Chùa Ná»™n SÆ¡n tuy là má»™t ni viện nhá» nhÆ°ng các Ni SÆ° Ä‘á»u có chức vụ rõ rệt. Ni SÆ° TÄ©nh Quang là giám viện của chùa và chức vụ của bà là tri sá»±, nghÄ©a là chịu trách nhiệm tổng quát vá» má»i việc trong chùa. Ni SÆ° Äà m Thái đảm nhiệm chức vụ tri diện, và tri khách, tức là vừa trông coi chánh Ä‘iện cho sạch sẽ và trang nghiêm vừa lo việc tiếp đón các vị khách ni và các thiện nam tÃn nữ đến viếng chùa lạy Pháºt. Những lúc công việc tri khách trở nên bá» bá»™n thì Ni SÆ° TÄ©nh Quang và các Ni SÆ° khác Ä‘á»u phải phụ sức và o để là m đỡ công việc nà y. Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Nghiêm lo việc tri tạng, tức là chăm sóc vá» kinh Ä‘iển thÆ° tịch và việc dạy há»c, còn công việc tri viên, tức là coi sóc vÆ°á»n tược thì do Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng đảm trách.
Chức vụ của tri viên, bao hà m việc săn sóc vÆ°á»n cảnh, vÆ°á»n rau và vÆ°á»n Æ°Æ¡ng của chùa. Äáng lý việc quản lý ruá»™ng chùa cÅ©ng nằm trách vụ tri viên, nhÆ°ng vì thấy công việc nà y nặng quá cho nên Ni SÆ° TÄ©nh Quang đã tá»± mình trá»±c tiếp đảm nháºn lấy vá»›i sá»± tiếp tay của gia đình bác Trá»±c dÆ°á»›i chân núi.
Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng đã trồng được rất nhiá»u danh má»™c trong vưòn chùa. Ngá»c lan, hoa má»™c, hải Ä‘Æ°á»ng và nhất là các loại tùng, bách, được trồng trên khắp nÆ¡i trên núi. VÆ°á»n rau nằm ngay phÃa sau háºu liêu. Ở đây gần suối cho nên việc tÆ°á»›i tắm rất dá»… dà ng. Tất cả bốn Ni SÆ° Ä‘á»u có tiếp tay và o việc chăm bón vÆ°á»n rau. VÆ°á»n Æ°Æ¡ng dÆ°á»›i chân núi thì không xa nhà bác Trá»±c. Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng để tháºt nhiá»u thì giá» và o công việc chăm sóc khu vÆ°á»n Æ°Æ¡ng nà y. Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Nghiêm cÅ©ng rất Æ°a Ä‘i xuống vÆ°á»n Æ°Æ¡ng. Cô là ngÆ°á»i phụ tá đắc lá»±c nhất cho Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng trong việc chăm sóc vÆ°á»n Æ°Æ¡ng. Bác Trá»±c, bé Tuất và thằng cu Lợi cÅ©ng giúp Ni SÆ° rất nhiá»u. Những ngà y Ni SÆ° báºn rá»™n công việc trên chùa, bác Trá»±c và bé Tuất thÆ°á»ng quảy nÆ°á»›c tÆ°á»›i vÆ°á»n thay cho Ni SÆ°. Những khi cần ngÆ°á»i khuân vác nặng thì đã có bác Trá»±c và thằng cu Lợi giúp đỡ.
Mùa kiết hạ bắt đầu từ ngà y rằm tháng tÆ° và sẽ chấm dứt sau lá»… Vu Lan ngà y rằm tháng bảy. Các Ni SÆ° tuy kết hạ nhÆ°ng giá»›i hạn an cÆ° rất rá»™ng. Há» có thể Ä‘i lại bất cứ nÆ¡i nà o trên núi và cÅ©ng có quyá»n xuống cả tá»›i vÆ°á»n Æ°Æ¡ng. Sáng nay trên Ä‘Æ°á»ng xuống núi, Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Nghiêm há»i Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng:
- Em nháºn thấy nghi thức công phu buổi sáng gồm toà n những bà i Ä‘Ã la ni cả, tại sao váºy thÆ°a chị?
Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng cÅ©ng nháºn thấy Ä‘iá»u sÆ° muá»™i bà nói là đúng. Từ ngà y nghe chú Pháp Äăng tụng kinh trên am Long Äá»™ng, bà đã để ý tá»›i Ä‘iểm nà y rồi. Buổi công phu bắt đầu bằng thần chú Thủ Lăng Nghiêm, Ä‘i qua thần chú Äại Bi, và đến chÃn bà i thần chú khác. Thiá»n há»c ở nÆ°á»›c Äại Việt đã bị máºt giáo xứ Tây Tạng lấn áp rồi chăng? Từ ngà y quân Mông Cổ chiếm cứ Tây Tạng rồi qua diệt nhà Tống để thà nh láºp nÆ°á»›c Nguyên, Máºt giáo lan trà n rất chóng. Tuy Äại Việt đánh bại được quân Nguyên nhÆ°ng văn hóa phÆ°Æ¡ng Bắc vẫn cứ ảnh hưởng tá»›i Äại Việt. Tại sao trong buổi công phu sáng lại không có những kinh văn vá» Thiá»n, nhÆ° Kinh Lăng Già hoặc Kinh Kim CÆ°Æ¡ng mà lại toà n là các bà i thần chú? Bà rất mừng mà nháºn thấy rằng tuy HÆ°Æ¡ng Nghiêm còn trẻ tuổi, cô đã có nháºn xét rất sáng suốt, nhÆ°ng mà những ngÆ°á»i nhÆ° vị ni cô trẻ tuổi nà y còn Ãt quá. Khắp nÆ¡i ngÆ°á»i ta há»c theo lá» thói ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Bắc má»™t cách thiếu ý thức. Cả ngay tại những sÆ¡n môn lá»›n nhÆ° Báo Ân, Quỳnh Lâm và Yên Tá», các báºc trưởng thượng cÅ©ng vô tình áp dụng nghi thức má»›i. HÆ°Æ¡ng Trà ng đã từng Ä‘á»c sách Thiá»n Uyển Táºp Anh Ngữ Lục. Bà biết rằng đạo Pháºt Ä‘á»i Lý rất thịnh nhÆ°ng vá» sau đã suy sụp vì ảnh hưởng máºt giáo. Äá»c các bá»™ lục nhÆ° Khóa HÆ° Lục và Tuệ Trung Thượng SÄ© Ngữ Lục bà thấy các vị Pháºt tá» tiá»n bối Ä‘á»i Trần đã gạn lá»c Pháºt Giáo và là m cho Pháºt há»c Ä‘á»i Trần trở lại thuần túy thiá»n há»c. Bây giỠđây, thiá»n há»c lại bắt đầu biến chất. Bà rất lo lắng cho tÆ°Æ¡ng lai Pháºt há»c nÆ°á»›c nhà . Trên hai trăm năm, thiá»n há»c đã là m trụ chống tinh thần cho cả nÆ°á»›c, nhỠđó mà thiên hạ được thái bình và nÆ°á»›c nhà giữ vững được ná»n Ä‘á»™c láºp. Từ Ãt lâu nay, ảnh hưởng Nho há»c má»›i của nhà Tống đã bắt đầu gây nên sá»± kỳ thị giữa Nho gia và Pháºt gia, không những ở trong giá»›i há»c giả mà ngay cả ở chốn triá»u đình. Bây giá» lại thêm sá»± biến chất của thiá»n há»c vì Lạt Ma giáo. HÆ°Æ¡ng Trà ng tá»± nhủ không biết rằng ngÆ°á»i cầm đầu giáo há»™i Trúc Lâm là tôn giả Pháp Loa có để tâm đến vấn Ä‘á» nà y hay không.
Giáo há»™i Trúc Lâm hiện Ä‘ang tiến hà nh việc khắc bản Äại Tạng Kinh. Äại Tạng Kinh nà y được khắc theo bản do nhà Nguyên ấn hà nh và nhÆ° váºy là có thêm nhiá»u kinh Ä‘iển Lạt Ma giáo. NghÄ© đến việc khắc bản kinh Äại Tạng, HÆ°Æ¡ng Trà ng chợt nghÄ© tá»›i quốc sÆ° Bảo Sát, đệ tỠđầu tay của Trúc Lâm đại sÄ©, ngÆ°á»i mà bà đã được may mắn là m quen ở am Tá» Tiêu trên núi Yên Tá» và đã được thừa tiếp má»™t lần thứ hai tại chùa TÆ° Phúc trong ná»™i thà nh. Quốc sÆ° Bảo Sát hiện Ä‘ang lãnh trách nhiệm khắc bản Äại Tạng kinh để ấn hà nh tại Äại Việt. Khắc bản Äại Tạng kinh là má»™t công trình vÄ© đại, bởi vì Äại Tạng kinh có tá»›i trên sáu ngà n quyển. Công việc nà y đã được khởi hà nh từ năm Ất Mùi nghÄ©a là mÆ°á»i bảy năm vá» trÆ°á»›c, nhÆ°ng bị gián Ä‘oạn từ ngà y Thượng hoà ng viên tịch. Năm ngoái vua Anh Tông ra chiếu chỉ tiếp tục công việc khắc bản. Pháp Loa tôn sÆ° đã ủy cho sÆ° huynh mình là quốc sÆ° Bảo Sát đứng ra giữ trá»ng trách nà y, vì công việc, quốc sÆ° Bảo Sát đã phải rá»i am Tá» Tiêu vá» cÆ° trú ở chùa Báo Ân để tiện việc cắt đặt công việc. Hằng ngà y có cả trăm ngÆ°á»i thợ lo viết chữ và khắc chữ trên gá»—. Hồi đầu năm nay, HÆ°Æ¡ng Trà ng đã ủy sÆ° muá»™i bà là HÆ°Æ¡ng Nghiêm vá» kinh để thỉnh toà n bá»™ các tác phẩm của Trúc Lâm đại sÄ©. HÆ°Æ¡ng Nghiêm đã được gặp quốc sÆ° Bảo Sát. Quốc sÆ° cho cô biết là Ãt ra cÅ©ng phải năm năm nữa Äại Tạng kinh má»›i được khắc xong. Tuy nhiên những tác phẩm do các thiá»n sÆ° Äại Việt sáng tác Ä‘á»u đã được khắc và đã được ấn hà nh riêng, trong đó có Khóa HÆ° Lục, Thượng SÄ© Ngữ Lục Thiá»n Lâm Chiết Chủy Ngữ lục, Thạch Thất Mỵ Ngữ v.v...
HÆ°Æ¡ng Trà ng biết rõ tÃnh khà của quốc sÆ° Bảo Sát. Vị cao đệ nà y của Thượng hoà ng không Æ°a chốn phồ hoa đô há»™i, không Æ°a tổ chức và há»™i hè. Trúc Lâm đại sÄ© yêu mến ngÆ°á»i đệ tá» nà y nhất và Bảo Sát cÅ©ng là ngÆ°á»i thân cáºn đại sÄ© nhiá»u nhất. Sở dÄ© đại sÄ© không ủy cho ngÆ°á»i là m tổ thứ hai của giáo há»™i Trúc Lâm cÅ©ng chỉ vì ngÆ°á»i không nháºn trách vụ nà y. Hồi HÆ°Æ¡ng Trà ng lên thăm đại sÄ© trên núi Yên Tá», ngà i đã bảo công chúa gá»i Bảo Sát là sÆ° huynh. Bây giá» tuy HÆ°Æ¡ng Trà ng là đệ tá» của quốc sÆ° Bảo Phác, bà vẫn có khuynh hÆ°á»›ng muốn gá»i thiá»n sÆ° Bảo Sát là sÆ° huynh, dù trên nguyên tắc bà phải gá»i ngÆ°á»i là sÆ° bá.
HÆ°Æ¡ng Trà ng nhá»› lại những ngà y được Thượng hoà ng cho phép lÆ°u lại Yên Tá» và đi viếng khắp nÆ¡i trên núi. Äó là và o tháng tám năm Máºu Thân. TrÆ°á»›c khi Huyá»n Trân lên tá»›i núi thì đại sÄ© đã cho tất cả các thị giả của ngà i xuống núi và chỉ để má»™t mình sÆ° huynh Bảo Sát ở lại bên mình. Tuy thế, sau khi tiếp chuyện vá»›i HÆ°Æ¡ng Trà ng, ngà i lại phái Bảo Sát vá» kinh để trình bà y vá»›i vua Anh Tông vá» việc lấy thuyá»n Ä‘Æ°a ba trăm ngÆ°á»i Chiêm vá» nÆ°á»›c, và dặn Bảo Sát sau khi là m xong trách nhiệm thì trở ngay lên Yên Tá». Chỉ trong vòng hai hôm là Bảo Sát đã trở vá» am Tá» Tiêu. Lúc bấy giá» ba ngÆ°á»i má»›i mở đầu cuá»™c viếng thăm các thắng cảnh trên núi. Có lẽ đại sÄ© biết đây là lần thăm viếng cuối cùng của ngà i cho nên ngà i lÆ°u lại tháºt lâu ở má»—i nÆ¡i, nhìn từng gốc thông, sá» từng phiến đá. Ba ngÆ°á»i leo trèo trong suốt bảy hôm, không nÆ¡i nà o là không đến, từ ngá»n Hồ SÆ¡n, đỉnh Vân Tiêu, đỉnh Cánh Diá»u, cho đến các đỉnh Ngá»a Vân, Tá» Tiêu, các am Thung, am Dược, am Trượng, suối Long, suối Hổ v.v... Ba ngÆ°á»i Ä‘i thong thả. Mệt thì nghỉ, đói thì mở cÆ¡m nắm ra ăn, khát thì vốc nÆ°á»›c suối uống. Trong những lúc ấy, Huyá»n Trân có ý thức rằng đây là những ngà y đẹp đẽ nhất trong Ä‘á»i mình. SÆ° huynh Bảo Sát rất Ãt nói. Không ai bảo ai, cả ba Ä‘á»u cảm thấy trà n đầy an lạc và hạnh phúc. Từ giã Thượng hoà ng vá» kinh đô, Huyá»n Trân không biết rằng đó là lần gặp gỡ cuối cùng giữa cha con nà ng. Huyá»n Trần Ä‘inh ninh sẽ có dịp trở lên núi để được là m lá»… xuất gia vá»›i đại sÄ© rồi vá» tìm má»™t chốn sÆ¡n thanh thủy tú nà o ở miá»n Hải DÆ°Æ¡ng để láºp am tu hà nh. Äại sÄ© đã hứa cho nà ng thá» Bồ Tát giá»›i xuất gia. Ai ngá» chỉ chỉ hÆ¡n hai tháng sau, tại kinh sÆ° nà ng nghe tin đại sÄ© viên tịch. SÆ° huynh Bảo Sát đã cho ngÆ°á»i đã cho ngÆ°á»i vá» chùa Báo Ân báo cáo đại tang, và từ chùa Báo Ân, tin Thượng hoà ng băng hà đã được Ä‘Æ°a và o ná»™i cung. Äó là và o giữa giá» ngá» ngà y mồng ba tháng mÆ°á»i má»™t năm Máºu Thân. Lúc đó Huyá»n Trân còn Ä‘ang ở bên chùa TÆ° Phúc vá»›i Thị Ngá»c. Vua Anh Tông truyá»n gá»i công chúa vá» và báo cho nà ng biết là Thượng hoà ng đã băng giữa khuya ngà y mồng má»™t. Huyá»n Trân và o đóng cá»a ở trong tẩm Ä‘iện suốt má»™t ngà y má»™t đêm, không gặp mặt ai cÅ©ng không ăn uống gì, và cÅ©ng không chịu lên núi Yên TỠđể dá»± lá»… trà tỳ Thượng hoà ng. Sáng ngà y mồng bốn, hai ngÆ°á»i anh của nà ng là vua Anh Tông và Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn cùng cả triá»u thần khởi hà nh từ kinh sÆ° bằng Ä‘Æ°á»ng thủy vá» núi Yên Tá» trên sáu chiếc thuyá»n. Ngà y mồng bảy vua tôi vá» tá»›i kinh sÆ° rÆ°á»›c theo xá lợi của Trúc Lâm đại sÄ©. SÆ° huynh Bảo Sát cÅ©ng theo vá» trong chuyến nà y. Ông lÆ°u lại chùa TÆ° Phúc má»™t đêm má»™t ngà y và cho vá»i Huyá»n Trân để chuyển lại lá»i di chúc của Thượng hoà ng cho công chúa. ChÃnh tại chùa TÆ° Phúc mà sÆ° huynh Bảo Sát đã kể cho Huyá»n Trân nghe những giá» phút cuối của đại sÄ©.
SÆ° huynh Bảo Sát kể rằng hồi đầu tháng mÆ°á»i đại sÄ© có vá» kinh sÆ° thăm bà chị là công chúa Thiên Thụy má»™t lần mà không ai biết. Ngà i chỉ Ä‘em theo má»™t vị thị giả, đó là chú Pháp Äăng. Hai thầy trò Ä‘i bá»™ thong thả cho nên khởi hà nh từ ngà y mồng má»™t mà tá»›i ngà y mồng mÆ°á»i má»›i đến kinh sÆ°. Thăm chị xong, đến ngà y rằm ngà i lên Ä‘Æ°á»ng vá» núi. Trên Ä‘Æ°á»ng ngà i ghé nghỉ đêm tại chùa Siêu Loại, và hôm sau cÅ©ng có ghé chÆ¡i chùa Pháp Vân ở Cổ Châu. Theo chú Pháp Äăng thuáºt lại thì tại chùa Pháp Vân, ngà i có Ä‘á» má»™t bà i thÆ¡ ngÅ© ngôn trên vách tăng Ä‘Æ°á»ng. Bà i thÆ¡ nhÆ° sau:
Số Ä‘á»i, má»™t hÆ¡i thở,
Tình Ä‘á»i, hai biển trăng.
Cung ma đâu sá kể?
NÆ°á»›c Pháºt má»™t trá»i xuân!
Ngà y mÆ°á»i bảy, ngà i ghé nghỉ đêm tại chùa Sùng Nghiêm. Tuyên Tá» hoà ng thái háºu, dì của Huyá»n Trân, lúc bấy giỠđã xuất gia và đang tu ở am Bình DÆ°Æ¡ng gần đó. Nghe ngà i ghé chùa, bà muốn được thỉnh ngà i vá» am thá» trai. Äại sÄ© nháºn lá»i, cÆ°á»i mà nói: "Có lẽ đây là bữa cÆ¡m cúng dÆ°á»ng cuối cùng". Ngủ tại Sùng Nghiêm đêm ấy, sáng ngà y mÆ°á»i tám ngà i lại lên Ä‘Æ°á»ng. Hai vị tỳ kheo chùa Sùng Nghiêm là Tá» ÄÃnh và Hoà n Trung Ä‘i theo hầu ngà i, bởi chú Pháp Äăng đã được lệnh vá» núi trÆ°á»›c. Thầy trò leo trèo mãi má»›i tá»›i được am Tú Lâm ở ngá»n An Sinh. Nghỉ ở đó má»™t lát, ngà i bảo hai vị: "Tôi muốn vá» ngay am Ngá»a Vân nhÆ°ng sức chân yếu quá, là m thế nà o bây giá»?". Hai vị trả lá»i: "Hai chúng tôi xin phù ngà i Ä‘i". Há» lấy võng Ä‘Æ°a ngà i lên tá»›i đỉnh Ngá»a Vân. Và o am xong, ngà i cám Æ¡n hai vị và nói: "Các vị xuống núi Ä‘i, và vá» chùa lo tu hà nh. Äừng cho chuyện sinh tá» là nhà n hạ". Tại am Ngá»a Vân lúc bấy giá» chỉ có hai vị thị giả là Pháp Không và Pháp Äăng. Ngà y mÆ°á»i chÃn, ngà i bảo chú Pháp Không lên am Tá» Tiêu gá»i sÆ° huynh Bảo Sát vá» gấp.
"Tại am Tá» Tiêu, được tin đại sÄ© gá»i thì trá»i đã tối, tôi phải đợi sáng ngà y mai má»›i lên Ä‘Æ°á»ng. Ai ngá» Ä‘i được ná»a Ä‘Æ°á»ng thì trá»i nổi cÆ¡n giông bão. Mây Ä‘en phủ đầy núi và mÆ°a rÆ¡i nhÆ° thác đổ. NÆ°á»›c suối dâng cao, không có cách gì vượt qua được. Tối đến, tôi phải và o tạm trú ở má»™t sÆ¡n Ä‘iếm gần đó. Lòng nhÆ° lá»a đốt, đêm ấy tôi má»™ng thấy những Ä‘iá»m bất thÆ°á»ng. Sáng dáºy thì trá»i đã ngá»›t mÆ°a; mÆ°a nÆ°á»›c suối đã xuống thấp và tôi lá»™i qua được. TrÆ°a ngà y hăm mốt, tôi đến được am Ngoạ Vân. Thấy mặt tôi, đại sÄ© nói: "Ta sắp Ä‘i rồi, sao ngÆ°á»i đến cháºm thế? Có chá»— nà o trong Pháºt pháp mà ngÆ°Æ¡i chÆ°a hiểu thì hãy há»i Ä‘i". Tôi há»i: "Ngà y xÆ°a khi thấy thiá»n sÆ° Mã Tổ trong ngÆ°á»i bất an, thầy trú trì đến há»i thăm xem Ngà i cảm thấy thế nà o, thì thiá»n sÆ° nói: "Ngà y đối diện Pháºt, đêm đối diện Pháºt. NhÆ° thế là ngà i muốn nói gì?". Äại sÄ© cao tiếng mắng tôi: "NgÆ°á»i cho NgÅ© Äế và Tam Hoà ng là váºt gì? Tôi má»›i há»i tiếp: "Hoa nở rá»±c rở phô mầu gấm, gá»— phÆ°Æ¡ng Nam, tre phÆ°Æ¡ng Bắc, là nghÄ©a là m sao?". Ngà i nói: "Mù mắt ngÆ°Æ¡i Ä‘i. Tôi biết ngà i rất sáng suốt và đã chuẩn bị sẵn sà ng nên rất mừng. Tôi vá»›i hai chú Pháp Không và Pháp Äăng ở lại hầu hạ ngà i, không dám rá»i bÆ°á»›c khá»i am. Mấy hôm liên tiếp trá»i mÆ°a gió âm u và trên núi không biết tại sao chim kêu vượn hú rất buồn. Äêm mồng má»™t tháng mÆ°á»i má»™t tá»± nhiên trá»i hết mÆ°a gió hết thổi. Tôi ra ngoà i nhìn lên trá»i không còn má»™t gợn mây, và sao sáng đầy trá»i. Lúc đó là đúng ná»a đêm. Thấy tôi trở và o, đại sÄ© há»i: "Giá» nà y là giá» gì?. Tôi đáp: "Bạch thầy, giá» Tý". Ngà i Ä‘Æ°a tay đẩy cá»a để nhìn ra khung trá»i đầy sao rồi bảo nhẹ: "Äã đến giá» ta Ä‘i rồi". Tôi há»i: 'Tôn đức định đâu và o giá» nà y". Ngà i Ä‘á»c bà i kệ:
Má»i pháp Ä‘á»u không sinh
Má»i pháp Ä‘á»u không diệt
Nếu hiểu được Ä‘iá»u đó
Thì thấy Pháºt trÆ°á»›c mặt
Không đến cũng không đi
Tôi há»i tiếp: "Còn khi đã bất sinh bất diệt rồi thì sao?", Ngà i xua tay: "Äừng nói mê nữa". Rồi ngà i ngồi trong tÆ° thế sÆ° tá» tá»a mà hóa. Hai chú Pháp Không và Pháp Äăng khóc nấc lên, tôi tá»›i ôm vai các chú bảo đừng khóc. Rồi chúng tôi quỳ bên giÆ°á»ng đại sÄ©, niệm Pháºt cho tá»›i sáng.
"TrÆ°á»›c đấy hai hôm, ngà i đã có cho di chúc vá» việc trà tỳ nhục thân. Ngà i bảo ngà i không muốn có má»™t lá»… quốc táng do triá»u đình lo liệu. Ngà i là ngÆ°á»i xuất gia của sÆ¡n môn Yên Tá» và ngà i muốn chÃnh đệ tá» ngà i là m lá»… há»a táng ngà i trong má»™t nghi thức tháºt Ä‘Æ¡n sÆ¡, Ngà i dặn dá»±ng há»a dà n ngay tại trong am Ngá»a Vân và là m lá»… há»a thiêu ngà i trÆ°á»›c khi báo vá» cho kinh sÆ° biết. Äể triá»u đình sau nà y không là m khó dá»… sÆ¡n môn, ngà i đã tá»± tay thảo di chúc hẳn hoi. Suốt ngà y mồng hai, tôi và chú Pháp Không lo đốn gá»— thÆ¡m vá» Ä‘á»±ng há»a dà n. Tối ngà y mồng hai, sau khi Ä‘Æ°a nhục thân đại sÄ© lên há»a Ä‘Ã n, chúng tôi là m lá»… khai há»a. Am Ngá»a Vân bốc cháy cùng vá»›i há»a Ä‘Ã n. Mùi hÆ°Æ¡ng thÆ¡m bay lên sá»±c nức. Chúng tôi nghe nhÆ° có thiên nhạc trá»—i lên vang dá»™i trên hÆ° không, và phÃa trên há»a Ä‘Ã n có má»™t đám mây năm sắc bay đến bao phủ. Lá»… trà tỳ cá» hà nh xong, rạng ngà y mồng ba tôi cho chú Pháp Không vá» kinh thông báo. SÆ° đệ tôi là Pháp Loa từ chùa báo Ân nghe tin láºp tức cùng chÆ° tăng lên núi. Tất cả các thị giả và đệ tá» của đại sÄ© từ chùa Báo Ân Ä‘á»u tức tốc trở vá». Äến chiá»u ngà y mồng bốn, Pháp Loa và chÆ° tăng lên tá»›i. SÆ° đệ Pháp Loa sai nấu nÆ°á»›c thÆ¡m rÆ°á»›i lên há»a Ä‘Ã n và là m lá»… thu nháºp xá lợi. Ngá»c xá lợi có đủ năm mầu, đếm cả thảy lá»›n nhá» trên năm tram hạt. Tối hôm ấy, vua Anh Tông, Huệ Võ VÆ°Æ¡ng và đình thần lục tục lên tá»›i. Má»i ngÆ°á»i vừa lạy vừa khóc. Tiếng khóc của triá»u thần vang Ä‘á»™ng cả núi rừng.
"Sáng hôm sau, vua và triá»u thần định xuống núi, bắt tôi phải vá» theo để tÆ°á»ng trình cá»› sá»±. Xá lợi của đại sÄ© được rÆ°á»›c vá» theo thuyá»n. Trên thuyá»n, các quan vẫn tiếp tục khóc thÆ°Æ¡ng, tiếng khóc rất ai oán. Có vị tá» vẻ bất bình vì tôi và các chú Pháp Không và Pháp Äăng đã dám là m lá»… trà tỳ mà không đợi lệnh triá»u đình. Há» còn nói là há» sẽ tâu vua là m tá»™i tôi. Tôi nà o có sợ gì, bởi vì tôi chỉ là m theo di giáo của đại sÄ©. Tôi lại Ä‘em theo di chúc của ngà i, và vá» tá»›i kinh đô tôi đã trình lên vua".
SÆ° huynh cho Huyá»n Trần biết là đại sÄ© có dặn dò ngÆ°á»i vá» việc lo công chúa được xuất gia. Ngà i dặn sÆ° huynh là m lá»… thế Ä‘á»™ cho công chúa, cho công chúa thá» xuất gia bồ tát giá»›i và tìm nÆ¡i cho công chúa tu há»c. SÆ° huynh bảo là sẽ nhá» má»™t vị sÆ° đệ của ông là thiá»n sÆ° Bảo Phác lo lắng việc nà y. Công chuá sẽ xuất gia và thá» giá»›i vá»›i thiá»n sÆ° Bảo Phác ở núi VÅ© Ninh và thiá»n sÆ° sẽ cho công chúa nháºp chúng tu há»c ở đó cho đến khi kiến thức Pháºt pháp của công chúa đã khá vững và ng. Sau đó thiá»n sÆ° sẽ tìm má»™t nÆ¡i thanh tịnh để công chúa an cÆ° và tiếp tục tu há»c.
Huyá»n Trần đã vâng lá»i sÆ° huynh Bảo Sát. Chỉ chÆ°a đầy má»™t tháng sau, nà ng đã được xuất gia tại VÅ© Ninh và được há»c Pháºt dÆ°á»›i sá»± chỉ dẫn của thiá»n sÆ° Bảo Phác cùng vÆ¡i má»™t số các vị tân ni khác. Nà ng được thiá»n sÆ° Bảo Phác cho pháp danh là HÆ°Æ¡ng Trà ng. Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng nhá» bản tÃnh thông tuệ cho nên há»c Pháºt rất mau chóng. Bà rất được các bạn ni sinh quý mến. Tháng mÆ°á»i năm sau, bà được thiá»n sÆ° Bảo Phác cá» vá» chùa Hổ SÆ¡n. Bà đã xin vá»›i thiá»n sÆ° để Ä‘em sÆ° muá»™i của bà là HÆ°Æ¡ng Nghiêm Ä‘i theo. Vá» tá»›i Hổ SÆ¡n được ba tháng, hai chị em thỉnh được Ni SÆ° TÄ©nh Quang và Ni SÆ° Äà m Thái vá» nháºp chúng. Tôn trá»ng Ni SÆ° TÄ©nh Quang là báºc tiá»n bối và tu há»c lâu hÆ¡n bà tá»›i mÆ°á»i năm, HÆ°Æ¡ng Trà ng má»i bà đứng lên là m giám viện của chùa nà y.
SÆ° huynh Bảo Sát từ hôm ấy đã trở lại am Tá» Tiêu trên núi. Chỉ má»›i năm ngoái đây thôi, ông đã phải rá»i am Tá» Tiêu để vá» chùa Báo Ân lo việc khắc kinh. Vua Anh Tông nhân dịp nà y ban hà nh danh hiệu quốc sÆ° cho ông và cho cả sÆ° đệ ông là thiá»n sÆ° Bảo Phác. HÆ°Æ¡ng Trà ng biết là thiá»n sÆ° Bảo Sác không Æ°a gì cái danh hiệu quốc sÆ° và sở dÄ© ông phải rá»i am Tá» Tiêu cÅ©ng bởi vì công việc san khắc Äại tạng kinh không thể trông cáºy và o má»™t ai khác. Theo nháºn thức của bà thì trinh Ä‘á»™ há»c Pháºt và tu chứng của thiá»n sÆ° Bảo Sát rất thâm sâu. ChÃnh tay sÆ° huynh đã biên táºp sách Trúc Lâm Äại SÄ© Thá»±c Lục nhÆ°ng ông không ký tên tác giả. Sách nà y nói vá» cuá»™c Ä‘á»i và sá»± nghiệp hà nh đạo của Thượng hoà ng. Ông đã nhá» thiá»n sÆ° Huyá»n Quang duyệt lại bản thảo trÆ°á»›c khi cho khắc bản. Những Ä‘iá»u thiá»n sÆ° Bảo Sát kể lại Ä‘á»u được ghi chép trở lại trong sách. Má»›i vừa hôm qua, HÆ°Æ¡ng Trà ng được Ä‘á»c lại Ä‘oạn ấy và lần nà y bà đã trục nháºn được tình sÆ° đệ thâm sâu giữa hai thầy trò Trúc Lâm và Bảo Sát. "Khi thiá»n sÆ° Mã Tổ bệnh, viện chủ há»i ngà i cảm thấy trong ngÆ°á»i thế nà o? Mã Tổ đáp Ngà y đối diện Pháºt, đêm đối diện Pháºt". Nà o phải là sÆ° hynh không hiểu được Ä‘iá»u đó. SÆ° huynh Ä‘em há»i cốt là để dò xem trong giá» phút sắp nháºp diệt, đại sÄ© có vững chãi an trú trong chÃnh niệm không. Äại sÄ© biết ý má»›i mắng sÆ° huynh: "NgÆ°Æ¡i nghÄ© NgÅ© Äế Tam Hoà ng là váºt gì?". Có ý nói rằng nhà ngÆ°Æ¡i coi thÆ°á»ng ta quá. Bảo Sát đã mừng, nhÆ°ng muốn cho chắc ý hÆ¡n nữa nên há»i thêm câu "tre Nam gá»— bắc ..." Äại sÄ© bảo: "Mù mắt ngÆ°Æ¡i Ä‘i" - Ngà i có ý nói rằng pháp thể chân nhÆ° vẫn hiện tiá»n mầu nhiệm trÆ°á»›c mắt ngà i, và ngÆ°á»i đệ tá» thân yêu đừng có nên trêu ghẹo ...
Trong má»™t thá»i gian, HÆ°Æ¡ng Trà ng đã cảm thấy rất cÆ¡ Ä‘Æ¡n, nhất là sau khi bà nghe tin vá» cuá»™c viá»…n chinh của quân Äại Việt trên đất Chiêm Thà nh. Ná»n hòa bình mà đại sÄ© đã xây dá»±ng lên bằng cả tâm não của ngà i và trong đó HÆ°Æ¡ng Trà ng đã đóng góp bằng cả cuá»™c Ä‘á»i mình, ná»n hòa bình đó ngắn ngủi và mong manh quá. Chỉ ba năm sau ngà y Thượng hoà ng băng, ngÆ°á»i ta đã gây lại cảnh binh Ä‘ao giữa hai nÆ°á»›c, Ä‘i ngược vá»›i ý chà của vị lãnh đạo tinh thần của cả nÆ°á»›c. Ba năm đủ để xong thá»i kỳ tang chế. Cả hai ngÆ°á»i anh ruá»™t của bà , vua Anh Tông và Huệ Võ VÆ°Æ¡ng, Ä‘á»u có mặt trong cuá»™c viá»…n chinh. Không biết há» có nghÄ© đến Thượng hoà ng mà không là m theo được ý nguyện của ngà i, trông cáºy gì đến kẻ khác. Theo những Ä‘iá»u bà đã được nghe thì chÃnh vua Anh Tông cầm má»™t đạo quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng đồng bằng, còn anh Quốc Chẩn cầm má»™t đạo quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng núi. Thủy quân thì do tÆ°á»›ng Trần Khánh DÆ° Ä‘iá»u khiển. Cuá»™c xâm lăng nà y đã được chuẩn bị trÆ°á»›c đó khá lâu, và viên trại chủ Câu Chiêm của nÆ°á»›c Chiêm Thà nh đã hứa là m ná»™i ứng. Vua Chế Chà tin lá»i vua Äại Việt Ä‘i thuyá»n từ Vijaya đến trại Câu Chiêm để là m lá»… thần phục, mong mua lấy hòa bình. Ai ngỠđến nÆ¡i thì bị bắt. Quân Äại Việt Ä‘Æ°a em của vua Chà m là Chế Năng lên coi việc nÆ°á»›c và thiết láºp ná»n đô há»™ trên nÆ°á»›c Chiêm Thà nh. Vua Chế Chà được áp giải vá» Thăng Long rồi Ä‘Æ°a Ä‘i giam lá»ng ở hà nh cung Gia Lâm. Äể là m dịu bá»›t ná»—i háºn thù của ngÆ°á»i Chà m, vua Anh Tông ban cho vị vua cÅ© của Chiêm Thà nh tÆ°á»›c hiệu là Hiệu Trung VÆ°Æ¡ng. Má»™t ông vua bị tù Ä‘Ã y nhÆ° thế thì cần gì tÆ°á»›c hiệu? HÆ°Æ¡ng Trà ng biết rõ con ngÆ°á»i của vua Chế ChÃ. Hồi còn ở Chiêm, bà nháºn thấy Chế Chà là má»™t ngÆ°á»i con trai đôn háºu hiá»n là nh. Chế Chà không có tà i vÅ© dÅ©ng của cha nhÆ°ng lại có tình nghÄ©a. Trong con ngÆ°á»i có lÆ°u chảy dòng máu Qua Oa, bởi hoà ng háºu trÆ°á»›c của vua Chế Mân là ngÆ°á»i xứ nà y. Biết vua Chế Chà đang bị an trà ở hà nh cung Gia Lâm nhÆ°ng HÆ°Æ¡ng Trà ng không dám Ä‘i thăm. Thăm há»i là m gì, bà có quyá»n lá»±c gì trong triá»u đình, má»™t triá»u đình mà bà cảm thất rất xa lạ? Thăm há»i chi để thêm chua xót cho cả hai bên. Những gì mà cha con bà xây dá»±ng đã đổ nát tan tà nh trong giây phút. HÆ°Æ¡ng Trà ng nghe nói gần đây vì phẩn uất vá» việc Chế Chà bị tù Ä‘Ã y trên đất Việt, dân Chà m đã nổi lên đánh phá ở miá»n biên giá»›i. Má»™ng Æ°á»›c hòa bình giữa hai nÆ°á»›c còn đâu?
Từ ngà y Ä‘i đánh Chiêm vá», anh Quốc Chẩn của bà không vá» núi thăm bà nữa. Có lẽ anh ấy sợ ngượng vá»›i bà chăng? Không. Huệ Võ VÆ°Æ¡ng chỉ là thiên lôi, chỉ đâu đánh đó. Anh ấy không có đủ sức để có thể suy tÆ° và hà nh Ä‘á»™ng Ä‘á»™c láºp, nhÆ°ng còn vua Anh Tông, anh Thuyên của bà đâu có phải là má»™t ngÆ°á»i thiếu óc phán Ä‘oán? Bà nghÄ© đên những vị cáºn thần trong triá»u nhÆ° Äoà n Nhữ Hà i và Trần Khắc Chung mà thở dà i. NhÆ°ng ná»—i cô Ä‘Æ¡n của HÆ°Æ¡ng Trà ng Ä‘á»™t nhiên tan biến khi bà nghÄ© tá»›i những ngÆ°á»i nhÆ° su huynh Bảo Sát. Äại sÄ© tuy đã viên tịch nhÆ°ng công trình của ngÆ°á»i không phải là đã dứt Ä‘oạn. Hình bóng sÆ° huynh Bảo Sát ngồi trên am Tá» Tiêu vẫn là m ấm lòng bà ... Trong triá»u ngoà i há» còn biết bao nhiêu ngÆ°á»i thấy được con Ä‘Æ°á»ng mà đại sÄ© đã vạch ra. HÆ°Æ¡ng Trà ng nghe nói rằng chÃnh ở chốn triá»u cung cÅ©ng có nhiá»u ngÆ°á»i chống đối cuá»™c viá»…n chinh Chiêm Thà nh, trong đó có cả Minh Hiện VÆ°Æ¡ng, con trai út của vua Thái Tông ngà y xÆ°a. Tuệ giác và đức hiếu của đại sÄ©, nghÄ© cho kỹ, vẫn còn được tiếp nối ở má»i nẻo Ä‘Æ°á»ng.
HÆ°Æ¡ng Trà ng tá»± dÆ°ng chú ý đến hÆ¡i thở của mình. Bà cảm thấy bà thở cho bà mà cÅ©ng thở cho Trúc Lâm đại sÄ©. Thì ra trên núi Hổ SÆ¡n từ lâu nay không lúc nà o mà bà không thở những hÆ¡i thở của pháp thân đại sÄ©. Bà biết trên đất nÆ°á»›c nà y còn có nhiá»u ngÆ°á»i nhÆ° bà , khắp nÆ¡i, Ä‘ang nối tiếp con Ä‘Æ°á»ng giác ngá»™ của đại sÄ©. Chú Pháp Äăng hiện giỠở đâu không biết, nhÆ°ng chắc chú cÅ©ng Ä‘ang nhÆ° bà , Ä‘ang thở má»™t nhịp vá»›i vị sÆ¡n tăng trên núi Yên Tá». Năm nay chú đã mÆ°á»i bảy hay mÆ°á»i tám tuổi gì đó rồi. ChÆ°a đến tuổi thá» giá»›i tỳ kheo, nhÆ°ng chắc chú đã tiến bá»™ nhiá»u trên bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng tu há»c. HÆ°Æ¡ng Trà ng chợt thấy lại hai bà n tay của chú Ä‘ang vá»c nÆ°á»›c trên giòng Hồ Khê. Äồng thá»i bà cÅ©ng thấy hiện ra trong trà hình ảnh bà n tay nhá» xÃu của đứa hà i nhiá»u em trai thằng cu Lợi. Hôm mồng mÆ°á»i vừa qua, bà đã xuống núi thăm u thằng cu Lợi và đứa bé, và đã trông thấy hai bà n tay ấy. U thằng Lợi xin bà cho em bé sÆ¡ sinh má»™t cái tên. Bà hứa sẽ cho nó má»™t cái tên. Lợi đã cho bà biết là bà TÆ° có Ä‘á» nghị đặt cho em nó tên Äa, Lê Văn Äa, nhÆ°ng u nó chÆ°a chịu, cứ nằng nặc đòi Ni SÆ° ban cho má»™t cái tên cho tháºt Ä‘Ã ng hoà ng. Cái tên Äa cÅ©ng hay đấy chứ. Trong óc của bà TÆ°, đó là hình ảnh của sá»± thịnh mầu, già u có và hạnh phúc. Äa tÆ°, Ä‘a tôn, Ä‘a phú quý. Trong khi đó cái âm Äa gợi lên trong trà HÆ°Æ¡ng Trà ng những hình ảnh khác. TrÆ°á»›c hết là hình ảnh thằng bé sinh ra trong lúc chuông trống vang rá»n chà o đón giá» Äản sinh của má»™t ngÆ°á»i ngà y xÆ°a tên Tất Äạt Äa. Rồi đến má»™t hình ảnh khác, hiện thá»±c nhÆ° núi sông và xa xôi nhÆ° má»™t tiá»n kiếp: Äó là hình ảnh của Dayada, con của bà , hiện thá»i không biết luân lạc nÆ¡i nà o. Giá»t máu ấy, dầu còn hay mất vẫn là chứng tÃch của tình hữu nghị, lòng thÆ°Æ¡ng yêu và ý chà xây dá»±ng hòa bình. Cả hai cái tên Ä‘á»u mang âm váºn "Ä‘a" trong lòng chữ. Cái cảnh u thằng cu Lợi cho con bú, HÆ°Æ¡ng Trà ng đã chứng kiến cách đây mÆ°Æ¡i hôm, nhÆ°ng sáng hôm nay Ä‘i trên con Ä‘Æ°á»ng xuống núi nà y vá»›i ngÆ°á»i sÆ° muá»™i, bà má»›i thá»±c sá»± trông thấy. Hình ảnh bà n tay nhá» xÃu của đứa bé Ä‘ang bám chặt và o vú mẹ là m cho HÆ°Æ¡ng Trà ng thấy rõ mặt mÅ©i của vạn hữu trong liên hệ duyên sinh. Äức Pháºt Äản sinh năm xÆ°a ở thà nh Ca Tỳ La cÅ©ng là em bé giỠđây Ä‘ang áp đầu và o vú mẹ. Hình bóng Dayada xa xôi bá»—ng nhiên cÅ©ng trở vỠđồng nhất vá»›i đứa bé. HÆ°Æ¡ng Trà ng có cảm giác chÃnh mình, ngay trong giá» phút nà y, Ä‘ang Ä‘Æ°a ngá»±c mình cho em bé bú. Bà thấy bà và u thằng Lợi là má»™t. Bà thấy ngÆ°á»i Ä‘ang Ä‘i trên núi và ngÆ°á»i Ä‘ang cho con bú là má»™t. U thằng Lợi Ä‘ang cho em bé bú, nhÆ°ng ngÆ°á»i Ni SÆ° cảm thấy nhÆ° sữa Ä‘ang chảy từ ngá»±c mình. Bao nhiêu ý thức phân biệt giữa quyá»n quý và bần hà n, giữa quá khứ và hiện tại, giữa phÆ°Æ¡ng Bắc và phÆ°Æ¡ng Nam Ä‘á»™t nhiên tan biến nhÆ° sÆ°Æ¡ng sá»›m dÆ°á»›i anh mặt trá»i. Cảnh tượng u thằng cu Lợi vạch yếm cho con bú đã trở vá» và giúp cho ngÆ°á»i sÆ° nữ thoát nhiên siêu việt được cái hố thẳm sinh tá». HÆ°Æ¡ng Trà ng nhu má»™t con chim vừa tung rách được chiếc lÆ°á»›i thá»i gian, bay thoát lên không gian tá»± do.
HÆ°Æ¡ng Trà ng vẫn Ä‘i những bÆ°á»›c cháºm rãi bên cạnh ngÆ°á»i sÆ° muá»™i trẻ tuổi. Chắc hẳn HÆ°Æ¡ng Nghiêm không thấy được ánh hà o quang vừa lóe sáng trong tâm ngÆ°á»i sÆ° tá»·. HÆ°Æ¡ng Nghiêm vừa há»i HÆ°Æ¡ng Trà ng câu há»i vá» ná»™i dung buổi công phu khuya. HÆ°Æ¡ng Trà ng chÆ°a kịp trả lá»i. Thá»i gian hình nhÆ° không còn hiện hữu đối vá»›i bà . Bà muốn chia xẻ niá»m vui và cái thấy mà mình vừa đạt được vá»›i ngÆ°á»i em đồng đạo, nhÆ°ng bà bá»—ng nháºn thấy rằng Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Nghiêm còn trẻ quá. HÆ°Æ¡ng Nghiêm là má»™t cô gái thông minh và có căn cÆ¡ linh lợi, nhÆ°ng cô vẫn còn là má»™t đứa em gái Æ°a được nuông chiá»u. Từ hai năm nay, HÆ°Æ¡ng Nghiêm nuôi má»™ng Æ°á»›c là được Ä‘i viếng núi Yên Tá» vá»›i HÆ°Æ¡ng Trà ng. Cô đã nghe vị sÆ° tá»· kể lại chuyện du hà nh của bà cùng vá»›i Trúc Lâm đại sÄ© và sÆ° bá Bảo Sát trên những ngá»n núi danh tiếng kia, và ước ao được lên viếng núi trong má»™t hoà n cảnh tÆ°Æ¡ng tá»±. Äại sÄ© tịch rồi, chú Pháp Äăng không biết hiện giá» Ä‘ang tu há»c ở đâu, nhÆ°ng được Ä‘i núi vá»›i HÆ°Æ¡ng Trà ng và được HÆ°Æ¡ng Trà ng hÆ°á»›ng dẫn trong khi thăm viếng từng am tranh, từng dòng suối và từng tảng đá trên ấy, đó tháºt là chuyến du hà nh mà cô mong Æ°á»›c. Cô đã có nhiá»u dịp để Ä‘i lên núi hà nh hÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng cô đã không Ä‘i bởi vì cô chỉ muốn lên núi theo Ä‘iá»u kiện mà lòng cô đòi há»i, cô nghÄ© chỉ khi Ä‘i vá»›i HÆ°Æ¡ng Trà ng cô má»›i có hy vá»ng tìm thấy khung cảnh ngà y xÆ°a. HÆ°Æ¡ng Trà ng thì lại không muốn đặt chân lên núi Yên Tá» nữa. Bà đã từng có cảm tưởng rằng không có Trúc Lâm đại sÄ© trên đó thì Yên Tá» không còn là Yên Tá» của bà . Nhất là khi bà nghe nói hiện giá» trên ấy chùa tháp đã được tạo láºp nhiá»u nÆ¡i và tiá»n của đã đổ ra để cho cung và ng Ä‘iện ngá»c được dá»±ng lên khắp chốn. Bà biết rằng am Ngá»a Vân ngà y nay không còn nữa và trên ná»n am ngÆ°á»i ta đã xây tháp Huệ Quang để thá» xá lợi của đại sÄ©. Cạnh đấy, ngÆ°á»i ta đã xây dá»±ng lên má»™t ngôi chùa lấy tên là chùa Vân Yên. Am Long Äá»™ng cÅ©ng đã được xây thà nh chùa và vì má»—i năm có tá»›i hà ng mấy trăm vị tăng sÄ© ghi tên nháºp hạ cho nên ngÆ°á»i ta đã xây cất chùa chiá»n và tăng xá trên núi rất nhiá»u. Không muốn là m đổ vỡ núi Yên Tá» linh thiêng trong tâm mình, HÆ°Æ¡ng Trà ng đã từ bao nhiêu năm nay không chịu đặt chân lên núi, và cÅ©ng vì váºy, bà vẫn chÆ°a chìu theo được ý muốn của pháp muá»™i mình. Nếu HÆ°Æ¡ng Trà ng chÆ°a từ chối hẳn việc nà y, đó cÅ©ng là vì bà còn ái ngại và không muốn là m cho ngÆ°á»i em đồng sÆ° thất vá»ng.
NhÆ°ng cái thấy hôm nay chợt đến trong tâm bà đã khiến cho bà mở rá»™ng tầm kiến thức. Tất cả những cá»™i cây và hạt sá»i trên núi Hổ SÆ¡n nà y đối vá»›i bà đã trở nên mầu nhiệm và mang hình ảnh thiêng liêng của Yên Tá» ngà y ấy. Äại sÄ© không những có mặt ở Yên Tá» ngà y xÆ°a mà còn có mặt ở Hổ SÆ¡n hôm nay. Dayada còn đó, là vì thằng Lê Văn Äa còn đó, Tất Äạt Äa còn đó cÅ©ng vì thằng Lê Văn Äa còn đó. "Cái nà y có vì cái kia có, cái nà y sinh vì cái kia sinh". Bà chăm sóc cho thằng Äa tức là đồng thá»i chăm sóc cho Dayada mà cÅ©ng là săn sóc cho Äức Pháºt sÆ¡ sinh. HÆ¡i thở của Äa là hÆ¡i thở của chÃnh đại sÄ©, và bên cạnh bà , ngÆ°á»i sÆ° muá»™i tên HÆ°Æ¡ng Nghiêm cÅ©ng Ä‘ang thở những hÆ¡i thở của đại sÄ©. HÆ°Æ¡ng Trà ng bá»—ng nhiên thấy mình có khuynh hÆ°á»›ng muốn cÆ°ng chiá»u ngÆ°á»i sÆ° muá»™i. Bà thấy thái Ä‘á»™ ngà y xÆ°a của mình là hẹp hòi. Hình ảnh thiêng liêng của núi Yên Tá» trong lòng bà không thể nà o sụp đổ. Hình ảnh đó bất diệt nhÆ° pháp thân của đại sÄ©. Bà có đức tin rằng dù bây giá» chùa tháp đã dá»±ng lên khắp núi và dù ngÆ°á»i viếng núi có đông đúc đến chừng nà o Ä‘i nữa, bà vẫn có thể tìm lại Yên Tá» SÆ¡n của ngà y xÆ°a và vẫn có thể Ä‘Æ°a ngÆ°á»i sÆ° muá»™i của bà và o thẳng thế giá»›i tâm linh cao khiết của ngÆ°á»i đại sÄ© am Ngá»a Vân ngà y trÆ°á»›c.
Hương Trà ng lên tiếng:
- Tháng tám nà y, khi mùa an cÆ° đã mãn và núi Yên TỠđã bá»›t ngÆ°á»i, chị sẽ Ä‘Æ°a em vá» thăm núi.
Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Nghiêm ngẩn ngÆ¡. Cô không hiểu vì sao mình vừa há»i má»™t câu há»i vá» buôi công phu sáng mà lại được Ni SÆ° HÆ°Æ¡ng Trà ng trả lá»i má»™t câu vá» chuyến du hà nh núi Yên Tá». NhÆ°ng vì không có thì giỠđể thắc mắc lâu. Cô chỉ thấy lòng cô trà n đầy niá»m hân hoan sung sÆ°á»›ng. Chị HÆ°Æ¡ng Trà ng đã thÆ°Æ¡ng cô, đã chiá»u cô. Äiá»u ấy là điá»u quan trá»ng nhất. Trong khi đó, HÆ°Æ¡ng Trà ng nghÄ© đến những đám mây la cà trên đỉnh Ngá»a Vân. Xung quanh cái am tranh đó, má»—i chiá»u, có nhiá»u đám mây tụ há»p lại và bao phủ lấy am. Mây vá» am để ngủ. NhÆ°ng ngÆ°á»i trong am không ngủ. NgÆ°á»i trong am Ä‘ang ngồi thiá»n định. Tuy đất trá»i và non sông còn chìm trong bóng tối, ngÆ°á»i ngồi trong am vẫn trông thấy những gì Ä‘ang xảy ra ở kinh đô, ở biên giá»›i miá»n Bắc, ở biên giá»›i miá»n Tây và ở biên giá»›i miá»n Nam. NgÆ°á»i ngồi trong am Ä‘ang lấy hà o quang định lá»±c của mình mà quán chiếu trong và ngoà i, trên và dÆ°á»›i. Ở Ngá»a Vân am, mây ngủ nhÆ°ng ngÆ°á»i còn thức. HÆ°Æ¡ng Trà ng cảm thấy tâm hồn rung Ä‘á»™ng. Bà nghÄ© có thể đặt tên cho em thằng cu Lợi là Thức.
LỜI BẠT
Am Mây Ngủ tuy là má»™t truyện ngoại sá» nhÆ°ng nó không có tÃnh cách truyện giả sá» mà trái lại rất gần vá»›i chÃnh sá». Năm tháng và những dữ kiện lịch sá» trong truyện Ä‘á»u phù hợp vá»›i chÃnh sá». Sách Tam Tổ Thá»±c Lục mà tác giả sá» dụng đã bổ khuyết được nhiá»u cho các bá»™ quốc sá» và đÃnh chÃnh lại những Ä‘iểm ghi chép sai lầm trong các bá»™ nà y.
Sách Äại Việt Sá» Ký Toà n ThÆ° nói rằng: "vua Chế Mân băng và o tháng năm năm Äinh Mùi, và mãi đến tháng mÆ°á»i năm ấy quan Thượng ThÆ° Tả Bá»™c Xa là Trần Khắc Chung và quan An Phủ Sứ Äặng Vân má»›i khởi hà nh qua Chiêm để đón công chúa và thế tá» Äa Gia vá», bởi vì theo tục nÆ°á»›c Chiêm Thà nh, há»… vua chết thì hoà ng háºu phải lên há»a Ä‘Ã n chết theo". Thá»±c ra, há»a Ä‘Ã n của vua theo đúng tục lệ Chiêm Thà nh, được tổ chức bảy ngà y sau khi vua băng. Khởi hà nh từ Thăng Long và o tháng mÆ°á»i má»™t, nhÆ° váºy là đã hÆ¡n sáu tháng trôi qua ngà y vua lên Ä‘Ã n há»a. NgÆ°á»i Chiêm đã để cho Huyá»n Trân sống cho tá»›i ngà y sứ giả Äại Việt qua tá»›i, Ä‘iá»u đó chỉ có thể giải thÃch bằng thái Ä‘á»™ e dè của ngÆ°á»i Chiêm không muốn gây ná»—i bất bình vá»›i vua Äại Việt. Khi ngÆ°á»i Äại Việt cÆ°á»›p công chúa vá», không phải là ngÆ°á»i Chiêm không Ä‘uổi theo bắt lại được. Há» là những thủy thủ rất thiện nghệ. NhÆ°ng hỠđã để cho công chúa Ä‘i thoát. Những dữ kiện trên đáng là m cho ta suy nghÄ©.
Thái tá» Chế Äa Gia nhất định là con của công chúa Huyá»n Trân, nếu không thì tại sao vua Äại Việt ra lệnh cho Trần Khắc Chung và Äạng Vân đón thái tá» vá» cùng vá»›i công chúa? NhÆ°ng ngÆ°á»i Chiêm đã cố tình giữ thái tá» Chế Äa Gia lại, vì thái tá» là thuá»™c vá» dòng há» của vÆ°Æ¡ng quốc Chiêm Thà nh. Vì lẽ đó mà các quan đã không bắt theo được thái tá» Chế Äa Gia.
Sách Äại Việt Sá» Ký Toà n ThÆ° có thể nói đến vụ Trần Khắc Chung "tÆ° thông vói công chúa rồi loay hoay ở Ä‘Æ°á»ng biển lâu ngà y má»›i vỠđến kinh sÆ°". Vụ nà y có thể là do miệng lưỡi xấu xa thêu dệt. Trần Khắc Chung đâu phải Ä‘i Chiêm má»™t mình. Bên cạnh ông còn có quan An Phủ Sứ Äặng Vân và cả má»™t thủy thủ Ä‘oà n mà ta biết chắc là đông đảo.
Sách Äại Việt Sá» Ký lại còn nói rằng sau khi Trúc Lâm đại sÄ© mất, trong triá»u đình có ngÆ°á»i xin vua là m tá»™i thiá»n sÆ° Pháp Loa, vì thiá»n sÆ° đã dám là m lá»… há»a thiêu Thượng hoà ng mà không cho vua và triá»u thần hay biết. Thá»±c ra, ngÆ°á»i đứng ra dá»±ng há»a Ä‘Ã n là thiá»n sÆ° Bảo Sát. Lá»… khai há»a Ä‘Ã n cá» hà nh đêm mồng hai tháng mÆ°á»i má»™t mà tá»›i ngà y mồng bốn thiá»n sÆ° Pháp Loa má»›i lên tá»›i núi Yên Tá». Nếu bắt tá»™i thì bắt tá»™i Bảo Sát chứ sao lại bắt tá»™i Pháp Loa. Sách Tam Tổ Thá»±c Lục cho ta biết chÃnh Trúc Lâm di chúc cho Bảo Sát là m lá»… há»a táng ngà i ngay tại am Ngá»a Vân trÆ°á»›c khi báo tin vá» triá»u đình biết.
Sách Tam Tổ Thá»±c Lục nói rằng khi vua Nhân Tông má»›i sinh, sắc mặt và ng nhÆ° hoà ng kim, nên vua Thánh Tông yêu quý gá»i thái tá» là "Kim Pháºt". Tác giả sách Äại Việt Sá» Ký, má»™t nhà Nho không Æ°a Pháºt, nói rằng "Ở trong hai cung, má»i ngÆ°á»i gá»i thái tá» là "kim tiá»n đồng tá»". Những chi tiết nhÆ° váºy, tuy nhá» nhặt, cÅ©ng là m giảm Ä‘i Ãt nhiá»u giá trị của bá»™ sá».
Tác giả Truyện Am Mây Ngủ chÆ°a được viếng núi Hổ SÆ¡n, chỉ nhá» Ä‘á»c sách Äại nam Nhất Thống Chà cho nên biết được rằng công chúa Huyá»n Trân sau khi vá» nÆ°á»›c đã lên tu ở đây, và nhá» Ä‘á»c bà i L'Inscription Chame de Po Sah của E. Aymoneir (Bull Comm. Archeol, Indochine 1911) cho nên biết được rằng hồi má»›i vá» Chiêm, công chúa được vua Chế Mân ban hiệu là Paramesevari và việc nà y đã được khắc và o bia Po Sah.
Trúc Lâm đại sÄ© và công chúa Huyá»n Trân đã "lỡ" thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i Chà m cho nên má»›i muốn sống hòa bình vá»›i dân tá»™c Chà m. Vì thÆ°Æ¡ng, hỠđã mở rá»™ng trái tim để đón nháºn má»™t dân tá»™c anh em. Cái ta nhá» hẹp trở thà nh cái ta rá»™ng lá»›n.
Ai mà không muốn cho các dân tá»™c Äông DÆ°Æ¡ng sống vá»›i nhau nhÆ° anh em má»™t nhà . NhÆ°ng vÅ© lá»±c không chinh phục được tình huynh đệ. Chỉ có lòng thÆ°Æ¡ng má»›i chinh phục được tình huynh đệ.
NIÊN BIỂU
1291 Tuệ Trung Thượng Sĩ mất.
1292 Thái tá» Thuyên được láºp là m Hoà ng thái tá».
1293 Thái tá» lên ngôi, hiệu Anh Tông, mÆ°á»i tám tuổi. Nhân Tông là m Thái thượng hoà ng. Em Anh Tông là Quốc Chẩn, mÆ°á»i ba tuổi, được phong là m Huệ Võ VÆ°Æ¡ng. Thái háºu Khâm Từ băng.
1295 Vua Nhân Tông thá»±c táºp xuất gia ở hà nh cung VÅ© Lâm.
1299 Vua Nhân Tông xuất gia ở núi Yên Tá», đạo hiệu Trúc Lâm đầu Ä‘Ã .
1300 Hoà ng tỠMạnh sinh.
1301 Trúc Lâm đầu Ä‘Ã du hà nh sang Chiêm Thà nh, hứa gã công chúa Huyá»n Trân cho Chế Mân. Trần Quang Triá»u được phong là m Văn Huệ VÆ°Æ¡ng. Há»™i Vô Lượng được tổ chức ở chùa Phổ Minh gần cung Thiên TrÆ°á»ng để thuyết pháp và chẩn cấp tiá»n, lụa cho ngÆ°á»i nghèo trong nÆ°á»›c.
1304 Trúc Lâm du hà nh trong nhân gian, thuyết pháp và khuyên dân thá»±c hà nh tháºp thiện. Trúc Lâm cho Pháp Loa xuất gia. Vua Anh Tông thá» Bồ Tát tâm giá»›i.
1305 Pháp Loa thá» giá»›i tỳ khÆ°u tại Kỳ Lân Viện. Huyá»n Quang xuất gia vá»›i Bảo Phác. Sứ Chiêm sang là m lá»… cầu hôn công chúa Huyèn Trân.
1306 Pháp Loa được láºp là m giảng sÆ° chùa Siêu Loại. Bảo Phác Ä‘Æ°a Huyá»n Quang tá»›i là m thị giả cho Trúc Lâm. Công chúa Huyá»n Trân vá» Chiêm.
1307 Trúc Lâm kết hạ tại am Ngá»a Vân và dạy Äại Huệ Ngữ Lục cho Pháp Loa và bảy vị đệ tá» khác. Vua Chế Mân băng. Trần Khắc Chung và Äặng Vân qua Chiêm cứu công chúa Huyá»n Trân, sợ công chúa bị há»a thiêu.
1308 Trúc Lâm là m lá»… ủy Pháp Loa kế thế trụ trì chùa Báo Ân trÆ°á»›c mặt vua Anh Tông và triá»u thần. Tuyên Từ thái háºu xuất gia, thá» Bồ Tát giá»›i vá»›i Pháp Loa. Huyá»n Trân vá» nÆ°á»›c. Trúc Lâm đại sÄ© tịch. Bảo Sát là m lá»… há»a thiêu Trúc Lâm tại Ngá»a Vân Phong. Pháp Loa là m niêm tụng cho sách Thạch Thất Mỵ Ngữ của Trúc Lâm.
1309 RÆ°á»›c xá lợi Trúc Lâm từ đại ná»™i vá» Lăng Quy Äức bằng thuyá»n. Trai Ä‘Ã n lá»›n được tổ chức cho Trúc Lâm.
1311 Bảo Sát được lệnh tục san Äại Tạng Kinh. Huyá»n Quang trình kiến giải lên pháp Loa. Äại Việt đánh Chiêm. Vua Chế Chà bị bắt, Ä‘em vá» Äại Việt.
1312 Anh Tông má»i Pháp Loa và o chùa TÆ° Phúc trong đại ná»™i giảng Äại Tuệ Ngữ Lục. Vua cá» Pháp Loa phát năm vạn quan tiá»n và lụa cho kẻ nghèo.
1311 Vua Chế Chà mất tại chùa hoà ng cung Gia Lâm. Anh Tông sai trùng tu chùa Báo Ân, xuống chiếu láºp tang tịch và quy định tăng chức trong thiên hạ. Hoà ng háºu Bảo Từ cúng ba trăm mẫu ruá»™ng và o chùa Báo Ân.
1314 Äại Tạng Kinh hoà n thà nh. Bản in đầu an trà tại chùa Báo Ân. Chùa Báo Ân, và Pháºt Ä‘iện, tạng kinh và tăng Ä‘Æ°á»ng đếm được ba mÆ°Æ¡i sở. Hoà ng tá» Mạnh lên ngôi hiệu là Minh Tông, mÆ°á»i lăm tuổi. Anh Tông là m Thái Thượng Hoà ng.
1316 Anh Tông thỠtại gia bồ tát giới.
1317 Huệ Võ VÆ°Æ¡ng được gá»i Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Vua Chế Năng, em của vua Chế Chà chạy vá» quê mẹ ở Qua Oa (Java).
1318 Anh Tông má»i Pháp Loa vá» ThÆ°á»ng Lạc am ở cung Thiên TrÆ°á»ng để giảng Truyá»n Äăng Lục và Tuyết Äáºu Ngữ Lục. Anh Tông ban cho Pháp Loa hiệu Phổ Tuệ Tôn Giả. Vua Minh Tông xuống chiếu triệu má»™t vị tăng Ấn Äá»™ tên Ban Äể Äa Ô Sa Thất dịch kinh bách Tán Cái Thần Chu. Thái háºu Tuyên Từ băng.
1319 Äói. Vua Minh Tông nhá» Pháp Loa tổ chức cứu trợ. Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn má»i Pháp Loa vá» phủ An Hoa giảng Äại Huệ Ngữ Lục.
1320 Anh Tông băng.
1321 Hoà i Ninh Hầu đúc tượng Quan Âm Thiết Phủ Thiên Nhãn và viết bà i bạt cho Äại Tạng Kinh. Quốc Chẩn thá» tại gia bồ tát giá»›i ở chùa Sùng nghiêm.
1322 Pháp Loa viết sách Tham Thiá»n Yếu Chỉ, được ban hiệu Minh Giác, Giáo Há»™i Trúc Lâm đúc 1,000 tượng Pháºt. Văn Huệ VÆ°Æ¡ng Quang Triá»u xuất gia vá»›i Pháp Loa.
1324 Chùa Quỳnh Lâm có hÆ¡n 1,000 mẫu ruá»™ng và 1,000 tịnh nhân là m ruá»™ng. Huệ Túc VÆ°Æ¡ng Äại Niên Ä‘em quân đánh Chiêm Thà nh thất bại, phải rút quân vá». Chiêm Thà nh khôi phục ná»n Ä‘á»™c láºp.
1330 Pháp Loa tịch.
1377 Vua Duệ Tông Ä‘em quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh bị phục kÃch chết trong thà nh Trà Bà n. Quân Äại Việt thua lá»›n. Cuối năm, chiến thuyá»n Chế Bồng Nga ra Thăng Long.