ cuối Ä‘á»i nhà Triệu cho đến Ä‘á»i nhà Ngô hÆ¡n má»™t nghìn năm, ngÆ°á»i mình cứ cúi đầu bó tay là m tôi-tá»› ngÆ°á»i Tà u, mà không biết xấu-hổ vá»›i hai ngÆ°á»i Ä‘Ã n-bà há» TrÆ°ng!"
Bắc-Thuộc Lần Thứ II
I . Nhà Äông Hán
1. ChÃnh Trị nhà Äông Hán
2. Lý Tiến và Lý Cầm
3. Sỹ Nhiếp
II . Äá»i Tam Quốc
1. Nhà Äông Ngô
2. Bà Triệu (Triệu thị Chinh)
3. Nhà Ngô chia đất Giao-châu
III. Nhà Tấn
1. ChÃnh-trị nhà Tấn
2. Nước Lâm-ấp quấy nhiễu Giao-châu
IV. Nam Bắc-triá»u
1. Tình thế nước Tà u
2. Việc đánh Lâm-ấp
3. Sự biến loạn ở đất Giao-châu
I. Nhà Äông-Hán (25-220)
1. ChÃnh-Trị nhà Äông-Hán. Mã Viện đánh được TrÆ°ng- vÆ°Æ¡ng Ä‘em đất Giao-chỉ vá» thuá»™c nhà Hán nhÆ° củ, rồi chỉnh đốn binh lÆ°Æ¡ng, Ä‘em quân Ä‘i đánh dẹp các nÆ¡i, Ä‘i đến đâu xây thà nh đắp lÅ©y đến đấy và biến cải má»i cách chÃnh trị trong các châu quáºn. Äem phủ-trị vỠđóng Mê- linh 13 và dá»±ng cây đồng trụ ở chá»— phân địa giá»›i, khắc sáu chữ: "Äồng trụ chiết, Giao-chỉ diệt." NghÄ©a là cây đồng trụ mà đổ thì ngÆ°á»i Giao-chỉ mất nòi.
Sá» chép rằng ngÆ°á»i Giao-chỉ Ä‘i qua lại chá»— ấy, ai cÅ©ng bá» và o chân cá»™t đồng-trụ má»™t hòn đá, cho nên vá» sau chá»— ấy thà nh ra núi, phủ mất cả, đến bây giá» không biết cá»™t ấy ở chá»— nà o.
Từ đó chÃnh-trị nhà Äông Hán cà ng ngà y cà ng ngặt thêm, mà những quan-lại sang cai-trị Giao-chỉ thÆ°á»ng có lắm ngÆ°á»i tà n-ác, tham nhÅ©ng, bắt dân lên rừng xuống bể để tìm những châu-báu. Dân ở quáºn Hợp-phố cứ phải xuống bể mò ngá»c trai khổ quá, đến nổi phải bá» xứ mà đi.
Triá»u đình thì xa, quan-lại ra cai-trị thì tha hồ mà tung-hoà nh, tiếng oan-ức kêu không thấu và o đâu, cho nên thÆ°á»ng hay có sá»± loạn-lạc, là m cho dân-gian phải nhiá»u sá»± khổ-sở.
2. Lý Tiến và Lý Cầm. Quan cai-trị đã tà n-ác, nhà vua lại bạc đãi ngÆ°á»i bản xứ. Äá»i bấy giá» ngÆ°á»i mình dẫu có há»c hà nh thông thái cÅ©ng không được giữ việc chÃnh-trị. Mãi đến Ä‘á»i vua Linh-đế(168-189) cuối nhà Äông-Hán má»›i có má»™t ngÆ°á»i bản xứ là Lý Tiến được cất lên là m Thứ -sỠở Giao-chỉ. Lý Tiến dâng sá»› xin cho ngÆ°á»i Giao chỉ được bổ Ä‘i là m quan nhÆ° ở Trung-châu bên Tà u. NhÆ°ng Hán-đế chỉ cho những ngÆ°á»i Ä‘á»— máºu tà i hoặc hiếu-liêm được là m lại-thuá»™c ở trong xứ mà thôi, chứ không được Ä‘i là m quan ở châu khác. Bấy giá» có ngÆ°á»i Giao-chỉ tên là Lý Cầm là m lÃnh túc-vệ hầu vua ở trong Ä‘iện, rủ mấy ngÆ°á»i bản xứ ra phục xuống sân mà kêu cầu thảm thiết. Hán-đế má»›i cho má»™t ngÆ°á»i Giao-chỉ Ä‘á»— máºu-tà i Ä‘i là m quan-lệnh ở Hạ dÆ°Æ¡ng và má»™t ngÆ°á»i Ä‘á»— hiếu-liêm là m quan-lệnh ở Lục-hợp. Vá» sau Lý Cầm là m đến quan TÆ°-lệ Hiệu -úy và lại có TrÆ°Æ¡ng Trá»ng cÅ©ng là ngÆ°á»i Giao-chỉ là m thái thú ở Kim-thà nh. NgÆ°á»i Giao-chỉ ta được là m quan nhÆ° ngÆ°á»i bên Tà u, khởi đầu từ Lý Tiến và Lý Cầm váºy.
3. SÄ© Nhiếp (187-226). Vá» cuối Ä‘á»i nhà Äông-Hán, giặc cÆ°á»›p nổi lên khắp cả bốn phÆ°Æ¡ng, triá»u-đình không có uy-quyá»n ra đến ngoà i, thiên-hạ chá»— nà o cÅ©ng có loạn. Äất Giao-chỉ bấy giá» nhá» có quan thái- thú là SÄ© Nhiếp cùng vá»›i anh em chia nhau giữ các quáºn huyện, cho nên má»›i được yên.
Tiên-tổ nhà ông SÄ© Nhiếp là ngÆ°á»i nÆ°á»›c Lá»—, vì lúc VÆ°Æ¡ng Mãng cÆ°á»›p ngôi nhà Hán, má»›i tránh loạn sang ở đất Quảng-TÃn, quáºn ThÆ°Æ¡ng-ngô, đến Ä‘á»i ông thân sinh ra SÄ© Nhiếp là sáu Ä‘á»i. Ông thân sinh tên là SÄ© Tứ là m thái thú quáºn Nháºt-nam, cho SÄ© Nhiếp vá» du há»c ở đất Kinh-sÆ°, Ä‘á»— hiếu liêm được bổ Thượng-thÆ°-lang, vì việc quan phải cách, rồi vá» chịu tang cha. Sau lại Ä‘á»— mẫu-tà i được bổ sang là m Thái-thú ở quáºn Giao-chỉ.
N ă m quÃ-mùi (203) là năm thứ 3 Ä‘á»i vua Hiến-đế quan Thứ-sá» là TrÆ°Æ¡ng Tân cùng vá»›i quan Thái-thú SÄ© Nhiếp dâng sá»› xin cải Giao-chỉ là m Giao-Châu. Vua nhà Hán Thuáºn cho. Sau vì trong châu có lắm giặc-giã, SÄ©
Nhiếp má»›i tâu xin vua nhà Hán cho mấy anh em là m Thái-thú quáºn Cá»u- chân, quáºn Hợp phố và quáºn Nam-Hải. SÄ© Nhiếp giữ được đất Giao-châu khá»i loạn và vẫn giữ lệ triá»u cống nhÆ° cÅ©, cho nên vua Hiến-đế lại phong cho chức An-viá»…n tÆ°á»›ng quân Long-Ä‘á»™ đình-hầu SÄ© Nhiếp trị dân có phép tắc, và lại chăm sá»± dạy bảo dân cho nên lòng ngÆ°á»i cảm-má»™ công-đức, má»›i gá»i tôn lên là SÄ©-vÆ°Æ¡ng.
Nhà là m sá» thÆ°á»ng cho nÆ°á»›c ta có văn há»c là khởi đầu từ SÄ© Nhiếp. Cái ý kiến đó có lẽ không phải. Vì rằng từ khi nhà Hán cai trị đất Giao-chỉ đến Ä‘á»i SÄ© Nhiếp đã được hÆ¡n 300 năm, ngÆ°á»i Giao-chỉ đã có ngÆ°á»i há»c hà nh thi Ä‘á»— hiếu liêm, máºu tà i. Váºy nói rằng đến ông SÄ© Nhiếp má»›i có nho- há»c thì chẳng sai lắm ru. Hoặc giả ông ấy là má»™t ngÆ°á»i có văn há»c trong khi là m quan, lo mở-mang sá»± há»c-hà nh, hay giúp đỡ những kẻ có chữ-nghÄ©a, cho nên vá» sau má»›i được, cái tiếng là m há»c tổ ở nÆ°á»›c Nam tưởng nhÆ° thế thì có thể hợp lẽ hÆ¡n.
II. Äá»i Tam-Quốc (220-265)
1. Nhà Äông-Ngô (222-280). Nhà Äông-Hán mất ngôi thì nÆ°á»›c Tà u phân ra là m ba nÆ°á»›c: Bắc-ngụy, Tây-thục, Äông-ngô. Äất Giao- châu bấy giá» thuá»™c vá» Äông-ngô.
SÄ© Nhiếp ở Giao-châu được 40 năm, tuy thiệt có uy-quyá»n ở cõi Giao- châu, nhÆ°ng vẫn theo lệ triá»u cống nhà Hán, và đến khi nhà Hán mất thì lại triá»u cống nhà Ngô.
N ă m bÃnh-ngá» (226) là năm Hoà ng-vÅ© thứ 5 nhà Ngô, SÄ© Nhiếp mất, con SÄ© Huy tá»± xÆ°ng là m Thái-thú. Ngô-chủ là Tôn quyá»n bèn chia đất Giao- châu, từ Hợp phố vá» bắc gá»i là Quảng-châu. Sai Lữ Äại là m Quảng Châu thứ sá», Äái LÆ°Æ¡ng là m Giao-châu thứ sá», và sai Trần Thì sang thay SÄ© Nhiếp là m thái-thú quáºn Giao-chỉ.
B á» n Äái LÆ°Æ¡ng và Trần Thì sang đến Hợp-phố thì SÄ© Huy Ä‘em quân ra chống giữ. Thứ Sá» Quảng châu là Lữ Äại má»›i tiến quân sang đánh dẹp, và cho ngÆ°á»i đến dụ SÄ© Huy ra hà ng. SÄ© Huy Ä‘em 5 anh em ra hà ng, Lữ Äại sai bắt SÄ© Huy Ä‘em chém Ä‘i, còn mấy anh em thì Ä‘em vá» Ngô-triá»u là m tá»™i.
Ngô-chủ lại hợp Quảng-Châu và Giao-Châu lại là m má»™t, và phong cho Lữ Äại là m Thứ-sá». Lữ Äại Ä‘em quân Ä‘i đánh quáºn Cá»u-chân có công được phong là m Giao-châu-mục.
.
2. Bà Triệu (Triệu Thị Chinh) 14
N ă m máºu-thìn (248) lÃ
Äất Giao-châu Ä‘á»i bấy giá» cứ loạn-lạc mãi, những quan-lại nhà Ngô
năm xÃch-ô thứ 11 nhà Äông ngô, Ngô chủ sai Lục Dáºu sang là m thứ-sá»
Giao-châu.
N ă m ấy ở quáºn Cá»u-chân có ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà tên là Triệu Thị Chinh khởi binh đánh nhà Ngô.
Sá» ta chép rằng bà Triệu là ngÆ°á»i huyện Nông-cống bấy giá». Thủa nhá» cha mẹ mất cả, ở vá»›i anh là Triệu quốc Äạt, dến Ä‘á»™ 20 tuổi gặp phải ngÆ°á»i chị dâu ác nghiệt, bà ấy giết Ä‘i rồi và o ở trong núi. Bà ấy là má»™t ngÆ°á»i có sức mạnh, lại có chÃ-khà và lắm mÆ°u-lược. Khi và o ở trong núi chiêu má»™ hÆ¡n 1,000 tráng sÄ© để là m thủ hạ. Anh thấy thế má»›i can bà , thì bà bảo rằng: "Tôi muốn cưỡi cÆ¡n gió mạnh, đạp Ä‘Æ°á»ng sóng dữ, chém cá trà ng-kình ở bể đông chứ không thèm bắt-chÆ°á»›c ngÆ°á»i Ä‘á»i cúi đầu cong lÆ°ng để là m tì-thiếp ngÆ°á»i ta."
N ă m máºu-thìn (248) vì quan-lại nhà Ngô tà n-ác, dân-gian khổ-sở, Triệu quốc Äạt má»›i khởi binh đánh quáºn Cá»u-chân. Bà đem quân ra đánh giúp anh, quân sÄ© của Triệu quốc Äạt thấy bà là m tÆ°á»›ng có can đảm, bèn tôn lên là m chủ. Khi bà ra tráºn thì cưỡi voi và mặc áo giáp và ng là Nhụy-kiá»u tÆ°á»›ng-quân.
T hứ sá» Giao-châu là Lục Dáºn Ä‘em quân Ä‘i đánh, bà chống nhau vá»›i nhà Ngô được năm sáu tháng . NhÆ°ng vì quân Ãt thế cô, đánh mãi phải thua, bà đem quân chạy đến xã Bồ-Ä‘iá»n (nay là xã Phú-Ä‘iá»n thuá»™c huyện Mỹ-hóa) thì tá»±-tá». Bấy giá» má»›i 23 tuổi.
Vá» sau vua Nam Äế nhà Tiá»n-Lý, khen là ngÆ°á»i trung-dÅ©ng sai láºp miếu thá», phong là : "Bất chÃnh anh liệt hùng tà i trinh nhất phu-nhân". Nay ở xã Phú-Ä‘iá»n, tỉnh Thanh-hóa còn Ä‘á»n thá».
Nhà Ngô chia đất Giao-Châu. N ă m giáp-thân (264) là năm Nguyên-hÆ°ng nguyên-niên, vua nhà Ngô lại lấy đất Nam-hải, ThÆ°Æ¡ng-ngô và Uất-lâm là m Quảng-châu, đặt châu-trị ở Phiên ngung; lấy đất Hợp-phố, Giao-chỉ, Cá»u-chân, và Nháºt-nam là m Giao Châu, đặt châu-trị ở Long Biên. Äất Nam-Việt của nhà Triệu ngà y trÆ°á»›c thà nh ra Giao-châu và Quảng-châu từ đấy.
thì thÆ°á»ng là ngÆ°á»i tham-tà n, vÆ¡-vét của dân, bởi váºy ngÆ°á»i Giao-châu nổi
lên giết quan thái-thú đi rồi vỠhà ng nhà Ngụy.
N ă m ất dáºu (256) nhà Tấn cÆ°á»›p ngôi nhà Ngụy, rồi sai quan sang giữ Giao-châu. Nhà Ngô sai Äà o Hoà ng sang lấy lại. Äà o Hoà ng được phong là Giao-châu mục. Năm canh tà (280) nhà Ngô mất nÆ°á»›c. Äà o Hoà ng vá» nhà Tấn, được giữ chức cÅ©. Äất Giao-châu từ đó thuá»™c vá» nhà Tấn.
1. ChÃnh-Trị Nhà Tấn. Nhà Tấn được thiên-hạ rồi, thấy nhà Ngụy vì thế cô mà mất, bèn đại phong cho há»-hà ng và sai ra trấn các nÆ¡i để là m vây cánh cho nhà vua. NhÆ°ng cÅ©ng vì lẽ ấy mà các thân vÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng vì lòng tham danh-lợi cứ dấy binh đánh giết lẫn nhau, là m cho anh em trong nhà , cốt nhục tÆ°Æ¡ng tà n, mà ngôi vua cÅ©ng thà nh ra suy nhược.
T há»i bấy giỠở phÃa tây-bắc có những ngÆ°á»i nhung-địch thấy nhà Tấn có ná»™i loạn, bèn lÅ©-lượt nổi lên chiếm giữ dần dần lấy cả vùng phÃa bắc sông TrÆ°á»ng-giang rồi xÆ°ng đế, xÆ°ng vÆ°Æ¡ng, nhÆ° nÆ°á»›c Triệu, nÆ°á»›c Tần, nÆ°á»›c Yên, nÆ°á»›c LÆ°Æ¡ng, nÆ°á»›c Hạ, nÆ°á»›c Hán v. v... cả thảy trÆ°á»›c sau đến 16 nÆ°á»›c, gá»i là loạn NgÅ©-Hồ 15 .
Äất Giao-châu ta vẫn thuá»™c vá» nhà Tấn. Những quan lại sang cai-trị cÅ©ng nhÆ° quan lại Ä‘á»i nhà Hán, nhà Ngô, thỉnh thoảng má»›i gặp được má»™t và i ngÆ°á»i nhân từ tá» tế, thì dân gian má»›i được yên ổn, còn thì là những ngÆ°á»i tham lam, Ä‘á»™c-ác, là m cho nhân dân phải lầm than khổ sở. CÅ©ng lắm khi bá»n quan lại có những ngÆ°á»i phản nghịch đánh giết lẫn nhau, là m cho trong nÆ°á»›c cứ phải loạn lạc luôn.
2. NÆ°á»›c Lâm-Ấp quấy nhiá»…u Giao-Châu. ÄẤt Giao- châu lúc bấy giá» trong thì có quan lại nhÅ©ng-nhiá»…u, ngoà i thì có ngÆ°á»i nÆ°á»›c Lâm-ấp và o đánh phá.
N Æ°á»›c Lâm-Ấp (sau gá»i là Chiêm-Thà nh) ở từ quáºn Nháºt-nam và o cho đến Chân-Lạp, nghÄ©a là ở và o quãng từ tỉnh Quảng-Bình, Quảng-Trị cho đến đất Nam-Việt bây giá». NgÆ°á»i Lâm-ấp có lẽ là nòi giống Mã-lai, theo tông giáo và chÃnh trị Ấn Äá»™. NÆ°á»›c ấy cÅ©ng là má»™t nÆ°á»›c văn minh và cÆ°á»ng thịnh ở
phÃa nam lúc bấy giá», nhÆ°ng không rõ nÆ°á»›c ấy khởi đầu thà nh nÆ°á»›c từ lúc nà o. Sách "Khâm-định Việt Sá»" chép rằng: năm nhâm-dần (102) Ä‘á»i nam có huyện Tượng-lâm, ngÆ°á»i huyện ấy cứ hay sang cÆ°á»›p phá ở quáºn Nháºt-nam, bởi váºy vua nhà Hán má»›i đặt quan cai-trị ở huyện ấy, để phòng giữ sá»± rối loạn.
Äến cuối Ä‘á»i nhà Hán có ngÆ°á»i huyện TÆ°Æ¡ng-lâm tên là Khu Liên giết huyện-lệnh Ä‘i, rồi tá»± xÆ°ng là m vua, gá»i nÆ°á»›c là Lâm-ấp. Dòng dõi Khu Liên thất truyá»n, bởi váºy cháu ngoại của Phạm Hùng lên nối nghiệp.
Trong Ä‘á»i Tam-quốc, ngÆ°á»i Lâm-ấp hay sang cÆ°á»›p phá ở quáºn Nháºt-nam và quáºn Cá»u-chân, bởi váºy khi nhà Tấn đã lấy được Äông-ngô rồi, ý muốn giảm bá»›t quân ở các châu quáºn, nhÆ°ng quan thứ sá» Giao-châu là Äà o Hoà ng dâng sá»› vá» tâu rằng: "Vua nÆ°á»›c Lâm-ấp là Phạm Hùng thông vá»›i nÆ°á»›c Phù Nam hay sang quấy nhiá»…u ở đất Nháºt-nam nếu lại giảm bá»›t quân ở Giao-châu Ä‘i, thì sợ quân Lâm-ấp lại sang đánh phá."
Xem nhÆ° váºy thì nÆ°á»›c Lâm-Ấp đã có từ đầu đệ nhị thế ká»·.
Phạm Hùng truyá»n cho con là Phạm Dáºt. Phạm Dáºt mất, thì ngÆ°á»i gia nô là Phạm Văn cÆ°á»›p mất ngôi. Phạm Văn truyá»n cho con là Phạm Pháºt.
N ă m quÃ-sá»u (353) Ä‘á»i vua Mục-đế nhà Äông-Tấn, thứ-sá» Giao-châu là Nguyá»…n Phu đánh vua Lâm-ấp là Phạm Pháºt, phá được hÆ¡n 50 đồn lÅ©y. Phạm Pháºt mất, truyá»n ngôi lại cho con cháu là Phạm Hồ-Äạt. Năm ká»· hợi (399) Phạm Hồ-Äạt Ä‘em quân sang đánh lấy hai quáºn Nháºt-nam và Cá»u- chân rồi lại Ä‘i đánh Giao-châu. Bấy giá» có thái thú quáºn Giao-chỉ là Äá»— Viện đánh Ä‘uổi ngÆ°á»i Lâm-Ấp, lấy lại hai quáºn. Äá»— Viện được phong là m Giao- châu thứ-sá».
N ă m quÃ-sá»u (413) Phạm Hồ-Äạt lại Ä‘em quân sang phá ở quáºn Cá»u-chân. Khi bấy giá» con Äá»— Viện là Äá»— Tuệ-Äá»™ là m Giao-châu thứ sá» Ä‘em binh ra Ä‘uổi đánh, chém được tÆ°á»›ng Lâm-ấp là bá»n Phạm Kiện và bắt được hÆ¡n 100 ngÆ°á»i.
N gÆ°á»i Lâm-Ấp vẫn còn hay tÃnh Ä‘i cÆ°á»›p phá, cứ năm ba năm lại sang quấy nhiá»…u ở đất Nháºt nam. Äá»— Tuệ-Äá»™ định sang đánh Lâm-ấp để trừ cái hại vá» sau, bèn đến năm canh-thân (420) cất binh mã sang đánh, chém giết tà n hại, rồi bắt ngÆ°á»i Lâm-ấp cứ hà ng năm cống tiến: voi, và ng, bạc, đồi-mồi v.v. Từ đó má»›i được tạm yên.
Dòng dõi Phạm Hồ-Äạt là m vua được mấy Ä‘á»i lại bị quan Lâm-ấp là Phạm ChÆ° Nông cÆ°á»›p mất ngôi. Phạm ChÆ° Nông truyá»n cho con là Phạm DÆ°Æ¡ng Mại.
Khi Phạm DÆ°Æ¡ng Mại là m vua nÆ°á»›c Lâm-ấp, thì nhà Tấn đã mất rồi, nÆ°á»›c Tà u phân ra Nam-triá»u và Bắc-triá»u. Phạm DÆ°Æ¡ng Mại lại nhân dịp đó sang quấy nhiá»…u Giao châu.
IV. NAM BẮC-TRIỀU (420-588)
1. Tình-Thế NÆ°á»›c Tà u. N ă m canh thân (420) LÆ°u Dụ cÆ°á»›p ngôi nhà Äông Tấn, láºp ra nhà Tống ở phÃa Nam. Lúc bấy giỠở phÃa Bắc thì nhà Ngụy gồm được cả nÆ°á»›c LÆ°Æ¡ng, nÆ°á»›c Yên, nÆ°á»›c Hạ. NÆ°á»›c Tà u phân ra là m Nam-Triá»u và Bắc Triá»u. Bắc Triá»u thì có nhà Ngụy, nhà Tá», nhà Chu nối nhau là m vua; Nam-Triá»u thì có nhà Tống, nhà Tá», nhà LÆ°Æ¡ng và nhà Trần kế nghiệp trị-vì.
2. Việc đánh Lâm-Ấp. Trong Ä‘á»i nhà Tấn vá» năm Quà dáºu (433) Ä‘á»i vua Văn-đế, vua nÆ°á»›c Lâm-ấp là Phạm DÆ°Æ¡ng Mại thấy nÆ°á»›c Tà u loạn-lạc, bèn sai sứ sang cống nhà Tống và xin lÄ©nh đất Giao-châu để cai trị. NhÆ°ng vua nhà Tống không cho.
Từ đó nÆ°á»›c Lâm-ấp lại sang cÆ°á»›p phá ở mạn Nháºt-nam và Cá»u- chân. Vua nhà Tống bèn sai quan thứ-sá» là Äà n Hòa Chi và Tông Xác là m phó tÆ°á»›ng Ä‘em binh sang đánh Lâm-ấp. Phạm DÆ°Æ¡ng Mại Ä‘em quân ra chống cá»±.
Ä Ã n Hòa Chi và Tông Xác tiến quân chém được tÆ°á»›ng, phá được thà nh, quân Lâm-ấp vỡ tan, Phạm DÆ°Æ¡ng Mại cùng vá»›i con chạy thoát được. Äà n Hòa Chi và o đất Lâm-ấp lấy được và ng bạc châu báu rất nhiá»u. Sá» chép rằng Äà n Hòa Chi lấy được má»™t cái tượng bằng và ng mấy ngÆ°á»i ôm không xuể, Ä‘em nấu-đúc được hÆ¡n 10 vạn cân. Từ đấy ngÆ°á»i Tà u biết Lâm-ấp có nhiá»u của, cứ chá»±c sang lấy. Äà n Hòa Chi cÅ©ng từ đấy bị gièm pha, phải cách chức Ä‘uổi vá».
3. Sá»± biến-loạn -- Äất Giao-Châu. N ă m Ká»·-Mùi (479) nhà Tống mất ngôi, nhà Tá» kế nghiệp, trị vì được 22 năm thì nhà LÆ°Æ¡ng lại cÆ°á»›p ngôi nhà Tá». Trong Ä‘á»i Nam Bắc Triá»u, đất Giao-châu không được mấy khi yên ổn, vì quan Tà u sang cai-trị có nhiá»u ngÆ°á»i thấy bên Tà u loạn, cÅ©ng muốn tìm cách để Ä‘á»™c-láºp, bởi váºy quan lại cứ giết lẫn nhau.
Äá»i nhà LÆ°Æ¡ng lại sai Tiêu-TÆ° sang là m thứ sá» Giao-châu. Tiêu TÆ° là má»™t ngÆ°á»i tà n bạo, là m cho lòng ngÆ°á»i ai cÅ©ng oán giáºn. Bởi váºy ông Lý Bôn má»›i có cÆ¡ há»™i mà nổi lên, láºp ra nhà Tiá»n Lý.
Tà i sản của Vô Tình
Chữ ký của Vô Tình
Bæ ngaïn hoa khai nhaát thieân nieân, hoa dieäp vónh caùch baát töông kieán. . .
Bieät vaán thieân nhai nhaát tuyeán khieân, ñieà u ñieà u daï thaâm maïc canh haøn. . .
Duyeân phaän laø thöù giuùp hai ngöôøi xa laï ñeán ñöôïc vôùi nhau!!!
ä½ å‘如雪纷飞了眼泪 我ç‰å¾…è‹è€äº†è°
红尘醉微醺的å²æœˆ æˆ‘ç”¨æ— æ‚”åˆ»æ°¸ä¸–çˆ±ä½ çš„ç¢‘
21-09-2008, 09:36 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
CHÆ¯Æ NG IV Nhà Tiá»n Lý (544 - 602)
1. Lý Nam Äế
2. Triệu Việt Vương
3. Háºu Lý Nam Äế
1. Lý Nam Äế (544-548). N ă m Tân Dáºu (541) là năm Äại Äồng thứ 7 Ä‘á»i vua VÅ© Äế nhà LÆ°Æ¡ng, ở huyện Thái Bình 16 có má»™t ngÆ°á»i tên là Lý Bôn, tà i kiêm văn võ, thấy nÆ°á»›c mình, trong thì quan lại Tà u là m khổ, ngoà i thì ngÆ°á»i Lâm Ấp cÆ°á»›p phá, bèn cùng vá»›i những ngÆ°á»i nghÄ©a dÅ©ng nổi lên, đánh Ä‘uổi Tiêu TÆ° vá» Tà u, rồi chiếm giữ lấy thà nh Long Biên.
Lý Bôn, có ngÆ°á»i gá»i là Lý BÃ, vốn dòng dõi ngÆ°á»i Tà u. Tổ tiên ở Ä‘á»i Tây Hán phải tránh loạn chạy sang Giao Châu, đến lúc bấy giá» là bảy Ä‘á»i, thà nh ra ngÆ°á»i bản xứ. Khi chiếm giữ được đất Giao Châu rồi, ông sá»a sang má»i việc, định láºp nghiệp lâu dà i. Qua năm Quà Hợi (543) quân Lâm Ấp lại sang phá quáºn Nháºt Nam, Lý Bôn sai tÆ°á»›ng là Phạm Tu và o đánh ở Cá»u Äức (Hà TÄ©nh), ngÆ°á»i Lâm Ấp thua chạy vá» nÆ°á»›c.
N ă m Giáp Tà (544) Ä‘á»i nhà LÆ°Æ¡ng bên Tà u, ông Lý Bôn tá»± xÆ°ng là Nam Việt Äế, đặt quốc hiệu là Vạn Xuân, niên hiệu là Thiên Äức, rồi phong cho Triệu Túc là m thái phó, Tinh Thiá»u là m tÆ°á»›ng văn, và Phạm Tu là tÆ°á»›ng võ.
N ă m Ất Sá»u (545) vua nhà LÆ°Æ¡ng sai DÆ°Æ¡ng Phiêu sang là m thứ sá» Giao Châu, và sai Trần Bá Tiên Ä‘em quân sang đánh Nam Việt. Lý Nam Äế thua phải bá» thà nh Long Biên chạy vá» giữ thà nh Gia Ninh (huyện Yên Lãng, tỉnh Phúc Yên). Trần Bá Tiên Ä‘em quân lên vây thà nh Gia Ninh, Lý Nam Äế chạy vá» giữ thà nh Tân XÆ°Æ¡ng, tức là đất Phong Châu cÅ© thuá»™c tÄ©nh VÄ©nh Yên bây giá».
Nhà LÆ°Æ¡ng lại tiến lên Ä‘uổi đánh, Lý Nam Äế thấy thế mình yếu, chống không nổi, má»›i rút quân lên đóng ở Ä‘á»™ng Khuất Liêu (thuá»™c đất HÆ°ng Hóa), để đợi thu xếp được quân sÄ© lại ra đánh. Äược non má»™t năm, Lý Nam Äế Ä‘em hai vạn quân ra đánh nhau vá»›i Trần Bá Tiên ở hồ Äiển Triệt (?), lại thua. Lý Nam Äế bèn giao binh quyá»n lại cho tả tÆ°á»›ng quân Triệu Quang Phục chống nhau vá»›i quân nhà LÆ°Æ¡ng rồi trở vá» Khuất Liêu.
Triệu Quang Phục là con quan thái phó Triệu Túc ngÆ°á»i ở Châu Diên (VÄ©nh TÆ°á»ng, tỉnh VÄ©nh Yên) theo cha giúp Lý Nam Äế láºp được nhiá»u công, nay Ä‘em quân chống cá»± vá»›i nhà LÆ°Æ¡ng được Ãt lâu, rồi sau thấy thế quân Tà u còn mạnh, địch không nổi, bèn rút quân vá» Dạ Trạch 17 . Dạ Trạch là chá»— đồng lầy, chung quanh cá» má»c nhÆ° rừng, ở giữa có bãi cát là m nhà ở được. Triệu Quang Phục và o ở đấy, ngà y nấp ẩn, tối thì cho lÃnh chở thuyá»n Ä‘á»™c má»™c ra đánh quân của Trần Bá Tiên, cÆ°á»›p lấy lÆ°Æ¡ng thá»±c vá» nuôi quân sÄ©. Trần Bá Tiên đánh mãi không được. NgÆ°á»i thá»i bấy giá» gá»i Triệu Quang Phục là Dạ Trạch VÆ°Æ¡ng.
2. Triệu Việt VÆ°Æ¡ng (549-571). N ă m Máºu Thìn (548) Lý Nam Äế ở trong Khuất Liêu phải bệnh mất, sang năm sau Triệu Quang Phục ở Dạ Trạch được tin ấy bèn xÆ°ng là Việt VÆ°Æ¡ng. Bấy giá» quân của Việt VÆ°Æ¡ng đã sắp hết lÆ°Æ¡ng, mà mãi không phá được quân Tà u. May nhá» gặp lúc bên Tà u có loạn Hầu Cảnh, vua nhà LÆ°Æ¡ng phải triệu Trần Bá Tiên vỠđể ngÆ°á»i tì tÆ°á»›ng là DÆ°Æ¡ng Sân ở lại chống cá»± vá»›i Triệu Quang Phục. Quang Phục má»›i thừa thế Ä‘em quân ra đánh phá quân Tà u, rồi vá» lấy lại thà nh Long Biên.
Khi Lý Nam Äế thất thế chạy vá» Khuất Liêu thì ngÆ°á»i anh há» là Lý Thiên Bảo cùng vá»›i ngÆ°á»i há» là Lý Pháºt Tá» Ä‘em quân chạy và o quáºn Cá»u Chân, rồi bị quân nhà LÆ°Æ¡ng Ä‘uổi đánh chạy sang Là o, đến đóng ở Ä‘á»™ng Dã Năng, xÆ°ng là Äà o Lang VÆ°Æ¡ng, quốc hiệu là Dã Năng.
N ă m Ất Hợi (555) là năm thứ 7 Ä‘á»i Triệu Việt VÆ°Æ¡ng, Lý Thiên Bảo mất, không có con, binh quyá»n vá» cả Lý Pháºt Tá». Äến năm Äinh Sá»u (557) Lý Pháºt Tá» Ä‘em quân vá» chống vá»›i Triệu Việt VÆ°Æ¡ng. Äánh nhau mấy tráºn không được, Pháºt Tá» má»›i xin chia đất giảng hòa. Triệu Việt VÆ°Æ¡ng nghÄ© tình há» Lý, cÅ©ng thuáºn chia đất cho Lý Pháºt Tá».
Lý Pháºt TỠđóng ở Ô Diên (nay ở và o là ng Äại Má»—, thuá»™c huyện Từ Liêm, tỉnh Hà Äông). Triệu Việt VÆ°Æ¡ng đóng ở Long Biên, lấy bãi Quân Thần là m giá»›i hạn (bãi ấy thuá»™c là ng Thượng Các, huyện Từ Liêm). Triệu Việt
VÆ°Æ¡ng lại gả con gái cho Pháºt TỠđể tá» tình hòa hiếu vá»›i nhau. NhÆ°ng Pháºt Tá» vẫn có ý muốn thôn tÃnh, bởi váºy bá» ngoà i tuy hòa hiếu, nhÆ°ng bá» trong vẫn sá»a soạn để đánh lấy Long Biên.
N ă m Tân Mão (571), Pháºt Tá» bất thình lình Ä‘em quân đánh Triệu Việt VÆ°Æ¡ng. Triệu Việt VÆ°Æ¡ng thua chạy đến sông Äại Nha (nay ở huyện Äại An, tỉnh Nam Äịnh), nhảy xuống sông tá»± táºn. NgÆ°á»i ở đấy cảm nhá»› Triệu Việt VÆ°Æ¡ng, má»›i láºp Ä‘á»n thỠở chá»— sông Äại Nha. Nay còn có Ä‘á»n thỠở là ng Äại Bá»™, gần huyện Äại An.
3. Háºu Lý Nam Äế (571-602). Lý Pháºt Tá» lấy được thà nh Long Biên rồi, xÆ°ng đế hiệu, đóng đô ở Phong Châu (thuá»™c huyện Bạch Hạc, tỉnh VÄ©nh Yên), sai Lý Äại Quyá»n giữ Long Biên và Lý Phổ Äỉnh giữ Ô Diên.
Trong khi Lý Pháºt Tá» là m vua ở Nam Việt thì vua Văn Äế nhà Tùy đã gôm cả Nam Bắc, nhất thống nÆ°á»›c Tà u. Äến năm Nhâm Tuất (602) vua nhà Tùy sai tÆ°á»›ng là LÆ°u PhÆ°Æ¡ng Ä‘em quân 27 doanh sang đánh Nam Việt.
LÆ°u PhÆ°Æ¡ng sai ngÆ°á»i lấy lẽ há»a phúc để dụ Lý Pháºt Tá» vá» hà ng. Háºu Lý Nam Äế sợ thế không địch nổi bèn xin vá» hà ng. Từ đấy đất Giao Châu lại bị nÆ°á»›c Tà u cai trị 336 năm nữa.
CHÆ¯Æ NG V Bắc Thuá»™c Lần Thứ Ba (603 - 939)
I. Nhà Tùy.
1. Việc đánh Lâm Ấp
II. Nhà ÄÆ°á»ng
1. ChÃnh trị nhà ÄÆ°á»ng
2. An Nam đô hộ phủ
3. Mai Hắc Äế
4. Giặc bể
5. Bố Cái Äại VÆ°Æ¡ng
6. Việc đánh nước Hoà n Vương
7. Nam Chiếu cướp phá Giao Châu
8. Cao Biá»n bình giặc Nam Chiếu
9. Công việc của Cao Biá»n
10. Sự trị loạn của nước Tà u
III . Äá»i NgÅ© QuÃ
1. Tình thế nước Tà u
2. HỠKhúc dấy nghiệp: Khúc Thừa Dụ
3. Khúc Hạo
4. Khúc Thừa Mỹ
5. Dương Diên Nghệ và Kiểu Công Tiện
6. Ngô Quyá»n phá quân Nam Hán
1. Việc Äánh Lâm Ấp. Nhà Tùy là m vua bên Tà u được 28 năm thì mất. Trong bấy nhiêu năm thì sá» không chép chuyện gì lạ, chỉ nói rằng năm Ất Sá»u (605), vua nhà Tùy nghe nói ở Lâm Ấp có nhiá»u của, bèn sai tÆ°á»›ng là LÆ°u PhÆ°Æ¡ng Ä‘em quân Ä‘i đánh. Vua Lâm Ấp lúc bấy giá» là Phạm Phạm Chà đem quân ra giữ những chá»— hiểm yếu, ở bên nà y sông Äồ Lê (?) để chống cá»± vá»›i quân Tà u. NhÆ°ng chẳng bao lâu quân Lâm Ấp phải thua bá» chạy. LÆ°u PhÆ°Æ¡ng thừa kế tiến quân sang sông Ä‘uổi đánh, gặp đại binh
Lâm Ấp kéo đến, có nhiá»u voi thế rất mạnh. LÆ°u PhÆ°Æ¡ng bèn dùng mÆ°u: sai quân Ä‘Ã o hố lấy cá» phủ lên, rồi sai quân ra đánh nhá», giả tảng bại tráºn. Quân Lâm Ấp Ä‘uổi theo được má»™t quãng, voi sa xuống hố, quân sÄ© loạn cả. Khi bấy giá» quân Tà u má»›i quay trở lại lấy cung ná» bắn, voi khiếp sợ xéo cả lên quân Lâm Ấp mà chạy. LÆ°u PhÆ°Æ¡ng cÅ©ng phải bệnh vỠđến ná»a Ä‘Æ°á»ng thì chết.
II. Nhà ÄÆ°á»ng (618 - 907)
1. ChÃnh Trị Nhà ÄÆ°á»ng. N ă m Máºu Dần (618) nhà Tùy mất nÆ°á»›c, nhà ÄÆ°á»ng kế nghiệp là m vua nÆ°á»›c Tà u. Äến năm Tân Tị (621) vua Cao Tổ nhà ÄÆ°á»ng sai Khâu Hòa là m Äại Tổng Quản sang cai trị Giao Châu.
Từ khi nÆ°á»›c ta thuá»™c vá» nÆ°á»›c Tà u, chỉ có nhà ÄÆ°á»ng cai trị là nghiệt hÆ¡n cả. NhÆ°ng sá» chép lược quá: thÆ°á»ng cách hai ba năm má»›i chép má»™t việc, chắc là những nhà là m sá» nÆ°á»›c ta sau cứ theo sá» Tà u chép lại, cho nên má»›i sÆ¡ lược nhÆ° váºy.
2. An Nam Äô Há»™ Phủ. N ă m Kỹ Mão (678) vua Cao Tông nhà ÄÆ°á»ng chia đất Giao Châu ra là m 12 châu, 59 huyện, và đặt An Nam đô há»™ phủ 18 .
N Æ°á»›c ta gá»i là An Nam khởi đầu từ đấy.
MÆ°á»i hai Châu Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng là những châu nà y:
1. Giao Châu có 8 huyện (Hà Ná»™i, Nam Äịnh v. v.)
2. Lục Châu có 3 huyện (Quảng Yên, Lạng Sơn)
3. Phúc Lộc Châu có 3 huyện (Sơn Tây)
4. Phong Châu có 3 huyện (Sơn Tây)
5. Thang Châu có 3 huyện (?)
6. TrÆ°á»ng Châu có 4 huyện (?)
7. Chà Châu có 7 huyện (?)
8. Võ Nga Châu có 7 huyện (?)
9. Võ An Châu có 2 huyện (?)
10. Ãi Châu có 6 huyện (Thanh Hóa)
Hoan Châu có 4 huyện (Nghệ An)
12. Diên Châu có 7 huyện (Nghệ An)
Ở vá» phÃa Tây Bắc đất Giao Châu lại đặt má»™t châu nữa, gá»i là Man Châu gồm cả những MÆ°á»ng ở mạn ấy, lệ cứ hằng năm phải triá»u cống vua nhà ÄÆ°á»ng.
Ấy là đại để cách chÃnh trị nhà ÄÆ°á»ng nhÆ° váºy. Còn thÆ°á»ng thì cÅ©ng loạn lạc luôn: khi thì ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c nổi lên đánh phá nhÆ° Mai Hắc Äế và Bố Cái Äại VÆ°Æ¡ng: khi thì những nÆ°á»›c ở ngoà i và o xâm phạm, nhÆ° nÆ°á»›c Hoà n VÆ°Æ¡ng và nÆ°á»›c Nam Chiếu.
3. Mai Hắc Äế (722). N ă m Nhâm Tuất (722) là năm Khai Nguyên thứ 10 vá» Ä‘á»i vua Huyá»n Tông nhà ÄÆ°á»ng, ở Hoan Châu có má»™t ngÆ°á»i tên là Mai Thúc Loan nổi lên chống cá»± vá»›i quân nhà ÄÆ°á»ng.
Mai Thúc Loan là ngÆ°á»i huyện Thiên Lá»™c, tức là huyện Can Lá»™c, tỉnh Hà TÄ©nh bây giá», mặt mÅ©i Ä‘en sì, sức vóc khá»e mạnh, thấy quan nhà ÄÆ°á»ng là m nhiá»u Ä‘iá»u tà n bạo, dân gian khổ sở, lại nhân lúc bấy giá» lắm giặc giã, ông ấy bèn chiêu má»™ những ngÆ°á»i nghÄ©a dÅ©ng, rồi chiếm giữ lấy má»™t chá»— ở đất Hoan Châu (nay thuá»™c huyện Nam ÄÆ°á»ng tỉnh Nghệ An) rồi xây thà nh đắp lÅ©y, xÆ°ng hoà ng đế, tục gá»i là Hắc Äế.
Mai Hắc Äế lại kết hiếu vá»›i nÆ°á»›c Lâm Ấp và nÆ°á»›c Chân Lạp để là m ngoại viện.
Vua nhà ÄÆ°á»ng sai quan ná»™i thị là DÆ°Æ¡ng TÆ° Húc Ä‘em quân sang cùng vá»›i quan Äô Há»™ là Quang Sở Khách Ä‘i đánh Mai Hắc Äế. Mai Hắc Äế thế yếu chống không nổi phải thua chạy, được Ãt lâu thì mất. Nay ở núi Vệ SÆ¡n huyện Nam ÄÆ°á»ng, tỉnh Nghệ An, còn có di tÃch thà nh cÅ© của vua Hắc Äế, và ở xã HÆ°Æ¡ng Lãm, huyện Nam ÄÆ°á»ng còn có Ä‘á»n thá».
4. Giặc Bể. N ă m Äinh Vị (767) là năm Äại Lịch thứ 2, Ä‘á»i vua Äại Tông nhà ÄÆ°á»ng, sá» chép rằng có quân Côn Lôn và quân Äồ Bà là quân ở những đảo ngoà i bể và o cÆ°á»›p phá đất Giao Châu, lên vây các châu thà nh.
Quan Kinh Lược Sứ là TrÆ°Æ¡ng Bá Nghị cùng vá»›i quan Äô Úy là Cao ChÃnh Bình Ä‘em quân đánh phá được lÅ© giặc ấy. TrÆ°Æ¡ng Bá Nghi bèn đắp La Thà nh để phòng thủ phủ trị. La Thà nh khởi đầu từ đấy.
5. Bố Cái Äại VÆ°Æ¡ng (791). N ă m Tân Vị (791) quan Äô Há»™
là Cao ChÃnh Bình bắt dân đóng sÆ°u thuế nặng quá, lòng dân oán háºn. Khi
bấy giỠở quáºn ÄÆ°á»ng Lâm (bây giá» là là ng Cam Lâm, huyện Phúc Thá», tỉnh SÆ¡n Tây) có ngÆ°á»i tên là Phùng HÆ°ng nổi lên Ä‘em quân vá» phá phủ Äô Há»™. Cao ChÃnh Bình lo sợ thà nh bệnh mà chết. Phùng HÆ°ng má»›i chiếm giữ phủ thà nh, được mấy tháng thì mất. Quân sÄ© láºp con Phùng HÆ°ng là Phùng An lên nối nghiệp. Dân ái má»™ Phùng HÆ°ng má»›i láºp Ä‘á»n thá» và tôn lên là m Bố Cái Äại VÆ°Æ¡ng, bởi vì ta gá»i cha là bố, mẹ là cái, nghÄ©a là tôn Phùng HÆ°ng lên là m cha mẹ.
Tháng 7 năm Tân Vị ấy, vua nhà ÄÆ°á»ng sai Triệu XÆ°Æ¡ng sang là m
Ä Ã´ Há»™. Phùng An liệu thế chống không nổi xin ra hà ng.
6. Việc Äánh NÆ°á»›c Hoà n VÆ°Æ¡ng. N Æ°á»›c Lâm Ấp từ khi bị tÆ°á»›ng nhà Tùy là LÆ°u PhÆ°Æ¡ng sang đánh, rồi quốc vÆ°Æ¡ng là Phạm Phạm Chà dâng biểu tạ tá»™i và xin triá»u cống nhÆ° cÅ©. Äến quãng năm Trinh Quan Ä‘á»i vua Thái Tông nhà ÄÆ°á»ng, vua Lâm Ấp là Phạm Äầu Lê mất, con là Phạm Trấn Long cÅ©ng bị ngÆ°á»i giết, dân trong nÆ°á»›c má»›i láºp ngÆ°á»i con của bà cô Phạm Äầu Lê, tên là ChÆ° Cát Äịa lên là m vua.
ChÆ° Các Äịa đổi quốc hiệu là Hoà n VÆ°Æ¡ng Quốc. Từ đó vá» sau thÆ°á»ng ngÆ°á»i nÆ°á»›c hoà n vÆ°Æ¡ng lại sang quấy nhiá»…u ở giao châu, và chiếm giữ lấy Châu Hoan và Châu Ãi.
N ă m Máºu Tà (808) Ä‘á»i vua Hiến Tông, quan Äô Há»™ là TrÆ°Æ¡ng Chu Ä‘em binh thuyá»n Ä‘i đánh giết hại quân Hoà n VÆ°Æ¡ng rất nhiá»u. Vua nÆ°á»›c ấy bèn lui vỠở phÃa Nam (ở và o quãng tỉnh Quảng Nam, Quảng NghÄ©a bây giá») và đổi quốc hiệu là Chiêm Thà nh.
7. Nam Chiếu CÆ°á»›p Phá Giao Châu. Vá» cuối Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng, quan lại Tà u lắm ngÆ°á»i chỉ vì tÆ° lợi, ức hiếp nhân dân nhÆ° Äô Há»™ Lý Trác cứ và o những chợ ở chá»— MÆ°á»ng Mán mua trâu mua ngá»±a, má»—i con chỉ trả có má»™t đấu muối, rồi giết tù trưởng mán là Äá»— Tồn Thà nh. Vì thế cho nên ngÆ°á»i MÆ°á»ng Mán tức giáºn bèn dụ ngÆ°á»i Nam Chiếu sang cÆ°á»›p phá, là m cho dân Giao Chỉ khổ sở trong 10 năm trá»i.
Ở phÃa Tây Bắc đất Giao Châu, tức là ở phÃa Tây tỉnh Vân Nam bây giá» có má»™t xứ ngÆ°á»i nòi Thái ở. NgÆ°á»i xứ ấy gá»i vua là chiếu. TrÆ°á»›c có 6 chiếu là Mông Huá», Việt Thác, Lãng Khung, Äằng Äạm, Thi Lãng, Mông Xá. Chiếu Mông Xá ở vá» phÃa Nam nên gá»i là Nam Chiếu.
Trong khoảng năm Khai Nguyên (713-742) Ä‘á»i vua Huyá»n Tông nhà ÄÆ°á»ng, Nam Chiếu là Bì La Cáp cÆ°á»ng thịnh lên, mà 5 chiếu kia suy hèn Ä‘i.
Bì La Cáp má»›i đút lót cho quan Tiết Äá»™ Sứ đạo Kiếm Nam là VÆ°Æ¡ng Dục để xin hợp cả 6 chiếu lại là m má»™t. Triá»u đình nhà ÄÆ°á»ng thuáºn cho, và đặt tên là Qui NghÄ©a. Từ đó Nam Chiếu cà ng ngà y cà ng thịnh lên, Ä‘em quân Ä‘i đánh Thổ Phồn (Tây Tạng) rồi dá»i đô lên đóng ở thà nh Thái Hòa (thà nh Äại Lý bây giá»).
N ă m BÃnh Dần (846) quân Nam Chiếu sang cÆ°á»›p ở Giao Châu, quan
Kinh Lược Sứ là Bùi Nguyên Dụ đem quân đánh đuổi đi.
N ă m Máºu Dần (858), nhà ÄÆ°á»ng sai VÆ°Æ¡ng Thức sang là m Kinh Lược Sứ. VÆ°Æ¡ng Chức là ngÆ°á»i có tà i lược, trị dân có phép tắc, cho nên những giặc giã Ä‘á»u dẹp yên được cả, mà quân MÆ°á»ng và quân Nam Chiếu cÅ©ng không dám sang quấy nhiá»…u.
N ă m Canh Thìn (860), nhà ÄÆ°á»ng gá»i VÆ°Æ¡ng Thức vá» là m Quan Sát
Sứ ở TÃch Äông và sai Lý Há»™ sang là m Äô Há»™.
B ấ y giá» Nam Chiếu đã mạnh lắm, bèn xÆ°ng đế và đặt quốc hiệu là Äại Mông rồi lại đổi là Äại Lá»… 19 . Lý Há»™ giết ngÆ°á»i tù trưởng là Äá»— Thủ Trừng, ngÆ°á»i MÆ°á»ng lại Ä‘i dụ quân Nam Chiếu sang đánh lấy mất phủ thà nh. Lý Há»™ phải bá» chạy vá» Tà u. VÆ°Æ¡ng Khoan Ä‘em binh sang cứu, quân Nam Chiếu bá» thà nh rút vá».
N ă m Nhâm Ngá» (862), quân Nam Chiếu sang đánh Giao Châu, nhà ÄÆ°á»ng sai Thái Táºp Ä‘em ba vạn quân sang chống giữ. Quân Nam Chiếu thấy quân nhà ÄÆ°á»ng nhiá»u lại rút vá». Bấy giá» có quan Tiết Äá»™ Sứ LÄ©nh Nam là Thái Kinh sợ Thái Táºp láºp được công to bèn máºt tâu vá»›i vua nhà ÄÆ°á»ng rằng Giao Châu đã yên, thì nên rút quân vá». Thái Táºp xin để lại 5.000 quân cÅ©ng không được.
Tháng giêng năm Quà Mùi (863), Nam Chiếu Ä‘em 50.000 quân sang đánh phủ thà nh. Thái Táºp cứu không kịp, thế bức quá phải tá»± tá». Tráºn ấy có tÆ°á»›ng nhà ÄÆ°á»ng là Nguyên Duy Äức Ä‘em hÆ¡n 400 quân Kinh Nam chạy ra đến bá» sông, thuyá»n bè không có, Nguyên Duy Äức bảo chúng rằng chạy xuống nÆ°á»›c cÅ©ng chết, bất nhược trở lại đánh nhau vá»›i giặc, má»™t ngÆ°á»i đổi lấy hai ngÆ°á»i thì chẳng lợi hÆ¡n hay sao. Nói Ä‘oạn quay trở lại giết được hÆ¡n
2.000 ngÆ°á»i, nhÆ°ng đêm đến tÆ°á»›ng Nam Chiếu laà DÆ°Æ¡ng TÆ° Tấn Ä‘em binh
đến đánh, bá»n Nguyên Duy Äức chết cả.
19 Äến Ä‘á»i NgÅ© Quý và o quãng nhà Háºu Tấn có ngÆ°á»i tên là Äoà n TÆ° Bình lên là m vua đổi quốc hiệu là Äại Lý, truyá»n đến Ä‘á»i Hồng Võ (1368-1392) nhà Minh má»›i mất. Nhà Minh đặt là Äại Lý Phủ, thuá»™c vá» tỉnh Vân Nam.
Quân Nam Chiếu và o thà nh giết hại rất nhiá»u ngÆ°á»i. Sá» chép rằng
Nam Chiếu hai lần sang đánh phủ thà nh, giết ngÆ°á»i Giao Châu hÆ¡n 15 vạn.
Vua Nam Chiếu là Mông Thế Long cho Dương Tư Tấn quản lĩnh
20.000 quân và cho Äoà n Tù Thiên là m Tiết Äá»™ Sứ ở lại giữ Giao Châu.
Vua nhà ÄÆ°á»ng hạ chỉ Ä‘em An Nam Äô Há»™ Phủ vỠđóng ở Hải Môn (?) rồi lấy quân các đạo vỠở LÄ©nh Nam và đóng thuyá»n lá»›n để tải lÆ°Æ¡ng thá»±c, đợi ngà y tiến binh.
Mùa Thu năm Giáp Thân (864) vua nhà ÄÆ°á»ng sai tÆ°á»›ng là Cao Biá»n sang đánh quân Nam Chiếu ở Giao Châu.
8. Cao Biá»n Bình Giặc Nam Chiếu. Cao Biá»n là ngÆ°á»i tÆ°á»›ng giá»i nhà ÄÆ°á»ng, vốn dòng võ tÆ°á»›ng môn, tÃnh ham văn há»c, quân sÄ© Ä‘á»u có lòng mến phục.
N ă m Ất Dáºu (865), Cao Biá»n cùng vá»›i quan Giám Quân là Lý Duy Chu Ä‘Æ°a quân sang đóng ở Hải Môn. NhÆ°ng Lý Duy Chu không Æ°a Cao Biá»n, muốn tìm mÆ°u là m hại. Hai ngÆ°á»i bà n định tiến binh. Cao Biá»n dẫn 5.000 quân Ä‘i trÆ°á»›c, Lý Duy Chu không phát binh tiếp ứng.
Tháng chÃn năm ấy quân rợ Ä‘ang gặt lúc ở Phong Châu (huyện Bạch Hạc, tỉnh VÄ©nh Yên), Cao Biá»n đến đánh cất lẻn má»™t tráºn, giết được nhiá»u ngÆ°á»i, rồi lấy thóc gạo nuôi quân lÃnh.
Äến tháng 4 năm sau (866), Nam chiếu cho bá»n DÆ°Æ¡ng Táºp, Phạm Nê Ta, Triệu Nặc Mi sang giúp Äoà n Tù Thiên để giữ Giao Châu. Khi bấy giá» có tÆ°á»›ng nhà ÄÆ°á»ng là Vi Trá»ng Tể Ä‘em 7.000 quân má»›i sang, Cao Biá»n nhân dịp má»›i phát binh đánh được mấy tráºn, cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a tin thắng tráºn vá» Kinh, nhÆ°ng mà đi đến Hải Môn, Lý Duy Chu giữ lại, không cho triá»u đình biết.
Trong triá»u mãi không thấy tin tức gì, cho ra há»i, thì Lý Duy Chu tâu dối rằng Cao Biá»n đóng quân ở Phong Châu không chịu đánh giặc. Vua nghe tin ấy, nổi giáºn sai VÆ°Æ¡ng Ãn Quyá»n ra thay, và đòi Cao Biá»n vá» há»i tá»™i. Ngay tháng ấy Cao Biá»n phá quân Nam Chiếu và vây La Thà nh đã hÆ¡n 10 ngà y rồi, chỉ nay mai thì lấy được, bá»—ng chốc được tin VÆ°Æ¡ng Ãn Quyá»n và Lý Duy Chu sang thay. Cao Biá»n liá»n giao binh quyá»n cho Vi Trá»ng Tể, rồi cùng vá»›i mấy ngÆ°á»i thủ hạ vá» Bắc. NhÆ°ng trÆ°á»›c Cao Biá»n đã sai ngÆ°á»i lẻn vá» Kinh dâng biểu tâu rõ tình trạng. Vua nhà ÄÆ°á»ng biết rõ sá»± tình, mừng lắm, lại cho Cao Biá»n thăng tráºt và sai trở sang cầm quân đánh Nam Chiếu.
B á» n VÆ°Æ¡ng Ãn Quyá»n và Lý Duy Chu lÆ°á»i biếng không vây đánh gì cả, đến khi Cao Biá»n trở sang má»›i đốc quân binh đánh thà nh, giết được Äoà n Tù Thiên và ngÆ°á»i thổ là m hÆ°á»›ng đạo là Chu Cổ Äạo. Còn những Ä‘á»™ng Mán Thổ ở các nÆ¡i xin vá» hà ng rất nhiá»u.
Äất Giao Châu bị Nam Chiếu phá hại vừa 10 năm, đến bấy giá» Cao
B iá»n lấy lại, Ä‘em vá» ná»™i thuá»™c nhà ÄÆ°á»ng nhÆ° cÅ©.
9. Công Việc Của Cao Biá»n. Vua nhà ÄÆ°á»ng đổi An Nam là m TÄ©nh Hải, phong cho Cao Biá»n là m Tiết Äá»™ Sứ. Cao Biá»n chỉnh đốn má»i công việc, láºp đồn ải ở mạn biên thùy để phòng giữ giặc giã, là m sổ sÆ°u thuế để chi dụng việc công 20 . Cao Biá»n trị dân có phép tắc cho nên ai cÅ©ng kÃnh phục, bởi váºy má»›i gá»i tôn lên là Cao VÆ°Æ¡ng.
Cao Biá»n đắp lại thà nh Äại La ở bá» sông Tô Lịch. Thà nh ấy bốn mặt dà i hÆ¡n 1982 trượng linh 5 thÆ°á»›c, cao hai trượng linh 6 thÆ°á»›c, đắp má»™t Ä‘Æ°á»ng đê bao bá»c ở ngoà i dà i hÆ¡n 2125 trượng linh 8 thÆ°á»›c, cao 1 trượng rưỡi, dà y 2 thượng. Trong thà nh cho dân sá»± là m nhà hÆ¡n 40 vạn nóc (?).
Sá» chép rằng Cao Biá»n dùng phép phù thủy khiến Thiên Lôi phá những thác ghá»nh ở các sông để cho thuyá»n bè Ä‘i được. Thiên Lôi ấy có lẽ là Cao Biá»n dùng thuốc súng chăng?
Tục lại truyá»n rằng Cao Biá»n thấy bên Giao Châu ta lắm đất Ä‘ai đế vÆ°Æ¡ng, thÆ°á»ng cứ cỡi diá»u giấy Ä‘i yểm đất, phá những chá»— sÆ¡n thủy đẹp, và hại mất nhiá»u long mạch. Những chuyện ấy là chuyện ngoa ngôn, không có lẽ gì mà tin được.
N ă m Ất Vị (875) vua nhà ÄÆ°á»ng sai Cao Biá»n sang là m Tiết Äá»™ Sứ ở Tây Xuyên (Tứ Xuyên). Biá»n dâng ngÆ°á»i cháu há» là Cao Tầm là m Tiết Äá»™ Sứ ở giao Châu.
Nhà ÄÆ°á»ng tuy lấy lại được đất Giao Châu nhÆ°ng bên Tà u lại sắp loạn, giặc cÆ°á»›p dần dần nổi lên, ngôi nhà vua cÅ©ng dần dần sắp đổ, nÆ°á»›c Tà u lại chia rẽ là m mấy nÆ°á»›c, cho nên ở xứ Giao Châu cÅ©ng có sá»± biến cải.
10. Sá»± Trị Loạn Của NÆ°á»›c Tà u. Xét chuyện nÆ°á»›c Tà u từ Ä‘á»i nhà Hán cho đến Ä‘á»i bấy giá», cứ má»—i nhà lên cầm quyá»n chÃnh trị được và i ba trăm năm, rồi trong nÆ°á»›c lại biến loạn, Nam Bắc phân tranh Ä‘á»™ chừng
20 Có ngÆ°á»i bảo rằng ngÆ°á»i Việt Nam ta phải đóng sÆ°u thuế khởi đầu từ Cao Biá»n.
năm bảy mÆ°Æ¡i năm, khi ấy có má»™t nhà đứng lên dẹp loạn yên nÆ°á»›c, láºp lên cÆ¡ nghiệp má»™t nhà khác.
Phà m sá»± trị loạn thay đổi trong má»™t xã há»™i là thÆ°á»ng lý, nhÆ°ng chỉ lạ có má»™t Ä‘iá»u mấy lần bên Tà u loạn cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° nhau cả. Xem nhÆ° khi nhà Hán suy, thì nÆ°á»›c Tà u phải loạn Tam Quốc; hết Tam Quốc thì có nhà Tấn nhất thống. Äến khi nhà Tấn suy, thì có Nam Bắc triá»u; hết Nam Bắc triá»u thì có nhà ÄÆ°á»ng nhất thống. Nay thì nhà ÄÆ°á»ng suy lại phải cái loạn NgÅ© QuÃ. Cái cÆ¡ há»™i trị loạn bên Tà u giống nhau nhÆ° thế là cÅ©ng có lẽ tại cái phong tục và cái xã há»™i của Tà u. Sá»± giáo dục không thay đổi, nhân quần trong nÆ°á»›c không tiến bá»™, cách tÆ° tưởng không khai hóa, cho nên nÆ°á»›c tuy lâu Ä‘á»i, mà trình Ä‘á»™ xã há»™i vẫn đứng nguyên má»™t chá»—. Khi có biến loạn là chỉ có mấy ngÆ°á»i có quyá»n thế tranh cạnh vá»›i nhau, chứ dân trong nÆ°á»›c há»… thấy bên nà o mạnh là là m tôi bên ấy. Nhà Hán là m vua là dân nhà Hán, nhà ÄÆ°á»ng là m vua là dân nhà ÄÆ°á»ng, việc gì cÅ©ng đổ cho thiên mệnh, là m dân chỉ biết thuáºn thụ má»™t bá» mà thôi.
Xứ Giao Châu mình tá»± Ä‘á»i nhà Hán cho đến Ä‘á»i NgÅ© Quà vẫn là đất ná»™i thuá»™c của Tà u, cho nên sá»± trị loạn bên Tà u cÅ©ng ảnh hưởng đến nÆ°á»›c mình. Nhá» khi bên Tà u loạn lạc, ngÆ°á»i Tà u báºn việc nÆ°á»›c, thì bên Giao Châu cÅ©ng rục rịch tá»± láºp được ba năm. NhÆ°ng chỉ vì nÆ°á»›c thì nhá», ngÆ°á»i thì Ãt, mà ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c lại không biết đồng tâm vá»›i nhau, không hiểu các lẽ hợp quần Ä‘oà n thể là thế nà o, cho nên không thà nh công được.
III. Äá»i NgÅ© Quà (907 - 959)
1. Tình Thế NÆ°á»›c Tà u. N ă m Äinh Mão (907) nhà ÄÆ°á»ng mất ngôi, nhà Háºu LÆ°Æ¡ng, Háºu ÄÆ°á»ng, Háºu Tấn, Háºu Hán, Háºu Chu, tranh nhau là m vua. Má»—i nhà được mấy năm, gồm tất cả là 52 năm, gá»i là đá»i NgÅ© Quà hay là NgÅ© Äại.
2. Há» Khúc Dấy Nghiệp. Khúc Thừa Dụ (906 - 907). T rÆ°á»›c khi nhà ÄÆ°á»ng sắp mất ngôi Ä‘á»™ mấy năm, thì bên Tà u loạn, giặc cÆ°á»›p nổi lên khắp cả má»i nÆ¡i. Uy quyá»n nhà vua không ra đến bên ngoà i, thế lá»±c ai mạnh thì ngÆ°á»i ấy xÆ°ng đế, xÆ°ng vÆ°Æ¡ng. Ở Giao Châu, lúc bấy giá» có má»™t ngÆ°á»i há» Khúc tên là Thừa Dụ, quê ở Hồng Châu (thuá»™c địa hạt Bà ng Giang và Ninh Giang ở Hải DÆ°Æ¡ng). Khúc Thừa Dụ vốn là má»™t ngÆ°á»i hà o phú trong xứ, mà tÃnh lại khoan hòa, hay thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i, cho nên có nhiá»u ngÆ°á»i kÃnh phục. Năm BÃnh Dần (906) Ä‘á»i vua Chiêu Tuyên nhà ÄÆ°á»ng, nhân khi trong châu có loạn, chúng cỠông ấy lên là m Tiết Äá»™ Sứ để cai trị Giao Châu. Nhà ÄÆ°á»ng lúc bấy giá» suy nhược, thế không ngăn cấm được, cÅ©ng thuáºn cho ông ấy là m TÄ©nh Hải Tiết Äá»™ Sứ và gia phong Äồng Bình ChÆ°Æ¡ng Sá»±.
N ă m sau nhà ÄÆ°á»ng mất ngôi, nhà Háºu LÆ°Æ¡ng phong cho LÆ°u Ẩn là m Nam Bình VÆ°Æ¡ng, kiêm chức Tiết Äá»™ Sứ Quảng Châu và TÄ©nh Hải, có ý để lấy lại Giao Châu.
Khúc Thừa Dụ là m Tiết Äá»™ Sứ được non má»™t năm thì mất, giao quyá»n lại cho con là Khúc Hạo.
3. Khúc Hạo (907 - 917). Khúc Hạo lên thay cha là m Tiết Äá»™ Sứ, láºp ra lá»™, phủ, châu, xã ở các nÆ¡i, đặt quan lại, sá»a sang việc thuế má, việc sÆ°u dịch và lại cho con là Khúc Thừa Mỹ sang sứ bên Quảng Châu, tiếng là kết hiếu vá»›i nhau, nhÆ°ng cốt để dò thăm má»i việc hÆ° thá»±c.
LÆ°u Ẩn ở Quảng Châu đóng phủ trị ở Phiên Ngung được 4 năm thì mất. Em là LÆ°u Cung (trÆ°á»›c gá»i là LÆ°u Nham) lên thay. Äược Ãt lâu nhân có việc bất bình vá»›i nhà Háºu LÆ°Æ¡ng, LÆ°u Cung tá»± xÆ°ng đế, quốc hiệu là Äại Việt. Äến năm Äinh Sá»u (947) cải quốc hiệu là Nam Hán.
4. Khúc Thừa Mỹ (917 - 923). N ă m Äinh Sá»u (917) Khúc Hạo mất, truyá»n nghiệp lại cho con là Khúc Thừa Mỹ. Khúc Thừa Mỹ nháºn chức Tiết Äá»™ Sứ của nhà LÆ°Æ¡ng, chứ không thần phục nhà Nam Hán. Vua nÆ°á»›c Nam hán lấy sá»± ấy là m hiá»m, đến năm Quà Mùi (923) sai tÆ°á»›ng là Lý Khắc ChÃnh Ä‘em quân sang đánh bắt được Khúc Thừa Mỹ, rồi sai Lý Tiến sang là m thứ sá» cùng vá»›i Lý Khắc ChÃnh giữ Giao Châu.
5. Dương Diên Nghệ và Kiểu Công Tiện (931 -
938). N ă m Tân Mão (931) DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ là tÆ°á»›ng của Khúc Hạo ngà y trÆ°á»›c má»›i nổi lên, má»™ quân đánh Ä‘uổi bá»n Lý Khắc ChÃnh và Lý Tiến Ä‘i, rồi tá»± xÆ°ng là m Tiết Äá»™ Sứ. Äược 6 năm, DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ bị ngÆ°á»i nha tÆ°á»›ng là Kiểu Công Tiện giết Ä‘i mà cÆ°á»›p lấy quyá»n.
6. Ngô Quyá»n Phá Quân Nam Hán. Khi ấy có ngÆ°á»i tÆ°á»›ng của DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ là Ngô Quyá»n cá» binh Ä‘i đánh Kiểu Công Tiện để báo thù cho chúa. Ngô Quyá»n là ngÆ°á»i là ng ÄÆ°á»ng Lâm, cùng má»™t là ng vá»›i Phùng HÆ°ng ngà y trÆ°á»›c (huyện Phú Thá», tỉnh SÆ¡n Tây) là m quan vá»›i DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ. DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ thấy ngÆ°á»i có tà i trà má»›i gả con gái cho, và phong cho và o giữ Ãi Châu (Thanh Hóa). Khi được tin Kiểu Công Tiện đã giết mất DÆ°Æ¡ng Diên Nghệ, Ngô Quyá»n liá»n Ä‘em quân ra đánh.
Kiểu Công Tiện cho sang cầu cứu ở bên Nam Hán, Hán Chủ nhân dịp cho thái tỠlà Hoằng Tháo đưa quân đi trước, mình tự dẫn quân đi tiếp ứng.
Khi quân Hoằng Tháo và o gần đến sông Bạch Äằng, thì bên nà y Ngô Quyá»n đã giết được Kiểu Công Tiện (938), rồi má»™t mặt truyá»n lệnh cho quân sÄ© phải hết sức phòng bị, má»™t mặt sai ngÆ°á»i lấy gá»— cặp sắt nhá»n, cắm ngầm ở dÆ°á»›i lòng sông Bạch Äằng, xong rồi chỠđến lúc nÆ°á»›c thủy triá»u lên, cho quân ra khiêu chiến; quân Nam Hán Ä‘uổi theo, đến lúc nÆ°á»›c xuống, Ngô Quyá»n hồi quân đánh áºp lại, quân Nam Hán thua chạy, bao nhiêu thuyá»n mắc và o cá»™c gá»— thủng nát mất cả, ngÆ°á»i chết quá ná»a, Hoằng Tháo bị Ngô Quyá»n bắt được, Ä‘em vá» giết Ä‘i.
Hán Chủ nghe tin ấy, khóc òa lên, rồi đem quân vỠPhiên Ngung, không dám sang quấy nhiểu nữa.
Ngô Quyá»n trong thì giết được nghịch thần, báo thù cho chủ, ngoà i thì phá được cÆ°á»ng địch, bảo toà n cho nÆ°á»›c, tháºt là má»™t ngÆ°á»i trung nghÄ©a lÆ°u danh thiên cổ, mà cÅ©ng nhá» có tay Ngô Quyá»n, nÆ°á»›c Nam ta má»›i cởi được ách Bắc thuá»™c hÆ¡n má»™t nghìn năm, và mở Ä‘Æ°á»ng cho Äinh, Lê, Lý, Trần
CHÆ¯Æ NG VI K ết Quả Của Thá»i Bắc Thuá»™c
1. NgÆ°á»i NÆ°á»›c Nam Nhiá»…m Văn Minh Của Tà u
2. Nho Giáo
3. Äạo Giáo
4. Pháºt Giáo
5. Sá»± Tiến Hóa Của NgÆ°á»i NÆ°á»›c Nam
1. NgÆ°á»i NÆ°á»›c Nam Nhiá»…m Văn Minh Của Tà u. T ừ khi vua VÅ© Äế nhà Hán sai Lá»™ Bát Äức sang đánh lấy Nam Việt cho đến Ä‘á»i NgÅ© QuÃ, ông Ngô Quyá»n đánh Ä‘uổi ngÆ°á»i Tà u vá» bắc, tÃnh vừa tròn 1.050 năm.
Xứ Giao Châu ta bị ngÆ°á»i Tà u sang cai trị bấy lâu năm thì chắc là sá»± sinh hoạt của ngÆ°á»i bản xứ cÅ©ng bị thay đổi má»™t cách khác hẳn vá»›i trÆ°á»›c. Khi đất Giao Châu còn gá»i là Văn Lang hay là Âu Lạc thì ngÆ°á»i bản xứ ăn ở thế nà o, phong tục là m sao, nay cÅ©ng không có di tÃch gì mà kê cứu rạch rõ được. Có lẽ cÅ©ng tá»± hồ nhÆ° MÆ°á»ng hay là Mán ở mạn thượng du đất Bắc Việt bây giá». Giả sá»? có Ä‘em vua Hùng VÆ°Æ¡ng há» Hồng Bà ng và vua An DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng há» Thục mà sánh vá»›i mấy ngÆ°á»i Quan Lang ở mạn thượng du thì dá»… thÆ°á»ng cÅ©ng không xa sá»± thá»±c là mấy. NhÆ°ng đây là má»™t Ä‘iá»u nói phá»ng mà thôi, chứ lấy gì là m Ä‘Ãch xác?
Vả lại, khi ngÆ°á»i má»™t xã há»™i đã văn minh nhÆ° ngÆ°á»i Tà u mà đi mở đất chÆ°a khai nhÆ° đất Giao Châu lúc bấy giá», thì e rằng ngÆ°á»i Tà u chiếm giữ lấy chá»— bình địa rồi tụ há»p vá»›i nhau mà là m ăn, còn những ngÆ°á»i bản xứ thì hoặc là lẫn vá»›i kẻ khá»e hÆ¡n mình, hoặc giết hại Ä‘i, hoặc và o ở trong rừng trong núi rồi chết mòn chết má»i Ä‘i. Kể nhÆ° thế thì ngÆ°á»i mình bây giá» cÅ©ng không xa ngÆ°á»i Tà u là bao nhiêu.
Dẫu thế nà o mặc lòng, hết Ä‘á»i Bắc Thuá»™c rồi thì ngÆ°á»i Giao Châu ta có má»™t cái nghị lá»±c riêng và cái tÃnh chất riêng để Ä‘á»™c láºp, chứ không chịu lẫn vá»›i nÆ°á»›c Tà u. Duy chỉ có sá»± sùng tÃnh, sá»± há»c vấn, cách cai trị thì bao giá» mình cÅ©ng chịu cái ảnh hưởng của Tà u.
Nguyên nÆ°á»›c Tà u từ Ä‘á»i Tam Äại đã văn minh lắm, mà nhất là vá» Ä‘á»i nhà Chu thì cái há»c thuáºt lại cà ng rá»±c rỡ lắm. Những há»c phái lá»›n nhÆ° là Nho Giáo và Lão Giáo Ä‘á»u khởi đầu từ Ä‘á»i ấy. Vá» sau đến Ä‘á»i nhà Hán, nhà ÄÆ°á»ng, những há»c phái ấy thịnh lên, lại có Pháºt Giáo ở Ấn Äá»™ truyá»n sang, rồi cả ba đạo cùng truyá»n bá Ä‘i khắp cả má»i nÆ¡i trong nÆ°á»›c. Từ đó trở vá» sau nÆ°á»›c Tà u và những nÆ°á»›c chịu ảnh hưởng của Tà u Ä‘á»u theo tông chỉ của những đạo ấy mà láºp ra sá»± sùng tÃn, luân lý và phong tục tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° nhau cả. Váºy ta xét qua xem những há»c phái ấy gốc tÃch từ đâu, và cái tông chỉ của những há»c phái ấy ta thế nà o.
2. Nho Giáo. Nho giáo sinh ra từ đức Khổng Tá». Ngà i húy lÃ
Khâu, tên chữ là Trá»ng Ni, sinh ở nÆ°á»›c Lá»— (thuá»™c tỉnh SÆ¡n Äông) và o năm
551 trÆ°á»›c Tây Lịch, vá» Ä‘á»i vua Linh VÆ°Æ¡ng nhà Chu.
Ngà i sinh ra và o Ä‘á»i Xuân Thu, có NgÅ© Bá tranh cÆ°á»ng, dân tình khổ sở, phong tục bại hoại. Ngà i muốn lấy đạo luân thÆ°á»ng mà dạy ngÆ°á»i ta cách ăn ở vá»›i nhau trong Ä‘á»i. Ngà i Ä‘i du lịch trong mấy nÆ°á»›c chÆ° hầu, hết nÆ°á»›c ná» qua đến nÆ°á»›c kia, môn đệ theo ngà i cÅ©ng nhiá»u. Äến lúc già , ngà i trở vá» nÆ°á»›c Lá»—, soạn kinh Thi, kinh ThÆ°, kinh Dịch, định kinh Lá»…, kinh Nhạc và là m ra kinh Xuân Thu, rồi đến năm 479 trÆ°á»›c Tây Lịch vá» Ä‘á»i vua KÃnh VÆ°Æ¡ng nhà Chu thì Ngà i mất, thỠđược 72 tuổi.
Ngà i chỉ cốt lấy những Ä‘iá»u hợp vá»›i bản tÃnh của loà i ngÆ°á»i mà dạy ngÆ°á»i, chứ không dạy những Ä‘iá»u u uẩn huyá»n diệu khác vá»›i đạo thÆ°á»ng. Ngà i nói rằng: "Äạo bất viá»…n, nhân chi vi đạo nhu viá»…n nhân, bất khả dÄ© vi đạo". NghÄ©a là : đạo không xa cái bản tÃnh ngÆ°á»i ta, há»… vì đạo mà xa cái bản tÃnh ấy thì đạo ấy không phải là đạo. Bởi váºy cái tông chỉ của Ngà i là chủ lấy Hiếu, Äá»…, Trung, Thứ là m gốc, và lấy sá»± sá»a mình là m cốt mà dạy ngÆ°á»i. ngà i chỉ dạy ngÆ°á»i vá» sá»± thá»±c tế hiện tại, chứ những Ä‘iá»u viá»…n vông ngoà i những sá»± sinh hoạt ở trần thế ra thì Ngà i không bà n đến. Nói đến sá»± sống chết thì Ngà i bảo rằng: "Vị tri sinh, yên tri tá»", chÆ°a biết được việc sống, sao đã biết được việc chết. Nói đến việc quỉ thần thì ngà i bảo rằng: "Quỉ thần kÃnh nhi viá»…n chi", quỉ thần thì nên kÃnh, mà không nên nói đến.
Tổng chi, đạo Ngà i thì có nhiá»u lý tưởng cao siêu (xem sách Nho Giáo) 21 nhÆ°ng vá» Ä‘Æ°á»ng thá»±c tế thì chú trá»ng ở luân thÆ°á»ng đạo lý. Cái đạo luân lý của Ngà i có thể truyá»n cho muôn Ä‘á»i vá» sau không bao giá» vượt qua được. Äối vá»›i má»i ngÆ°á»i thì Ngà i dạy: "Ká»· sở bất dục, váºt thi Æ° nhân", Ä‘iá»u gì mình không muốn ngÆ°á»i ta là m cho mình, thì mình đừng là m cho ai". Äối vá»›i
21 Nho Giáo - Trung Tâm Há»c Liệu xuất bản trá»n bá»™ 2 quyển.
việc bổn pháºn của mình thì ngà i dạy: "Quân tá» Ä‘á»™ng nhi thế vi thiên hạ đạo, hà nh nhi thế vi thiên hạ pháp, ngôn nhi thế vi thiên hạ tắc, viá»…n chi tắc vá»ng, cáºn chi tắc bất yếm", ngÆ°á»i quân tá» cá» Ä‘á»™ng việc gì là để là m đạo cho thiên hạ, nói năng Ä‘iá»u gì là để là m má»±c cho thiên hạ; ngÆ°á»i ở xa thì muốn lại gần, ngÆ°á»i ở gần thì không bao giá» chán 22 .
Äạo của Khổng Tá» truyá»n cho thầy Tăng Sâm; Tăng Sâm truyá»n cho
Khổng Cấp; Khổng Cấp truyá»n cho thầy Mạnh Kha tức là thầy Mạnh Tá».
T hầy Mạnh Tá» là má»™t nhà đại hiá»n triết nÆ°á»›c Tà u, là m sách Mạnh Tá», bà n sá»± trá»ng nhân nghÄ©a, khinh công lợi, và cho tÃnh ngÆ°á»i ta vốn là nh, ai cÅ©ng có thể nên được Nghiêu, Thuấn cả.
Äến Ä‘á»i nhà Tần, vua Thỉ Hoà ng giết những ngÆ°á»i Nho há»c, đốt cả sách vở, đạo Nho phải má»™t lúc gian nan. Äến Ä‘á»i vua Cao Tổ nhà Hán lại tôn kÃnh đạo Nho, sai là m lá»… thái lao tế đức Khổng Tá». Äến Ä‘á»i vua VÅ© Äế nhà Hán lại đặt quan bác sÄ© để dạy năm kinh. Từ đấy trở Ä‘i, đạo Nho má»—i ngà y má»™t thịnh, dẫu trong nÆ°á»›c có đạo Lão, đạo Pháºt mặc lòng, bao giỠđạo nho vẫn trá»ng hÆ¡n.
3. Äạo Giáo. Äạo giáo là bởi đạo của ông Lão Tá» mà thà nh ra. Lão Tá» là ngÆ°á»i nÆ°á»›c Sở (thuá»™c tỉnh Hồ Bắc) há» là Lý, tên là Äam, sinh và o năm 604 trÆ°á»›c Tây Lịch vá» Ä‘á»i vua Äịnh VÆ°Æ¡ng nhà Chu, sống được 81 tuổi, đến năm 523 trÆ°á»›c Tây Lịch, và o Ä‘á»i vua Cảnh VÆ°Æ¡ng nhà Chu thì mất.
Tông chỉ của Lão Tá» là trÆ°á»›c khi có trá»i đất, thì chỉ có Äạo. Äạo là bản thể của vÅ© trụ, là cái gốc nguyên thỉ của các sá»± tạo hóa. Vạn váºt Ä‘á»u bởi Äạo mà sinh ra. Váºy sá»a mình và trị nÆ°á»›c nên phải theo Äạo, nghÄ© là ngÆ°á»i ta nên Ä‘iá»m tÄ©nh, vô vi, cứ tá»± nhiên, chứ không nên dùng trà lá»±c mà là m gì cả.
Lão Tá» soạn ra sách Äạo Äức Kinh, rồi sau có Văn Tá», Thi Tá», Trang
T á», và Liệt Tá» noi theo mà truyá»n bá cái tông chỉ ấy.
Äạo của Lão Tá» lúc đầu là má»™t môn triết há»c rất cao siêu nhÆ°ng vá» sau cái há»c thuyết biến đổi Ä‘i, rồi những ngÆ°á»i giảng thuáºt thần tiên cÅ©ng phụ theo đạo ấy mà nói những chuyện số kiếp và những sá»± tu luyện để
được phép trÆ°á»ng sinh bất tá» v. v... Bởi váºy đạo Lão má»›i thà nh ra Äạo giáo là má»™t đạo thần tiên, phù thủy, và những ngÆ°á»i theo Äạo giáo gá»i là đạo sÄ©.
Nguyên từ Ä‘á»i vua Thỉ Hoà ng nhà Tần và vua VÅ© Äế nhà Hán, ngÆ°á»i Tà u đã tin sá»± thần tiên, sau đến cuối Ä‘á»i nhà Äông Hán có TrÆ°Æ¡ng Äạo Lăng soạn ra 24 thiên Äạo Kinh giảng cái thuáºt trÆ°á»ng sinh. Bá»n giặc Hoà ng Cân TrÆ°Æ¡ng Giác chÃnh là há»c trò của TrÆ°Æ¡ng Äạo Lăng. Äến Ä‘á»i nhà Äông Tấn lại có Cát Hồng nói rằng được tiên thuáºt rồi là m sách dạy những thuáºt ấy. Từ đấy vá» sau Äạo giáo thịnh dần lên, tôn Lão Tá» là m Thái Thượng Lão Quân.
Äá»i vua Cao Tổ nhà ÄÆ°á»ng có ngÆ°á»i nói rằng thấy Lão tá» hiện ra ở núi DÆ°Æ¡ng Giác SÆ¡n xÆ°ng là tổ nhà ÄÆ°á»ng 23 . Vua Cao Tổ đến tế ở miếu Lão Tá» và tôn lên là Thái Thượng Huyá»n Nguyên Hoà ng Äế. Bởi váºy nhà ÄÆ°á»ng trá»ng đạo Lão Tá» lắm, bắt con cháu phải há»c Äạo Äức Kinh.
Tuy đạo Lão vá» sau thịnh hà nh ở nÆ°á»›c Tà u, nhÆ°ng cÅ©ng không bằng đạo Pháºt. Äạo Pháºt là má»™t đạo ở Ấn Äá»™ Ä‘em và o nÆ°á»›c Tà u, và lại là má»™t tôn giáo rất lá»›n ở thế gian nà y.
4. Pháºt Giáo. T ị tổ đạo Pháºt là đức ThÃch Ca Mâu Ni. Không biết rõ ngà i sinh và o Ä‘á»i nà o. Cứ ý kiến của đạo phái ở vá» phÃa Bắc đất Ấn Äá»™ thì cho là ngà i sinh vá» năm 1028 trÆ°á»›c Tây Lịch ká»· nguyên, và o Ä‘á»i vua Chiêu VÆ°Æ¡ng nhà Chu. Còn đạo phái ở phÃa Nam thì cho và o năm 624. Những nhà bác há»c thá»i bây giá» cho ngà i sinh và o năm 558 hay là 520, cùng vá»›i Khổng Tá» má»™t thá»i.
Äức ThÃch Ca là con má»™t nhà quà tá»™c đất Ấn Äá»™. Ngà i đã lấy vợ, có con, nhÆ°ng vì thấy ngÆ°á»i ta ở trần thế nà y không ai khá»i được những khổ não nhÆ° sinh, lão, bệnh, tá», cho nên ngà i bá» cả vợ con mà đi tu, để cầu phép giải thoát. Váºy đạo Pháºt cốt có hai chủ ý: má»™t là đá»i là cuá»™c khổ não; hai là sá»± thoát khá»i khổ não.
N gÆ°á»i ta gặp phải những sá»± khổ não nhÆ° thế là tại mình cứ mắc trong vòng luân hồi mãi. Váºy muốn cho khá»i sá»± khổ não thì phải ra ngoà i luân hồi má»›i được; mà ra ngoà i luân hồi thì phải cắt cho đứt những cái nhân duyên nó trói buá»™c mình ở trần gian nà y. Ra được ngoà i Luân Hồi thì lên đến cõi Nát Bà n (nirvana) tức là thà nh Pháºt, bất sinh, bất tuyệt.
Nguyên đạo Pháºt là do ở đạo Bà La Môn (Brahmane) mà ra, nhÆ°ng tông chỉ đạo Pháºt không giống đạo Bà La Môn cho nên hai đạo chống nhau mãi, thà nh ra đến ba bốn trăm năm sau, khi đức ThÃch Ca mất rồi, đạo Pháºt má»›i phát đạt ra ở Ấn Äá»™.
Äạo Pháºt sang nÆ°á»›c Tà u kể từ nhà Tây Hán. Äá»i vua Hán VÅ© Äế (140 - 86) quân nhà Hán Ä‘i đánh Hung Nô đã lấy được tượng Kim Nhân và biết rằng ngÆ°á»i Hung Nô có thói đốt hÆ°Æ¡ng thá» Pháºt 24 . Äá»i vua Ai Äế năm Nguyên thá» nguyên niên, là lịch tây năm thứ 2, vua nhà Hán sai Tần Cảnh Hiến sang sứ rợ Nhục Chi có há»c khẩu truyá»n được kinh nhà Pháºt.
Äến Ä‘á»i vua Minh Äế nhà Äông Hán, có Ban Siêu Ä‘i sứ các nÆ°á»›c ở Tây Vá»±c biết đạo Pháºt thịnh hà nh ở phÆ°Æ¡ng Tây. Vua bèn sai Thái Am Ä‘i sang Thiên Trúc lấy được 42 chÆ°Æ¡ng kinh và rÆ°á»›c thầy tăng vá» dạy đạo Pháºt. Bấy giá» nhân có con bạch mã Ä‘em kinh vá», cho nên nhà vua má»›i láºp chùa Bạch Mã để thá» Pháºt ở đất Lạc DÆ°Æ¡ng.
Từ đó đạo Pháºt cứ dần dần truyá»n bá ra khắc nÆ°á»›c Tà u, nhÆ°ng chỉ có ngÆ°á»i Ấn Äá»™ sang dạy đạo Pháºt mà thôi, mãi đến Ä‘á»i Tam Quốc má»›i có ngÆ°á»i Tà u Ä‘i là m thầy tăng. Vá» sau ngÆ°á»i Tà u sang Ấn Äá»™ lấy kinh Ä‘em vá» giảng dạy cÅ©ng nhiá»u.
Äá»i vua An Äế nhà Äông Tấn (402) đất TrÆ°á»ng An có ông Pháp Hiển Ä‘i chÆ¡i hằng 30 nÆ°á»›c ở xứ Ấn Äá»™, qua đảo TÃch Lan (Ceylan) rồi theo Ä‘Æ°á»ng hải đạo vá» Tà u, Ä‘em kinh nhà Pháºt dịch ra chữ Tà u và là m sách Pháºt Quốc Ký.
Äến Ä‘á»i Nam Bắc Triá»u, vua Hiến Minh nhà Ngụy sai tăng là Huệ Sinh và Tống Vân sang Tây Vá»±c lấy được hÆ¡n 170 bá»™ kinh Ä‘em vá». Từ đó đạo Pháºt rất thịnh, kinh Ä‘iển có đến 450 bá»™, chùa chiá»n được hÆ¡n 3 vạn, tăng ni có đến 2 triệu ngÆ°á»i.
Äá»i vua Thái Tông nhà ÄÆ°á»ng (630), có ông Huyá»n Trang (tục gá»i lÃ
ÄÆ°á»ng Tăng hay ÄÆ°á»ng Tam Tạng) Ä‘i sang Ấn Äá»™ ở hÆ¡n 10 năm lấy được
650 bá»™ kinh nhà Pháºt. Äến Ä‘á»i vua Cao Tông (672) ông NghÄ©a TÄ©nh lại sang
Ấn Äá»™ lấy được 400 bá»™ kinh nhà Pháºt nữa. Từ Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng trở Ä‘i, thì ở bên Tà u đạo Pháºt cà ng ngà y cà ng thịnh, mà ngÆ°á»i Ä‘i lấy kinh cÅ©ng nhiá»u. 24 Tục lệ đốt hÆ°Æ¡ng mà thá» cúng khởi đầu từ đó.
5. Sá»± Tiến Hóa Của NgÆ°á»i NÆ°á»›c Nam. Khi những đạo Nho, đạo Khổng, đạo Pháºt phát đạt bên Tà u, thì đất Giao Châu ta còn thuá»™c vá» nÆ°á»›c Tà u, cho nên ngÆ°á»i mình cÅ©ng theo những đạo ấy. Vá» sau nÆ°á»›c mình đã tá»± chủ rồi, những đạo ấy lại cà ng thịnh thêm, nhÆ° là đạo Pháºt thì thịnh vá» Ä‘á»i nhà Äinh, nhà Tiá»n Lê, và nhà Lý, mà đạo Nho thì thịnh từ Ä‘á»i nhà Trần trở Ä‘i.
Phà m phong tục và chÃnh trị là do sá»± há»c thuáºt và tông giáo mà ra. Mà ngÆ°á»i mình đã theo há»c tháºt và tông giáo của Tà u thì Ä‘iá»u gì ta cÅ©ng noi theo Tà u hết cả. NhÆ°ng xét ra thì Ä‘iá»u gì mình cÅ©ng thua kém Tà u, mà tá»± ngÆ°á»i mình không thấy có tìm kiếm và bà y đặt ra được cái gì cho xuất sắc, gá»i là có cái tinh thần riêng của nòi giống mình, là tại là m sao?
Có lẽ má»™t là tại địa thế nÆ°á»›c Nam ta, hai là cách ăn ở của ngÆ°á»i mình. Phà m sá»± tiến hóa của má»™t xã há»™i cÅ©ng nhÆ° công việc của ngÆ°á»i là m, phải có cái gì đó nó Ä‘un đẩy mình, nó bắt phải cố sức mà tiến hóa thì má»›i tiến hóa được. Sá»± Ä‘un đẩy ấy là sá»± cần dùng và sá»± Ä‘ua tranh. Nếu không có cần dùng thì không có cố gắng, không cố gắng thì không tiến hóa. Nếu không có Ä‘ua tranh thì không có tìm kiếm, không tìm tìm kiếm thì không tà i giá»i, sá»± lý tất nhiên là váºy.
Xem nhÆ° nÆ°á»›c Nam ta, thì hai cái yếu Ä‘iểm ấy Ä‘á»u kém cả. NgÆ°á»i mình ở vá» xứ nóng ná»±c, cách ăn mặc giản dị, Ä‘Æ¡n sÆ¡, không phải cần lao lo nghÄ© cÅ©ng đủ sống, cho nên ai cÅ©ng thÃch nhà n lạc, quà hồ khá»i chết thì thôi, chứ không ai muốn lao tâm lao lá»±c lắm nhÆ° những ngÆ°á»i ở nÆ°á»›c văn minh khác. TÃnh ngÆ°á»i mình nhÆ° thế, thì há»… ai nói cái gì, mình chỉ bắt chÆ°á»›c được mà thôi, chứ không phát khởi bà y đặt ra được Ä‘iá»u gì nữa.
Còn nhÆ° sá»± Ä‘ua tranh, phải có nhiá»u ngÆ°á»i, nhiá»u nÆ°á»›c thì má»›i Ä‘ua tranh được. NhÆ°ng nÆ°á»›c ta ở phÃa Äông thì có bể, ở phÃa Tây, phÃa Nam thì những ngÆ°á»i MÆ°á»ng, ngÆ°á»i Là o là những ngÆ°á»i văn minh kém mình cả, còn ở phÃa Bắc có nÆ°á»›c Tà u là hÆ¡n mình, nhÆ°ng Tà u lại to quá, sá»± giao thông vá»›i mình thì cách trở sÆ¡n xuyên, Ä‘Æ°á»ng sá khó khăn không tiện, chỉ có quan tÆ° thỉnh thoảng Ä‘i lại mà thôi, chứ dân trong nÆ°á»›c không mấy khi ra đến ngoà i bá» cõi nÆ°á»›c nhà . NgÆ°á»i mà cả Ä‘á»i không Ä‘i đến đâu, mắt không trông thấy cái hay cái dở của ngÆ°á»i, thì tiến hóa là m sao được? mà sá»± há»c của mình thì ai cÅ©ng yên trà rằng cái gì đã há»c của Tà u là hay, là tốt hÆ¡n cả: từ sá»± tÆ° tưởng cho chà công việc là m, Ä‘iá»u gì mình cÅ©ng lấy Tà u là m gÆ°Æ¡ng. Há»… ai bắt chÆ°á»›c được Tà u là giá»i, không bắt chÆ°á»›c được là dở. Cách mình sùng má»™ văn minh của Tà u nhÆ° thế, cho nên không chịu so sánh cái hÆ¡n cái kém, không tìm cách phát minh những Ä‘iá»u hay tốt ra, chỉ Ä‘inh rằng ngÆ°á»i ta hÆ¡n mình, mình chỉ bắt chÆ°á»›c ngÆ°á»i ta là đủ. Äịa thế nÆ°á»›c mình nhÆ° thế, tÃnh chất và sá»± há»c vấn của ngÆ°á»i mình nhÆ° thế, thì cái trình Ä‘á»™ tiến hóa của mình tất là phải cháºm chạp và việc gì cÅ©ng phải thua kém ngÆ°á»i ta váºy.
Tà i sản của Vô Tình
21-09-2008, 09:56 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
PHẦN III:Tá»± Chủ Thá»i-Äại
CHÆ¯Æ NG I NHÀ NGÔ (939-965)
1. Tiá»n Ngô-VÆ°Æ¡ng
2. DÆ°Æ¡ng Tam Kha
3. Háºu Ngô-VÆ°Æ¡ng
4. Tháºp-Nhị Sứ-Quân
1. TIỀN NGÔ VÆ¯Æ NG (939-965) . Năm kỹ-hợi (939) Ngô Quyá»n xÆ°ng vÆ°Æ¡ng, đóng đô ở Cổ Loa (thuá»™c huyện Äông-anh, tỉnh Phúc-yên). Ngô-vÆ°Æ¡ng đặt quan chức, chế triá»u-nghi, định phục-sắc và chỉnh đốn việc chÃnh-trị trong nÆ°á»›c, chà muốn dá»±ng nghiệp lâu dà i, nhÆ°ng chỉ là m vua được có 6 năm, đến năm Giáp Thìn (944) thì mất, thá» 47 tuổi.
2. DÆ¯Æ NG TAM KHA (945-950) . Ngô-vÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c lấy con DÆ°Æ¡ng diên Nghệ là DÆ°Æ¡ng-thị láºp là m vÆ°Æ¡ng-háºu; đến lúc mất, vÆ°Æ¡ng uá»·- thác con là Ngô xÆ°Æ¡ng Ngáºp cho DÆ°Æ¡ng tam Kha là em DÆ°Æ¡ng-háºu. DÆ°Æ¡ng tam Kha bèn cÆ°á»›p lấy quyá»n của cháu, tá»± xÆ°ng là Bình-vÆ°Æ¡ng.
Ngô xÆ°Æ¡ng Ngáºp thấy biến, chạy trốn sang Nam-sách (thuá»™c Hải- dÆ°Æ¡ng) và o ẩn ở nhà Phạm Lịnh-công ở Trà -hÆ°Æ¡ng (huyện Kim-thà nh). Tam Kha sai quân Ä‘i Ä‘uổi bắt. Phạm Lịnh-công Ä‘em và o dấu trong núi. DÆ°Æ¡ng tam Kha bắt em Ngô xÆ°Æ¡ng Ngáºp là Ngô vÆ°Æ¡ng Văn nuôi là m con nuôi.
N ă m Canh-Tuất (905) có dân ở tại thôn Thái-bình (thuá»™c SÆ¡n-tây) là m loạn. DÆ°Æ¡ng tam Kha sai Ngô xÆ°Æ¡ng Văn cùng vá»›i tÆ°á»›ng là DÆ°Æ¡ng cát Lợi và Äá»— cảnh Thạc Ä‘em quân Ä‘i đánh. Äi đến Từ-liêm, Ngô xÆ°Æ¡ng Văn mÆ°u vá»›i hai tÆ°á»›ng Ä‘em quân trở vá» bắt DÆ°Æ¡ng tam Kha.
Ngô xÆ°Æ¡ng Văn nghÄ© tình cáºu cháu không nỡ giết, chỉ giáng xuống là m
T rương Dương-công.
3. HẬU NGÔ VÆ¯Æ NG (950-965) . Ngô vÆ°Æ¡ng Văn bá» DÆ°Æ¡ng tam Kha Ä‘i rồi, xÆ°ng là Nam-tấn-vÆ°Æ¡ng và sai ngÆ°á»i Ä‘i đến là ng Trà -hÆ°Æ¡ng rÆ°á»›c anh là Ngô xÆ°Æ¡ng Ngáºp vá» cùng coi việc nÆ°á»›c. Ngô xÆ°Æ¡ng Ngáºp vá» xÆ°ng là Thiên-sách-vÆ°Æ¡ng. Cả hai anh em là m vua, sá» gá»i là Háºu Ngô-vÆ°Æ¡ng.
Là m vua được Ãt lâu, Thiên-sách vÆ°Æ¡ng đã toan giữ lấy quyá»n má»™t mình, nhÆ°ng đến năm giáp-dần (965) thì mất.
Thế lá»±c nhà Ngô lúc bấy giá» má»—i ngà y má»™t kém, giặc-giã nổi lên khắp cả má»i nÆ¡i. Nam tấn-vÆ°Æ¡ng phải thân chinh Ä‘i đánh dẹp. Khi Ä‘i đánh giặc ở hai thôn Thái-bình, không may bị tên bắn chết. Bấy giá» là năm Ất-Sá»u (965), Nam-tấn-vÆ°Æ¡ng là m vua được 15 năm.
4. THẬP NHỊ SỨ QUÂN (945-967) . Từ khi DÆ°Æ¡ng tam Kha tiếm-vị rồi, những ngÆ°á»i thổ-hà o ở các nÆ¡i nhÆ° bá»n Trần Lãm, Kiểu công Hãn v.v... Ä‘á»u xÆ°á»›ng lên Ä‘á»™c láºp, xÆ°ng là Sứ-quân. Vá» sau Nam-tấn-vÆ°Æ¡ng đã khôi phục được nghiệp cÅ©, nhÆ°ng mà các sứ-quân vẫn không chịu vá» thần-phục. Bởi váºy nhà vua cứ phải Ä‘i đánh dẹp mãi, mà không yên được. Äến khi Nam-tấn-vÆ°Æ¡ng bị giặc bắn chết, thì con Thiên-sách-vÆ°Æ¡ng là Ngô xÆ°Æ¡ng Xà lên nối nghiệp, nhÆ°ng thế nhà vua lúc ấy suy-nhược lắm, không ai phục-tùng nữa. Ngô xÆ°Æ¡ng Xà vỠđóng giữ đất Bình-kiá»u. TÆ°á»›ng nhà Ngô là Äá»— cảnh-Thạc cÅ©ng giữ má»™t chá»— xÆ°ng là Sứ-quân.
Lúc bấy giá» trong nÆ°á»›c có cả thảy 12 Sứ-quân, gây ra cảnh ná»™i loạn kéo dà i đến hÆ¡n 20 năm. MÆ°á»i hai Sứ-quân là :
1. Ngô xÆ°Æ¡ng Xà giữ Bình-kiá»u (nay là là ng Bình-kiá»u, phủ Khoái-châu, HÆ°ng-yên).
2. Äá»— cảnh Thạc giữ Äá»—-Ä‘á»™ng -giang (thuá»™c huyện Thanh-oai).
3. Trần Lãm, xưng là Trần Minh-công giữ Bố-hải-khẩu (Kỳ-bố, tỉnh
Thái-bình).
4. Kiểu công Hãn, xưng là Kiểu Tam-chế giữ Phong-châu (huyện Bạch- hạc).
5. Nguyễn Khoan, xưng là Nguyễn Thái-bình giữ Tam-đái (phủ Vĩnh
T Æ°á»ng).
6. Ngô nháºt Khánh, xÆ°ng là Ngô Lãm-công giữ ÄÆ°á»ng-lâm (Phúc-thá», SÆ¡n-tây).
7. Lý Khuê, xÆ°ng là Lý Lang-công giữ Siêu-loại (Thuáºn-thà nh).
8. Nguyễn thủ Tiệp, xưng là Nguyễn Lịnh-công giữ Tiên-du (Bắc-ninh).
9. Lữ ÄÆ°á»ng, xÆ°ng là Lữ Tá-công giữ Tế-giang (Văn-giang, Bắc-ninh).
10. Nguyễn Siêu, xưng là Nguyễn Hữu-công giữ Tây-phù-liệt (Thanh-trì, Hà -đông).
11. Kiểu Thuáºn, xÆ°ng là Kiểu Lịnh-công giữ Hồi-hồ (Cẩm-khê, SÆ¡n-tây).
12. Phạm bạch Hổ, xÆ°ng là Phạm Phòng át giữ Äằng-châu (HÆ°ng-yên).
Những Sứ-quân ấy cứ đánh lẫn nhau, là m cho dân-gian khổ-sở. Sau nhá» có ông Äinh bá»™ LÄ©nh ở Hoa-lÆ° Ä‘em quân Ä‘i đánh, má»›i dẹp xong cái loạn sứ-quân, Ä‘em giang-sÆ¡n lại là m má»™t mối,và láºp nên cÆ¡ nghiệp nhà Äinh váºy.
CHÆ¯Æ NG II :NHÀ ÄINH (968-980)
1. Äinh Tiên-hoà ng
2. Äinh Phế-đế
1. ÄINH TIÊN-HOÀNG (968-979) . Äinh bá»™ LÄ©nh 25 là ngÆ°á»i ở Hoa-lÆ° Ä‘á»™ng (huyện Gia-viá»…n, tỉnh Ninh-bình), con ông Äinh công Trứ là m thứ-sỠở Hoan-châu vá» Ä‘á»i DÆ°Æ¡ng diên Nghệ và đá»i Ngô-vÆ°Æ¡ng Quyá»n. Äinh công Trứ mất sá»›m, Bá»™ LÄ©nh theo mẹ vá» quê ở, thÆ°á»ng Ä‘i chÆ¡i vá»›i trẽ chăn trâu-bò, bắt chúng khoanh tay là m kiệu để nghồi cho chúng rÆ°á»›c, và lại lấy bông lau là m cá» bà y tráºn đánh nhau. Trẽ xứ ấy đứa nà o cÅ©ng sợ, tôn lên là m anh. Äến lúc khôn-lá»›n lên, dân là ng ở đấy theo phục rất nhiá»u, nhÆ°ng sau vì không hòa vá»›i chú, cho nên Bá»™ LÄ©nh cùng vá»›i con là Liá»…n sang ở vá»›i Sứ-quân Trần Minh-công ở Bố-hải khẩu (Phủ Kiến-xÆ°Æ¡ng, Thái-bình).
Trần Minh-công thấy ngÆ°á»i khôi-ngô có chÃ-khÃ, Ä‘em lòng yêu mến, cho được giữ binh-quyá»n. Äến khi Trần Minh-công mất, Äinh bá»™ LÄ©nh Ä‘em quân vá» giữ Hoa-lÆ°, chiêu má»™ những ngÆ°á»i hà o-kiệt, hùng cứ má»™t phÆ°Æ¡ng. Năm tân-hợi (951) Ä‘á»i Háºu Ngô-vÆ°Æ¡ng, Nam Tấn-vÆ°Æ¡ng và Thiên-sách- vÆ°Æ¡ng đã Ä‘em quân và o đánh không được. Äến khi nhà Ngô mất rồi, Äinh bá»™ LÄ©nh hà ng được Sứ-quân Phạm Phòng-át, phá được Äá»—-dá»™ng của Äá»— cảnh Thạc. Từ đó đánh đâu được đấy, cho nên chúng tôn là Vạn-thắng-vÆ°Æ¡ng. Chỉ trong má»™t năm mà vÆ°Æ¡ng binh được các Sứ-quân và láºp thà nh nghiệp đế.
N ă m máºu-thìn (968) Vạn-thắng-vÆ°Æ¡ng lên ngôi Hoà ng-đế, tức là Tiên- hoà ng-đế, đặt quốc-hiệu là Äại-cồ-việt, đóng đô ở Hoa-lá»± Tiên-hoà ng xây cung-Ä‘iện, chế triá»u-nghi, định phẩm-hà m quan văn quan võ, phong cho Nguyá»…n Bặc là m Äịnh quốc công, Lê Hoà n là m Tháºp-đạo tÆ°á»›ng-quân, và phong cho con là Äinh Liá»…n là m Nam-việt-vÆ°Æ¡ng.
25 Có sách chép rằng Äinh Tiên Hoà ng tên là Hoà n, chứ không phải là Bá»™ LÄ©nh. Bá»™ LÄ©nh là má»™t t Æ°á»›c quan của Trần Lãm phong cho Äinh Hoà n. NhÆ°ng xét trong "Khâm Äịnh Việt Sá»" và cách sách khác thì thấy chép Äinh Bá»™ LÄ©nh chá»› không thấy Äinh Hoà n. Váºy nay cứ theo sách Khâm Äịnh mà chép.
N ă m canh-ngá» (970) Tiên-hoà ng đặt niên-hiệu là Thái-bình nguyên-niên, và đặt năm ngôi Hoà ng-háºu.
Trong khi vua Äinh Tiên-hoà ng dẹp loạn Sứ-quân ở nÆ°á»›c ta, thì ở bên Tà u ông Triệu khuông Dẫn nối nghiệp nhà Háºu-Chu tức là vua Thái-tổ nhà Tống. Äến năm canh-ngá» (970) vua Thái-tổ nhà Tống sai tÆ°á»›ng là Phan Mỹ sang đánh lấy Nam-Hán. Vua Tiên-hoà ng sợ quân nhà Tống sang đánh, bèn sai sứ sang thông hiếu vá»›i Tống-triá»u.
N ă m nhâm-thân (972) Tiên-hoà ng lại sai Nam-việt-vÆ°Æ¡ng là Liá»…n Ä‘em đồ phÆ°Æ¡ng váºt sang cống nhà Tống. Vua nhà Tống sai sứ sang phong cho Tiên-hoà ng là m Giao-chỉ quáºn vÆ°Æ¡ng và phong cho Nam-việt-vÆ°Æ¡ng Liá»…n là m TÄ©nh-hải-quân Tiết-Ä‘á»™-sứ, An-nam đô-há»™. Từ đó nÆ°á»›c ta cứ giữ lệ sang triá»u cống nÆ°á»›c Tà u.
Việc chÃnh trị trong nÆ°á»›c thì lúc bấy giá» còn có nhiá»u ngÆ°á»i quen thói lúc loạn, không chịu tuân theo luáºt-lệ. Tiên-hoà ng phải dùng oai để trừng-trị những bá»n gian-ác: đặt vạc dầu ở trÆ°á»›c Ä‘iện, nuôi hổ báo ở trong vÆ°á»n, rồi hạ lệnh rằng há»… ai phạm tá»™i thì bá» vạc dầu hay là cho hổ báo ăn. Hình-luáºt uy-nghiêm nhÆ° thế, thì cÅ©ng quá lắm, nhÆ°ng nhá» có những hình-luáºt ấy thì dân trong nÆ°á»›c má»›i dần dần được yên. Việc binh-lÃnh thì Tiên-hoà ng phân ra đạo, quân, lữ, tốt, ngÅ©. Má»—i má»™t đạo có 10 quân; 1 quân 10 lữ; 1 lữ 10 tốt; 1 tốt 10 ngÅ©; 1 ngÅ© 10 ngÆ°á»i. Váºy má»™t đạo là 100.000 ngÆ°á»i, và cứ số ấy mà tÃnh thì nhà Äinh bấy giá» có 10 đạo, là 1.000.000 ngÆ°á»i. Thiết tưởng nÆ°á»›c ta bấy giỠđất thì nhá», ngÆ°á»i thì Ãt, lấy đâu là m má»™t triệu quân được, và lấy cÆ¡m gạo đâu mà nuôi được bấy nhiêu ngÆ°á»i. Há»a chăng Tiên-hoà ng có được Ä‘á»™ 10 vạn ngÆ°á»i đã là nhiá»u.
Tiên-hoà ng bá» trưởng láºp âú, cho đứa con út là Hạng Lang là m Thái-tá». Con trưởng là Nam-việt-vÆ°Æ¡ng Liá»…n đã theo Tiên-hoà ng Ä‘i tráºn-mạc từ thủa hà n-vi, nay không được ngôi Thái-tá», lấy sá»± ấy là m tức-giáºn bèn khiến ngÆ°á»i giết Hạng Lang Ä‘i. Ấy là gây nên mối loạn ở trong nhà .
N ă m kỹ-mão (979) vua Tiên-hoà ng và Nam-việt-vÆ°Æ¡ng Liá»…n bị tên Äá»— ThÃch giết chết. Sá» chép rằng tên Äá»— ThÃch trÆ°á»›c là m lại, đêm nằm thấy sao rÆ¡i và o mồm, tưởng là triệu mình được là m vua, bèn định bụng là m sá»± thÃ- Ä‘oạt. Má»™t hôm Äá»— ThÃch thấy Tiên-hoà ng say rượu nằm trong cung, bèn lẻn và o giết Tiên-hoà ng Ä‘i, rồi giết cả Nam-việt-vÆ°Æ¡ng Liá»…n. Ä Ã¬nh-thần tìm bắt được Äá»— ThÃch Ä‘em là m tá»™i, và tôn Vệ-vÆ°Æ¡ng Äinh T uệ lên là m vua. Tiên-hoà ng là m vua được 12 năm, thỠđược 56 tuổi.
2. PHẾ ÄẾ (979-980). Vệ-vÆ°Æ¡ng má»›i có 6 tuổi lên là m vua, quyá»n- chÃnh ở cả Tháºp-đạo tÆ°á»›ng-quân là Lê Hoà n. Lê Hoà n lại cùng vá»›i DÆ°Æ¡ng Thái-háºu tÆ° thông.
Các quan đại-thần bấy giá» là bá»n Äinh Äiá»n, Nguyá»…n Bặc thấy Lê Hoà n nhiếp chÃnh lá»™ng quyá»n quá, má»›i cá» binh-mã đến đánh, nhÆ°ng bị Lê Hoà n giết cả.
Lúc bấy giỠnhà Tống nghe tin Tiên-hoà ng đã mất, tự-quân còn dại, muốn thừa thế sang lấy nước ta, mới hội đại binh ở gần biên-giới.
Bên ta được tin quân Tà u sắp sang, Lê Hoà n sai Phạm cá»± Lượng là m đại-tÆ°á»›ng Ä‘em binh Ä‘i chống giữ. TrÆ°á»›c khi khởi hà nh, Phạm cá»± Lượng há»p cả quân-sÄ© lại ở trong Ä‘iện, rồi nói rằng: "Bây giá» quân nghịch sắp và o cõi, mà vua thì còn bé, lấy ai mà thưởng phạt cho chúng mình. Dẫu chúng mình có hết sức láºp được chút công nà o, thì rồi ai biết cho? Chi bằng nay ta tôn Tháºp-đạo tÆ°á»›ng-quân lên là m vua rồi ra đánh thì hÆ¡n" 26 . Quân-sÄ© nghe nói Ä‘á»u hô vạn-tuế. Thái-háºu thấy quân-sÄ© thuáºn cả, má»›i sai lấy áo long-cổn mặc và o cho Lê Hoà n. Lê Hoà n lên là m vua , giáng Äinh Tuệ xuống là m Vệ-vÆ°Æ¡ng, sá» gá»i là Phế-đế. Nhà Äinh là m vua được 2 Ä‘á»i, cả thảy là 14 năm.
CHÆ¯Æ NG III NHÀ TIỀN LÊ (980-1009)
hiá»…m bắt chém Ä‘i, rồi Ä‘uổi đánh quân nhà Tống chém giết được quá ná»a, và bắt được hai ngÆ°á»i bá»™-tÆ°á»›ng. B á» n LÆ°u Trừng thấy lục-quân đã tan vỡ, vá»™i-và ng Ä‘em thủy-quân rút vá».
1. Lê Äại-Hà nh
2. Phá quân nhà Tống
3. Äánh Chiêm-thà nh
4. Việc đánh-dẹp và sá»a sang trong nÆ°á»›c
5. Lê Trung-Tông
6. Lê long ÄÄ©nh
1. Lê Äại Hà nh (980-1005) . Lê Hoà n là ngÆ°á»i là ng Bảo-thái, huyện Thanh-liêm, tỉnh Hà -nam bây giá», là m quan Tháºp-đạo tÆ°á»›ng-quân nhà Äinh. Nhân khi vua nhà Äinh còn trẻ tuổi, và lại có quân nhà Tống sang xâm, quân-sÄ© tôn Lê Hoà n lên là m vua, tức là Äại-hà nh Hoà ng-đế, niên-hiệu là Thiên-phúc, HÆ°ng-thống (989-993), và Ứng-thiên (994-1005).
Vua Äại-hà nh lên là m vua rồi sai sứ Ä‘Æ°a thÆ° sang nhà Tống nói dối là thÆ° của Äinh Tuệ (Phế-đế) xin phong, có ý để nhà Tống hoãn binh lại. NhÆ°ng vua nhà Tống không nghe, sai sứ sang trách Äại-hà nh rằng sao được xÆ°ng đế, và lại nói rằng : "Nhà Äinh truyá»n táºp đã ba Ä‘á»i rồi, váºy cho Äinh Tuệ là m Thống-soái, Lê Hoà n là m phó. Nhược bằng Äinh Tuệ còn trẽ tuổi không là m được, thì Lê Hoà n phải bắt mẹ con Äinh Tuệ sang chầu Bắc-triá»u, rồi sẽ phong quan-tÆ°á»›c cho Lê Hoà n". Vua Äại-hà nh biết mÆ°u nhà Tống bèn không chịu và sá»a-sang sá»± phòng-bị .
2. Phá Quân Nhà Tống. N hà Tống thấy vua Äại-hà nh không chịu nghe lá»i, bèn sai tÆ°á»›ng Ä‘em quân sang đánh. Tháng 3 năm tân-tị (981) thì bá»n Hầu nhÆ¡n Bảo và Tôn toà n HÆ°ng tiến quân sang mặt Lạng-sÆ¡n, bá»n LÆ°u-trừng Ä‘em thủy-quân sang mặt Bạch-đằng-giang.
Vua Äại-hà nh Ä‘em binh-thuyá»n ra chống-giữ ở Bạch-đằng. Quân nhà Tống tiến lên thế mạnh lắm, quan quân đánh không lại phải lùi. Bấy giá» lục- quân của bá»n Hầu nhân Bảo tiến sang đến Chi-lăng (thuá»™c Ôn-châu, Lạng- sÆ¡n), vua Äại-hà nh sai ngÆ°á»i sang trá hà ng để dụ Hầu nhÆ¡n Bảo đến chổ
Quân ta tuy thắng tráºn, nhÆ°ng vua Äại-hà nh sợ thế-lá»±c không chống
vá»›i Tà u được lâu, bèn sai sứ Ä‘em hai viên tÆ°á»›ng bắt được sang trả nhà Tống và xin theo lệ triá»u cống. Lúc ấy ở phiá bắc nÆ°á»›c Tà u có quân Khiết-Ä‘an (Hung-nô) Ä‘ang đánh phá, cho nên vua nhà Tống cÅ©ng thuáºn lá»i, thôi việc chiến-tranh vá»›i nÆ°á»›c ta, và phong cho vua Äại-hà nh là m chức Tiết-Ä‘á»™-sứ. N ă m quÃ-tị (993) nhà Tống sách phong cho vua Äại-hà nh là m Giao-chỉ quáºn-vÆ°Æ¡ng, rồi đến năm Ä‘inh-dáºu (997) lại gia phong là Nam-bình-vÆ°Æ¡ng.
B ấ y giá» sứ nhà Tống thÆ°á»ng hay Ä‘i lại, có khi vua Äại-hà nh phụng chiếu mà không lạy, nói dối rằng Ä‘i dánh giặc ngã ngá»±a Ä‘au chân. Nhà Tống biết là nói dối, nhÆ°ng cÅ©ng là m ngÆ¡ Ä‘i.
3. Äánh Chiêm Thà nh. Vua Äại-hà nh phá được quân nhà Tống rồi, định sang đánh Chiêm-thà nh, vì lúc vua Äại-hà nh lên ngôi, có sai sứ sang Chiêm-thà nh, bị vua nÆ°á»›c ấy bắt giam sứ lại. Äến khi việc phÃa bắc đã yên, vua Äại-hà nh Ä‘em binh sang đánh báo thù. Quân vua Äại-hà nh sang chiếm giữ dược kinh-thà nh nÆ°á»›c Chiêm và bắt được ngÆ°á»i, lấy được của rất nhiá»u. Từ đấy nÆ°á»›c Chiêm-thà nh phải sang triá»u-cống nÆ°á»›c ta.
4. Việc Äánh Dẹp Và Sá»a Sang Trong NÆ°á»›c. Việc trong nÆ°á»›c thì có các quan đại thần là bá»n Từ Mục, Phạm cá»± Lượng, Ngô tá» An giúp ráºp. Äặt luáºt-lệ, luyện quân lÃnh và sá»a-sang má»i việc.
B ấ y giá» thÆ°á»ng hay có các Ä‘á»™ng MÆ°á»ng và những ngÆ°á»i các châu quáºn là m phản, vua Äại-hà nh phải thân chinh Ä‘i đánh-dẹp, bình được 49 Ä‘á»™ng Hà -man (thuá»™c huyện Thạch-thà nh, tỉnh Thanh-hoá) và dẹp yên những ngÆ°á»i phản-nghịch ở các nÆ¡i. Bởi váºy thanh-thế vua Äại-hà nh lúc bấy giá» rất là lừng-lẫy. N ă m ất-tị (1005) là năm Ứng-thiên thứ 12, vua Äại-hà nh mất, thá» 65 tuổi, là m vua được 24 năm.
5. LÊ TRUNG TÔNG (1005). Vua Äại-hà nh đã định cho ngÆ°á»i con thứ ba là Long Việt là m thái-tá», nhÆ°ng đến lúc vua Äại-hà nh mất, cá hoà ng-tá» tranh ngôi đánh nhau trong bảy tháng. Äến khi Long Việt vừa má»›i lên ngôi được ba ngà y thì bị em là Long ÄÄ©nh sai ngÆ°á»i và o cung giết Ä‘i, thá»
23 tuổi. Sá» gá»i là Lê Trung-tông.
6 . LÊ LONG ÄĨNH (1005-1009). Long ÄÄ©nh là ngÆ°á»i bạo-ngược, tÃnh hay chém giết, ác bằng Kiệt, Trụ ngà y xÆ°a. Khi đã giết anh rồi, lên là m vua thÆ°á»ng cứ lấy sá»± giết ngÆ°á»i là m trò chÆ¡i: có khi những tù phạm phải hình, thì bắt lấy rÆ¡m tẩm dầu quấn và o ngÆ°á»i rồi đốt sống; có khi bắt tù
I. LÃ THÃI Tá»”
CHÆ¯Æ NG IV NHÀ Là (1010-1225)
trèo lên cây rồi ở dÆ°á»›i sai ngÆ°á»i chặt gốc cho cây đổ ; có khi bá» ngÆ°á»i và o sá»t rồi Ä‘em thả xuống sông. Là m những Ä‘iá»u ác nhÆ° thế thì lấy là m thÃch chÃ. Má»™t hôm lấy mÃa để lên đầu nhà sÆ° mà róc vá», rồi thỉnh-thoảng giã
tảng nhỡ tay bổ dao và o đầu sÆ° chảy máu ra, trông thấy thế là m vui cÆ°á»i. Còn khi ra buổi chầu, có ai tấu sá»› Ä‘iá»u gì thì cho những thằng há» nói khôi- hà i hay là nhại tiếng là m trò. Long ÄÄ©nh là m vua được 2 năm đổi niên-hiệu là Cảnh-thụy (1008-1009). Sang năm sau là năm kỹ-dáºu (1009) thì mất, là m vua được 4 năm, thá» 24 tuổi. Vì lúc sống dâm-dục quá Ä‘á»™, mắc bệnh không ngồi được, đến buổi chầu thì cứ nằm mà thị triá»u, cho nên tục gá»i là Ngá»a-triá»u. Long ÄÄ©nh mất rồi, con thì bé, đình-thần nhân dịp tôn Lý công Uẩn lên là m vua, khai sáng nên cÆ¡-nghiệp nhà Lý. =Nhà Tiá»n-Lê là m vua được 3 Ä‘á»i, cả thảy được 29 năm.
1. Thái-tổ khởi nghiệp
2. Dá»i đô vá» Thăng-long thà nh
3. Lấy kinh Tam-tạng
4. Việc chÃnh-trị
II. Là THÃI TÔNG
1. Lê phụng Hiểu định loạn
2. Sự đánh dẹp
3. Giặc Nùng
4. Äánh Chiêm-thà nh
5. Việc chÃnh-trị
III. Là THÃNH TÔNG
1. Việc chÃnh-trị
2. Lấy đất Chiêm-thà nh
IV. Là NHÂN TÔNG
1. Ỹ-lan thái-phi
2. Lý đạo Thà nh
3. Việc sá»a-sang trong nÆ°á»›c
4. Việc đánh nhà Tống
5. Nhà Tống lấy đất Quảng-nguyên
6. Äánh Chiêm-thà nh
I. Là THÃI-Tá»” (1010-1028) Niên-hiệu : Thuáºn-thiên
1. Thái-Tổ khởi nghiệp. Lý công Uẩn ngÆ°á»i ở là ng Cổ-pháp, nay thuá»™c vá» huyện Äông-ngạn, phủ Từ-sÆ¡n, tỉnh Bắc-ninh (ở là ng Äình-bảng có lăng và đá»n thá» nhà Lý).
Tục truyá»n rằng Công Uẩn không có cha, mẹ là Phạm-thị Ä‘i chÆ¡i chùa Tiêu-sÆ¡n (là ng Tiêu-sÆ¡n, phủ Từ-sÆ¡n), nằm má»™ng thấy Ä‘i lại vá»›i thần nhân rồi vá» có thai đẻ ra đứa con trai. Lên ba tuổi Ä‘em cho ngÆ°á»i sÆ° ở chùa Cổ- pháp tên là Lý khánh Văn là m con nuôi, má»›i đặt tên là Lý công Uẩn.
Công Uẩn lá»›n lên và o Hoa-lÆ° là m quan nhà Tiá»n-Lê, đến chức Tả-thân- vệ Äiện-tiá»n Chỉ-huy-sứ. Khi Lê Long ÄÄ©nh mất, thì Lý công Uẩn đã ngoà i 35 tuổi. Bấy giá» lòng ngÆ°á»i đã oán-giáºn nhà Tiá»n-Lê lắm, ở trong triá»u có bá»n Äà o cam Má»™c cùng vá»›i sÆ° Vạn Hạnh mÆ°u tôn Lý công Uẩn lên là m vua. Lý công Uẩn bèn lên ngôi hoà ng-đế, tức là vua Thái-tổ nhà Lý.
2. Dá»i Äô Vá» Thăng Long Thà nh. Thái-tổ thấy đất Hoa-lÆ° cháºt- hẹp không có thể mở-mang ra là m chá»— đô-há»™i được, bèn định dá»i đô vá» La- thà nh. Tháng 7 năm Thuáºn-thiên nguyên-niên (1010), thì khởi sá»± dá»i đô. Khi ra đến La-thà nh, Thái-tổ lấy cá»› có Ä‘iá»m trông thấy rồng và ng hiện ra, bèn đổi Äại-la thà nh là Thăng-long thà nh, tức là thà nh Hà -ná»™i bây giá». Cải Hoa-lÆ° là m trÆ°á»ng-an phủ và Cổ-pháp là m Thiên-đức phủ.
3. Lấy Kinh Tam Tạng. N hà Lý bấy giá» sùng đạo Pháºt, nhà vua trá»ng đãi những ngÆ°á»i Ä‘i tu, lấy tiá»n kho ra để là m chùa đúc chuông. Tháng
6 năm máºu-ngá» (1018) vua sai quan là Nguyá»…n đạo Thanh và Phạm Hạc sang Tà u lấy kinh Tam-tạng Ä‘em vỠđể và o kho Äại-hÆ°ng.
4. Việc ChÃnh Trị. Lúc bấy giỠở bên nhà Tống có nhiá»u việc, cho nên cÅ©ng không sinh sá»± lôi thôi gì vá»›i nÆ°á»›c ta. Bởi váºy khi Thái-tổ lên là m vua, sai sứ sang cầu phong, vua nhà Tống liá»n phong cho là m Giao-chỉ quáºn-vÆ°Æ¡ng, sau lại gia phong Nam-bình-vÆ°Æ¡ng. NÆ°á»›c Chiêm-thà nh và nÆ°á»›c Chân-lạp Ä‘á»u sang triá»u cống, cho nên việc bang-giao thá»i bấy giá» Ä‘á»u yên-trị.
ở trong nước cũng có đôi ba nơi nổi lên là m loạn, như ở Diễn-châu (thuộc Nghệ-an) và ở mạn Thượng-du hay có sự phản-nghịch, nhà vua phải thân chinh đi đánh-dẹp mới yên được.
Thá»i bấy giá» các hoà ng-tá» Ä‘á»u phong tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng và phải cầm quân Ä‘i
đánh giặc, bởi váºy ai cÅ©ng giá»i nghá» dùng binh.
Thái-tổ lÆ°u tâm vá» việc sá»a-sang trong nÆ°á»›c: đổi phép cÅ© của nhà Tiá»n- Lê; chia nÆ°á»›c ra là m 24 lá»™, gá»i Hoan-châu và Ãi-châu là trại. Lại định ra 6 hạng thuế là : thuế ruá»™ng, đầm, ao; thuế đất trồng dâu và bãi phù-sa; thuế
sả n-váºt ở núi; thuế mắm-muối Ä‘i qua Aỉ-quan; thuế sừng tê, ngà voi và hÆ°Æ¡ng ở trên mạn núi xuống; thuế tre gá»— hoa quả. Vua cho những báºc công-chúa coi việc trÆ°ng-thu các thứ thuế ấy. Thái-tổ trị-vì được 19 năm thì mất, thá» 55 tuổi.
II. Là THÃI TÔNG (1028-1054)
Niên hiệu : Thiên thà nh (1028-1033) Thông-thụy (1034-1038) Cà n-phù-hữu-đạo (1039-1041) Minh-đạo (1042-1043) Thiên-cảm-thánh-võ (1044-1048) Sùng-hưng-đại-bảo (1049-1054).
1. Lê Phụng Hiểu Äịnh Loạn. Thái-tổ vừa mất chÆ°a tế-táng xong, thì các hoà ng-tá» là bá»n Võ-đức-vÆ°Æ¡ng, Dá»±c-thánh-vÆ°Æ¡ng và Äông-chinh- vÆ°Æ¡ng đã Ä‘em quân đến vây thà nh để tranh ngôi của Thái-tá».
B ấ y giá» các quan là bá»n Lý nhân NghÄ©a xin Thái-tá» cho Ä‘em quân ra thà nh quyết được thua má»™t tráºn. Khi quân của Thái-tá» và quân các vÆ°Æ¡ng đối tráºn, thì quan Võ-vệ tÆ°á»›ng-quân là Lê phụng Hiểu rút gÆ°Æ¡m ra chỉ và o Võ-đức-vÆ°Æ¡ng mà bảo rằng : "Các ngÆ°á»i dòm-ngó ngôi cao, khinh-dể tá»±- quân, trên quên Æ¡n Tiên-đế, dÆ°á»›i trái nghÄ©a tôi con, váºy Phụng Hiểu xin dâng nhát gÆ°Æ¡m nà y !" Nói xong chạy xông và o chém Võ-đức-vÆ°Æ¡ng ở tráºn tiá»n. Quân các vÆ°Æ¡ng trông thấy sợ-hãi bá» chạy cả. Dá»±c-thánh-vÆ°Æ¡ng và Äông- chinh-vÆ°Æ¡ng cÅ©ng phải chạy trốn. Thái-tá» Pháºt Mã lên ngôi, tức là vua Thái-tông.
D á»±c-thánh-vÆ°Æ¡ng và Äông-chinh-vÆ°Æ¡ng xin vá» chịu tá»™i. Thái-tông nghÄ©
tình cốt-nhục bèn tha tá»™i cho, và lại phục chức cÅ© cho cả hai ngừơi. C Å©ng vì sá»± phản-nghịch ấy cho nên vua Thái-tông má»›i láºp lệ: cứ hà ng năm, các quan phải đến Ä‘á»n Äồng-cổ (ở là ng Yên-thái, Hà -ná»™i) là m lá»… Ä‘á»c lá»i thá» rằng : "Là m con phải hiếu, là m tôi phải trung, ai bất hiếu bất trung, xin quỉ thần là m tá»™i". Các quan ai trốn không đến thá», phải phạt 50 trượng.
2. Sá»± Äánh Dẹp. Thái-tông là ngÆ°á»i có thiên-tÆ° Ä‘Ä©nh-ngá»™, thông lục- nghệ, tinh thao-lược, gặp lúc trong nÆ°á»›c có nhiá»u giặc-giã, nhÆ°ng ngà i đã quen việc dùng binh, cho nên ngà i thÆ°á»ng thân chinh Ä‘i đánh đông dẹp bắc.
Thá»i bấy giá» nhà vua không đặt quan tiết trấn; phà m việc binh việc dân ở các châu, là đá»u giao cả cho ngÆ°á»i châu-mục. Còn ở mạn thượng-du thì có ngÆ°á»i tù-trưởng quản lÄ©nh. CÅ©ng vì quyá»n những ngÆ°á»i ấy to quá, cho nên thÆ°á»ng hay có sá»± phản-nghịch. Lại có những nÆ°á»›c lân bang nhÆ° Chiêm- thà nh và Ai-lao thÆ°á»ng hay sang quấy nhiá»…u, bởi váºy cho nên sá»± đánh-dẹp vá» Ä‘á»i vua Thái-tông rất nhiá»u.
3. Giặc Nùng. Lúc ấy châu Quảng-nguyên (Lạng-sÆ¡n) có những ngÆ°á»i Nùng cứ hay là m loạn. Năm máºu-đần (1038) có Nùng tồn Phúc là m phản, tá»± xÆ°ng là Chiêu-thà nh Hoà ng-đế, láºp A-nùng là m Ninh-đức Hoà ng-háºu, đặt quốc-hiệu là Trà ng-sinh-quốc rồi Ä‘em quân Ä‘i đánh-phá các nÆ¡i.
N ă m kỹ-mão (1039) Thái-tông thân chinh đi đánh, bắt được Nùng tồn Phúc và con là Nùng tri Thông đem vỠkinh là m tội. Còn A-nùng và con là Nùng trà Cao chạy thoát được.
N ă m tân-tị (1041) Nùng trà Cao cùng vá»›i mẹ là A-nùng vá» lấy châu Äảng-Ä‘o (gần châu Quãng-nguyên) láºp ra má»™t nÆ°á»›c gá»i là Äại-lịch-quốc. Thái-tông sai tÆ°á»›ng lên đánh bắt được Ä‘em vá» Thăng-long. NhÆ°ng vua nghÄ© trÆ°á»›c đã giết cha và anh, nay thÆ°Æ¡ng tình không giết, tha cho vá» và lại phong cho là m Quãng-nguyên mục. Sau lại gia phong cho tÆ°á»›c Thái-bảo.
N ă m máºu-tà (1048) Nùng trà Cao lại phản, xÆ°ng là Nhân-huệ Hoà ng-đế quốc-hiệu là Äại-nam. Thái-tông sai quan thái-uý Quách thịnh Dáºt lên đánh không được. Bấy giá» Trà Cao xin phụ-thuá»™c và o nÆ°á»›c Tà u, vua nhà Tống không cho. Trà Cao bèn Ä‘em quân sang đánh lấy Ung-châu, rồi chiếm cả thảy được 8 châu ở đất Quảng-đông và Quảng-tây. Những châu ấy là châu Hoà nh châu QuÃ, châu Cung, châu Tầm, châu Äằng, châu Ngô, châu Khang, châu Äoan.
Vua nhà Tống đã toan nhá» quân nhà Lý sang đánh giúp nhÆ°ng tÆ°á»›ng nhà Tống là Äịch Thanh can rằng : Có má»™t Nùng trà Cao mà đất Lưỡng Quảng không chế được, lại phải nhá» quân ngoại-quốc và o đánh giúp. Nếu có ai nhân đó mà nổi loạn, thì là m thế nà o? Vua nhà Tống nghe lá»i ấy bèn sai bá»n DÆ° TÄ©nh và Tôn Miện Ä‘i đánh-dẹp giặc Trà Cao. Bá»n DÆ° TÄ©nh đánh mãi không được, nhà Tống lấy là m lo, nhân khi Trà Cao dâng biểu xin lÄ©nh chức Tiết-Ä‘á»™-sứ châu Ung và châu QuÃ, vua nhà Tống đã toan thuáºn cho, Äịch Thanh can Ä‘i, và xin Ä‘em quân Ä‘i đánh. Äịch Thanh ra hợp quân vá»›i bá»n DÆ° TÄ©nh và Tôn Miện đóng ở Tân-châu (Liá»…u-châu tỉnh Quảng-tây) rồi há»™i các tÆ°á»›ng lại cấm không cho ra đánh nhau vá»›i giặc. Bấy giá» có quan Kiá»m-hạt tỉnh Quảng-tây tên là Trần-Thá»± trái tÆ°á»›ng lệnh Ä‘em quân Ä‘i đánh bị thua, Äịch Thanh Ä‘em chém Ä‘i, rồi lệnh cho quân nghÄ© 10 ngà ỵ Quân Ä‘i thám biết chuyện vá» báo Trà Cao biết. Trà Cao tưởng là quân nhà Tống không dám đánh, bèn không phòng-giữ. Äịch Thanh Ä‘em quân đến cá»a Côn-lôn (gần phủ Nam-ninh) đánh Nùng trà Cao. Lúc Ä‘ang đánh nhau, Äịch Thanh Ä‘em quân kỵ đánh hai bên tả hữu, quân của Trà Cao tan vỡ, tÆ°á»›ng là bá»n Hoà ng sÆ° Máºt Ä‘á»u tá» tráºn. Trà Cao chạy thoát trốn sang nÆ°á»›c Äại-lý. Sau ngÆ°á»i Äại-lý bắt Nùng trà Cao chém lấy đầu Ä‘em ná»™p nhà Tống. Giặc Nùng từ đó má»›i yên.
4. Äánh Chiêm Thà nh. Thái-tông lên là m vua đã hÆ¡n 15 năm, mà nÆ°á»›c Chiêm-thà nh không chịu thông sứ và lại cứ quấy nhiá»…u ở mặt bể. Thái- tông bèn sắp-sá»a binh-thuyá»n sang đánh Chiêm-thà nh.
N ă m giáp-thân (1044) vua Thái-tông ngá»± giá Ä‘i đánh Chiêm-thà nh. Quân Chiêm-thà nh dà n tráºn ở phÃa nam sông NgÅ©-bồ(?) Thái-tông truyá»n thúc quân đánh trà n sang, quân Chiêm-thà nh thua chạy. Quân ta bắt được hÆ¡n 5.000 ngÆ°á»i và 30 con voi. TÆ°á»›ng Chiêm-thà nh là Quách gia Gi chém quốc-vÆ°Æ¡ng là Sạ Äẩu Ä‘em
đầu sang xin hà ng.
B ấ y giá» quan quân chém giết ngÆ°á»i bản xứ rất nhiá»u, máu chảy thà nh suối. Thái-tông trông thấy Ä‘á»™ng lòng thÆ°Æ¡ng, xuống lịnh cấm không được giết ngÆ°á»i Chiêm-thà nh, há»… ai trái lệnh thì theo phép quân mà trị tá»™i.
Thái-tông tiến binh đến quốc đô là Pháºt-thệ (nay ở là ng Nguyệt-háºu, huyện HÆ°Æ¡ng-thủy, tỉnh Thừa-thiên), và o thà nh bắt được VÆ°Æ¡ng-phi là Mị Ê và các cung nữ Ä‘em vá». Khi xa-giá vỠđến sông Lý-nhân, Thái-tông cho đòi Mị Ê sang chầu bên thuyá»n ngá»± . Mị Ê giữ tiết không chịu, quấn chiên lăn xuống sông mà tá»±-tá». Nay ở phủ Lý-nhân còn có Ä‘á»n thá». Thái-tông bắt vá» hÆ¡n 5.000 ngÆ°á»i Chiêm-thà nh ban cho ruá»™ng đất láºp thà nh phÆ°á»ng ấp mà là m ăn.
5. Việc ChÃnh Trị. Thái-tông tuy phải đánh dẹp luôn, nhÆ°ng cÅ©ng không bá» việc chÃnh-trị trong nÆ°á»›c, bao giá» cÅ©ng để lòng thÆ°Æ¡ng dân. Há»… năm nà o đói kém hay là đi đánh giặc vá», thì lại giảm thuế cho hà ng hai ba năm. Ngà i sá»a lại luáºt-phép, định các báºc hình-phạt, các cách tra-há»i, và đặt lệ cho những ngÆ°á»i già ngÆ°á»i trẻ, trừ khi phạm tá»™i tháºp ác, thì được lấy tiá»n mà chuá»™c tá»™i. Nhân khi đổi luáºt má»›i, nhà vua đổi niên-hiệu là Minh-đạo (1042).
N ă m quÃ-mùi (1043) Thái-tông hạ chiếu cấm không cho ai được mua hoà ng-nam 27 để là m nô. Vua lại chia Ä‘Æ°á»ng quan-lá»™ ra từng cung, đặt nhà trạm để chạy giấy công-văn. ở trong cung thì Thái-tôn định số háºu-phi và cung-nữ nhÆ° sau nà y : háºu và phi 13 ngÆ°á»i, ngá»±-nữ là 18 ngÆ°á»i , nhạc kỹ 100 ngÆ°á»i. Những cung-nữ phải há»c nghá» thêu-dệt vóc-gấm. Thái-tông trị-vì được 27 năm, đến năm giáp-ngá» (1054) thì mất, thá» 55
tuổi.
III Là THÃNH-TÔNG (1054-1072)
Niên-hiệu : Long-thụy thái-bình (1054-1058) Chương-thánh gia-khánh (1059-1065)
Long-chương thiên-tự (1066-1067) Thiên-huống bảo-tượng (1060) Thần-võ (1069-1072).
1. Việc ChÃnh Trị. Thái-tá» là Nháºt Tôn lên ngôi tức là vua Thánh- tông, ngà i đổi quốc-hiệu là Äại-Việt 28 .
Thánh-tông là má»™t ông vua nhân-từ, có lòng thÆ°Æ¡ng dân; má»™t năm trá»i là m rét lắm, Thánh-tông bảo những quan hầu gần rằng: "Trẫm ở trong cung ăn-mặc nhÆ° thế nà y còn rét, nghÄ© những tù-phạm giam trong ngục, phải trói buá»™c, cÆ¡m không có mà ăn, áo không có mà mặc; vả lại có ngÆ°á»i xét há»i chÆ°a xong, gian ngay chÆ°a rõ, nhỡ rét quá mà chết thì tháºt là thÆ°Æ¡ng lắm". Nói rồi truyá»n lấy chăn chiếu cho tù nằm, và má»—i ngà y cho hai bá»a ăn. Lại có má»™t hôm Thánh-tông ra ngá»± ở Ä‘iện Thiên-khánh xét án, có Äá»™ng-thiên công-chúa đứng hầu bên cạnh. Thánh-tông chỉ và o công-chúa mà bảo các quan rằng : "Lòng trẫm yêu dân cÅ©ng nhÆ° yêu con trẫm váºy, hiá»m vì trăm há» ngu dại, là m cà n phải tá»™i, trẫm lấy là m thÆ°Æ¡ng lắm. Từ rà y vá» sau tá»™i gì cÅ©ng giãm nhẹ bá»›t Ä‘i" .
Vua Thánh-tông có nhân nhÆ° thế, cho nên trăm há» mến-phục, trong Ä‘á»i Ngà i là m vua Ãt có giặc-giã. Ngà i lại có ý muốn khai-hóa sá»± văn-há»c, láºp văn-miếu, là m tượng Chu-công Khổng-tá» và 72 tiên-hiá»n để thá». NÆ°á»›c ta có văn-miếu thá» Khổng-tá» và chÆ° hiá»n khởi đầu từ đấy.
Việc binh-chÃnh thì ngà i đặt quân-hiệu và chia ra là m tả hữu tiá»n háºu 4 bá»™, hợp lại là 100 Ä‘á»™i có lÃnh kỵ và lÃnh bắn đá. Còn những phiên-binh thì láºp ra thà nh Ä‘á»™i riêng không cho lẫn vá»›i nhau. Binh-pháp nhà Lý bấy giá» có tiếng là giá»I, nhà Tống bên Tà u đã phải bắt chÆ°á»›c. Ấy là má»™t sá»± vẻ-vang cho nÆ°á»›c mình bao nhiêu?
2. Lấy Äất Chiêm Thà nh. Vua Thánh-tông đã nhân mà lại dÅ©ng: nÆ°á»›c Chiêm-thà nh hay sang quấy nhiá»…u, ngà i thân chinh Ä‘i đánh. Äánh lần đầu không thà nh công, Ä‘em quân trở vá». Äi đến châu CÆ°-liên (?) nghe thấy ngÆ°á»i khen bà Nguyên phi ở nhà giám quốc, trong nÆ°á»›c được yên-trị, Thánh-tông nghÄ© bụng rằng: "NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà trị nÆ°á»›c còn được nhÆ° thế, mà mình Ä‘i đánh Chiêm-thà nh không thà nh công, thế ra Ä‘Ã n-ông hèn lắm à !" Lại Ä‘em quân trở lại đánh bắt được vua Chiêm-thà nh là Chế Củ. Năm ấy là năm ká»·-dáºu (1069). Thánh-tông vá» triá»u, đổi niên-hiệu là Thần-võ. Chế Củ xin dâng đất ba châu để chuá»™c tá»™i, là châu Äịa-lý, châu Ma-linh và châu Bố-chÃnh. Thánh-tông lấy 3 châu ấy và cho Chế Củ vá» nÆ°á»›c. Những châu ấy nay ở địa-hạt tỉnh Quảng-bình và tỉnh Quảng-trị. N ă m nhâm-tà (1072) Thánh-tông mất, trị-vì được 17 năm, thá» 50 tuổi.
IV. Là NHÂN-TÔNG (1072-1127)
Niên-hiệu : Thái-ninh (1072-1075) Anh-võ chiêu-thắng (1076-1084) Quảng-hữu (1085-1091)Há»™i-phong (1092-1100) Long-phù (1101-1109) Há»™i-tÆ°á»ng đại-khánh (1110-1119) Thiên-phù duệ-võ (1120-1126) Thiên-phù khánh-thá» (1127).
27 Hoà ng Nam là ngÆ°á»i từ 18 tuổi trở lên.
28 Từ nhà Äinh đến bây giá», nÆ°á»›c ta vẫn gá»i là Äại Cồ Việt, nay má»›i đổi là Äại Việt.
1. Ỹ Lan Thái-Phi. Vua Nhân-tông là con bà Ỹ-lan Thái-phi, ngÆ°á»i ở Siêu-loại (Bắc-ninh). Khi trÆ°á»›c vua Thánh-tông đã 40 tuổi mà không có con, Ä‘i cầu tá»± qua là ng Thổ-lá»™i (sau đổi là Siêu-loại rồi lại đổi là Thuáºn- quang), ngÆ°á»i Ä‘i xem đứng đầy Ä‘Æ°á»ng, có má»™t ngÆ°á»i con gái Ä‘i hái dâu, thấy xe nhà vua Ä‘i cứ đứng tá»±a và o cây lan chứ không ra xem. Vua thấy thế lấy là m lạ, truyá»n gá»i Ä‘em và o cung, phong là Ỹ-lan phu-nhân. Äược Ãt lâu có thai đẻ ra hoà ng-tá» là Cà n Äức, được phong là Nguyên-phi. Cà n Äức là m thái-tá» rồi lên nối ngôi, tức là vua Nhân-tông, phong cho mẹ là m Ỹ-lan thái phi.
Thái-phi tÃnh hay ghen-ghét, thấy bà DÆ°Æ¡ng-thái-háºu giữ quyá»n, trong bụng không yên, bèn xui vua bắt Thái-háºu và 72 ngÆ°á»i thị-nữ bá» ngục tối, rồi Ä‘em giết cả.
2. Lý Äạo Thà nh. Lúc Nhân-tông lên là m vua má»›i có 7 tuổi, có quan
Thái-sÆ° là Lý đạo Thà nh là m phụ-chÃnh.
Ông Lý đạo Thà nh là ngÆ°á»i há» nhà vua, tÃnh rất Ä‘oan-chÃnh, hết lòng lo việc nÆ°á»›c. ThÆ°á»ng những lúc sá»› tấu cứ hay nói đến việc lợi hại của dân.
N hững quan-thuá»™c thì chá»n lấy ngÆ°á»i hiá»n-lÆ°Æ¡ng mà cất nhắc lên để là m má»i
N ă m ká»·-tị (1089) định quan-chế, chia văn võ ra là m 9 phẩm. Quan đại- thần thì có Thái-sÆ°, Thái-phó, Thái-uý và Thiếu-sÆ°, Thiếu-phó, Thiếu-uý. ở dÆ°á»›i những báºc ấy, Ä‘Ã ng văn-ban thì có Thượng-thÆ°, tả hữu Tham-tri, tả hữu Gián-nghị đại-phu, Trung-thÆ° Thị-lang, Bá»™ Thị-lang v.v.. Äà ng võ-ban thì có Äô-thống Nguyên-súy, Tổng-quản khu-máºt sứ, Khu-máºt tả hữu-sứ, Kim-ngô thượng-tÆ°á»›ng, đại-tÆ°á»›ng, đô-tÆ°á»›ng, ChÆ°-vệ tÆ°á»›ng-quân v.v... ở ngoà i các châu-quáºn, văn thì có Tri-phủ, Phán-phủ, Tri-châu, võ thì có
Chư-lộ trấn trại-quan.
4. Việc Äánh Nhà Tống. Từ nhà Äinh, nhà Lê trở Ä‘i, tuy Tà u không sang cai-trị nÆ°á»›c ta nữa, nhÆ°ng vẫn cứ lăm-le có ý muốn xâm-lược. Äến khi vua Thần-tông nhà Tống (1068-1078) có quan Tể-tÆ°á»›ng là VÆ°Æ¡ng an Thạch đặt ra phép má»›i để cải-tổ việc chÃnh-trị nÆ°á»›c Tà u.
Nguyên nhà Tống bấy giá» bị nÆ°á»›c Bắc-liêu và nÆ°á»›c Tây-hạ ức hiếp, hằng năm phải Ä‘em và ng bạc và lụa vải sang cống hai nÆ°á»›c ấy. Mà trong nÆ°á»›c thì không có đủ tiá»n để chi dụng. Vua Thần-tông má»›i dùng ông VÆ°Æ¡ng an Thạch là m Tể-tÆ°á»›ng để sá»a-sang má»i việc . Bởi váºy thá»i bấy giá» trong thì sá»a-sang được việc chÃnh-trị, ngoà i thì đánh nhà Tống, phá quân Chiêm. Ấy cÅ©ng nhá» có tôi hiá»n tÆ°á»›ng giá»i cho nên má»›i thà nh được công-nghiệp nhÆ° váºá»µ VÆ°Æ¡ng an Thạch binh-chÃnh.
Việc Tà i ChÃnh : đặt ra ba phép vá» việc tà i-chÃnh và 2 phép vá» việc
3. Việc Sá»a Sang Trong NÆ°á»›c. Việc đánh-dẹp vá» Ä‘á»i vua Nhân- tông thì nhiá»u, song những công-việc ở trong nÆ°á»›c cÅ©ng không bá» trá»…. Äá»i bấy giá» má»›i khởi đầu đắp cái đê CÆ¡ Xá để giữ đất kinh-thà nh cho khá»i lụt ngáºp. Việc đắp đê khởi đầu từ đó.
N ă m ất-mão (1075) mở khoa thi tam-trÆ°á»ng để lấy ngÆ°á»i văn-há»c và o là m quan. Kỳ thi ấy là kỳ đầu tiên ở nÆ°á»›c ta, chá»n được hÆ¡n 10 ngÆ°á»i. Thủ- khoa là Lê văn Thịnh. Ông Thủ-khoa ấy ngà y sau là m đến chức thái-sÆ°, nhÆ°ng vì sá»± là m phản-nghịch, cho nên phải Ä‘Ã y lên ở Thao-giang (huyện Tam-nông, Phú-thá»).
N ă m bÃnh-thìn (1076) láºp Quốc-tá»-giám để bổ những ngÆ°á»i văn-há»c và o dạy. Äến năm bÃnh-dần (1086) mở khoa thi chá»n ngÆ°á»i văn-há»c và o Hà n-lâm-viện, có Mạc hiển TÃch Ä‘á»— đầu, được bổ Hà n-lâm-há»c-sÄ©.
S á»± nho-há»c nÆ°á»›c ta khởi đầu thịnh lên từ thá»i bấy giá».
1. Phép thanh miêu: là khi lúa còn xanh thì nhà nÆ°á»›c cho dân vay tiá»n, đến khi lúa chÃn thì dân lại phải trả tiá»n lại, tÃnh theo lệ nhà nÆ°á»›c đã định mà trả tiá»n lãi.
2. Phép miá»…n dịch: là cho những ngÆ°á»i dân Ä‘inh mà ai phải sÆ°u-dịch thì
được ná»™p tiá»n, để nhà nÆ°á»›c lấy tiá»n ấy thuê ngÆ°á»i là m.
3. Phép thị dịch: là đặt ra má»™t sở buôn-bán ở chốn kinh-sÆ°, để có những thứ hà ng-hóa gì mà dân-sá»± bán không được, thì nhà nÆ°á»›c mua thu cả lấy mà bán. Những ngÆ°á»i con-buôn mà ai cần phải vay tiá»n thì cho vay, rồi cứ tÃnh theo lệ nhà nÆ°á»›c mà trả tiá»n lãi.
Việc Binh ChÃnh:
1. Phép bảo giáp: là lấy dân là m lÃnh. Chia ra 10 nhà là m má»™t bảo, 500 nhà là m má»™t đô-bảo. Má»—i bảo có đặt hai ngÆ°á»i chánh phó để dạy dân luyện-táºp võ-nghệ
2. Phép bảo mã: là nhà nÆ°á»›c giao ngá»±a cho các bảo phải nuôi, có con nà o chết thì dân phải theo giá đã định mà thÆ°á»ng lại. Khi năm phép ấy thi-hà nh ra thì dân nÆ°á»›c Tà u Ä‘á»u lấy là m oán-giáºn, vì là trái vá»›i chế-Ä‘á»™ và phong-tục cÅ©.
VÆ°Æ¡ng an Thạch lại có ý muốn láºp công ở ngoà i biên, để tá» cái công-hiệu viêc. cải-tổ của mình. Bấy giỠở Ung-châu có quan tri-châu là Tiêu Chú biết ý VÆ°Æ¡ng an Thạch, má»›i là m sá»› tâu vá» rằng: nếu không đánh lấy đất Giao- châu thì vá» sau thà nh má»™t Ä‘iá»u lo cho nÆ°á»›c Tà u.
Vua nhà Tống nghe lá»i tâu ấy, sai Tiêu Chú kinh-lý việc đánh Giao-châu. NhÆ°ng Tiêu Chú từ chối, lấy việc ấy là m khó, Ä‘ang không nổi. Nhân lúc ấy lại có Thẩm Khởi tâu bà y má»i lẽ nên đánh Giao-châu. Vua nhà Tống bèn sai Thẩm Khởi là m Tri-châu châu Quế. Thẩm Khởi ra thu-xếp má»i việc theo ý VÆ°Æ¡ng an Thạch, nhÆ°ng sau không biết tại lẽ gì phải bãi vá». Tống-triá»u cho LÆ°u Gi ra thay.
L Æ°u Gi sai ngÆ°á»i Ä‘i biên các khe ngòi, các đồn-lÅ©y, sá»a binh-khÃ, là m thuyá»n-bè và lại cấm không cho ngÆ°á»i ở châu huyện gần đấy Ä‘i lại buôn-bán vá»›i ngÆ°á»i Giao-châu.
Bên Lý-triá»u ta thấy sá»± tình nhÆ° thế má»›i viết thÆ° sang há»i Tống-triá»u, thì LÆ°u Gi lại giữ lại không đệ vá» kinh. Lý-triá»u tức giáºn, bèn sai Lý thÆ°á»ng Kiệt và Tôn Äản Ä‘em 10 vạn binh chia ra là m 2 đạo, thủy bá»™ cùng tiến sang đánh nhà Tống, lấy cá»› rằng nhà Tống đặt ra phép má»›i là m khổ trăm há». Váºy quân Äại-Việt sang đánh để cưú-vá»›t nhân-dân, v.v.....
N ă m ất-mão (1075) Lý thÆ°á»ng Kiệt Ä‘em quân sang vây đánh Khâm- châu và Liêm-châu (thuá»™c tỉnh Quảng-đông) giết hại hÆ¡n 8.000 ngÆ°á»i. Äạo quân của Tôn Äản sang đánh Ung-châu (tức là thà nh Nam-ninh thuá»™c tỉnh Quảng-tây), quan Äô-giám Quảng-tây là TrÆ°Æ¡ng thủ Tiết Ä‘em binh lại cưú Ung-châu, bị Lý thÆ°á»ng Kiệt đón đánh ở Côn-lôn quan (gần Nam-ninh) chém TrÆ°Æ¡ng thủ Tiết ở tráºn tiá»n.
Tôn Äản vây thà nh Ung-châu hÆ¡n 40 ngà y, quan tri-châu là Tô Dam kiên cố giữ mãi. Äến khi quân nhà Lý hạ được thà nh, thì Tô Dam bắt ngÆ°á»i nhà tất cả là 36 ngÆ°á»i chết trÆ°á»›c, rồi tá»± đốt mà chết. NgÆ°á»i trong thà nh cÅ©ng bắt-chÆ°á»›c quan tri-châu, không ai chịu hà ng cả. Quân nhà Lý và o thà nh giết hại gần đến 58.000 (?) ngÆ°á»i. Lý thÆ°á»ng Kiệt và Tôn Äản sang đánh nhà Tống giết hại cả thảy đến 10 vạn ngÆ°á»i, rồi lại bắt ngÆ°á»i lấy của Ä‘em vá» nÆ°á»›c.
5. Nhà Tống Lấy Äất Quảng Nguyên. Tống-triá»u Ä‘Æ°Æ¡c. tin quân nhà Lý sang đánh-phá ở châu Khâm, châu Liêm và châu Ung, lấy là m tức-giáºn lắm, bèn sai Quách Quì là m Chiêu-thảo-sứ, Triệu Tiết là m phó, Ä‘em
9 tÆ°á»›ng quân cùng há»™i vá»›i nÆ°á»›c Chiêm-thà nh và Chân-lạp chia Ä‘Æ°á»ng sang
đánh nước Nam ta.
Tháng chạp năm bÃnh-thìn (1076) quân nhà Tống và o địa-hạt nÆ°á»›c ta. Lý-triá»u sai Lý thÆ°á»ng Kiệt Ä‘em binh Ä‘i cá»± địch. ThÆ°á»ng Kiệt đánh chặn quân nhà Tống ở sông NhÆ°-nguyệt (là ng NhÆ°-nguyệt ở Bắc-ninh, tức là sông Cầu bây giá»). Quân nhà Tống đánh tráºn ấy chết hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i, Quách Quì tiến quân vá» phÃa tây, đến đóng ở bá» sông Phú-lÆ°Æ¡ng 30 .
Lý thÆ°á»ng Kiệt Ä‘em binh-thuyá»n lên đón đánh không cho quân nhà Tống sang sông. Quân Tống má»›i chặt gá»— là m máy bắn đá sang nhÆ° mÆ°a, thuyá»n của ta thủng nát mất nhiá»u, quân-sÄ© chết hà ng mấy nghìn ngÆ°á»i. Lúc bấy giá» quân nhà Tống đánh hăng lắm, Lý thÆ°á»ng Kiệt hết sức chống giữ, nhÆ°ng sợ quân mình có ngã lòng chăng, bèn đặt ra má»™t chuyện nói rằng có thần cho bốn câu thÆ¡ :
Nam-quốc sơn-hà Nam đế cư
T iệt nhiên định pháºn tại thiên thÆ°
N hư hà nghịch lỗ lai xâm -phạm
N hữ đẳng hà nh khan thủ bại hư
Quân-lÃnh nghe Ä‘á»c mấy câu thÆ¡ ấy, ai nấy Ä‘á»u nức lòng đáng giặc, quân nhà Tống không tiến lên được. Hai bên cứ chống giữ nhau mãi. Lý- triá»u sợ đánh lâu không lợi, bèn sai sứ sang Tống xin hoãn binh.
Vua Tống thấy quân mình không tiến lên được, mà lại đóng ở chá»— chÆ°á»›ng địa, quân-sÄ© trÆ°á»›c sang hÆ¡n 8 vạn, sau chết đến quá ná»a, cho nên cÅ©ng thuáºn hoãn-binh lui vá», chiếm-giữ châu Quảng-nguyên (bây giá» là châu Quảng-uyên, tỉnh Cao-bằng), châu TÆ°-lang (bây giá» là châu Thượng-lang và Hạ-lang, tỉnh Cao-bằng), châu Tô, châu Máºu (ở giáp-giá»›i tỉnh Cao-bằng và tỉnh Lạng-sÆ¡n) và huyện Quảng-lang (Ôn-châu, tỉnh Lạng-sÆ¡n).
Äến năm máºu-ngá» (1078) Lý nhân Tông sai Äà o tôn Nguyên Ä‘Æ°a voi sang cống nhà Tống và đòi lại những châu huyện ở mạn Quảng-nguyên. Vua Tống bắt phải trả những ngÆ°á»i châu Khâm, châu Liêm và châu Ung mà quân nhà Lý bắt vá» ngà y trÆ°á»›c, rồi má»›i trả châu huyện cho nhà Lý. Sang năm ká»·-mùi (1079) Nhân-tông cho những ngÆ°á»i Tà u vá» nÆ°á»›c , tất cả chỉ có
221 ngÆ°á»i. Con trai thì thÃch ba chữ và o trán, từ 15 tuổi trở lên thì thÃch: Thiên-tá» binh; 20 tuổi trở lên thì thÃch: Äầu Nam-triá»u; còn con gái thì thÃch và o tay trái hai chữ : Quan-khách.
Äất Quảng-nguyên từ khi bá»n Quách Quì lấy được, cải tên là Thuáºn- châu và có 3.000 quân Tống ở lại giữ, nhÆ°ng vì đất lam-chÆ°á»›ng, mÆ°á»i phần chết đến năm sáu.
Äến khi nhà Lý cho những ngÆ°á»i châu Khâm, châu Liêm và châu Ung vá» Tà u, vua nhà Tống trả lại châu Quảng-nguyên. NhÆ°ng vì có ngÆ°á»i nói rằng châu ấy có nhiá»u và ng, ngÆ°á»i Tống tiếc của, là m hai câu thÆ¡ rằng :
Nhân tham Giao-chỉ tượng. Khước thất Quảng-nguyên kim.
Äến mùa hạ năm giáp-tà (1084) Nhân-tông sai quan binh-bá»™ Thị-lang là Lê văn Thịnh sang nhà Tống bà n việc chia địa-giá»›i. Lê văn Thịnh phân-giãi má»i lẽ, nhà Tống trả nốt cả mấy huyện mà trÆ°á»›c còn giữ lại. Từ đó nÆ°á»›c ta và nÆ°á»›c Tà u lại thông sứ nhÆ° cÅ©. N ă m Ä‘inh-mão (1087) vua nhà Tống phong cho Nhân-tông là Nam- bình-vÆ°Æ¡ng.
Nhà Tống bấy giỠđã suy-nhược, đến năm bÃnh-ngá» (1126) nÆ°á»›c Kim (Mãn-châu) sang lấy mất cả phÃa bắc nÆ°á»›c Tà u, nhà Tống dá»i đô vỠđóng ở Hà ng-châu (thuá»™c Chiết-giang) gá»i là Nam-tống.
6. ÄÃNH CHIÊM-THÀNH. N Æ°á»›c Chiêm-thà nh thỉnh-thoảng cứ hay sang quấy-nhiá»…u, đánh thế nà o cÅ©ng không được. Năm ất-mão (1075) trÆ°á»›c khi Ä‘i đánh nhà Tống, Lý thÆ°á»ng Kiệt đã sang đánh Chiêm-thà nh, vẽ được địa-đồ ba châu của Chế CÅ© đã nhÆ°á»ng ngà y trÆ°á»›c, rồi cho ngÆ°á»i sang ở.
N ă m quÃ-mùi (1103) ở Diá»…n-châu (thuá»™c Nghệ-an) có Lý Giác là m phản. Lý thÆ°á»ng Kiệt và o đánh, Lý Giác thua chạy sang Chiêm-thà nh Ä‘em quốc- vÆ°Æ¡ng là Chế ma Na sang đánh lấy lại ba châu Ma-linh, Bố-chÃnh, v.v... Sang năm sau là năm giáp-thân (1104) vua Nhân-tông sai Lý thÆ°á»ng Kiệt và o đánh Chiêm-thà nh. Chế ma Na thua chạy xin trả lại ba châu nhÆ° cÅ©.
Lý thÆ°á»ng Kiệt bấy giỠđã ngoà i 70 tuổi Ä‘i đánh Chiêm-thà nh vỠđược má»™t năm thì mất. Ông là ngÆ°á»i ở phÆ°á»ng Thái-hoà , huyện Thá»-xÆ°Æ¡ng (thà nh phố Hà -ná»™i), có tÆ°á»›ng tà i, tinh thao-lược, bắc đánh Tống, nam bình Chiêm, tháºt là má»™t ngÆ°á»i danh-tÆ°á»›ng nÆ°á»›c ta váºy. Từ khi bình-phục được nÆ°á»›c Chiêm-thà nh rồi, các nÆ°á»›c ở phÃa nam Ä‘á»u vá» triá»u-cống. Nhân-tông là m vua đến năm Ä‘inh-vị (1127) thì mất, trị-vì được 56 năm, thá» 63 tuổi.
CHÆ¯Æ NG V NHÀ Là (Tiếp theo)
V. Lý Thần Tông
VI. Lý Anh Tông
1. Äá»— Anh VÅ©
2. Tô Hiến Thà nh
3. Giặc Thân Lợi
4. Việc chÃnh trị
VII. Lý Cao Tông
1. Tô Hiến Thà nh là m phụ chÃnh
2. Sự nội loạn
VIII. Lý Huệ Tông
1. Trần thị
2. Quyá»n vá» há» Trần
XI. Lý Chiêu Hoà ng
VI. Là THẦN-TÔNG (1128-1138)
Niên-hiệu: Thiên Thuáºn (1128-1132) Thiên ChÆ°Æ¡ng Bảo Tá»± (1133-1137)
Nhân-tông không có con, láºp con của hoà ng-đệ là Sùng-hiá»n-hầu lên là m thái-tá», nay lên nối ngôi, tức là vua Thần-Tông 31 .
[IMG]file:///C:/DOCUME%7E1/TNC/LOCALS%7E1/Temp/msohtml1/13/clip_image001.gif[/IMG]B ấ y giá» có các quan đại-thần là bá»n ông TrÆ°Æ¡ng Bá Ngá»c, LÆ°u Khánh Äà m, DÆ°Æ¡ng Anh Nhị giúp Thần-tông trị nÆ°á»›c. Ngà i vừa lên ngôi thì đại xá cho các tù phạm, và trả lại những ruá»™ng đất tịch thu của quan dân ngà y trÆ°á»›c. Quân lÃnh thì cho đổi phiên, cứ lần lượt 6 tháng má»™t, được vá» là m ruá»™ng. NhÆ° thế việc binh không là m ngăn-trở việc canh-nông.
31 Tục truyá»n rằng Thần Tông là con cầu tá»± được, mà Ngà i chÃnh là ông Từ Äạo Hạnh hóa xác sinh ra. Ở Bắc Việt ai Ä‘i đến chùa Thầy (thuá»™c SÆ¡n Tây) cÅ©ng nghe nói sá»± tÃch ông Từ Äạo Hạnh và ông Nguyá»…n Minh Không. Chuyện hoang Ä‘Æ°á»ng, không thể tin là sá»± tháºt được.
G iặc-giã thá»i bấy giá» cÅ©ng Ãt. Má»™t hai khi có ngÆ°á»i Chân-lạp và ngÆ°á»i Chiêm-thà nh sang quấy nhiá»…u ở mạn Nghệ-An, nhÆ°ng đó là những đám cÆ°á»›p-phá vặt vãnh không mấy ná»—i mà quan quân đánh Ä‘uổi Ä‘i được.
T hần Tông là m vua được 10 năm thì mất, thỠ23 tuổi.
VI. Là ANH-TÔNG (1138-1175)
Niên-hiệu: Thiệu Minh (1138-1139)
Äại-định (1140-1162) ChÃnh-long bảo-ứng 1163-1173) Thiên-cảm chà bảo (1174-1175)
1. Äá»— Anh VÅ©. T hần-tông mất, triá»u đình tôn Thái-tá» là Thiên Tá»™ lên là m vua, tức là vua Anh-tông.
Anh-tông bấy giá» má»›i có 3 tuổi, Thái-háºu là Lê-thị cầm quyá»n nhiếp chÃnh. Lê Thái-háºu lại tÆ° thông vá»›i Äá»— anh VÅ©, cho nên phà m việt gì bất cứ lá»›n nhá» Ä‘á»u ở tay Äá»— anh VÅ© quyết Ä‘oán cả. Äá»— anh VÅ© được thể ra và o chá»— cung cấm, kiêu ngạo và khinh-dể đình-thần. Các quan nhÆ° bá»n VÅ© Äái, Nguyá»…n DÆ°Æ¡ng, Nguyá»…n Quốc và DÆ°Æ¡ng tá»± Minh thấy Äá»— anh VÅ© lá»™ng quyá»n quá Ä‘á»™, Ä‘á»u lo mÆ°u trừ Ä‘i, nhÆ°ng sá»± không thà nh lại bị giết-hại cả.
May nhá» thá»i bấy giá» có nhiá»u tôi giá»i nhÆ° Tô hiến Thà nh, Hoà ng nghÄ©a Hiá»n, Lý công TÃn là m quan đại triá»u cho nên Äá»— anh VÅ© không dám có ý khác.
2. Tô Hiến Thà nh . Ông Tô hiến Thà nh giúp vua Anh-tông Ä‘i đánh dẹp, láºp được nhiá»u công to, nhÆ° là bắt được giặc Thân Lợi, phá được giặc NgÆ°u Hống và dẹp yên giặc Là o, được phong là m chức Thái-úy coi giữ việc binh. Ông luyện táºp quân-lÃnh, kén-chá»n những ngÆ°á»i tà i giá»i để là m tÆ°á»›ng hiệu. Bởi váºy binh-thế nhà Lý lúc bấy giá» lại phấn-chấn lên. Ông giá»i việc võ và chăm việc văn. Ông xin vua khai-hóa việc há»c-hà nh, và là m Ä‘á»n thỠđức Khổng-TỠở cá»a nam thà nh Thăng-Long, để tá» lòng má»™ nho há»c.
3. Giặc Thân Lợi. Vua Anh-tông vừa má»›i lên là m vua được 2 năm, thì ở mạn Thái-nguyên có giặc Thân-Lợi là m loạn. Thân Lợi xÆ°ng là con riêng vua Nhân-tông, trÆ°á»›c đã xuất gia Ä‘i tu, rồi chiêu táºp những đồ vong mạng hÆ¡n 1,000 ngÆ°á»i, chiếm giá» mạn Thái-nguyên, xÆ°ng vÆ°Æ¡ng phong tÆ°á»›c, Ä‘em quân Ä‘i đánh phá khắp nÆ¡i. Quan quân đánh mãi không được.
N ă m tân-dáºu (1141) Thân Lợi vá» vây phủ Phú-lÆ°Æ¡ng, Äá»— anh VÅ© Ä‘em quân lên đánh, Thân Lợi chạy lên Lạng-châu, tức là Lạng-sÆ¡n bị ông Tô hiến Thà nh Ä‘uổi bắt được, Ä‘em vá» kinh là m tá»™i.
4. Việc ChÃnh Trị. N ă m giáp-thân (1164) vua nhà Tống đổi Giao-chỉ
quáºn là m An-nam quốc, và phong cho Anh-tông là m An-nam quốc-vÆ°Æ¡ng. Nguyên khi trÆ°á»›c Tà u gá»i ta là Giao-chỉ quáºn, rồi sau đổi là Giao- châu, đến thá»i nhà ÄÆ°á»ng đặt An-nam đô-há»™-phủ. Nhà Äinh lên đặt Äại-Cồ- Việt, vua Lý Thánh-tông đổi là Äại-Việt. nhÆ°ng Tà u vẫn phong cho vua ta là Giao-chỉ quáºn-vÆ°Æ¡ng, đến bấy giá» má»›i đổi là An-nam quốc-vÆ°Æ¡ng. NÆ°á»›c ta thà nh tên là nÆ°á»›c An-nam khởi đầu từ đấy.
N ă m tân-mão và năm nhâm-thìn (1171-1172) Anh-tông Ä‘i chÆ¡i xem sÆ¡n-xuyên hiểm-trở, Ä‘Æ°á»ng-sá xa gần và sá»± sinh-hoạt của dân-gian, rồi sai quan là m quyển địa-đồ nÆ°á»›c An-nam 32 .
N ă m ất-mùi (1175), Anh-tông phong cho Tô hiến Thà nh là m Thái- phó Bình-chÆ°Æ¡ng-quân-quốc trá»ng-sá»± và phong vÆ°Æ¡ng tÆ°á»›c. Anh-tông Ä‘au, uá»· thác Thái-tá» là Long Cán cho Tô hiến Thà nh. Anh-tông mất, trị vì được
37 năm, thỠ40 tuổi.
Là CAO-TÔNG (1176-1210)
Niên-hiệu: Trinh-phù (1176-1185)
Thiên-gia bảo-hữu (1202-1204)Trị-bình-long-ứng (1205-1210).
1. Tô Hiến Thà nh Là m Phụ Chánh. Khi vua Anh-tông mất, Thái-tá» Long Cán chÆ°a đầy 3 tuổi, bà Chiêu-linh Thái-háºu muốn láºp ngÆ°á»i con trưởng là con mình tên là Long Xưởng 33 lên là m vua, Ä‘em và ng bạc đút lót cho vợ Tô hiến Thà nh, nhÆ°ng ông nhất thiết không chịu, bèn cứ theo di- chiếu mà láºp Long Cán, tức là vua Cao-tông.
Tô hiến Thà nh giúp vua Cao-tông trị nÆ°á»›c, đến năm ká»· hợi(1179) thì mất. Sá» chép rằng khi ông Ä‘au có quan Tham-tri chÃnh sá»± là VÅ© tán ÄÆ°á»ng, ngà y đêm hầu hạ. Äến khi bà Äá»— Thái-Háºu 34 ra thăm há»i ngà y sau ai thay
32 Quyển địa đồ ấy bây giá» không thấy còn di tÃch ở đâu cả.
33 Long Xưởng trÆ°á»›c đã láºp là m Thái Tá», sau vì có tá»™i phải giáng xuống là m thứ dân.
34 Äá»— Thái Háºu là mẹ đẻ ra Cao Tông.
được ông, ông tâu rằng: có quan Gián-nghị đại-phu Trần trung Tá. Thái-háºu ngạc nhiên nói rằng tại sao không cá» VÅ© tán ÄÆ°á»ng? Ông đáp: "Nếu bệ-hạ há»i ngÆ°á»i hầu-hạ, thì xin cá» ngÆ°á»i Tán ÄÆ°á»ng, há»i ngÆ°á»i giúp nÆ°á»›c thì tôi xin cá» ngÆ°á»i Trung-Tá".
Tô hiến Thà nh không những là má»™t ngÆ°á»i có tà i thao-lược, dẹp giặc yên dân mà thôi, cách thá» vua tháºt là trung-thà nh cho nên ngÆ°á»i Ä‘á»i sau thÆ°á»ng và ông vá»›i Gia cát Lượng Ä‘á»i Tam-quốc bên Tà u.
Tô hiến Thà nh mất rồi, Triá»u-đình không theo lá»i ông ấy dặn, cá» Äá»— yên Di là m phụ chÃnh và Lý kÃnh Tu là m đế-sÆ°. Äình-thần bấy giá» có ngÆ°á»i đứng đắn, cho nên bà Chiêu-linh Thái-háºu không dám mÆ°u sá»± phế-láºp.
Äến khi Cao-tông lá»›n lên cầm quyá»n trị nÆ°á»›c, thì cứ Ä‘i săn bắn chÆ¡i bá»i, là m cung xây Ä‘iện, bắc trăm há» phải phục-dịch khổ-sở. Ngoà i biên thì quân mÆ°á»ng thổ ở bên Tà u sang quấy nhiá»…u ở phÃa bắc, ngÆ°á»i Chiêm-thà nh sang đánh ở phÃa nam; trong nÆ°á»›c thì nổi lên nhÆ° ong dấy. Vua tôi không ai lo nghÄ© gì vá» chÃnh-trị, chỉ là m những việc nhÅ©ng-lạm, mua quan bán chức, hà -hiếp nhân-dân, lấy tiá»n để là m những việc xa-xỉ.
2. Sá»± nổi loạn. N ă m bÃnh-thìn (1208) ở Nghệ-an có Phạm Du, chiêu nạp những đồ vong mệnh, cho Ä‘i cÆ°á»›p các thôn dân, có bụng là m phản. Cao-tông sai quan Phụng-ngá»± là Phạm bỉnh Di Ä‘i đánh Phạm Du. Bỉnh Di Ä‘em quân và o đến nÆ¡i đánh Ä‘uổi Phạm Du Ä‘i và tịch-biên cả của-cải, đốt phá cả nhà cá»a. Phạm Du cho ngÆ°á»i vá» kinh, lấy và ng bạc đút lót vá»›i các quan trong triá»u, để vu cho Bỉnh Di là m việc hung bạo, giết hại những kẻ không có tá»™i, và Phạm Du lại xin vá» triá»u để kêu oan. Cao-tông nghe lá»i, cho vá»i Phạm Du và o chầu và triệu Phạm bỉnh Di vá».
B ỉnh Di vá» kinh và o chầu, Cao-tông truyá»n bắt giam, lại toan Ä‘em là m tá»™i. Bấy giá» có bá»™ tÆ°á»›ng của Bỉnh Di là Quách Bốc Ä‘em quân phá cá»a thà nh và o cứu Bỉnh Di.
Cao-tông thấy biến, bèn Ä‘em giết Phạm bỉnh Di Ä‘i, rồi cùng vá»›i Thái- tá» chạy lên Qui Hóa (sông Thao-giang ở phÃa bắc huyện Tham-nông, Phú- thá»). Thái-tá» Sam thì chạy vá» HảI-ấp, là ng LÆ°u-gia (bây giá» là là ng LÆ°u-xá, huyện HÆ°ng-nhân). B á» n Quách Bốc Ä‘Æ°a xác Bỉnh Di ra mai táng xong rồi, lại và o Ä‘iện tôn Hoà ng-tá» Thẩm lên là m vua.
Khi Thái-tá» Sam chạy vá» Hải-ấp và o ở nhà Trần Lý. Nguyên Trần Lý là ngÆ°á»i là ng Tức-mạc (huyện Mỹ-lá»™c, phủ Xuân-trÆ°á»ng, tỉnh Nam-định) là m nghỠđánh cá, nhà già u, có nhiá»u ngÆ°á»i theo phục, sau nhân buổi loạn cÅ©ng Ä‘em chúng Ä‘i cÆ°á»›p phá. Äến khi Thái-tá» Sam chạy vỠđấy, thấy con gái Trần Lý có nhan sắc, lấy là m vợ, rồi phong cho Trần Lý tÆ°á»›c Minh-tá»± và phong cho ngÆ°á»i cáºu Trần-thị là Tô trung Từ, ngÆ°á»i ở là ng LÆ°u-gia là m Äiện-tiá»n Chỉ-huy-sứ.
Anh em há» Trần má»™ quân vá» kinh dẹp loạn, rồi lên Qui-hóa rÆ°á»›c Cao-tông cho quân vá» là ng LÆ°u-gia đón Thái-tá», còn Trần-thị thì vỠở nhà Trần Lý. Cao-tông vá» kinh được má»™t năm thì phải bệnh, đến tháng 10 năm canh-ngá» (1210) thì mất, trị-vì được 35 năm, thá» 38 tuổi.
VIII. Lý Huệ Tông (1211-1225) Niên-hiệu: Kiến-gia (1211-1224)
1. Trần Thị. Thái-tá» Sam lên ngôi, tức là vua Huệ-tông, rồi sai quan Ä‘i rÆ°á»›c Trần-thị vá» phong là m Nguyên-phi. B ấ y giá» Trần Lý đã bị quân cÆ°á»›p giết, chúng theo vá» ngÆ°á»i con thứ là Trần tá»± Khánh. Huệ-tông bèn phong cho tá»± Khánh là m ChÆ°Æ¡ng-tÃn-hầu và cho ngÆ°á»i cáºu Trần-thị là m Thái-úy Thuáºn-lÆ°u-bá.
N ă m quÃ-dáºu (1213) Thái-háºu là m khổ Trần-thị ở trong cung, anh Trần-thị là Tá»± Khánh Ä‘em quân đến chốn kinh sÆ°, nói rằng xin rÆ°á»›c vua Ä‘i. Huệ-tông không biết tình-ý gì, nghi Tá»± Khánh có ý phản-nghịch bèn giáng Trần-thị xuống là m Ngá»±-nữ. Tá»± Khánh nghe tin ấy, thân đến quân môn xin lá»—i và rÆ°á»›c vua Ä‘i. Huệ-tông cà ng nghi lắm, bèn cùng vá»›i Thái-háºu Ä‘i lên Lạng-châu (Lạng-sÆ¡n).
Tự Khánh lại phát binh xin rước vua như trước, Huệ-tông sợ lại rước
Thái-háºu vá» huyện Bình-hợp (?). Khi bấy giá» bà Thái-háºu cho Tá»± Khánh là phản-trắc, thÆ°á»ng chỉ mặt Trần-thị mà xỉ mắng và xui Huệ-tông bá» Ä‘i. Huệ-tông không nghe. Thái- háºu định bá» thuốc Ä‘á»™c cho Trần-thị, nhÆ°ng Huệ-tông biết ý, đến bữa ăn thì ă n má»™t ná»a, còn má»™t ná»a cho Trần-thị ăn và ngà y đêm không cho Ä‘i đâu. Sau vì Thái-háºu là m ngặt quá, Huệ-tông và Trần-thị đêm bèn lẻn ra Ä‘i đến nhà tÆ°á»›ng-quân Lê Mịch ở huyện Yên-duyên rồi lại đến Cá»u-liên (?), cho đòi Tá»± Khánh đến chầu.
2. QUYỀN VỀ HỌ TRẦN. T rần tá»± Khánh Ä‘em quân đến há»™ giá. Huệ-tông phong Trần-thị là m Hoà ng-háºu, Tá»± Khánh là m Phụ-chÃnh và ngÆ°á»i anh Tá»± Khánh là Trần Thừa là m Ná»™i-thị Phân-thủ. Trần tá»± Khánh cùng vá»›i Thượng-tÆ°á»›ng-quân là Phân Lân sá»a-sang quân ngÅ©, là m đồ chiến-khÃ, luyện-táºp việc võ. Từ đấy quân-thế lại nổi dần dần lên. Huệ-tông phải bệnh, thỉnh-thoaảng có cÆ¡n Ä‘iên, rồi cứ uống rượu say cả ngà y, có việc chÃnh-trị Ä‘á»u ở tay Tá»± Khánh quyết Ä‘oán cả.
Äến tháng chạp năm quÃ-mùi (1228) Tá»± Khánh mất, Huệ-tông cho Trần Thừa là m Phụ-quốc Thái-úy, sang năm sau lại cho ngÆ°á»i em há» Hoà ng- háºu là Trần thủ Äá»™ là m Äiện-tiá»n chỉ-huy-sứ. Từ đó việc gì ở trong triá»u cÅ©ng quyá»n ở Thủ Äá»™ cả.
Huệ-tông có bệnh mãi không khá»i, mà Thái-tá» thì chÆ°a có, Trần-thị thì chỉ sinh được hai ngÆ°á»i con gái, ngÆ°á»i chị là Thuáºn-thiên công-chúa thì đã gả cho Trần Liá»…u là con trưởng của Trần Thừa; con ngÆ°á»i em là Chiêu- thánh công chúa tên là Pháºt-kim thì má»›i lên 7 tuổi, Huệ-tông yêu mến lắm, cho nên má»›i láºp là m Thái-tá». Tháng 10 năm giáp-thân (1224) Huệ-tông truyá»n ngôi cho Chiêu-thánh công-chúa, rồi và o ở chùa Chân-giáo. Huệ-tông trị vì được 14 năm.
IX. Là CHIÊU-HOÀNG (1225)
Niên-hiệu: Thiên-chương-hữu-đạo (1224-1225)
Chiêu-thánh công-chúa lên ngôi, tức là vua Chiêu-hoà ng. Bấy giá» quyá»n-chÃnh ở cả Trần thủ Äá»™. Thủ Äá»™ lại tÆ° thông vá»›i Trần Thái háºu, đêm ngà y mÆ°u lấy cÆ¡-nghiệp nhà Lý, bèn đòi các con quan và o trong cung để hầu Chiêu-hoà ng, và lại cho cháu là Trần Cảnh và o là m chức ChÃnh-thủ. Äến tháng chạp thì Chiêu-hoà ng lấy Trần Cảnh và truyá»n ngôi cho chồng. Nhà Lý đến đấy là hết, cả thảy là m vua được 216 năm, truyá»n ngôi được 9 Ä‘á»i.
Nhà Lý có công là m cho nÆ°á»›c Nam ta nên được má»™t nÆ°á»›c cÆ°á»ng- thịnh: ngoà i thì đánh nÆ°á»›c Tà u, bình nÆ°á»›c Chiêm, trong thì chỉnh-đốn việc võ-bị, sá»a-sang pháp-luáºt, xây vững cái ná»n tá»±-chủ. Vì vua Cao-tông hoang chÆ¡i, là m mất lòng ngÆ°á»i, cho nên giặc-giã nổi lên, loạn thần nhiá»…u sá»±. Vua Huệ-tông lại nhu-nhược bá» việc chÃnh-trị, Ä‘em giang-sÆ¡n phó-thác cho ngÆ°á»i con gái còn Ä‘ang thÆ¡-dại, khiến cho kẻ gian-hùng được nhân dịp mà lấy giang-sÆ¡n nhà Lý và láºp ra cÆ¡-nghiệp nhà Trần váºy.
Tà i sản của Vô Tình
21-09-2008, 10:02 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
CHÆ¯Æ NG VI NHÀ TRẦN (1225-1400) Thá»i kỳ thứ nhất (1225-1293)
I. TRẦN THÃI TÔNG
1. Trần thủ Äá»™
2. Việc đánh-dẹp giặc-giã
3. Việc cai-trị
4. Việc thuế-má
5. Việc đắp-đê
6. Việc há»c-hà nh
7. Pháp-luáºt
8. Quan-chế
9. Binh-chế
10. Việc đánh Chiêm-thà nh
11. Quân Mông-cổ xâm-phạm đất An-nam
II. TRẦN THÃNH TÔNG
1. Việc chÃnh-trị
2. Sự giao-thiệp với Mông-cổ
III. TRẦN NHÂN-TÔNG
1. Việc chiến-tranh
2. Việc văn-há»c
I. TRẦN THÃI-TÔNG (1225-1258)
Niên-hiệu: Kiến-trung (1225-1237) Thiên-ứng chÃnh-bình (1238-1350) Nguyên-phong (1251-1258)
I. Trần Thủ Äá»™. T háng chạp năm ất-dáºu (1225) Trần Cảnh lên là m vua, tức là Trần Thái-Tông phong cho Trần thủ Äá»™ là m Thái-sÆ° Thống-quốc hà nh-quân chinh-thảo-sá»±. Bấy giá» vua Thái-tông má»›i có 8 tuổi, việc gì cÅ©ng do ở Trần thủ Äá»™ cả. Thủ Äá»™ tuy là má»™t ngÆ°á»i không có há»c-vấn nhÆ°ng là má»™t tay gian-hùng, chủ ý cốt gây dá»±ng cÆ¡-nghiệp nhà Trần cho bá»n-chặt, cho nên dẫu việc tà n-bạo đến đâu, cÅ©ng là m cho được. Lý Huệ-tông tuy đã xuất gia Ä‘ia ở chùa rồi nhÆ°ng Thủ Äá»™ vẫn định bụng giết Ä‘i, cho khá»i sá»± lo vá» sau.
Má»™t hôm Huệ-tông ngồi nhổ cổ ở sân chùa Chân-giáo, Thủ-Äá»™ Ä‘i qua trông thấy, má»›i nói rằng: "Nhổ cá» thì phải nhổ cả rể cái nó Ä‘i! " Huệ- tông nghe thế, phủi tay đứng dáºy nói rằng: "Nhà ngÆ°Æ¡i nói ta hiểu rồi ". Äược mấy hôm, Thủ Äá»™ cho ngÆ°á»i đến má»i Huệ-tông, Huệ-tông biết ý, và o nhà sau thắt cổ tá»±-táºn. Thủ Äá»™ Ä‘Æ°a bách quan đến tế khóc xong rồi há»a táng, chôn ở tháp Bảo-quang.
Còn Thái-háºu là Trần-thị giáng xuống là m Thiên-cá»±c công-chúa để gả cho Trần thủ Äá»™ (Trần thủ Äá»™ và Thiên-cá»±c công-chúa là hai chị em há»). Bao nhiêu những cung-nhân nhà Lý thì Ä‘Æ°a gả cho những Tù-trưởng các mÆ°á»ng.
T hủ Äá»™ đã hại Huệ-tông rồi, lại muốn trừ nốt các tôn-thất nhà Lý. Äến năm nhăm-thìn (1232) nhân là m lá»… Tiên-háºu nhà Lý ở thôn Thái-ÄÆ°á»ng, là ng Hoa-lâm (huyện Äông-ngạn, tỉnh Bắc-ninh), Thủ Äá»™ sai Ä‘Ã o hầm, là m nhà lá ở trên, để đến khi các tôn-thất nhà Lý và o đấy tế-lá»…, thì sụt cả xuống hố rồi đổ đất chôn sống cả.
T hủ Äá»™ chỉ lo là m cho thế nà o cho ngôi nhà Trần được vững-bá»n, cho nên không những là tà n ác vá»›i nhà Lý mà thôi, đến luân-thÆ°á»ng ở trong nhà , cÅ©ng là m loạn cả. Chiêu-thánh Hoà ng-háºu lấy Thái-tông đã được 12 năm mà vẫn chÆ°a có con 35 , Thủ Äá»™ bắt Thái-tông bá» Ä‘i và giáng xuống là m công-chúa, rồi Ä‘em ngÆ°á»i chị bà Chiêu-thánh tức là vợ Trần Liá»…u và o là m Hoà ng-háºu, bởi vì ngÆ°á»i chị đã có thai được 3 tháng.
Là m loạn nhân-luân nhÆ° thế, thì tá»± thượng-cổ má»›i có là má»™t. Trần Liá»…u tức giáºn, Ä‘em quân là m loạn. Vua Thái-tông bị Thủ Äá»™ hiếp chế nhÆ° thế, trong bụng cÅ©ng không yên, đến hôm trốn ra, lên chùa Phù-vân, trên núi Yên-tá» (huyện Yên-hÆ°ng, tỉnh Quảng-yên). Trần thủ Äá»™ biết tin ấy, Ä‘em quân thần Ä‘i đón Thái-tông vá». Thái-tông không chịu vá», nói rằng: "Trẫm còn nhá»-dại, không kham nổi việc to lá»›n, các quan nên chá»n ngÆ°á»i khác để cho khá»i nhục xã-tắc". Thủ Äá»™ nói mãi không nghe, ngảnh lại bảo bác quan rằng: "Hoà ng-thượng ở đâu là Triá»u-đình ở đấy!" Nói Ä‘oạn, truyá»n sắp sá»a xây cung Ä‘iện ở chùa Phù-vân. Quốc-sÆ° ở chùa ấy thấy thế, và o van lạy Thái-tông vá» Triá»u, Thái-tông bất-đắc-dÄ© truyá»n xa-giá vá» Kinh. Äược Ãt lâu
T rần Liá»…u biết sức mình không là m gì nổi, bèn nhân lúc Thái-tông ngá»± thuyá»n Ä‘i chÆ¡i, giả là m ngÆ°á»i đánh cá lẻn xuống thuyá»n ngá»±, xin hà ng. Hai anh em ôm nhau mà khóc. Thủ Äá»™ nghe tin, đến rút gÆ°Æ¡m toan giết Trần Liá»…u, Thái-tông can mãi má»›i thôi. Sau Thái-tông lấy đất Yên-phụ, Yên- Ä‘Æ°á»ng, Yên-sinh và Yên-bang (ở huyện Äông-triá»u và phủ Kinh-môn, Hải- dÆ°Æ¡ng) cho Trần Liá»…u là m thái-ấp và phong cho là m An-sinh-vÆ°Æ¡ng. Thủ Äá»™ đã hại hết cả dòng dá»i há» Lý, lại muốn cho há» Lý không còn ai nhá»› đến há» Lý ná»a, má»›i nhân vì tổ nhà Trần tên là Lý, bắt trong nÆ°á»›c ai là há» Lý Ä‘á»u phải cải là há» Nguyá»…n.
T hủ Äá»™ là ngÆ°á»i rất gian-ác đối vá»›i nhà Lý, nhÆ°ng lại là má»™t ngÆ°á»i đại công-thần của nhà Trần. Má»™t tay cáng-đán bao nhiêu trong-sá»±, giúp Thái-công bình-phục được giặc-giã trong nÆ°á»›c và chỉnh-đốn lại má»™t việc, là m cho nÆ°á»›c Nam ta bấy giỠđược cÆ°á»ng thịnh, ngà y sau có thể chống-cá»± vá»›i Mông-cổ, khá»i phải là m nô-lệ những kẻ hùng-cÆ°á»ng.
2. Việc Äánh Dẹp Giặc Giã. N Æ°á»›c An-nam từ khi vua Cao-tông nhà Lý thất chÃnh, trong nÆ°á»›c chá»— nà o cÅ©ng có giặc-giã. ở mạn Quốc-oai thì có giặc MÆ°á»ng là m loạn, ở Hồng-châu thì có Äoà n Thượng chiếm giữ đất ÄÆ°á»ng hà o, tá»± xÆ°ng là m vua, ở Bắc-giang thì có Nguyá»…n Ná»™n Ä‘á»™c-láºp xÆ°ng vÆ°Æ¡ng ở là ng Phù-đổng. Ấy là má»™t nÆ°á»›c mà chia ra là m mấy giang-sÆ¡n. Khi Trần thủ Äá»™ đã thu-xếp trong việc cÆ°á»›p ngôi nhà Lý rồi, má»›i Ä‘em quân Ä‘i đánh dẹp. TrÆ°á»›c lên bình giặc MÆ°á»ng ở Quốc-oai, sau vỠđánh bá»n Äoà n Thượng và Nguyá»…n Ná»™n. NhÆ°ng thế-lá»±c hai ngÆ°á»i ấy mạnh lắm, Trần thủ Äá»™ đánh không lại, bèn chia đất cho hai ngÆ°á»i là m vÆ°Æ¡ng để giảng-hòa.
N ă m máºu-tà (1228) Nguyá»…n Ná»™n Ä‘em quân đánh Äoà n Thượng, chiếm giữ lấy đất ÄÆ°á»ng-hà o, thanh-thế lừng-lẫy. Trần thủ Äá»™ đã lấy là m lo. NhÆ°ng chỉ được mấy tháng, thì Nguyá»…n Ná»™n chết. Từ đó các châu huyện trong nÆ°á»›c lại thống-hợp là m má»™t.
3. Việc Cai Trị. C ứ theo phép nhà Lý thì là ng nà o có bao nhiêu ngÆ°á»i Ä‘i là m quan văn, quan võ, thÆ¡-lại, quân lÃnh, hoà ng-nam, lung-lão, tà n-táºt, và những ngÆ°á»i đến ở ngụ cÆ°, hay là những ngÆ°á»i xiêu-lạc đến trong là ng, thì xã-quan phải khai và o cả quyển sổ gá»i là trÆ°á»ng-tịch. Ai có quan-tÆ°á»›c mà có con được thừa ấm thì con lại được và o là m quan, còn những ngÆ°á»i già u-có, mà không có quan-tÆ°á»›c thì Ä‘á»i Ä‘á»i cứ phải Ä‘i lÃnh. Thái-tông lên là m vua phải theo phép ấy, cho nên đến năm máºu-tà (1228) lại sai quan và o Thanh-hóa là m lại trÆ°á»ng-tịch theo nhÆ° lệ ngà y trÆ°á»›c.
N ă m nhâm-dần (1242) Thái-tông chia nÆ°á»›c Nam ra là m 12 lá»™. Má»—i lá»™ đặt quan cai-trị là An-phủ-sứ, chánh-phó 2 viên. DÆ°á»›i An-phủ-sứ có quan Äại-tÆ°-xã và Tiểu-tÆ°-xã. Từ ngÅ© phẩm trở lên thì là m Äại-tÆ°-xã, lục phẩm trở xuống thì là m Tiểu-tÆ°-xã, má»—i viên cai-trị, hoặc hai xã, hoặc ba bốn xã. Má»—i xã lại có má»™t viên xã-quan là Chánh-sá»-giám. Lá»™ nà o cÅ©ng có quyển dân-tịch riêng của lá»™ ấy.
4. Việc Thuế Má. N gÆ°á»i trong nÆ°á»›c phân ra từng hạng: con trai từ
18 tuổi thì và o hạng tiểu-hoà ng-nam, từ 20 tuổi và o hạng đại-hoà ng-nam. Còn từ 60 tuổi trở lên thì và o lão hạng.
Thuế thân: Thuế thân thá»i bấy giá» tùy theo số ruá»™ng mà đánh, ai có má»™t hai mẫu ruá»™ng thì phải đóng má»™t năm má»™t quan tiá»n thuế thân; ai co ba bốn mẫu, thì phải đóng hai quan; ai co năm mẫu trở lên, thì đóng ba quan. Ai không có mẫu nà o, thì không phải đóng thuế.
Thuế ruá»™ng: Thuế ruá»™ng thì đóng bằng thóc: cứ má»—i má»™t mẫu thì chủ Ä‘iá»n phải đóng 100 thăng thóc.
Còn nhÆ° ruá»™ng công, thì có sách chép rằng Ä‘á»i nhà Trần có hai thứ ruá»™ng công, má»—i thứ phân ra là m ba hạng.
1. Má»™t thứ gá»i là ruá»™ng quốc-khố: hạng nhất má»—i mẫu đánh thuế 6 thạch 80 thăng thóc; hạng nhì má»—i mẫu 4 thạch; hạng 3 má»—i mẫu 3 thạch.
2. Má»™t thứ gá»i là thác-Ä‘iá»n 36 : hạng nhất má»—i mẫu đánh thuế má»™t thạch thót; hạng nhì ba mẫu lấy má»™t thạch, hạng ba, bốn mẫu lấy má»™t thạch.
Còn ruá»™ng ao của công-dân thì má»—i mẫu lấy ba thăng thóc thuế. Ruá»™ng muối phải đóng bằng tiá»n.
Các thứ thuế: Có sách chép rằng nhà Trần đánh cả thuế trầu cau, thuế
hương yên-tức, và tôm, cá, rau, quả, gì cũng đánh thuế cả.
36 Sá» chép rằng ông Lê Phụng Hiểu Ä‘á»i vua Lý Thái Tông Ä‘i đánh giặc láºp được nhiá»u công. Sau vua định phong tÆ°á»›c cho ông, ông từ chối, xin lên núi ném con dao, há»… rÆ¡i đến đâu xin lấy đất là m tÆ° nghiệp. Vua thuáºn cho. Lê Phụng Hiểu lên núi Băng SÆ¡n ném con dao xuống xa được 10 dặm. Vua bèn lấy ruá»™ng ở chung quanh núi Băng SÆ¡n cho ông Lê Phụng Hiểu, gá»i là thác Ä‘ao Ä‘iá»n. Sau thà nh ra tên thác Ä‘iá»n là ruá»™ng để thưởng công cho các quan.
Còn nhÆ° và ng bạc tiêu-dụng trong nÆ°á»›c thì tiêu bằng phân, lượng đã đúc sẵn, có hiệu nhà nÆ°á»›c. Khi nà o đóng ná»™p cho vua quan, thì má»™t tiá»n là 70 đồng, mà thÆ°á»ng tiêu vá»›i nhau thì má»™t tiá»n chỉ có 69 đồng mà thôi.
5. Việc Äắp Äê. N Æ°á»›c Nam ta ở mạn Ä‘Æ°á»ng ngược thì lắm núi, mà ở trung châu thì nhiá»u sông ngòi, cho nên đến mùa lụt nÆ°á»›c ngà n, nÆ°á»›c lÅ© chảy vá» ngáºp mất cả đồng-Ä‘iá»n. Vì váºy năm máºu-thân (1244) Thái-tông sai quan ơở các lá»™ đắp đê ở hai bên bá» sông cái (Hồng-hà ), gá»i là Äỉnh-nhÄ©-đê. Lại đặt quan để coi việc đê, gá»i là Hà -đê chánh phó-sứ hai viên. Há»… chá»— nà o mà đê đắp và o ruá»™ng của dân, thì nhà nÆ°á»›c cứ chiếu theo giá ruá»™ng mà bồi thÆ°á»ng cho chủ ruá»™ng.
6. Việc Há»c Hà nh. N ă m nhăm-thìn (1232) mở khoa thi Thái-há»c-sinh (thi Tiến-sÄ©). Từ Ä‘á»i nhà Lý cÅ©ng đã có thi nho-sÄ©, nhÆ°ng chỉ thi Tam-trÆ°á»ng mà thôi, đến bây giá» má»›i có khoa thi Thái-há»c-sinh, chia ra thứ báºc, là m ba giáp để định cao thấp. Äến khoa thi năm Ä‘inh-vị (1247) lại đặt ra tam-khôi: trạng nguyên, bảng-nhãn, thám-hoa. Khoa thi năm Ä‘inh-vị nà y có Lê văn HÆ°u, là ngÆ°á»i là m sá» nÆ°á»›c Nam trÆ°á»›c hết cả, đổ bảng-nhãn. Năm ấy lại có mở khoa thi Tam-giáo: Nho, ThÃch, Lão, ai hÆ¡n thì đổ khoa giáp, ai kém thì đổ khoa ất.
Xem nhÆ° thế thì sá»± há»c-vấn Ä‘á»i nhà Trần cÅ©ng rá»™ng: Nho, ThÃch, Lão cÅ©ng trá»ng cả. NhÆ°ng không rõ cách há»c-hà nh và phép thi-cá» bấy giá» ra thế nà o, bởi vì chá»— nà y sá» chỉ nói lược qua mà thôi.
N ă m quÃ-sá»u (1253) láºp Quốc-há»c-viện để giảng tứ-thÆ° ngÅ©-kinh và láºp giảng-võ-Ä‘Æ°á»ng để luyện-táºp-võ-nghệ.
7. Pháp Luáºt . Sá» chép rằng năm giáp-thìn (1244) vua Thái-tông có định lại các luáºt-pháp, nhÆ°ng không nói rõ định ra thế nà o. Xét trong sách " Lịch-triá»u hiến-chÆ°Æ¡ng " của ông Phan huy Chủ thì phép nhà Trần đặt ra là há»… những ngÆ°á»i phạm tá»™i trá»™m-cắp Ä‘á»u phải chặt tay, chặt chân, hay là cho voi già y. Xem nhÆ° thế thì hình-luáºt bấy giá» nặng lắm.
8. Quan Chế . Quan-chế Ä‘á»i nhà Trần cÅ©ng sá»a-sang lại cả. Bấy giá» có Tam-công, Tam-thiếu, Thái-úy, TÆ°-mã, TÆ°-đồ, TÆ°-không, là m văn-võ đại- thần. Tể-tÆ°á»›ng thì có Tả-hữu TÆ°á»ng-quốc, Thủ-tÆ°á»›ng, Tham-tri. Văn-giai ná»™t chức, thì có các bá»™ Thượng-thÆ°, Thị-lang, Lang-trung, Viên-ngoại, Ngá»±- sá», v.v... Ngoại chức, thì có An phủ-sứ, Tri-phủ, Thông-phán, Thiêm-phám v.v... Còn võ-giai ná»™i-chức, thì có Phiêu-kỵ thượng-tÆ°á»›ng-quân, Cẩm-vệ thượng-tÆ°á»›ng quân, Kim-ngô đại-tÆ°á»›ng-quân, Võ-vệ đại-tÆ°á»›ng-quân, Phó đô-tÆ°á»›ng-quân v.v... Ngoại chức thì có Kinh-lược-sứ, Phòng-ngá»±-sứ, Thủ- ngá»±-sứ, Quan-sát-sứ, Äô-há»™, Äô-thống, Tổng-quản, v.v... Quan-lại Ä‘á»i bấy giá», cứ 10 năm, thì được thăng lên má»™t hà m, và 15
năm mới được thăng lên một chức.
Äá»i nhà Trần tuy quan-lại thì nhiá»u, nhÆ°ng vua quan có ý thân-cáºn vá»›i nhau lắm. Há»… khi nà o vua đãi yến, các quan uống rượu xong rồi, thì ra dắt tay nhau mà múa hát, không có giữ lá»…-phép nghiêm-khắc nhÆ° những Ä‘á»i sau.
9. Binh Chế. Từ khi Thái-tông lên ngôi là m vua thì việc binh-lÃnh má»™t ngà y má»™t chỉnh-đốn thêm. Bao nhiêu những ngÆ°á»i dân-tráng trong nÆ°á»›c Ä‘á»u phải Ä‘i lÃnh cả. Các quân-vÆ°Æ¡ng ai cÅ©ng được quyá»n má»™ táºp quân-lÃnh. Vì cá»› ấy cho nên đến sau ngÆ°á»i Mông-cổ sang đánh, nÆ°á»›c Nam ta có hÆ¡n 20 vạn quân để chống vá»›i quân nghịch. Trừ những giặc-giã nhá»-má»n ở trong nÆ°á»›c không kể chi, nÆ°á»›c Nam ta bấy giỠở phÃa nam có Chiêm-thà nh, phÃa bắc có quân Mông-cổ sang quấy-nhiá»…u cho nên phải đánh -dẹp luôn.
10. Việc Äánh Chiêm Thà nh. Từ khi Thái-tông lên là m vua, nÆ°á»›c Chiêm-Thà nh đã sang cống-tiến, nhÆ°ng thÆ°á»ng vẫn sang cÆ°á»›p phá, và cứ đòi lại đất cÅ©. Thái-tông lấy là m tức giáºn, bèn sá»a-soạn sá»± Ä‘i đánh Chiêm-thà nh. Năm nhăm-tà (1252) ngà i ngá»±-giá Ä‘i đánh, bắt được vÆ°Æ¡ng- phi nÆ°á»›c Chiêm tên là Bố-gia-la và quân dân nÆ°á»›c ấy rất nhiá»u.
11. Quân Mông Cổ Xâm Phạm Äất An Nam. Trong khi nhà Lý mất ngôi, nhà Trần lên là m vua ở An-nam, thì nhà Tống bên Tà u bị ngÆ°á»i Mông-cổ đánh phá. Nguyên ở phÃa bắc nÆ°á»›c Tà u có má»™t dân-tá»™c gá»i là Mông-cổ, ở và o khoảng thượng-lÆ°u sông Hắc-long-giang (Amour). NgÆ°á»i Mông-cổ hung tợn, mà lại có tÃnh hiếu chiến, ngÆ°á»i nà o cưỡi ngá»±a cÅ©ng giá»i, và bắn tên không ai bằng. Binh-lÃnh thÆ°á»ng là quân-kị, mà xếp-đặt thà nh cÆ¡ nà o Ä‘á»™i ấy, tháºt là có thứ-tá»±, và ngÆ°á»i nà o cÅ©ng tinh nghá» chiến-đấu.
B ởi tÃnh-chất và binh-pháp của ngÆ°á»i Mông-cổ nhÆ° thế, cho nên Thiết-má»™c-chân (Témoudjine) tức là Thà nh-cát-tÆ°-hãn (Gengis khan), miêu- hiệu là Nguyên-thái-tổ, má»›i chiếm giữ được cả vùng Trung-Ã, cùng đất Ba- tÆ°, sang đến phÃa đông-bắc Âu-la-ba. Sau quân Mông-cổ lại lấy được nÆ°á»›c Tây-hạ, phÃa tây nÆ°á»›c bắc Tà u, dứt được nÆ°á»›c Kim và trà n sang đến nÆ°á»›c Triá»u-tiên (Cao-ly).
Thà nh-cát-tÆ°-hãn mất, ngÆ°á»i con thứ ba là A-loa-Ä‘Ã i (Agotai) lên là m vua tức là Nguyên-thái-tông. A-loa-Ä‘Ã i truyá»n cho con là QuÃ-do (Gouyouk) tức là Nguyên Äịnh-tông. QuÃ-do là m vua được non ba năm thì mất, ngôi vua Mông-cổ vá» chi khác. NgÆ°á»i em con nhà chú là Mông-kha (Mong-ké) lên là m vua, tức là Nguyên Hiến-tông.
Mông-kha sai hai em là Hạt-lá»— (Houlagen) sang kinh-lý việc nÆ°á»›c Ba- tÆ°, và Hốt-tất-liệt (Koubilai) sang đánh nhà Tống bên Tà u. Trong khi quân Mông-cổ sang đánh nhà Tống, thì Mông-kha mất, Hốt-tất-liệt phải rút binh vá» lên ngôi vua, tức là Nguyên Thế-tổ. Hốt-tất-liệt lên là m vua rồi đổi quốc hiệu là Nguyên. Hốt-tất-liệt lại sang đánh nhà Tống. Từ đó cả nÆ°á»›c Tà u thuá»™c vá»
Mông-cổ cai-trị.
Khi Mông-kha hãy còn, Hốt-tất-liệt Ä‘em quân sang đánh nhà Tống, có sai má»™t đạo quân Ä‘i đánh nÆ°á»›c Äại-lý (thuá»™c tỉnh Vân-nam bây giá») tÆ°á»›ng Mông-cổ là Ngá»™t-lÆ°Æ¡ng-hợp-thai (Wouleangotai) sai sứ sang bảo vua Trần-thái-tông vá» thần-phục Mông-cổ. Thái-tông không những là không chịu, lại bắt giam sứ Mông-cổ, rồi sai Trần quốc Tuấn Ä‘em binh lên giữ ở phÃa Bắc. Bấy giá» là năm Ä‘inh-tị (1257).
T rần quốc Tuấn Ãt quân đánh không nổi, lùi vỠđóng ở SÆ¡n-tây. Quân Mông-cổ kéo trà n xuống đến sông Thao. Thái-tông phải ngá»±-giá thân chinh, nhÆ°ng đánh không được, chạy vỠđóng ở sông Hồng-hà 37 . Quân Mông-cổ tiến lên đánh Ä‘uổi quân nhà Trần đến Äông-bá»™-đầu (phÃa đông sông Nhị-hà ở hạt huyện Thượng-phúc). Thái-tông phảI bá» kinh-đô, chạy vỠđóng ở sông Thiên-mạc (vá» hạt huyện Äông-an, tỉnh HÆ°ng-yên).
Quân Mông-cổ và o thà nh Thăng-long, thấy ba ngÆ°á»i xứ Mông-cổ còn phải trói, giam ở trong ngục, đến khi cởi trói ra thì má»™t ngÆ°á»i chết. Ngá»™t-lÆ°Æ¡ng-hợp-thai thấy thế tức giáºn quá, cho quân ra giết phá cả nam phụ lão ấu ở trong thà nh.
B ấ y giá» thế nguy, Thái-tông ngá»± thuyá»n đến há»i Thái-úy là Trần nháºt Hiệu. Nháºt Hiệu không nói gì cả, cầm sà o viết xuống nÆ°á»›c hai chữ "Nháºp Tống". Thái-tông lại đến há»i Thái-sÆ° Trần thủ Äá»™. Thủ Äá»™ nói rằng: " Äầu tôi chÆ°a rÆ¡i xuống đất, thì xin Bệ-hạ đừng lo! ". Thái-tông nghe thấy Thủ Äá»™ nói cứng-cá»i nhÆ° thế, trong bụng má»›i yên.
Äược Ãt lâu quân Mông-cổ ở nÆ°á»›c Nam không quen thủy-thổ xem ra bá»™ má»i-mệt. Thái-tông má»›i tiến binh lên đánh ở Äông-bá»™-đầu. Quân Mông- cổ thua chạy vỠđến trại Qui-hóa, lại bi chủ trại đấy chiêu-táºp thổ dân ra đón đánh. Quân Mông-cổ thua to, rút vá» Vân-nam, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng má»i-mệt, đến đâu cÅ©ng không cÆ°á»›p-phá gì cả, cho nên ngÆ°á»i ta gá»i là giặc Pháºt.
Quân Mông-cổ tuy thua phải rút vá», nhÆ°ng chẳng bao lâu vua Mông- cổ dứt được nhà Tống, lấy được nÆ°á»›c Tà u, rồi có ý muốn bắt vua nÆ°á»›c Nam ta sang chầu ở Bắc-kinh, bởi váºy lại sai sứ sang đòi lệ cống. Vua Thái-tông sai Lê phụ Trần sang sứ xin cứ ba năm sang cống má»™t lần.
Mùa xuân năm máºu-ngá» (1258), Thái-tông nhÆ°á»ng ngôi cho Thái-tá» là Trần Hoảng, để dạy-bảo má»i việc vá» cách trị nÆ°á»›c, và đỠphòng ngà y sau anh em không tranh nhau. Triá»u-đình tôn Thái-tông lên là m Thái-thượng- hoà ng để cùng coi việc nÆ°á»›c. Thái-tông trị-vì được 33 năm, là m Thái- thượng-hoà ng được 19 năm thì mất, thá» 60 tuổi.
II. TRẦN THÃNH-TÔNG (1258-1278) Niên-hiệu: Thiệu-long (1258-1272) Bảo-phù (1273-1278)
1. Việc ChÃnh Trị. Thái-tá» Hoảng lên ngôi, tức là vua Thánh-tông,
đổi niên-hiệu là Thiệu-long.
Thánh-tông là ông vua nhân-từ trung-háºu ở vá»›i anh em há» hà ng rất là tá»-tế. ThÆ°á»ng hay nói rằng: " Thiên-hạ là của ông cha để lại, nên để cho anh em cùng hưởng phú-quà chung ". Rồi cho các hoà ng-thân và o ná»™i Ä‘iện, cùng ăn má»™t mâm, nằm má»™t giÆ°á»ng, tháºt là thân-ái, chỉ có lúc nà o ra việc công, hoặc buổi chầu, thì má»›i phân thứ-tá»± theo lá»…-phép mà thôi.
Còn việc nÆ°á»›c thì tháºt ngà i có lòng lo giữ cho dân được yên trị. Trong 21 năm, ngà i là m vua không có giặc-giã gì cả. Việc há»c-hà nh cÅ©ng mở mang thêm: cho Hoà ng-đệ Trần Ãch Tắc là má»™t ngÆ°á»i hay chữ trong nÆ°á»›c lúc ấy, mở há»c-Ä‘Æ°á»ng để những ngÆ°á»i văn-sÄ© há»c-táºp. Danh nho Mạc đỉnh Chi cÅ©ng há»c ở trÆ°á»ng ấy ra.
Äá»i bấy giá» Lê văn HÆ°u là m xong bá»™ Äại-Việt sá» thà nh 30 quyển, chép từ Triệu Võ-vÆ°Æ¡ng đến Lý Chiêu-hoà ng. Bá»™ sá» nà y khởi đầu là m từ Trần Thái-tông đến năm nhâm-thân (1272) Ä‘á»i Thánh-tông má»›i xong. NÆ°á»›c Nam ta có quốc-sá» khởi đầu từ đấy.
Thánh-tông lại bắt các vÆ°Æ¡ng-hầu, phò-mã phải chiêu-táºp những ngÆ°á»i nghèo-đói lÆ°u-lạc để khai-khẩn hoang Ä‘iá»n là m trang há»™. Trang-Ä‘iá»n có từ đấy.
2. Sá»± giao-thiệp vá»›i Mông-Cổ. N Æ°á»›c tuy được yên, song việc giao-thiệp vá»›i Tà u má»™t ngà y má»™t khó thêm. Äá»i bấy giá» Mông-cổ đã đánh được nhà Tống rồi, chỉ chá»±c lấy nÆ°á»›c An-nam, nhÆ°ng vì trÆ°á»›c tÆ°á»›ng Mông- cổ đã đánh thua má»™t tráºn, vả trong nÆ°á»›c Tà u vẫn chÆ°a được yên, cho nên vua Mông-cổ muốn dụng kế dụ vua An-nam sang hà ng-phục, để khá»i dùng can-qua. Váºy cứ và i năm lại cho sứ sang sách-nhiá»…u Ä‘iá»u ná» Ä‘iá»u kia, và dụ vua An-nam sang chầu, nhÆ°ng vua ta cứ nay lần mai lữa, không chịu Ä‘i. Sau nhân dịp Thái-tông nhừá»ng ngôi cho Thánh-tông, vua Mông-cổ sai sứ sang phong vÆ°Æ¡ng cho Thánh-tông, và tuy không bắt nÆ°á»›c Nam phải đổi phục-sắc và chÃnh-trị, nhÆ°ng định cho ba năm phải má»™t lần cống. Mà lệ cống thì phải cho nho-sÄ©, thầy thuốc, thầy bói, thầy toán-số và thợ-thuyá»n mổi hạng ba ngÆ°á»i, cùng vá»›i các sản-váºt nhÆ° là sừng tê, ngà voi, đồi-mồi, châu-báu và các váºt lạ. Vua Mông-cổ lại đặt quan Äạt-lá»—-hoa-xÃch (tiếng Mông-cổ tức là quan Chưởng-ấn), để Ä‘i lại giám-trị các châu-quáºn nÆ°á»›c Nam.
à Mông-cổ muốn biết nhân-váºt tà i-sản nÆ°á»›c Nam ta có những gì, và há»c-vấn xảo-kỹ ra sao, để liệu Ä‘Æ°á»ng mà đánh lấy cho tiện. Và tuy rằng quyá»n chÃnh-trị vẫn để cho vua nÆ°á»›c Nam, nhÆ°ng đặt quan giám-trị để dần dần láºp thà nh Bảo-há»™.
Thánh-tông bá» ngoà i tuy vẫn chịu thần-phục, nhÆ°ng trong bụng cÅ©ng biết rằng Mông-cổ có ý đánh lấy nÆ°á»›c mình, cho nên cứ tu binh dụng võ để phòng có ngà y tranh chiến. Váºy tuyển Ä‘inh-tráng các lá»™ là m lÃnh, phân quân-ngÅ© ra là m quân và đô: má»—i quân có 30 đô, má»—i đô có 80 ngÆ°á»i, bắt phải luyện táºp luôn.
N ă m bÃnh-dần (1266) nhân sứ Mông-cổ sang, Thánh-tông sai quan sang Tà u đáp lá»… và xin đừng bắt nho-sÄ©, thầy bói, và các thợ-thuyá»n sang cống. Vua Mông-cổ Æ°ng cho, nhÆ°ng bắt chịu 6 Ä‘iá»u khác:
1. Vua phải thân và o chầu
2. Vua phải cho con hay là em sang là m tin
3. Biên sổ dân sang nộp
4. Phải chịu việc binh-dịch
5. Phải nộp thuế-má
6. Vẫn cứ đặt quan giám-trị
Vua An-nam cứ lần-lữa không chịu. Äến năm tân-mùi (1271) vua Mông-cổ là Hốt-tất-liệt cải quốc-hiệu là Äại-nguyên, rồi cho sứ sang dụ Thánh-tông sang chầu nhÆ°ng Thánh-tông cáo bệnh không Ä‘i.
N ă m sau Nguyên-chủ cho sứ sang tìm cột đồng-trụ của Mã Viện trồng ngà y trước, nhưng Thánh-tông sai quan sang nói rằng: cột ấy lâu ngà y mất đi rồi, không biết đâu mà tìm nữa. Việc ấy cũng thôi.
Äến năm ất-hợi (1275) Thánh-tông sai sứ sang Tà u nói rằng: nÆ°á»›c Nam không phải là nÆ°á»›c MÆ°á»ng-mán mà đặt quan giám-trị, xin đổi quan Äại-lá»—-hoa-xÃch là m quan Dẫn-tiến-sứ. Vua nhà Nguyên không cho, lại bắt theo 6 Ä‘iá»u đã định trÆ°á»›c. Thánh-tông cÅ©ng không chịu. Tá»± đấy vua nhà Nguyên thấy dụng-mÆ°u không được, quyết ý cá» binh sang đánh nÆ°á»›c Nam, sai quan ở biên-giá»›i do thám địa-thế nÆ°á»›c ta. Bên An-nam cÅ©ng đặt quan phòng-bị.
N ă m Ä‘inh-sá»u (1277) Thái-thượng-hoà ng mất ở Thiên-trÆ°á»ng-phủ (tức là là ng Tức-mạc). Năm sau (1278), Thánh-tông nhÆ°á»ng ngôi cho Thái- tá» Khâm, rồi vỠở Thiên-trÆ°á»ng là m Thái-thượng-hoà ng. Thánh-tông trị vì được 21 năm, là m Thái-thượng-hoà ng được 13
năm, thỠ51 tuổi.
III. TRẦN NHÂN-TÔNG (1279-1293
Niên-hiệu: Thiệu-bảo (1279-1284)
Trùng-hưng (1285-1293)
1. Việc ChÃnh Trị.
Thái-tỠTrần Khâm lên là m vua, tức là vua
Nhân-tông.
Lúc bấy giá» sứ nhà Nguyên Ä‘i lại hạch Ä‘iá»u nà y, trách Ä‘iá»u ná», triá»u- đình cÅ©ng có lắm việc bối-rối. NhÆ°ng nhá» có Thánh-tông thượng-hoà ng còn coi má»i việc và các quan triá»u-đình nhiá»u ngÆ°á»i có tà i-trÃ, vua Nhân-tông lại là ông vua thông-minh, quả-quyết, mà ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c thì từ vua quan cho chà dân-sá»± Ä‘á»u má»™t lòng cả, cho nên từ năm giáp-thân (!284) đến năm máºu- tà (1288) hai lần quân Mông-cổ sang đánh rồi không là m gì được.
T rừ việc chiến-tranh vá»›i quân Mông-cổ ra, để sau sẽ nói, trong Ä‘á»i vua Nhân-tông lại còn giặc Là o, thÆ°á»ng hay sang quấy-nhiá»…u ở chá»— biên- thùy, bởi váºy năm canh-dần (1290) vua Nhân-tông lại phải ngá»± giá Ä‘i đánh Là o.
Tà i sản của Vô Tình
21-09-2008, 10:12 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
CHÆ¯Æ NG VII
GIẶC NHÀ NGUYÊN I
(1284-1288)
1. Sà i Thung sang sứ An-nam
2. Trần di Ãi theo nhà Nguyên
3. Thoát Hoan sang đánh lần thứ nhất
4. Trần Hưng-đạo-vương quân thua vỠvạn-kiếp
5. Thà nh Thăng-long thất-thủ
6. Toa Äô đánh Nghệ-an
7. Hưng-đạo-vương đem vua vỠThanh-hóa
8. Tráºn Hà m-tá»-quan: Trần nháºt Duáºt phá quân Toa Äô
9. Tráºn ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng-Äá»™: Trần quang Khải khôi-phục
Thăng-long
10. Tráºn Tây-kết: tÆ°á»›ng nhà Trần chém Toa-Äô
11. Tráºn Vạn-kiếp: Thoát Hoan trốn chạy vá» Tà u
1. Sà i Thung Sang Sứ An Nam . Nhà Nguyên nghe tin Trần Thái-tông má»›i mất và Thánh-tông nhượng-vị, liá»n sai Lá»…-bá»™ thượng-thÆ° là Sà i Thung sang sứ, Ä‘i tá»± Giang-lăng (Hồ-bắc), qua Ung-châu (Quảng-tây) rồi sang nÆ°á»›c Nam, chứ không Ä‘i qua tỉnh Vân-nam nhÆ° các sứ-thần trÆ°á»›c.
Sà i Thung đến kinh-thà nh, lên mặt kiêu-ngạo,cưỡi ngá»±a Ä‘i thẳng và o cá»a DÆ°Æ¡ng-minh, rồi cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° và o trách Nhân-tông rằng: "Sao không xin phép triá»u-đình nhà Nguyên, mà dám tá»±-láºp, váºy phải sang chầu Thiên-triá»u Hoà ng-đế má»›i xong". Nhân-tông sai quan đại-thần ra tiếp. Thung không thèm đáp lá»…; vua bà y yến má»i, Thung không thèm đến. Äình- thần An-nam ai cÅ©ng lấy là m tức giáºn nhÆ°ng không dám nói ra.
Sau vua phải dá»n yến ở Ä‘iện Táºp-hiá»n, má»i mãi Sà i Thung má»›i đến. ÄÆ°Æ¡ng khi uống rượu, Nhân-tông bảo Sà i Thung rằng: "Quả-nhân xÆ°a nay sinh-trưởng ở trong cung không quen phong-thổ, không thể nà o Ä‘i được".
Äược mấy hôm Sà i Thung vá» nÆ°á»›c. Nhân-tông sai sứ mang thÆ° sang Tà u nói không thể sang chầu được. Nguyên-triá»u thấy vua An-nam không chịu sang chầu, và cứ Ä‘Æ°a thÆ° sang nói thoái-thác ra việc ná» việc kia, ý muốn cầm quân sang đánh, nhÆ°ng còn chÆ°a quyết.
2. Trần Di Ãi Theo Nhà Nguyên. N ă m nhâm-ngá» (1282) Nguyên-chủ lại cho sứ sang dụ rằng: "Nếu vua nÆ°á»›c Nam không sang chầu được thì phải Ä‘Æ°a và ng ngá»c sang thay, và phải ná»™p hiá»n-sÄ©, thầy âm-dÆ°Æ¡ng bói-toán, thợ khéo má»—i hạng 2 ngÆ°á»i ".
Nhân-tông sai ngÆ°á»i chú há» là Trần di Ãi và Lê Tuân, Lê Mục sang thay cho mình. NhÆ°ng Nguyên-chủ không bằng lòng, quyết ý chiếm giữ quyá»n cai-trị nÆ°á»›c Nam, bèn xuống chỉ láºp tòa Tuyên-phủ-ti, đặt quan liêu- thuá»™c để sang giám-trị các châu huyện. Quan nhà Nguyên sang đến nÆ¡i, Nhân-tông không nháºn, Ä‘uổi vá» Tà u.
Nguyên-chủ thấy váºy giáºn lắm, bèn láºp Trần di Ãi là m An-nam quốc- vÆ°Æ¡ng, phong cho Lê Mục là m Hà n-lâm há»c-sÄ©, Lê Tuân là m Thượng-thÆ°- lệnh, và sai Sà i Thung dẫn 1.000 quân Ä‘Æ°a bá»n ấy vá» nÆ°á»›c.
T rần di Ãi thấy Nguyên-chủ phong cho cÅ©ng nháºn, Ä‘Æ°a vá» cÅ©ng vá»; chắc trong bụng đồ là chuyến nà y nhá» sức Mông-cổ, may việc xong, thì được là m vua, nhược bằng không xong, thì đổ cho là Nguyên-chủ bắt-ép; vì thế má»›i theo Sà i Thung vá».
Sà i Thung Ä‘Æ°a bá»n Trần di Ãi đến gần ải Nam-quan, có tin phi-báo vá» Kinh-đô. Nhân-tông liá»n sai tÆ°á»›ng dẫn má»™t Ä‘á»™i quân lên đón Ä‘Æ°á»ng đánh lÅ© nghịch-thần. Sà i Thung bị tên bắn mù mất má»™t mắt, trốn chạy vá» Tà u, còn lÅ© Trần di Ãi bị bắt, phải tá»™i đồ là m lÃnh.
3. Thoát Hoan Sang Äánh Lần Thứ Nhất. N guyên-chủ thấy Sà i Thung bị thÆ°Æ¡ng chạy vá» tức giáºn lắm, bèn sai con là Thoát Hoan là m Trấn-nam-vÆ°Æ¡ng, cùng vá»›i bá»n Toa-Äô, Ô mã Nhi dẫn 50 vạn quân, giả tiếng mượn Ä‘Æ°á»ng Ä‘i qua nÆ°á»›c Nam sang đánh Chiêm-thà nh.
Quan trấn-thủ Lạng-sÆ¡n do-thám được tin ấy, sai ngÆ°á»i vá» Kinh-đô phi báo. Nhân-tông ngá»± thuyá»n ra sông Bình-than 39 chá»— sông Äuống nối vá»›i sông Thái-bình, để há»™i các vÆ°Æ¡ng-hầu bách quan lại bà n kế chống giữ.
Các quan, ngÆ°á»i thì nói nên để cho quân Nguyên mượn Ä‘Æ°á»ng, ngÆ°á»i thì bảo nên Ä‘Æ°a đồ sang cống để xin hoãn binh. Duy có Trần quốc Tuấn và Trần khánh DÆ° quyết xin Ä‘em quân Ä‘i phòng-giữ các nÆ¡i hiểm-yếu, không cho quân Mông-cổ sang nÆ°á»›c Nam. Nhân-tông Æ°ng nghe lá»i ấy. Äến tháng mÆ°á»i năm quÃ-mùi (1283) phong cho HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng là Trần-quốc- Tuấn là m Tiết-chế thống-lÄ©nh má»i quân Ä‘i chống giữ vá»›i quân nhà Nguyên.
Qua tháng tám năm giáp-thân (1284) ông Trần quốc Tuấn truyá»n hịch cho các vÆ°Æ¡ng-hầu há»™i hết quân-sÄ© tại bến Äông-bá»™-đầu để Ä‘iểm-duyệt. Quân thủy và quân bá»™ hết cả thảy 20 vạn.
Ông Trần quốc Tuấn truyá»n cho các tÆ°á»›ng-sÄ© rằng: "Bản-chức phụng-mệnh thống đốc quân-sÄ© ra phá giặc. Các vÆ°Æ¡ng-hầu và các tÆ°á»›ng-sÄ©, ai nấy phải cần giữ phép-tắc, Ä‘i đâu không được nhiá»…u dân và phải đồng lòng hết sức đánh giặc, chá»› thấy thua mà ngã lòng, chá»› thấy được mà tá»± kiêu, việc quân có luáºt, phép nÆ°á»›c không thân, các ngÆ°Æ¡i phải giữ ". Xong rồi sai Trần bình Trá»ng Ä‘em quân Ä‘i đóng đồn ở trên sông Bình-than, Trần khánh DÆ° Ä‘em quân ra giữ mặt Vân-đồn (thuá»™c Vân-hải ở Quảng-yên), còn các tÆ°á»›ng thì chia ra đóng các nÆ¡i hiểm-yếu. Trần quốc Tuấn tá»± dẫn đại quân đóng ở Vạn-kiếp (tức là là ng Kiếp-bạc thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng) để tiếp-ứng cho các nÆ¡i.
Äược Ãt lâu, Nhân-tông nghe tin vá» báo rằng nhà Nguyên há»™i tại Hồ- quảng sắp sá»a kéo sang mặt Lạng-sÆ¡n. Vua có ý lo quân ta không địch nổi, bèn sai sứ mang đồ lể sang Tà u, xin vua nhà Nguyên hoãn binh, để thÆ°Æ¡ng- nghị lại.
Vua nhà Nguyên không nghe, sai Thoát Hoan cứ việc tiến binh sang. Nhân-tông thấy váºy, láºp tức cho triệu các bô-lão dân-gian há»™i tại Ä‘iện Diên- hồng để bà n xem nên hòa hay nên đánh. Các bô-lão Ä‘á»u đồng thanh xin đánh. Vua thấy dân-gian má»™t lòng nhÆ° váºy, cÅ©ng quyết ý kháng cá»±.
Quân Nguyên chia ra là m hai đạo: má»™t đạo do tÆ°á»›ng Mông-cổ là Toa Äô Ä‘em 10 vạn quân từ Quảng-châu Ä‘i hải-đạo sang đánh Chiêm-thà nh; còn Thoát Hoan thì kéo đại binh đến ải-quan, sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang nói cho mượn Ä‘Æ°á»ng Ä‘i đánh Chiêm-thà nh.
Nhân-tông tiếp được thÆ° của Thoát Hoan, trả lá»i lại rằng: "Tá»± bản- quốc sang Chiêm-thà nh, thủy lục không có Ä‘Æ°á»ng nà o tiện ". Sứ-giã vá» nói vá»›i Thoát Hoan, Thoát Hoan nổi giáºn, thúc quân kéo sang mạn Lạng-sÆ¡n, rồi sang quan Bả-tổng tên là A Lý đến dụ rằng: "Bản-súy chỉ nhá» Ä‘Æ°á»ng Nam- quốc sang đánh Chiêm-thà nh, chứ không có bụng gì đâu mà ngại. Nên mở cá»a ải cho quân bản-súy Ä‘i, và đi dến đâu, nhá» giúp Ãt nhiá»u lÆ°Æ¡ng-thảo, rồi khi nà o phá xong Chiêm-thà nh thì sẽ có trá»ng ta vá» sau. Nhược bằng kháng-cá»± thiên binh, thì bản-súy sẽ không dong tình, phá tan bá»-cõi, bấy giá»
dù hối lại cũng không kịp ".
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng Trần quốc Tuấn nổi giáºn, Ä‘uổi A Lý vá», rồi phân binh giữ ải Khả-li và Lá»™c-châu (thuá»™c Lạng-sÆ¡n) còn mình thì tá»± dẫn quân Ä‘i đóng giữ núi Kì-cấp. Những chiến thuyá»n thì đóng ở Bái-tân 40 giữ mặt thủy.
4. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Quân Thua Vá» Vạn Kiếp. Thoát Hoan thấy HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng giữ cả các nÆ¡i, liá»n tiến binh lên đánh núi Kì-cấp, ải Khả-li và ải Lá»™c-châu. Quân hai bên đánh nhau ở núi Kì-cấp hai ba tráºn không phân thắng bại. NhÆ°ng sau vì Khả-li và Lá»™c-châu thất thủ, quân An-nam phải rút vỠải Chi-lăng 41 . Thoát Hoan dẫn đại binh đến đánh Chi- lăng, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng kém thế, thua chạy ra bến Bái-tân, xuống thuyá»n cùng vá»›i bá»n gia-tÆ°á»›ng, là Dã Tượng và Yết Kiêu vá» Vạn-kiếp. Các tÆ°á»›ng thu nhặt tà n quân dần dần cÅ©ng kéo vỠđấy cả.
Nhân-tông nghe HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng thua chạy vá» Vạn-kiếp, liá»n ngá»± má»™t chiếc thuyá»n nhá» xuống Hải-đông (tức là Hải-dÆ°Æ¡ng) rồi cho vá»i HÆ°ng- đạo-vÆ°Æ¡ng đến bà n việc, nhân thấy quân mình thua, trong bụng lo sợ, má»›i bảo HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rằng: "Thế giặc to nhÆ° váºy, mà chống vá»›i nó thì dân- sá»± tà n-hại, hay là trẫm hãy chịu hà ng Ä‘i để cứu muôn dân".
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu rằng: "Bệ-hạ nói câu ấy thì tháºt là lá»i nhân- đức, nhÆ°ng mà Tôn-miếu Xã-tắc thì sao? Nếu bệ-hạ muốn hà ng, xin trÆ°á»›c hãy chém đầu tôi Ä‘i đã, rồi sau sẽ hà ng!". Vua nghe lá»i nói trung-liệt nhÆ° váºy, trong bụng má»›i yên.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng chiêu-táºp quân các đạo, há»™i tại Vạn-kiếp được hÆ¡n
20 vạn quân, thế lại nổi to. Bấy giỠHưng-đạo-vương có soạn ra một quyển
Bình-thÆ° yếu-lược rồi truyá»n hịch khuyên-răn các tÆ°á»›ng-sÄ©. Tá» hịch ấy là m bằng Hán-văn, nay dịch ra quốc âm nhÆ° sau nà y:
"Ta thÆ°á»ng nghe chuyện: Ká»· TÃn liá»u thân chịu chết thay cho vua Cao-đế; Do Vu lấy mình đỡ ngá»n giáo cho vua Chiêu-vÆ°Æ¡ng; DÆ° Nhượng nuốt than để báo thù cho chủ; Thân Khoái chặt tay để cứu nạn cho nÆ°á»›c; KÃnh Äức là má»™t chức quan còn nhá», mà liá»u thân cứu vua Thái-tông được thoát vòng vây; Kiểu Khanh là má»™t bá» tôi ở xa, mà kể tá»™i mắng thằng Lá»™c SÆ¡n là quân
41 Cá»a Chi Lăng, tục gá»i là bầu Chi Lăng ở tổng Chi Lăng, gần ga Tuần Muá»™i, thuá»™c vỠđịa hạt châu Ôn, tỉnh Lạng SÆ¡n. Chá»— ấy là má»™t nÆ¡i hiểm địa nÆ°á»›c Nam ta. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng sau lại phá quân Nguyên ở chá»— ấy, và đến đầu Ä‘á»i Lê, vua Thái Tổ giết tÆ°á»›ng nhà Minh là Liá»…u Thăng cÅ©ng ở chá»— ấy.
nghịch-tặc. Các báºc trung-thần nghÄ©a-sÄ© ngà y xÆ°a, bá» mình vì nÆ°á»›c, Ä‘á»i nà o không có? Giả-sá» mấy ngÆ°á»i ấy cÅ©ng cứ bo bo theo lối thÆ°á»ng tình, chết già ở xo nhà thì sao cho lÆ°u danh sá»-sách đến nghìn muôn Ä‘á»i nhÆ° thế được? Nay các ngÆ°Æ¡i vốn dòng vÅ©-tÆ°á»›ng, không hiểu văn-nghÄ©a, nghe những chuyện cổ-tÃch ấy, ná»a tin ná»a ngá», ta không nói là m gì ná»a; ta hãy Ä‘em chuyện Ä‘á»i Tống, Nguyên má»›i rồi mà nói: VÆ°Æ¡ng công Kiên là ngÆ°á»i thế nà o? Tỳ-tÆ°á»›ng của VÆ°Æ¡ng công Kiên là Nguyá»…n văn Láºp lại là ngÆ°á»i thế nà o, mà giữ má»™t thà nh Äiếu-ngÆ° 42 nhá» má»n, chống vá»›i quân Mông-kha 43 kể hà ng trăm vạn, khiến cho dân sá»± nhà Tống, đến nay còn Ä‘á»™i Æ¡n sâu. ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngại là ngÆ°á»i nhÆ° thế nà o? Tỳ-tÆ°á»›ng của ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngại là XÃch tu TÆ° lại là ngÆ°á»i thế nà o, mà xông và o chá»— lam-chÆ°á»›ng xa xôi, đánh được quân Nam-chiếu trong và i ba tuần, khiến cho quân-trÆ°á»›ng Ä‘á»i Nguyên đến nay còn lÆ°u tiếng tốt. Huống chi ta cùng các ngÆ°Æ¡i sinh ở Ä‘á»i nhiá»…u- nhÆ°Æ¡ng, gặp phải buổi gian-nan nà y, trông thấy những ngụy-sứ Ä‘i lại rầm- ráºp ngoà i Ä‘Æ°á»ng, uốn lưỡi cú diá»u mà xỉ-mắng triá»u-đình, Ä‘em thân dê chó mà bắt-nạt tổ-phụ, lại cáºy thế Hốt tất Liệt mà đòi ngá»c-lụa, á»· thế Vân-nam- vÆ°Æ¡ng 44 để vét bạc và ng; của kho có hạn, lòng tham không cùng, khác nà o nhÆ° Ä‘em thịt mà nuôi hổ đói, giữ sao cho khá»i tai-vạ vá» sau!
Ta đây, ngà y thì quên ăn, đêm thì quên ngủ, ruá»™t Ä‘au nhÆ° cắt, nÆ°á»›c mắt đầm-đìa, chỉ căm-tức rằng chÆ°a được sả thịt lá»™t da của quân giặc, dẫu thân nà y phÆ¡i ngoà i ná»™i cá», xác nà y gói trong da ngá»±a, thì cÅ©ng Ä‘Ã nh lòng. Các ngÆ°Æ¡i ở cùng ta coi giữ binh-quyá»n, cÅ©ng đã lâu ngà y, không có áo thì ta cho áo, không có ăn thì ta cho ăn, quan còn nhá» thì ta thăng thưởng, lÆ°Æ¡ng có Ãt thì ta tăng cấp, Ä‘i thủy thì ta cho thuyá»n, Ä‘i bá»™ thì ta cho ngá»±a, lúc hoạn-nạn thì cùng nhau sống chết, lúc nhà n-hạ thì cùng nhau vui cÆ°á»i, những cách cÆ°-xá» so vá»›i VÆ°Æ¡ng công Kiên, ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngại ngà y xÆ°a cÅ©ng chẳng kém gì.
Nay các ngÆ°Æ¡i trông thấy chủ nhục mà không biết lo, trông thấy quốc-sÄ© mà không biết thẹn, thân là m tÆ°á»›ng phải hầu giặc, mà không biết tức, tai nghe nhạc để hiến ngụy sứ, mà không biết căm; hoặc lấy việc chá»i gà là m vui- đùa, hoặc lấy việc đánh bạc là m tiêu-khiển, hoặc vui thú vá» vÆ°á»n ruá»™ng,
hoặc quyến-luyến vá» vợ con, hoặc nghÄ© vá» lợi riêng mà quên việc nÆ°á»›c, hoặc ham vá» săn-bắn mà quên việc binh, hoặc thÃch rượu ngon, hoặc mê tiếng hát. Nếu có giặc đến, thì cá»±a gà trống sao cho đâm thủng được áo-giáp; mẹo cá»-bạc sao cho dùng nổi được quân mÆ°u; dẫu rằng ruá»™ng lắm vÆ°á»n nhiá»u, thân ấy nghìn và ng khôn chuá»™c; vả lại vợ bìu con dÃu, nÆ°á»›c nà y trăm sá»± nghÄ© sao; tiá»n-của đâu mà mua cho được đầu giặc; chó săn ấy thì địch
sao nổi quân thù; chén rượu ngon không là m được cho giặc say chết; tiếng
hát hay không là m được cho giặc Ä‘iết tai; khi bấy giá» chẳng những là thái-ấp của ta không còn, mà bổng-lá»™c của các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng hết; chẳng những là gia- quyến ta bị Ä‘uổi, mà vợ con của các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng nguy; chẳng những là ta chịu nhục bây giá», mà trăm năm vá» sau, tiếng xấu hãy còn mãi mãi; mà gia thanh của các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng chẵng khá»i mang tiếng nhục, đến lúc bấy giá» các ngÆ°Æ¡i dẫu muốn vui-vẻ, phá»ng có được hay không?
Nay ta bảo tháºt các ngÆ°Æ¡i: nên cẩn-tháºn nhÆ° nÆ¡i củi lá»a, nên giữ-gìn nhÆ°
kẻ húp canh, dạy-bảo quân-sÄ©, luyện-táºp cung tên, khiến cho ngÆ°á»i nà o cÅ©ng có sức khá»e nhÆ° Bà ng Mông và Háºu Nghệ, thì má»›i có thể dẹp tan được quân
giặc, mà láºp nên được công-danh. Chẳng những là thái-ấp ta được vững- bá»n, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng Ä‘á»u được hưởng bổng-lá»™c; chẳng những là gia- quyến của ta được yên-ổn, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng Ä‘á»u được vui vá»›i vợ con, chẳng những là tiên-nhân ta được vẻ-vang, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng được phụng- thá» tổ-phụ, trăm năm vinh-hiển; chẳng những là má»™t mình ta được sung-
s Æ°á»›ng, mà các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng được lÆ°u-truyá»n sá»-sách, nghìn Ä‘á»i thÆ¡m-tho;
đến bấy giỠcác ngươi dầu không vui-vẻ, cũng tự khắc được vui-vẻ.
Nay ta soạn hết các binh pháp của các nhà danh-gia hợp lại là m má»™t quyển gá»i là "Binh-thÆ° yếu-lược". Nếu các ngÆ°Æ¡i biết chuyên-táºp sách nà y, theo lá»i dạy-bảo, thì má»›i phải đạo thần-tá»; nhược bằng khinh bá» sách nà y, trái lá»i dạy-bảo, thì tức là kẻ nghịch-thù.
B ởi cá»› saá» Bởi giặc Nguyên cùng ta, là kẻ thù không Ä‘á»™i trá»i chung, thế mà các ngÆ°Æ¡i cứ Ä‘iá»m-nhiên không nghÄ© đến việc báo thù, lại không biết dạy quân-sÄ©, khác nà o nhÆ° quay ngá»n giáo mà đi theo kẻ thù, giÆ¡ tay không mà chịu thu quân giặc, khiến cho sau tráºn Bình-lá»— 45 mà ta phải chịu tiếng xấu muôn Ä‘á»i, thì còn mặt-mÅ©i nà i đứng trong trá»i đất nữa. Váºy nên ta phải là m ra bà i hịch nà y để cho các ngÆ°Æ¡i biết bụng ta".
5. Thà nh Thăng Long Thất Thủ. Các tÆ°á»›ng-sÄ© được lá»i khuyên- răn ấy, ai nấy hết lòng luyện-táºp, quyết chà đánh giặc, cho nên ngÆ°á»i nà o cÅ©ng lấy má»±c thÃch và o cánh tay hai chữ "Sát Äát " nghÄ©a là giết quân Mông-cổ. Khi Thoát Hoan lấy xong các ải ở Lạng-sÆ¡n rồi, thừa thắng đánh xuống Vạn-kiếp, quân An-nam non thế, địch không nổi thua chạy, bao nhiêu chuyến thuyá»n mất cả. Quân Mông-cổ bắt được quân An-nam thấy ngÆ°á»i nà o cÅ©ng có hai chá» "Sát Äát" ở cánh tay, giáºn lắm, Ä‘em giết sạch cả, rồi kéo trà n sang mặt Kinh-bắc. Thoát Hoan thả quân cho cÆ°á»›p phá vùng Võ- ninh, Gia-lâm, Äông-ngạn rồi kéo vỠđóng tại bến Äông-bá»™-đầu, HÆ°ng-đạo- vÆ°Æ¡ng láºp trại mé ngạn để phòng giữ.
Thoát Hoan thấy phÃa nam ngạn sông Hồng-hà 46 có trại quân An- nam đóng giữ, má»›i sai quân lấy súng đại-bác bắn sang, phá tan cả các trại, quân-sÄ© khiếp-sợ bá» chạy hết sạch. Quân Mông-cổ bấy giá» là m cầu phao qua sông, kéo đến táºn chân thà nh Thăng-long hạ trại.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rÆ°á»›c xa-gÃa Thượng-hoà ng và vua ra ngoà i Thăng- long, để các tÆ°á»›ng ở lại giữ thà nh. Äến khi Thoát Hoan vây đánh, hạ được thà nh, biết rằng HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng đã rÆ°á»›c xa-giá xuống mặt nam rồi, liá»n sai tÆ°á»›ng dẫn quân Ä‘i Ä‘uổi đánh.
6. Toa Äô Äánh Nghệ An. T oa Äô là tÆ°á»›ng đạo thứ hai quân Nguyên, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể sang đánh Chiêm-thà nh, nhÆ°ng mà quân nÆ°á»›c Chiêm giữ được các Ä‘Æ°á»ng hiểm-yếu, đánh mãi không được. Nguyên chúa hạ chiếu sai Toa Äô theo Ä‘Æ°á»ng bá»™ kéo ra mặt Nghệ-an, hợp vá»›i quân Thoát Hoan để đánh An-nam.
Thoát Hoan được biết tin ấy, liá»n sai tÆ°Æ¡ng Ô mã Nhi dẫn quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể và o tiếp-ứng cho Toa Äô để đánh tá»± mặt trong đánh ra, còn ở mặt ngoà i thì chiến thuyá»n của nhà Nguyên chia ra giữ các bến đóng ở sông Hồng-hà 47 từ Thăng-long xuống đến khúc sông Äại-hoà ng (thuá»™c huyện Nam-xang, Hà -nam).
7. HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Äem Vua Vá» Thanh Hóa. B ấ y giá» HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng dẫn các tÆ°Æ¡ng há»™-vệ xa-giá xuống Thiên-trÆ°á»ng, nghe Toa Äô từ vùng trong kéo ra, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu vua xin sai Thượng-tÆ°á»›ng Trần quang Khải Ä‘Æ°a binh và o đóng mặt Nghệ-an, giữ chặn Ä‘Æ°á»ng hẽm, không cho Toa Äô ra, và sai Trần bình Trá»ng ở lại giữ Thiên-trÆ°á»ng cá»± nhau vá»›i quân Thoát Hoan, rồi rÆ°á»›c xa-giá ra Hải-dÆ°Æ¡ng.
T rần quang Khải và o đến Nghệ-an, chia quân phòng giữ, nhÆ°ng mà quân nhà Nguyên thế mạnh, Ä‘i đến đâu đánh tan đến đấy, lại có Ô mã Nhi ở mặt bể đánh và o. Quang Khải Ä‘Æ°Æ¡ng không nổi, phải lui quân ra mặt ngoà i. Còn quan trấn-thủ Nghệ-an là Trần Kiện Ä‘em cả nhà ra hà ng vá»›i Toa Äô. Toa Äô cho Ä‘Æ°a bá»n Trần Kiện vá» Yên-kinh.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng nghe tin, sai tÆ°á»›ng Ä‘em quân Ä‘i lẻn Ä‘Æ°á»ng tắt Ä‘uổi theo. Khi quân Nguyên Ä‘Æ°a Trần Kiện đến địa-pháºn Lạng-sÆ¡n, qua trại Ma-lục (?), thì có ngÆ°á»i thổ-hà o ở đấy tên là Nguyá»…n thế Lá»™c và Nguyá»…n LÄ©nh Ä‘em dân binh ra đánh. Lại có quan quân Ä‘uổi đến nÆ¡i, quân Nguyên bá» chạy. Trần Kiện bị tên bắn chết, nhÆ°ng có ngÆ°á»i nhà là Lê Tắc cÆ°á»›p được thây chạy thoát, Ä‘Æ°a đến gò Ôn-khâu (Lạng-sÆ¡n) mai-táng xong rồi trốn sang Tà u. Lê Tắc là dòng dõi Nguyá»…n Phu là m Thứ-sá» Giao-châu vá» Ä‘á»i Äông-Tấn (317-419) ngà y trÆ°á»›c. Tá»± lúc trốn sang Tà u rồi, Lê Tắc có là m bá»™ sá» "An-nam chÃ-lược". B á»™ sỠấy hiện bây giá» còn có ở bên Tà u và bên Nháºt- bản.
ở Thiên-trÆ°á»ng, Trần bình Trá»ng thấy quân nhà Nguyên đã đến bãi Äà -mạc (ở khúc sông Thiên-mạc, huyện Äông-an, HÆ°ng-yên) liá»n Ä‘em binh ra đánh, nhÆ°ng chẳng may bi vây, phảI bắt. Quân Nguyên Ä‘Æ°a Bình Trá»ng vá» ná»™p cho Thoát Hoan. Thoát Hoan biết Bình Trá»ng là tÆ°á»›ng khá»e-mạnh, muốn khuyên-dá»— vá» hà ng, thết-đãi cho ăn-uống, nhÆ°ng Bình Trá»ng không ăn, dá»—-dà nh há»i dò việc nÆ°á»›c, Bình Trá»ng cÅ©ng không nói. Sau Thoát Hoan há»i rằng: "Có muốn là vÆ°Æ¡ng đất Bắc không?" Bình Trá»ng quát lên rằng: "Tà thà là m quỉ nÆ°á»›c Nam, chứ không thèm là m vÆ°Æ¡ng đất Bắc. Ta đã bị bắt thì có má»™t chết mà thôi, can gì mà phải há»i lôi-thôi!" Thoát Hoan thấy dá»— không được, sai quân Ä‘em chém. Thánh-tông thượng-hoà ng cùng Nhân-tông và HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng nghe tin Trần bình Trá»ng tá»-tiết, ai nấy Ä‘á»™ng lòng thÆ°Æ¡ng-xót.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng thấy thế nguy-cấp lắm, bèn rÆ°á»›c xa-giá ra Quảng- yên. Thuyá»n Ä‘i vá» Ä‘Æ°á»ng sông Tam-chỉ (thuá»™c châu Tiên-yên), sai má»™t tÆ°á»›ng dẫn chiếc thuyá»n rồng ra cá»a bể Ngá»c-sÆ¡n (thuá»™c châu Vạn-ninh, tỉnh Quảng-yên) là m cho nghi tình quân giặc. TÆ°á»›ng nhà Nguyên là Lý Hằng và Khoan Triệt sai ngÆ°á»i do-thám biết thuyá»n ra Ngá»c-sÆ¡n là giả, má»›i dẫn quân Ä‘uổi theo đến sông Tam-chỉ, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rÆ°á»›c xa-giá lên bá»™ Ä‘i đến là ng Thủy-chú rồi lại xuống thuyá»n ra sông Nam-triá»u (tức Bạch-đằng-giang, thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng) rồi vaò tỉnh Thanh-hóa. Bấy giá» quân Nguyên thế lắm, đóng khắp các nÆ¡i, từ vùng Bắc-ninh, Thăng-long, Thiên-trÆ°á»ng, chá»— nà o cÅ©ng có quân đóng. Ở vùng Nghệ-an lại có Toa Äô, ÄÆ°á»ng ngá»™t Ngải, Ô mã Nhi đánh ra. Nhân-tông kinh-hãi, Thượng-hoà ng đêm ngà y lo sợ. Nhà nÆ°á»›c ngất-ngưởng nguy nhÆ° trứng chồng. Bá»n Hoà ng-tá»™c là Trần Ãch Tắc, Trần tú Viên Ä‘á»u ra hà ng Thoát Hoan cả. Chỉ có HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng phụng xa- giá Ä‘i, trèo non vượt bể, trải gió dầm mÆ°a, thế lá»±c tuy cùng, nhÆ°ng vẫn bá»n vững má»™t lòng, tìm kế đánh giặc, lo liệu việc nÆ°á»›c không rối sợ lúc nà o. Tháºt là má»™t ngÆ°á»i có tà i đại-tÆ°á»›ng, có thể cứu dân giúp nÆ°á»›c, tiếng để muôn Ä‘á»i.
8. Tráºn Hà m Tá» Quan - Trần Nháºt Duáºt phá quân Toa Äô: Äạo quân của Toa Äô ở Chiêm-thà nh kéo ra đánh lấy đất Nghệ-an. Trần quang Khải Ä‘em quân lùi ra mặt ngoà i giữ các Ä‘Æ°á»ng hiểm-yếu. Toa Äô đánh mãi không được, mà lÆ°Æ¡ng-thảo thì má»™t ngà y má»™t cạn, bèn cùng vá»›i Ô mã Nhi dẫn quân xuống thuyá»n vượt bể ra ngoà i Bắc để hợp binh vá»›i Thoát Hoan.
T rần quang Khải được tin ấy, cho ngÆ°á»i vá» Thanh-hóa phi báo. Nhân-tông há»™i quân-thần lại há»i kế, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu rằng: "Toa Äô tá»± Chiêm- thà nh trở ra, qua vùng Ô-lý (Thuáºn-hóa), Hoan (Nghệ-an), Ãi (Thanh-hóa),
Ä‘Æ°á»ng sá gáºp-ghá»nh, quân-sÄ© vất-vả, nay lại vượt bể ra Bắc, thì sức-lá»±c cÅ©ng đã má»i-mệt. Váºy nay nên sai má»™t tÆ°á»›ng nên ra đón Ä‘Æ°á»ng mà đánh thì chắc phá được".
Nhân-tông nghe lá»i, sai Chiêu-văn-vÆ°Æ¡ng Trần nháºt Duáºt là m tÆ°á»›ng và Trần quốc Toản 48 là m phó-tÆ°á»›ng cùng vá»›i tÆ°á»›ng-quân là Nguyá»…n Khoái Ä‘em 5 vạn quân ra đón Ä‘Æ°á»ng đánh Toa Äô ở mặt Hải-dÆ°Æ¡ng. Tháng tÆ° năm ất-dáºu (1285) Trần nháºt Duáºt ra đến Hà m-tá» (thuá»™c huyện Äông-an, HÆ°ng-yên) thì gặp chiến thuyá»n của Toa Äô, Nháºt Duáºt liá»n phân binh ra đánh. Quân Nháºt Duáºt bấy giá» có bá»n Triệu Trung là tÆ°á»›ng nhà Tống sang xin tùng chinh, mặc áo Ä‘eo cung nhÆ° quân nhà Tống. Äến khi giáp tráºn, quân Nguyên trông thấy bá»n Triệu Trung, tưởng là nhà Tống đã khôi-phục được nÆ°á»›c Tà u, rồi cho quân sang cứu An-nam, đứa nà o cÅ©ng sợ-hãi bá» chạy. Quân ta Ä‘uổi đánh, quân giặc thua to chết hại rất nhiá»u. Toa Äô phải lùi ra ở bải Thiên-trÆ°á»ng.
T rần nháºt Duáºt thắng tráºn, cho Quốc Toản Ä‘Æ°a tin vá» Thanh-hóa. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng được tin mừng ấy, và o tâu vá»›i vua rằng: "Quân ta má»›i thắng, khÃ-lá»±c Ä‘ang hăng, mà quân Nguyên má»›i thua, tất cÅ©ng chá»™t dạ. Váºy nên nhân dịp nà y mà tiến quân đánh Thoát Hoan để khôi phục Kinh-thà nh".
Vua nghe lá»i truyá»n sắp sá»a tiến binh. Sá»±c có Thượng tÆ°á»›ng Trần quang Khải ở trong Nghệ-an ra, xin Ä‘i đánh Thoát Hoan. Vua liá»n sai Quang Khải thu-xếp quân-sÄ© để ra đánh Thăng-long và truyá»n hịch sai Trần nháºt Duáºt đóng quân giữ chặn Ä‘Æ°á»ng không cho bá»n Toa Äô kéo lên hợp vá»›i Thoát Hoan.
48 Sá» chép rằng khi vua Nhân Tông há»™i các vÆ°Æ¡ng thần ở Bình Than đê/ bà n việc chống giặc, Trần Quốc Toản bấy giá» má»›i có 15, 16 tuổi cÅ©ng theo ra há»™i. Vì còn nhá» tuổi cho nên không được dá»± bà n, Quốc Toản căm tức vô cùng, trong tay cầm quả cam bóp vỡ nát ra lúc nà o không biết. Khi tan há»™i, ai nấy vá» lo sá»a soạn binh thuyá»n. Quốc Toản vá» nhà cùng tụ há»p những ngÆ°á»i thân thuá»™c, sắm đồ khà giá»›i, may lá cá» Ä‘á» sáu chữ: "Phá CÆ°á»ng Äịch Báo Hoà ng Ân" Rồi Ä‘em quân Ä‘i đánh giặc. Äánh chá»— nà o quân giặc cÅ©ng phải lùi.
9. Tráºn ChÆ°Æ¡ng-DÆ°Æ¡ng-Äá»™ - Trần Quang Khải khôi phục Thăng Long: Khi bấy giỠđại binh của Thoát Hoan đóng tại Thăng-long, còn chiến thuyá»n thì lại đóng ở bến ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng, địa pháºn huyện Thượng-phúc.
T rần quang Khải vá»›i Trần quốc Toản và Phạm ngÅ© Lảo Ä‘em quân từ Thanh-hóa Ä‘i thuyá»n vòng Ä‘Æ°á»ng bể ra đến bến ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng, sấn và o đánh chiến-thuyá»n của quân Nguyên. Quan quân đánh hăng quá, quân Nguyên địch không nổi phải bá» chạy. Quan quân lên bá»™ Ä‘uổi đánh vỠđến chân thà nh Thăng-long hạ trại. Thoát Hoan Ä‘em đại quân ra cá»± địch, bị phục binh của Trần quang Khải đánh úp lại, quân Nguyên phải bá» thà nh Thăng-long chạy qua sông Hồng-hà 49 sang giữ mặt Kinh-bắc (Bắc-ninh). T rần quang Khải Ä‘em quân và o thà nh mở tiệc khao quân. Äến khi uống rượu vui-vẻ, Quang Khải ngâm bà i thÆ¡ rằng:
Ä oạt sáo ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng-Ä‘á»™ 50
C ầ m hồ Hà m-tỠquan Thái-bình nghi nỗ lực Vạn cổ thủ giang-san
Dịch nôm:
Chương-dương cướp giáo-giặc
Hà m-tỠbắt quân thù Thái-bình nên gắng sức Non nước ấy nghìn thu
T rần quang Khải sai ngÆ°á»i vá» Thanh-hoá dâng biểu báo tin thắng tráºn. Vua Nhân-tông thấy quân thế đã mạnh, trong hai tháng đánh được hai tráºn, quân-sÄ© ai nấy Ä‘á»u nức lòng đánh giặc, bèn rÆ°á»›c Thượng-hoà ng và cất binh-mã ra đóng ở Trà ng-an (Ninh-bình).
10. Tráºn Tây Kết - TÆ°á»›ng Nhà Trần Chép Äược Toa Äô: Toa Äô đóng quân ở Thiên-trÆ°á»ng xa cách Thoát Hoan hÆ¡n 200 dặm, cho nên chÆ°a biết Thoát Hoan đã thua chạy vá» Bắc-giang rồi, bèn tiến bình và o đóng ở sông Thiên-mạc 51 định để hợp sức vá»›i Thoát Hoan là m thế á»·- giốc. Äược mấy hôm Toa Äô biết đạo tiá»n quân của mình đã bại tráºn, mà các bến thì chá»— nà o cÅ©ng có quân nhà Trần án ngữ, má»›i lui vỠđóng ở Tây- kết 52 rồi cho ngÆ°á»i Ä‘i dò xem quân Thoát Hoan đóng ở đâu.
Quân An-nam từ khi đánh được tráºn Hà m-tá» và tráºn ChÆ°Æ¡ng-dÆ°Æ¡ng rồi, quân-thế phấn chấn lắm. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng mừng rỡ, và o tâu vá»›i Nhân- tông xin má»™t mặt sai Chiêu-văn-vÆ°Æ¡ng Trần nháºt Duáºt, hợp vá»›i Thượng- tÆ°á»›ng Trần quang Khải dẫn quân chặn các Ä‘Æ°á»ng, không cho Thoát Hoan, Toa Äô Ä‘i lại thông tin vá»›i nhau, và má»™t mặt xin tá»± tiến binh ra đánh Toa Äô, rồi đánh Thoát Hoan. Nhân-tông nghe lá»i ấy, cho HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tùy ý mà sai khiến. Khi quân ra đến Tây-kết, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng chia quân ra đánh trại quân Nguyên, và đặt phục binh để bắt Toa Äô.
Quân ta đánh hăng quá, quân Nguyên không địch nổi, Toa Äô và Ô mã Nhi Ä‘em binh lên bá»™ chạy ra mặt bể, nhÆ°ng khi chạy đến mé sau má»™t dãy núi, thì bị quân An-nam vây đánh, Toa Äô trúng tên chết, còn Ô mã Nhi thì tìm Ä‘Æ°á»ng chạy và o Thanh-hóa, nhÆ°ng bị quân ta đánh Ä‘uổi ngặt quá, phải má»™t mình lẻn xuống chiếc thuyá»n con chạy ra bể, trốn vá» Tà u được.
Khi các tÆ°á»›ng thắng tráºn, Ä‘Æ°a đầu Toa Äô vá» ná»™p, Nhân-tông thấy ngÆ°á»i dÅ©ng-kiện mà lại hết lòng vá»›i chúa, má»›i than rằng: "Là m bầy tôi nên nhÆ° ngÆ°á»i nà y!" rồi cởi áo ngá»±-hà o đắp và o đầu Toa Äô, sai quan dùng lá»… mai-táng cho tá»-tế.
T ráºn Tây-kết đánh và o tháng năm, năm ất-dáºu (1285) quan quân bắt được quân Nguyên hÆ¡n 3 vạn ngÆ°á»i, và chiến-thuyá»n khÃ-giá»›i không biết bao nhiêu mà kể. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng được tráºn toà n thắng, mở tiệc khao thưởng ba quân, rồi lên đánh mặt bắc, để tiểu-trừ Thoát Hoan.
11. Tráºn Vạn Kiếp - Thoát Hoan Trốn Chạy Vá» Tà u : Bấy giá» Thoát Hoan đóng quân ở Bắc-giang, nghe tin đồn Toa Äô tá» tráºn, Ô mã Nhi đã trốn vá» Tà u, quân-binh tÆ°á»›ng-sÄ© ai nấy Ä‘á»u ngã lòng cả. Vả lại trá»i Ä‘ang mùa hè nóng-ná»±c khó chịu, sÆ¡n-lam chÆ°á»›ng-khà bốc lên, quân-sÄ© bị dịch-tá»… chết hại cÅ©ng nhiá»u. Bởi thế có bụng muốn rút quân vá» Tà u.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng cÅ©ng biết cÆ¡ Thoát Hoan tất phải chạy, liá»n sai Nguyá»…n Khoái, Phạm ngÅ© Lão dẫn 3 vạn quân Ä‘i lên Ä‘Æ°á»ng núi, phục sẵn hai bên rừng sáºy ở bên sông Vạn-kiếp, để chá» lúc quân Nguyên chạy đến thì đổ ra đánh; sai hai con là HÆ°ng-võ-vÆ°Æ¡ng Nghiá»…n và HÆ°ng-hiếu-vÆ°Æ¡ng Úy dẫn 3 vạn quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Hải-dÆ°Æ¡ng ra mặt Quảng-yên, giữ chặn Ä‘Æ°á»ng vá» châu TÆ°-minh; HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tá»± dẫn đại quân lên Bắc-giang đánh quân Nguyên. Quân Nguyên thua chạy, Thoát Hoan dẫn đại binh chạy đến bến Vạn-kiếp, gặp bá»n Nguyá»…n Khoái ra đánh, quân Nguyên mÆ°á»i phần tổn-hại mất năm. TÆ°á»›ng nhà Nguyên là Lý Hằng bị tên bắn chết. Còn Thoát Hoan, Phà n Tiếp , A bát XÃch, Lý Quán cố sức đánh lấy Ä‘Æ°á»ng mà chạy. Sau thấy quân An-nam Ä‘uổi kÃp quá, Thoát Hoan phải chui và o cái ống đồng để lên xe bắt quân kéo chạy. Vá» gần đến châu TÆ°-ninh lại gặp bá»n HÆ°ng-võ-vÆ°Æ¡ng Nghiá»…n và HÆ°ng-hiếu-vÆ°Æ¡ng Úy đánh Ä‘uổi má»™t tráºn ná»a. Lý Quán trúng tên bắn chết. Thoát Hoan, A bát XÃch và Phà n Tiếp chạy thoát vá» Tà u được.
T hế là Äại-quân của Thoát Hoan lúc đầu má»›i sang lừng-lẫy bao nhiêu, bây giá» tan nát mất cả. Trong sáu tháng trá»i, từ tháng chạp năm giáp thân (1284) đến tháng sáu năm ất dáºu (1285), quân An-nam Ä‘uổi 50 vạn quân Mông-cổ ra ngoà i bá»-cá»i, chỉnh-đốn giang-sÆ¡n lại nhÆ° cÅ©. Ấy cÅ©ng nhá» có tay HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng có tà i đại-tÆ°á»›ng, cầm quân vững-chãi, gan bá»n tá»±a sắt, và lại khéo dùng lá»i khuyên-dá»—, khiến cho bụng ngÆ°á»i cảm-Ä‘á»™ng, sinh lòng trung-nghÄ©a, cho nên tÆ°á»›ng-sÄ© ai nấy Ä‘á»u hết lòng giúp nÆ°á»›c.
Vả nÆ°á»›c An-nam thá»i bấy giá» vua tôi hòa-hợp, lòng ngÆ°á»i nhÆ° má»™t, nhân-tà i lÅ©-lượt kéo ra; mà quân Nguyên sang An-nam thì Ä‘Æ°á»ng xa muôn dặm, núi sông cách trở, hùng mạnh được lúc đầu mà thôi, sau thà nh ra bệnh-táºt yếu-Ä‘au. NhÆ° thế mà lại gặp phải tay HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng Trần quốc Tuấn dụng binh biết đợi thá»i, biết thừa thế tiến thoái, cho nên sá»± quân nhà Nguyên thua tan-nát là sá»± tất-nhiên váºy.
Tà i sản của Vô Tình