Theo thông lệ Á Đông, những đệ tử nhỏ tuổi vào tu trong chùa hiếm khi do tự ý; mà thường là tuân theo mong muốn của cha mẹ; nhưng họ xem mong muốn này như là của mình đến độ nó trở thành động lực thôi thúc của chính họ. Nếu ngược lại thì họ sẽ không thể nào thấy được thỏa mãn, vì đời tu sĩ xem ra chẳng có gì hấp dẫn; sống rất vất vả, thiếu thốn trăm bề, nhưng cảnh nghèo nàn vật chất đó được bù đắp bằng sự phong phú nội tâm đến nỗi họ sẽ không chịu đổi lấy một lối sống nào khác.
Ngoài số đệ tử trên, còn có những người đến học tập trong thiền đường (phòng tập thiền) của các thiền viện; họ gồm đủ đẳng cấp đang chuẩn bị vào nghề hoặc đã qua được khóa huấn luyện, trong số đó có các nghệ sĩ thuộc nhiều bộ môn. Những người này đến ở đây một thời gian do ý thích nhưng cũng do tinh thần Thiền lôi cuốn và tin rằng có tiếp xúc gần gũi thì Thiền mới đem lại cái mà họ không thể bỏ lơ vì rất có ích không những cho nghề nghiệp mà cho cả bản thân họ nữa.
Các đệ tử lớn tuổi này đã vốn được un đúc bởi kinh nghiệm sống hoặc qua nghề nghiệp, nên có lẽ đã chứng tỏ được khả năng của họ. Điều đó có giá trị giúp họ được tuyển nhận và được vị Thầy chọn riêng ra. Họ đã sẵn có một tầm trách nhiệm khá rộng và có thể cũng đã trải qua một quá trình rèn luyện ý chí và tâm trí một cách nghiêm khắc. Điều đáng nói là việc rèn luyện này rất được xem trọng, vì việc mà họ muốn học tập trong thiền viện, tức là thiền định, cần đến khả năng tập trung vào có mỗi một điều trong nhiều giờ, nhiều ngày hoặc suốt nhiều tuần; do đó, trước hết họ phải có ý chí vững bền cũng như một tâm trí minh mẫn. Loại người dễ cảm xúc sẽ thấy việc này là quá khó khăn; và dù làm đi nữa, có thể họ cũng chẳng đạt được chút tiến bộ nào.
Một yếu tố thuận lợi là người Nhật ngay từ thuở nhỏ đã tập ghép mình vào khuôn phép kỷ luật. Người Âu Tây hẳn sẽ ngạc nhiên thắc mắc vì hầu như không thể biết được người Nhật phải tốn bao nhiêu thời gian để kềm chế và uốn nắn những cử chỉ mà bất quá có thể xem là không được đẹp, thiếu thẩm mỹ; thí dụ như đóng cửa mạnh tay. Ở Á Đông cổ truyền, việc này không được cho là sự bộc lộ cá tính mạnh bạo, cũng không được xem là một sơ xuất chẳng có gì nghiêm trọng. Không như người Âu Tây, bất cứ ai được giáo dục theo truyền thống Á Đông mà làm một việc như thế sẽ không đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc tự bào chữa là do đầu óc rối ren. Người đó sẽ quay lại cửa, mở ra rồi đóng lại nhẹ nhàng và nói: "Xin tha lỗi cho tôi". Từ đó, người này khi đóng cửa sẽ cẩn thận hơn. Hoặc có người không nhận một gói đồ đã hấp tấp xé toạc ra, rồi vất dây và giấy gói đi; sau đó mới thấy mình "mất thể diện" vì nôn nóng và tò mò. Lần đến, người này bình tĩnh hơn, từ tốn mở dây và giấy gói đặt sang một bên, rối mới xem đồ vật bên trong. Hoặc đang mong thư quan trọng, bỗng nhận được, người ta dễ rơi vào trạng thái cuống quít xé toạc thư ra và vội vàng đọc nó. Bởi vậy, người ta phải kềm mình lại, để thư qua một bên và quay sang làm việc khác cho đến khi sự háo hức lắng yên gần như quên hẳn lá thư; lúc đó mới đưa tay cầm lá thư và dịu dàng mở ra như thể phong bì là một vật quý giá.
__________________
Người Âu tây sẽ nghĩ: "Họ có thì giờ mà!". Không, họ không có thì giờ, mà rất cần thì giờ, chịu khó bỏ thì giờ ra. Hoặc người Âu tây sẽ bảo: "Họ quá cầu kỳ!". Không , họ rất muốn được không cầu kỳ. Hoặc có người hỏi: "Tất cả điều đó đưa đến cái gì?", và câu trả lời sẽ là ai kiên nhẫn, chịu khó trong những việc nhỏ nhoi tầm thường, và biết kềm chế mình thì có ngày cũng tự chủ được như thế trong những vấn đề lớn lao quan trọng. Bởi vậy, việc làm cho mình có giá trị lớn nhờ vào tính đạo đức cùng sự tôn trọng trật tự luân lý và xã hội, được người Nhật xem là giai đoạn khởi đầu, chứ không phải là mục đích cuối cùng - Thiền vượt qua khỏi lập trường này.
Sự rèn luyện ý chí và tâm trí này được hổ trợ bằng một lối ăn uống thanh đạm đơn giản (như Thiền sư Deshimaru viết trong cuốn "Chân Thiền", người tu Thiền nên ăn uống theo phương pháp Thực Dưỡng Oshawa là tốt nhất - LND), cộng với việc vận động thân thể để khí huyết lưu thông, giải trí, và ngủ nghỉ không quá thời gian cần thiết trên giường cứng. Kỷ luật phải giữ nghiêm. Phải đúng giờ giấc, tận tâm, chu đáo, biết tự kềm chế và phải có khả năng chịu đựng nóng bức lẫn lạnh lẽo bất kể thời tiết.
Xét theo quan điểm này, ảnh hưởng của Thiền tông Phật Giáo đối với giới hiệp sĩ Nhật Bản (samurai) là điều dễ hiểu. Thực sự thì tinh thần hiệp sĩ được un đúc phần lớn bởi Thiền. Ngay cả ngày nay, việc huấn luyện trong môn bắng cung và đánh kiếm cũng nổi bật về kỷ luật nghiêm khắc, những giờ đầu buổi sáng được dành để luyện tập, lúc mà đầu óc người ta vẫn còn trong sáng. Mùa tiết thay đổi chẳng làm bận tâm; và người ta thích chọn những thời điểm nóng nhất và lạnh nhất trong ngày.
Việc huấn luyện đối với những đệ tử nhỏ tuổi thì khác, vì họ là những người mới bắt đầu trong mọi phương diện giống như những trang giấy trắng chưa viết chữ nào. Đầu tiên, vị Thầy phải tìm hiểu họ trước khi đưa vào đường Thiền. Do đó, lúc ban đầu , những sinh hoạt của những đệ tử này có thể hoàn toàn khác hẳn với sự mong đợi. Họ phải quét chùi phòng ốc, làm việc trong bếp, lao động ngoài ruộng, ngoài vườn. Lúc nào họ cũng bị ông thầy âm thầm theo dõi, không chỉ về sự nhanh nhạy, khéo léo và sở thích, mà còn quan trọng hơn nữa là về thiện chí, nhiệt tình, sự chu đáo, tính không vị kỷ và sẵn sàng phục vụ. Họ phải trải qua một thời gian thử thách dưới cặp mắt coi ngó tinh tường của ông Thầy. Ít ra, ông cũng xem xét họ cư xử với ông ra sao. Đó không có nghĩa là họ phải tỏ ra kính cẩn với ông, vì điều này chưa đủ; hoặc xét cách họ cư xử với bạn đồng môn và những điều họ nói cũng chưa đủ xác định được tính khí, vì khi ở trong nhà chùa với cách sống và không khí tập thể, họ có thể dễ dàng thích nghi, bắt chước, đóng kịch. Do đó, chú ý đến những gì người ta không làm thường trọng hơn lưu tâm đến những gì họ làm. Ngoài ra, cách cầm nắm đồ vật, dụng cụ v.v... nhất là khi các đệ tử tưởng là mình không bị theo dõi, sẽ cho vị Thầy biết nhiều điều. Ông đã biến việc xem xét thành một nghệ thuật tinh vi và nhờ đó ông có thể nhìn thấy rõ hơn một nhà nhân tướng học xét đoán chữ viết của người ta. Đối với đệ tử, người Thầy không hề khoan nhượng mà rất nghiêm khắc, đôi khi tàn nhẫn như đối với kẻ địch không bằng, nhưng đấy là sự nghiêm khắc của lòng lành, không bị tình cảm vụn vặt và tính khí bất thường chi phối. Trong lịch sử Thiền tông Phật có nhiều thí dụ điển hình về sự nghiêm khắc cay nghiệt của một vị Thầy, nhưng người học trò lúc đó chưa hiểu được, như lúc sau này, là mọi sự thầy làm đều phát xuất bởi lòng từ bi.
__________________
Khi người đệ tử đã đến một trình độ nào đó, giai đoạn truyền dạy thật sự, có thể gọi đây là phần khai tâm bắt đầu. Giai đoạn khai tâm đặc biệt này được khởi sự bằng việc khai tâm (làm sức tỏ sức nhìn). Trước tiên, tu sinh được yêu cầu nhận thấy mỗi sự vật đang có trước mắt trong tất cả những gì có thể cảm nhận được về nó, kể cả những sự vật khó ưa hoặc đáng ghét, và thường xuyên giữ nó trong tâm thức. Tu sinh phải trầm mình lui tới trong những nội dung nhận thấy cho đến khi thuộc nằm lòng hết thảy và có thể tùy ý gợi lại chúng trong tâm như là tự chúng biểu hiện mà không mất đi sự trong sáng rõ ràng.
Khi đã làm được việc này, tu sinh phải tập vươn lên cao hơn, để biết rõ cái mà mình đang nhìn như là từ bên trong nhìn xuyên qua nó và nắm lấy phần tinh túy của nó giống như một họa sĩ ghi lại phần tinh túy của sự vật bằng vài nét phác thảo cô đọng. Từ điểm này, chúng ta có thể thấy nghệ thuật đã nhờ ở Thiền biết bao nhiêu!
Rồi khi việc này cũng đã thông thạo, thì nhắm đến việc tăng cường thị lực; ghi nhận phong cảnh, ruộng đồng với cỏ cây, hoa lá, thú và người; cần phải nhìn chăm chú đến độ nhìn rừng vẫn thấy cây, rồi tỉa bỏ bớt phần chi tiết của thực tại cho đến không nắm bắt được cái đặc tính bất biến, thường hằng của toàn thể và giữ lại trong hình thức cô động nhất. Cuối cùng, ngay cả sự nhìn thấy cái tinh túy thuần khiết đó, tu sinh cũng phải vượt qua để vẽ ra được chính cõi đời này, vũ trụ này, và rốt ráo nhất là không gian vô tận, và cứ thế dọi tầm nhìn ra xa hơn nữa. Có thể đến điểm này, mọi thứ, sẽ trôi giạt vào mông lung bất định, nhưng dù như thế, các bài tập này cũng không phải là không có hiệu quả.
Việc tập luyện năng lực tri kiến (thấy biết) không chỉ dẫn đến sự tăng cường khả năng tập trung như thế, mà ngay cả những người đã chứng nghiệm tâm linh và có những nhiệm vụ phải thi hành trong cuộc sống thực tế, cũng cần cái năng lực được tăng cường này như ta sẽ thấy các phần sau.
Chỉ khi nào đạt đến giai đoạn này, tu sinh mới có thể bắt đầu bước vào việc Thiền định thực sự.
__________________
Phần truyền dạy mà ta có thể gọi là tu luyện "tâm linh" có liên quan với những bài tập thở trong thế ngồi Kiết già (thế Hoa sen). Đối với người Nhật, vị thế này rất dễ tập vì từ nhỏ họ đã ngồi xếp chân trên sàn nhà, trên gối kê, và chỉ khi đến trường, họ mới tập ngồi ghế dựa, ghế dài. Đối với người Âu Tây hoặc những người văn minh hiện đại mới bắt đầu ngồi kiểu này thường bị đau tức, nên việc hành thiền dễ xáo trộn trong khi họ được khuyên không được sao lãng sự chú tâm. Vì vậy, người tập có thể đành phải ngồi thế Bán già chỉ tréo một chân hoặc ngồi trên ghế dựa, còn những người có thể ngồi được thế Kiết già tréo cả hai chân, không cần cố gắng đều đồng ý rằng thế ngồi này tạo ra một cảm giác biệt lập tuyệt đối. Do đó, thế ngồi có được thoải mái hay không rất quan trọng, vì tập thở cốt để làm cơ thể được hoàn toàn buông xả, mà muốn thực hiện được điều này thì phải tập trung vào hoạt động hít thở. Hãy hít vào thở ra theo nhịp đều đặn tự nhiên, nhưng mỗi hơi thở phải được ý thức dẫn dắt: lúc đầu nên đếm số để giữ nhịp. Cần chú trọng vào việc thở ra, xem như nó có tác dụng buông xả, càng chú trọng vào việc này, bạn càng bớt tiêm nhiễm những ấn tượng bên ngoài, và cuối cùng cũng chẳng còn ghi nhận một ấn tượng nào cả, đồng thời thấy cả người được thơ thới ra. Rốt cuộc bạn chẳng còn gì ngoài sự thở như thể là bạn bị thở. Việc thở lúc này được để tự nhiên không còn bị chú ý nữa, sẽ diễn ra đúng nhịp và nhịp thở cũng giảm đến mức tối thiểu, chỉ vừa đủ mà thôi. (Đến mức độ này có thể xảy ra tình trạng hôn trầm - ngủ gật; nhưng trong các thiền viện, vị sư hướng dẫn luôn luôn canh chừng, khi thấy xảy ra tình trạng này sẽ dùng thẻ thiền (thiền sách) - một cây gậy dài - đánh một cái vào bả vai của thiền sinh cho tỉnh lại).
Cũng ở trình độ này khi thế giới bên ngoài càng bị cản ngăn mãnh liệt thì thế giới bên trong càng tỉnh dậy bùng lên. Sau khi những kích thích bên ngoài bị dứt bỏ, thì đây là nguồn kinh nghiệm mà người hướng dẫn phải gò bớt lại. Bạn đừng ngạc nhiên khi có bất cứ điều gì xảy đến dù là đáng xấu hổ bao nhiêu đi nữa. Hãy bình tĩnh chấp nhận tất cả, giống như mình chỉ là khán giả chẳng liên quan gì và đang xem một diễn biến mà mình không hề thấy có trách nhiệm. Cứ để mặc mọi sự tiếp diễn cho đến lúc chúng chán thì thôi, trong khi đó bạn lắng nghe một cách hờ hững không chú ý mấy. Rốt cuộc chỉ còn sự vắng lặng hoàn toàn đang gợn thở mà bạn không nhận thấy.
Sự vắng lặng này sẽ hoàn toàn tan biến ngay khi sự chú ý của bạn được gợi lại và hướng về một điều gì mới mẻ. Kèm theo sự tỉnh lại này là bắt đầu một loạt những bài tập trong đó sự tập trung được phối hợp với sự quán tưởng. Những bài tập này được thực hiện trong thiền đường hoặc trong một căn phòng thích hợp, không sáng quá và phải mát mẻ, yên lặng, hoặc trong một môi trường tĩnh mịch. Thỉnh thoảng bạn ngừng lại một lúc, đi dạo quanh vườn, nhưng vẫn chìm đắm trong vấn đề thiền quán.
Đề tài thiền quán gọi là công án. Nó đòi hỏi tâm trí phải cố gắng tối đa và không cho phép được mơ màng, lười biếng. Sau đây là một vài công án điển hình:
"Hãy cho xem bộ mặt vốn có của bạn trước khi cha mẹ sinh ra".
"Nếu giữa đường gặp một người đã ngộ chân lý, bạn muốn vượt qua mà không nói cũng không im lặng. Vậy làm thế nào để tiếp xúc với người đó?".
Thiền sư Thủ Sơn (9) cầm cây tích trượng đưa ra trước chúng tăng và nói: "Nếu gọi đây là cây gậy thì đáng chê; nếu không gọi là gậy thì nói sai. Vậy, gọi là cái này là gì?".
Thiền sư Hakuin (Bạch Ẩn) đưa bàn tay lên và bảo các đệ tử: "Hãy lắng tai nghe âm thanh của một bàn tay như thế nào" (10).
Dựa vào công án sau cùng này, tôi sẽ cố hết sức trình bày quá trình tu tập của thiền sinh và trọng tâm của việc tu tập là gì.
Suốt nhiều giờ, nhiều ngày và nhiều tuần, người đệ tử trầm tư về công án. Chìm đắm trong sự tập trung sâu xa, anh ta suy gẫm vấn đề đủ cách. Một điều rất rõ ràng là: vì phải có hai bàn tay vỗ vào nhau mới phát ra tiếng được; do đó, câu trả lời chỉ có thể là: Không ai, dù có mong muốn nhất đời, có thể nghe được âm thanh của một bàn tay, nhưng chẳng lẽ đáp án quá đơn giản như vậy. Hay là sẽ thận trọng hơn nếu bảo: Một bàn tay duy nhất không phát ra âm thanh cho lỗ tai người nghe được? Nhưng điều này cũng chẳng giúp anh ta tiến thêm được bước nào. Chắc hẳn trọng tâm vấn đề không phải là âm thanh và sự nghe, ghép chúng vào chỉ tổ thêm rắc rối. vậy trọng tâm rõ ràng là: Thế nào là ý nghĩa của một bàn tay khác với hai bàn tay? Không biết đây có giống sự khác biệt giữa thống nhất với phân hai chăng? Bàn tay chắc là biểu tượng của nguyên lý: "Duy nhất không có cái thứ hai". Đáp án tỏ ra có lý đối với người đệ tử vì đây là quan điểm "bất nhị" đóng vai trò trọng yếu trong Phật Giáo và thường được đem ra thảo luận.
Tìm ra được một đáp án tuyệt diệu như thế, người đệ tử liền đến gặp Sư phụ. Anh ta có quyền xin ông mỗi ngày một câu hỏi. Anh trình bày đáp án một cách hãnh diện và phấn khởi. Vị thầy nghe xong bèn lắc dầu và không nói một lời, ra dấu cho người đệ tử ngỡ ngàng lui về thiền phòng. Có khi đệ tử vừa mở cửa ló vào, vị thầy đã đuổi đi không để anh ta kịp nói lời nào. Người đệ tử bị dội trở về với chính mình, bắt đầu tập trung suy tưởng lần nữa. Anh ta quyết trở thành xuất chúng và làm thầy phải ngạc nhiên. Người đệ tử miệt mài trầm tư, cố tìm ra đáp án, nhưng dù lục lọi hết mọi ngóc ngách của vấn đề, cố tìm ra đáp án, nhưng dù lục lọi hết mọi ngóc ngách của vấn đề, anh ta cũng không mò ra kết luận nào khác. Lúc đó, người đệ tử suy nghĩ: Tại sao Thầy xua đuổi mình? Có lẽ do mình trình bày tệ quá? Anh ta cân nhắc lại lời trình bày, rồi lại đến gặp Thầy; ông lại xua đuổi, lần này có kèm lời chê bai. Nhưng người đệ tử vẫn không tìm thấy chỗ sai của mình. Bấy giờ, anh ta đâm ra hoang mang lo lắng: Nếu mình còn quá xa đáp án, thì bao giờ mới đạt đến đích? Rồi anh ta lấy lại bình tĩnh: A ! thì ra đây là vấn đề sinh tử! Người đệ tử háo hức lao vào vấn đề, không phải bằng trí xét suy biện luận và với toàn thể sức lực của thể xác, tinh thần và tâm linh đến độ vấn đề không lúc nào để anh ta yên, mà cứ ray rứt mãi dù trong giờ nghỉ, trong giờ ăn hoặc đang làm việc hằng ngày. Nó đeo đuổi anh ta cả trong giấc ngủ. Bây giờ chẳng cần ép mình suy nghĩ về nó! Ngay cả khi anh ta muốn giải tỏa trí óc, nó cũng cứ bắt phải suy nghĩ, nhưng tất cả đều hoài công; đáp án vẫn không đến. Anh ta đâm ra nghi ngờ khả năng của mình, bắt đầu chán nản, và không biết phải nhắm vào đâu. Anh ta được cứu khỏi cơn tuyệt vọng hoàn toàn nhờ lời Thầy nhắc nhở phải gia tăng cường độ tập trung cho đến không không còn bị những ý tưởng vẩn đục quấy rầy; phải biết chờ đợi một cách kiên nhẫn và vững tin cho đến khi đáp án đã chín mùi và tự hiện ra mà không bị thúc ép.
Bởi vậy bây giờ, người đệ tử bắt đầu tìm đáp án theo cách khác. Anh ta không còn cần phải phân tích vấn đề và nghĩ ra đáp án nữa vì đã làm việc ấy đủ rồi. Anh ta không còn nghĩ vòng vo thế này hay thế kia nữa, về một bàn tay hay hai bàn tay, về nguyên lý này hay nguyên lý nọ nữa; anh ta cũng chẳng nghĩ đến đáp án để cố nặn ra nó; tuy anh ta vẫn luôn nhớ đến nó trong sự căng thẳng tinh thần tột độ. Anh ta mong mỏi đáp án như người khát mong ước nước cho đã, nhưng anh ta xử sự như một người đang cố nhớ lại một điều nào đó, và anh cảm thấy mình như người đang tìm lại cái gì đó mà mình đã quên đi, một cái mà anh ta phải nhớ lại bằng mọi giá, vì sự sống của anh ta tùy thuộc vào nó.
Trong trạng thái căng thẳng tinh thần này, có thể đột ngột đáp án bỗng hiện ra, hoàn toàn bất ngờ, hoặc là một tiếng hét, một âm thanh nặng nề, hoặc trong những trường hợp ngoan cố, một cú đánh rất đau như ngày xưa thường dùng để đẩy sự căng thẳng đến chỗ bùng vỡ. Lúc ấy thật hứng khởi làm sao! Người đệ tử run lên, toát mồ hôi và tràn trề hoan lạc: cái mà anh ta hoài công tìm kiếm đã hiện ra chớp nhoáng. Giờ đây, anh ta thấy rõ mọi thứ rắc rối ở chỗ nào trước đó, anh ta có thể thấy rừng dù chỉ có cây. Những cái vảy cá đã rơi ra khỏi mắt. Anh ta cảm thấy mình được cứu rỗi, giải thoát. Khỏang thời gian này rất ngắn ngủi, như ánh chớp lên rồi mất nhưng gây ra ấn tượng thật sâu xa. Tất nhiên anh ta không thể nắm giữ được nó.
