|
|
10-09-2008, 03:25 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 14
MÆ°á»i Năm Äánh Quân Tà u
( 1418 - 1427 )
1. Lê Lợi khởi nghĩa ở Lam Sơn
2. VỠChà Linh lần thứ nhất
3. VỠChà Linh lần thứ hai
4. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng vỠđóng LÆ° SÆ¡n
5. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng vỠđóng Lá»—i Giang
6. Nguyễn Trãi
7. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng phá quân Trần TrÃ
8. VỠChà Linh lần thứ ba
9. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng hết lÆ°Æ¡ng phải hòa vá»›i giặc.
10. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lấy đất Nghệ An
11. Vây thà nh Tây Äô
12. Lấy Tân Bình và Thuáºn Hóa
13. Quân Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tiến ra Äông Äô
14. Tráºn Tụy Äá»™ng: VÆ°Æ¡ng Thông thất thế
15. Vây thà nh Äông Äô
16. Vương Thông ước hòa lần thứ nhất
17. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng đóng quân ở Bồ Äá»
18. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng đặt pháp luáºt để trị quân dân
19. Tráºn Chi Lăng: Liá»…u Thăng tá» tráºn
20. Vương Thông xin hòa lần thứ hai
21. Trần Cao dâng biểu xin phong
22. Tá» Bình Ngô Äại Cáo
1. Lê Lợi Khởi Nghĩa ở Lam Sơn.
Từ khi nhà Minh sang cai trị An Nam, dân ta ph?i khổ nhục trăm Ä‘Æ°á»ng, tiếng oan không kêu ra được, lòng tức giáºn ngấm nghÃa ở trong tâm can, chỉ mong má»i ra cho khá»i đống than lá»a. May lúc ấy có má»™t đấng anh hùng nổi lên, kéo cá» nghÄ©a để chống vá»›i giặc Minh, trong 10 năm ấy lại được giang sÆ¡n cÅ©, và xây đắp lại ná»n Ä‘á»™c láºp cho nÆ°á»›c Nam.
Äấng anh hùng ấy, ngÆ°á»i ở là ng Lam SÆ¡n, huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa, há» Lê, tên là Lợi. Äã mấy Ä‘á»i là m nghá» canh nông, nhà vẫn già u có, lại hay giúp đỡ cho kẻ nghèo khó, cho nên má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phục, và những tôi tá»› Æ°á»›c có hà ng nghìn ngÆ°á»i. Ông Lê Lợi khẳng khái, có chà lá»›n, quan nhà Minh nghe tiếng, đã dá»— cho là m quan, nhÆ°ng ông không chịu khuất, thÆ°á»ng nói rằng: " Là m trai sinh ở trên Ä‘á»i, nên giúp nạn lá»›n, láºp công to, để tiếng thÆ¡m muôn Ä‘á»i, chứ sao lại chịu bo bo là m đầy tá»› ngÆ°á»i ta!" Bèn giấu tiếng ở chá»— sÆ¡n lâm, đón má»i những kẻ hà o kiệt, chiêu táºp những kẻ lÆ°u vong.
Äến mùa xuân năm máºu tuất (1418) Ä‘á»i vua Thà nh Tổ nhà Minh, niên hiệu VÄ©nh Lạc thứ 16, ông Lê Lợi cùng vá»›i tÆ°á»›ng là Lê Thạch, Lê Liá»…u khởi binh ở núi Lam SÆ¡n, tá»± xÆ°ng là Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng, rồi truyá»n hịch Ä‘i gần xa kể tá»™i nhà Minh để rõ cái mục Ä‘Ãnh của mình khởi nghÄ©a đánh kẻ thù của nÆ°á»›c.
Việc đánh giặc Minh tuy là thuáºn lòng ngÆ°á»i và hợp lẽ công bằng, nhÆ°ng mà thế lá»±c của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lúc đầu còn kém lắm, tÆ°á»›ng sÄ© thì Ãt, lÆ°Æ¡ng thá»±c không đủ. Dẫu có dùng kế đánh được đôi ba tráºn, nhÆ°ng vẫn không có đủ sức mà chống giữ vá»›i quân nghịch, cho nên phải vá» núi Chà Linh 74
ba lần, và phải nguy cấp mấy phen, tháºt là gian truân vất vả. Sau nhá» hồng phúc nÆ°á»›c Nam, Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lấy được đất Nghệ An, rồi từ đó má»›i có thể vẫy vùng, đánh ra mặt Bắc, lấy lại được giang sÆ¡n nÆ°á»›c nhà .
2. VỠChà Linh Lần Thứ Nhất.
Khi quan nhà Minh là Mã Kỳ ở Tây Äô, nghe tin Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nổi lên ở núi Lam SÆ¡n, liá»n Ä‘em quân đến đánh. VÆ°Æ¡ng sang đóng ở núi Lạc Thủy (Cẩm Thủy, phủ Quảng Hóa) để đợi quân Minh. Äến khi quân Mã Kỳ đến, phục binh của VÆ°Æ¡ng đổ ra đánh, Ä‘uổi được quân nghịch, nhÆ°ng vì thế yếu lắm chống giữ không nổi, VÆ°Æ¡ng phải bá» vợ con để giặc bắt được, Ä‘em bại binh chạy vỠđóng ở núi Chà Linh.
3. VỠChà Linh Lần Thứ Hai.
Tháng tÆ° năm ká»· hợi (1419) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lại ra đánh lấy đồn Nga Lạc (thuá»™c huyện Nga SÆ¡n, Thanh Hóa) giết được tÆ°á»›ng nhà Minh là Nguyá»…n Sao, nhÆ°ng quân của VÆ°Æ¡ng bấy giá» hãy còn Ãt, đánh lâu không được, lại phải rút vá» Chà Linh.
Quan nhà Minh biết rằng Chà Linh là chá»— Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lui tá»›i, bèn Ä‘em binh đến vây đánh. VÆ°Æ¡ng bị vây nguy cấp lắm, má»›i há»i các tÆ°á»›ng rằng: Có ai là m được nhÆ° ngÆ°á»i Ká»· TÃn ngà y trÆ°á»›c chịu chết thay cho vua Hán Cao không? Bấy giá» có ông Lê Lai liá»u mình vì nÆ°á»›c, xin mặc thay áo ngá»± bà o cưỡi voi ra tráºn đánh nhau vá»›i giặc. Quân nhà Minh tưởng là Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tháºt, xúm nhau lại vây đánh, bắt được giết Ä‘i rồi rút quân vá» Tây Äô.
4. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Vá» Äóng LÆ° SÆ¡n.
VÆ°Æ¡ng nhá» có ông Lê Lai chịu bá» mình cứu chúa, má»›i trốn thoát được nạn lá»›n, rồi má»™t mặt cho ngÆ°á»i sang Ai Lao cầu cứu, má»™t mặt thu nhặt những tà n quân vỠđóng ở LÆ° SÆ¡n (ở phÃa tây châu Quan Hóa).
Ngay năm ấy, ở Nghệ An có quan tri phủ là Phan Liêu là m phản nhà Minh; ở Hạ Hồng có Trịnh Công Chứng, Lê Hà nh; ở Khoái Châu có Nguyá»…n Äặc; ở Hoà ng Giang có Nguyá»…n Äa Cấu, Trần Nhuế; ở Thủy ÄÆ°á»ng có Lê Ngà , nổi lên là m loạn, quân nhà Minh phải Ä‘i đánh dẹp các nÆ¡i cho nên Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ở vùng Thanh Hóa cÅ©ng được nhân dịp mà dưỡng uy súc nhuệ.
5. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Vá» Äóng Lá»—i Giang.
Năm canh tà (1420) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em quân ra đóng ở là ng Thôi, định xuống đánh Tây Äô, tÆ°á»›ng nhà Minh là Lý Bân được tin ấy, Ä‘em quân đến đánh, Ä‘i đến chá»— Thi Lang, bị phục binh của VÆ°Æ¡ng đánh phá má»™t tráºn, quân Minh bá» chạy. VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân lên đóng ở Lá»—i Giang 75 và ở đồn Ba Láºm. Quân Minh phải lùi vỠđóng ở Nga Lạc và Quan Du để phòng giữ Tây Äô.
6. Nguyễn Trãi.
Khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng vỠđánh ở Lá»—i Giang, thì có ông Nguyá»…n Trãi 76 , và o yết kiến, dâng bà i sách bình Ngô, vua xem lấy là m hay, dùng ông ấy là m tham mÆ°u.
Ông Nguyá»…n Trãi là con ông Bảng Nhãn Nguyá»…n Phi Khanh. Äá»i nhà Hồ, ông đã thi Ä‘á»— tiến sÄ© (1400). Khi ông Nguyá»…n Phi Khanh bị nhà Minh bắt vá» Kim Lăng, ông theo khóc, lên đến cá»a Nam Quan không chịu trở lại. Ông Phi Khanh bảo rằng: " Con phải trở vá» mà lo trả thù cho cha, rá»a thẹn cho nÆ°á»›c, chứ Ä‘i theo khóc lóc mà là m gì ? " Từ đó ông trở lại, ngà y đêm lo việc phục thù. Nay ra giúp Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng, bà y mÆ°u định kế để lo sá»± bình định.
7. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Phá Quân Trần TrÃ.
Äến tháng 11 năm tân sá»u (1421) tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà đem mấy vạn quân đến đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ở đồn Ba Láºm, lại Æ°á»›c vá»›i ngÆ°á»i Là o sang cùng đánh hai mặt. VÆ°Æ¡ng má»›i há»™i các tÆ°á»›ng lại bà n rằng: Quân kia tuy nhiá»u nhÆ°ng ở xa đến, còn Ä‘ang nhá»c mệt, ta nên Ä‘Æ°a quân ra đón Ä‘Ã nh tất là phải được. Bà n xong, đến đêm Ä‘em quân và o cÆ°á»›p trại Minh, giết được hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i. Trần Trà thấy váºy giáºn lắm, sáng hôm sau truyá»n lệnh kéo toà n quân đến đánh. Quân An Nam đã phục sẳn trÆ°á»›c, thấy quân Minh đến, liá»n đổ ra đánh hăng quá, quân Minh lại phải lui vá».
Äang khi hai bên còn đối địch, có ba vạn ngÆ°á»i Là o giả xÆ°ng sang là m viện binh cho Bình Äình VÆ°Æ¡ng. VÆ°Æ¡ng không biết là dối, quân Là o ná»a đêm kéo đến đánh, tÆ°á»›ng của VÆ°Æ¡ng là Lê Thạch bị tên bắn chết. NhÆ°ng mà quân ta giữ vững đồn trại, quân Là o phải lùi vá».
8. VỠChà Linh Lần Thứ Ba.
Sang năm sau là năm nhâm dần (1422) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tá»± đồn Ba Láºm tiến lên đánh đồn Quan Gia, bị quân Minh và quân Là o hai mặt đánh lại, phải thua chạy vá» giữ đồn Khôi Sách. Quân Minh và quân Là o thừa thế đổ đến vây kÃn bốn mặt. VÆ°Æ¡ng thấy thế nguy quá, má»›i bảo các tÆ°á»›ng rằng: "Quân giặc vây kÃn rồi, nếu không liá»u sống chết đánh tháo lấy Ä‘Æ°á»ng chạy ra, thì chết cả !" Quân sÄ© ai nấy Ä‘á»u cố sức đánh phá, quân giặc phải lùi. VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân vá» núi Chà Linh.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh vá» Chà Linh, lÆ°Æ¡ng thá»±c má»™t ngà y má»™t kém, trong hai tháng trá»i quân sÄ© phải ăn rau ăn cá» có bao nhiêu voi ngá»±a là m thịt ăn hết cả. TÆ°á»›ng sÄ© má»i mệt, Ä‘á»u muốn nghỉ ngÆ¡i, xin VÆ°Æ¡ng hãy tạm hòa vá»›i giặc. VÆ°Æ¡ng bất đắc dÄ© sai Lê Trăn Ä‘i xin hòa. Quan nhà Minh bấy giá» thấy đánh không lợi, cÅ©ng thuáºn cho hòa.
9. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Hết LÆ°Æ¡ng Phải Hòa Vá»›i Giặc.
Năm quý mão (1423) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em quân vá» Lam SÆ¡n. Bấy giá» tÆ°á»›ng nhà Minh là bá»n Trần TrÃ, SÆ¡n Thá» thÆ°á»ng hay cho VÆ°Æ¡ng trâu, ngá»±a, cá mắm và thóc lúa; VÆ°Æ¡ng cÅ©ng cho Lê Trăn Ä‘Æ°a và ng bạn ra tạ. NhÆ°ng sau bá»n Trần Trà ngá» có bụng giả dối, bắt giữ Lê Trăn lại, không cho vá», vì váºy VÆ°Æ¡ng má»›i tuyệt giao không Ä‘i lại nữa, rồi Ä‘em quân vỠđóng ở núi LÆ° SÆ¡n.
10. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Lấy Äất Nghệ An.
Năm giáp thìn (1424) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng há»™i các tÆ°á»›ng bà n kế tiến thủ. Quan thiếu úy là Lê ChÃch nói rằng: " Nghệ An là đất hiểm yếu, đất rá»™ng ngÆ°á»i nhiá»u, nay ta hãy và o lấy Trà Long (phủ TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng) rồi hạ thà nh Nghệ An, để là m chá»— trú chân đã, nhiên háºu sẽ quay trở ra đánh lấy Äông Äô, nhÆ° thế thiên hạ có thể bình được."
VÆ°Æ¡ng cho kế ấy là phải, bèn Ä‘em quân vá» nam, đánh đồn Äa Căng, tÆ°á»›ng nhà Minh là LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt bá» chạy.
Lấy được đồn Äa Căng rồi, VÆ°Æ¡ng tiến quân và o đánh Trà Long, Ä‘i đến núi Bồ Liệp, ở phủ Quì Châu, gặp bá»n Trần TrÃ, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh Ä‘em binh đến đánh, VÆ°Æ¡ng bèn tìm chá»— hiểm phục sẳn; khi quân Minh vừa đến, quân ta đổ ra đánh, chém được tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trung, giết được sÄ© tốt hÆ¡n 2.000 ngÆ°á»i, bắt được hÆ¡n 100 con ngá»±a. Quân Minh bá» chạy, VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh đến vây đánh Trà Long. Quan tri phủ là Cầm Bà nh chá» cứu binh mãi không được, phải mở cá»a thà nh ra hà ng.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng khởi nghÄ©a cho đến giá», đánh vá»›i quân nhà Minh đã nhiá»u phen, được thua đã trải qua mấy tráºn, nhÆ°ng quan nhà Minh vẫn lấy là m khinh thÆ°á»ng, cho nên không tâu vá» cho Minh Triá»u biết. Bấy giá» Hoà ng Phúc vá» Tà u rồi, vua nhà Minh sai Binh Bá»™ Thượng ThÆ° là Trần Hiệp sang thay.
Trần Hiệp thấy Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lấy được châu Trà Long, thanh thế lừng lẫy, bèn vá»™i và ng là m sá»› tâu cho vua nhà Minh biết. Minh Äế má»›i xuống chiếu trách mắng bá»n Trần TrÃ, PhÆ°Æ¡ng ChÃ, bắt phải dẹp ngay cho yên giặc ấy. Bá»n Trần Trà sợ hãi Ä‘em cả thủy bô, cùng tiến lên đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng.
VÆ°Æ¡ng sai Äinh Liệt Ä‘em 1.000 quân Ä‘i Ä‘uá»ng tắt ra giữ Äá»— Gia 77 , còn VÆ°Æ¡ng thì Ä‘em cả tÆ°á»›ng sÄ© đến ở mạn thượng du đất Khả LÆ°u ở bắc ngạn sông Lam Giang (thuá»™c huyện LÆ°Æ¡ng SÆ¡n), rồi tìm chá»— hiểm yếu phục binh để đợi quân Minh.
Khi quân Minh đã đến Khả LÆ°u, VÆ°Æ¡ng bèn sai ngÆ°á»i ban ngà y thì kéo cỠđánh trống, ban đêm thì bắt đốt lá»a để là m nghi binh, rồi cho binh sang bên kia sông phục sẵn. Sáng hôm sau quân Minh tiến lên bị phục binh bốn mặt đổ ra đánh, tÆ°á»›ng nhà Minh là Chu Kiệt phải bắt, Hoà ng Thà nh phải chém, còn quân sÄ© bá» chạy cả. Trần Trà phải thu quân vá» giữ thà nh Nghệ An.
Tháng giêng năm ất tị (1425) VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh vỠđánh thà nh Nghệ An, Ä‘i đến là ng Äa Lôi ở huyện Thổ Du (bây giá» là huyện Thanh ChÆ°Æ¡ng) dân sá»± Ä‘Æ°a trâu Ä‘Æ°a rượu ra đón rÆ°á»›c, già trẻ Ä‘á»u nói rằng: không ngá» ngà y nay lại thấy uy nghi nÆ°á»›c cÅ©. Bấy giá» lại có quan tri phủ Ngá»c ma (phủ Trấn Äịnh) là Cầm Quý Ä‘em binh mã vá» giúp.
VÆ°Æ¡ng bèn xuống lệnh rằng: "Dân ta lâu nay đã phải khổ sổ vá» chÃnh trị bạo ngược của ngÆ°á»i Tà u, quân ta Ä‘i đến đâu cấm không được xâm phạm đến chút gì của ai. Những gạo thóc trâu bò mà không phải là của ngÆ°á»i nhà Minh thì không được lấy". Äoạn rồi, phân binh Ä‘i đánh lấy các nÆ¡i, Ä‘i đến đâu các quan châu huyện ra hà ng cả, Ä‘á»u tình nguyện Ä‘i đánh thà nh Nghệ An. VÆ°Æ¡ng bèn Ä‘em quân vá» vây thà nh; quân Minh hết sức giữ gìn không dám ra đánh.
ÄÆ°Æ¡ng khi vây đánh ở Nghệ An, tÆ°á»›ng nhà Minh là Lý An ở Äông Quan Ä‘em quân Ä‘i dÆ°á»ng bể và o cứu. Quân của Trần Trà ở trong thà nh cÅ©ng đổ ra đánh, VÆ°Æ¡ng nhá» quân Minh đến cá»a sông Äá»™ Gia, rồi dùng phục binh đánh tan quân giặc. Trần Trà bá» chạy vá» Äông Quan, còn Lý An và o giữ thà nh, VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân vá» vây thà nh.
11. Vây Thà nh Tây Äô.
Äến tháng năm, VÆ°Æ¡ng sai quan TÆ° Không là Äinh Lá»… Ä‘em binh Ä‘i đánh Diá»…n Châu, Äinh Lá»… Ä‘i vừa đến nÆ¡i, thì gặp tÆ°á»›ng nhà Minh là TrÆ°Æ¡ng Hùng Ä‘em 300 chiếc thuyá»n lÆ°Æ¡ng ở Äông Quan má»›i và o, quân ở trong thà nh ra tiếp, bị phục binh của Äinh Lá»… đánh Ä‘uổi. Bao nhiêu thuyá»n lÆ°Æ¡ng Äinh Lá»… cÆ°á»›p lấy được cả, rồi Ä‘uổi TrÆ°Æ¡ng Hùng ra đến Tây Äô. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng được tin ấy liá»n sai Lê Sát và LÆ°u Nhân Chú Ä‘em binh ra tiếp ứng Äinh Lá»…. Äinh Lá»… nhân dịp tiến lên vây thà nh Tây Äô.
12. Lấy Tân Bình và Thuáºn Hóa.
Qua tháng bảy, VÆ°Æ¡ng sai quan TÆ° Äồ Trần Nguyên Hãn 78 , Thượng TÆ°á»›ng Lê Ná»— Ä‘em hÆ¡n má»™t nghìn quân và o lấy châu Tân Bình và châu Thuáºn Hóa. Äi đến Bố ChÃnh thì gặp tÆ°á»›ng nhà Minh là Nhâm Năng, hai bên đánh nhau, quân nhà Minh bị phục binh đánh chạy tan cả. Bấy giá» lại có đạo thủy quân của Lê Ngân Ä‘em hÆ¡n 70 chiếc thuyá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể và o, Trần Nguyên Hãn liá»n Ä‘em cả thủy bá»™ tiến lên đánh hạ được hai thà nh ấy, má»™ thêm mấy vạn tinh binh Ä‘Æ°a ra đánh mặt bắc.
Từ đây binh thế của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng má»™t ngaymá»™t mạnh, các tÆ°á»›ng tôn ngà i lên là m "Äại Thiên Hà nh Hóa", nghÄ©a là thay trá»i là m má»i việc.
13. Quân Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Tiến Ra Äông Äô.
Năm bÃnh ngá» (1426) VÆ°Æ¡ng thấy tinh binh của nhà Minh ở cả Nghệ An, ở ngoà i Äông Äô không có bao nhiêu ngÆ°á»i, bèn sai Lý Triện, Phạm Văn Xảo, Trịnh Khả, Äá»— Bà ra đánh Quốc Oai, Quảng Oai, Gia HÆ°ng, Quý Hóa, Äà Giang, Tam Äái (Bạch Hạc), Tuyên Quang để chặn Ä‘Æ°á»ng viện binh ở Vân Nam sang. Sau LÆ°u Nhân Chú và Bùi Bị ra đánh Thiên TrÆ°á»ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Tân HÆ°ng, Thượng hồng (Bình Giang), Hạ Hồng (Ninh Giang), Bắc Giang, Lạng Giang để chặn Ä‘Æ°á»ng viện binh ở Lưỡng Quảng sang. Lại sai Äinh Lá»…, Nguyá»…n Xà đem binh Ä‘i thẳng ra đánh Äông Quan.
Quân của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘i đến đâu giữ ká»· luáºt rất nghiêm, không xâm phạm đến của ai chút gì, cho nên ai ai cÅ©ng vui lòng theo phục. Bá»n Lý Triện lấy được Quốc Oai và Tam Äái rồi Ä‘em quân vỠđánh Äông Quan.
Quan tham tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà đem binh ra đóng ở Ninh Kiá»u 79 (phÃa tây phủ Giao Châu) và ở Ứng Thiên (?) để chống giữ; quân Lý Triện đến đánh, Trần Trà thua chạy vỠđóng ở phÃa tây sông Ninh Giang (khúc trên sông Äáy). Chợt có tin báo rằng có hÆ¡n má»™t vạn quân Vân Nam sang cứu. Lý Triện sợ để hai đạo quân của Minh hợp lại thì khó đánh, bèn bảo Phạm Văn Xảo Ä‘em hÆ¡n má»™t nghìn ngÆ°á»i Ä‘i đón chặn Ä‘Æ°á»ng quân Vân Nam; còn mình thì cùng vá»›i Äá»— Bà đem quân đến đánh Trần TrÃ. Trần Trà thua chạy; bá»n Lý Triện Ä‘uổi đến là ng Nhân Mục bắt được tÆ°á»›ng nhà Minh là Vi Lạng, chém được hÆ¡n 1.000, rồi lại quay trở vá» Ninh Giang hợp binh vá»›i Văn Xảo để đánh quân Vân Nam.
Phạm Văn Xảo đến cầu Xa Lá»™c (?) thì gặp quân Vân Nam sang, đánh má»™t tráºn, quân nghịc thua chạy vá» giữ thà nh tam giang.
Trần Trà thấy thế ở Äông Quan yếu lắm bèn viết thÆ° và o Nghệ An gá»i PhÆ°Æ¡ng ChÃnh Ä‘em binh ra cứu, để giữ lấy chá»— căn bản. PhÆ°Æ¡ng ChÃnh được thÆ° bèn sai Thái Phúc ở lại giữ thà nh Nghệ An, rồi Ä‘em quân xuống thuyá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể ra Äông Quan.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nghe tin ấy, liá»n sai Lê Ngân, Lê Văn An, Lê Bôi, Lê Tháºn, Lê Văn Linh ở lại vây thà nh Nghệ An; VÆ°Æ¡ng tá»± Ä‘em đại quân cả thủy bá»™ PhÆ°Æ¡ng ChÃnh ra bắc. Ra đến Thanh Hóa, VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh và o đánh thà nh Tây Äô, nhÆ°ng quân Minh giữ vững thà nh trì đánh không được, VÆ°Æ¡ng Ä‘em quân đến đóng ở Lá»—i Giang.
14. Tráºn Tụy Äá»™ng - VÆ°Æ¡ng Thông Thất Thế.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ở LÆ° SÆ¡n và o đánh Nghệ An đến giá», đánh đâu được đấy, thanh thế lừng lẫy, quân Minh khiếp sợ, Ä‘em tin vá» cho Minh Triá»u biết, Minh Äế liá»n sai Chinh Di TÆ°á»›ng Quân là VÆ°Æ¡ng Thông và Tham TÆ°á»›ng là Mã Anh Ä‘em 5 vạn quân sang cứu Äông Quan. Trần Trà và PhÆ°Æ¡ng ChÃnh thì phải cách hết cả quan tÆ°á»›c bắt phải theo quân Ä‘i đánh giặc, còn Trần Hiệp thì cứ giữ chức Tham Tán Quân Vụ.
VÆ°Æ¡ng Thông sang đến đất Äông Quan há»™i tất cả quân sÄ© lại được mÆ°á»i vạn, cùng vá»›i bá»n Trần Hiệp chia là m ba đạo Ä‘i đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng.
VÆ°Æ¡ng Thông Ä‘em quân đến đóng ở bến Cổ Sở (thuá»™c huyện Thạch Thất, phủ Quốc Oai, SÆ¡n Tây). PhÆ°Æ¡ng ChÃnh đóng ở Sa Thôi (thuá»™c huyện Từ Liêm), Mã Kỳ đóng ở Thanh Oai, đồn lÅ©y liên tiếp nhau má»™t dãy dà i hÆ¡n mấy mÆ°Æ¡i dặm.
Bá»n Lý Triện, Äá»— Bà ở Ninh Kiá»u Ä‘em quân và voi đến phục ở Cổ Lãm, rồi cho quân đến đánh nhữ Mã Kỳ. Mã Kỳ Ä‘em tất cả quân Ä‘uổi đến cầu Tam La (ở giáp giá»›i huyện Thanh Oai và huyện Từ Liêm), quân phục binh của Lý Triện đổ ra đánh, quân Minh thua chạy, nhiá»u ngÆ°á»i xuống đồng lầy, chạy không được, bị chém hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i. Lý Triện Ä‘uổi quân Minh đến Nhân Mục, bắt được hÆ¡n 500 ngÆ°á»i. Mã Kỳ má»™t mình má»™t ngá»±a chạy thoát được.
Bá»n Lý Triện thừa thắng tiến lên đánh đạo quân PhÆ°Æ¡ng ChÃnh. NhÆ°ng PhÆ°Æ¡ng ChÃnh thấy Mã Kỳ đã thua cÅ©ng rút quân lui, rồi cùng Mã Kỳ vá» há»™i vá»›i PhÆ°Æ¡ng Thông ở bến Cổ Sở.
VÆ°Æ¡ng Thông liệu tất thế nà o quân An Nam cÅ©ng đến đánh, bèn phục binh và phòng bị trÆ°á»›c cả. Chợt có quân của Lý Triện đến. Quân Minh giả ra đánh rồi bá» chạy, nhá» quân ta và chá»— hiểm có chông sắt. Äi đến đấy, voi xéo phải chông Ä‘i không được, rồi lại có phục binh đổ ra đánh, Lý Triện thua chạy vá» giữ Cao Bá»™ (ở vùng ChÆ°Æ¡ng Äức, Mỹ LÆ°Æ¡ng) và cho ngÆ°á»i vá» Thanh Äà m (tức là huyện Thanh Trì bây giá») gá»i bá»n Äinh Lá»… và Nguyá»…n Xà đến cứu.
Äinh Lá»… và Nguyá»…n Xà đem 3.000 quân và hai con voi láºp tức đêm hôm ấy đến Cao Bá»™, rồi phân binh ra phục sẵn ở Tụy Äá»™ng (thuá»™c huyện Mỹ LÆ°Æ¡ng) và ở Chúc Äá»™ng (thuá»™c huyện ChÆ°Æ¡ng Äức) 80 . Chợt bắt được tên thám tá» của quân Minh, tra ra thì biết rằng quân VÆ°Æ¡ng Thông đóng ở Ninh Kiá»u, có má»™t đạo quân Ä‘i lẻn ra Ä‘Æ°á»ng sau quân Lý Triện để đánh táºp háºu, đại quân sang đò chỉ chá» lúc nà o nghe súng thì hai mặt đổ lại cùng đánh.
Biết mÆ°u ấy rồi, đến canh năm đêm hôm ấy, Äinh Lá»… sai ngÆ°á»i bắn súng là m hiệu để đánh lừa quân giặc. Quả nhiên quân giặc nghe tiếng súng Ä‘á»u kéo ùa đến đánh. Bấy giá» phải Ä‘á»™ trá»i mÆ°a, Ä‘Æ°á»ng lầy, quân Minh vừa đến Tụy Äá»™ng thì bị quân ta bốn mặt đổ ra đánh, chém được quan Thượng ThÆ° là Trần Hiệp, và Ná»™i Quan là Lý Lượng. Còn những quân sÄ© nhà Minh thì chết hại nhiá»u lắm: phần thì già y xéo lẫn nhau mà chết, phần thì ngã xuống sông chết Ä‘uối, cả thảy đến hÆ¡n năm vạn ngÆ°á»i; còn bị bắt sống hÆ¡n má»™t vạn ngÆ°á»i, các đồ đạc khà giá»›i thì lấy được không biết bao nhiêu mà kể. Tráºn Tụy Äá»™ng đánh và o tháng mÆ°á»i năm bÃnh ngá» (1426).
PhÆ°Æ¡ng ChÃnh và Mã Kỳ chạy thoát được, rồi cùng vá»›i VÆ°Æ¡ng Thông vá» giữ thà nh Äông Quan.
Bá»n Äinh Lá»… thừa thắng Ä‘em binh vá» vây thà nh và cho ngÆ°á»i vá» Lá»—i Giang báo tin thắng tráºn cho Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng biết.
VÆ°Æ¡ng liá»n tiến binh ra Thanh Äà m, rồi má»™t mặt sai Trần Nguyên Hãn Ä‘em 100 chiếc thuyá»n Ä‘i theo sông Lung Giang (?) 81 ra cá»a Hát Giang (cá»a sông Äáy thông vá»›i sông Cái) rồi thuáºn dòng sông Nhị Hà xuống đóng ở bến Äông Bá»™ Äầu ; má»™t mặt sai bá»n Bùi Bị Ä‘em hÆ¡n 1 vạn quân Ä‘i lẻn ra đóng ở Tây DÆ°Æ¡ng Kiá»u (?), VÆ°Æ¡ng tá»± dẫn đại quân đến hạ trại ở gần thà nh Äông Quan. Quân Minh giữ ở trong thà nh không ra đánh, bao nhiêu chiến thuyá»n thì VÆ°Æ¡ng lấy được cả.
Kể từ ngà y Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh và o đánh Nghệ An đến giá», tuy rằng đánh đâu được đấy, nhÆ°ng chÆ°a có tráºn nà o quan hệ bằng tráºn Tụy Äá»™ng nà y. Bởi vì việc thắng bại trong 10 phần, đánh xong tráºn nà y, thì đã chắc được 7, 8 phần rồi. Quân thế nhà Minh chỉ còn ở trong mấy thà nh bị vây nữa mà thôi, mặt ngoà i thì viện binh lại chÆ°a có, mà dẫu cho có sang nữa, thì thế của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng cÅ©ng đã vững lắm rồi.
NhÆ°ng cứ trong Việt Sá» thì quân của Lý Triện và Äinh Lá»… chẳng qua chỉ có mấy nghìn ngÆ°á»i mà thôi, là m thế nà o mà phá được hÆ¡n 10 vạn quân tinh binh của VÆ°Æ¡ng Thông ? Vả lại sá» chép rằng đánh tráºn Tụy Äá»™ng quân An Nam giết được hÆ¡n 5 vạn quân Minh, lại bắt được hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i, nhÆ° thế chẳng hóa ra quân Minh hèn lắm ru! E rằng nhà là m sá» có ý thiên vị, cho nên sá»± thá»±c không được rõ lắm. NhÆ°ng dẫu thá»±c hÆ° thế nà o mặc lòng, đại khái tráºn Tụy Äá»™ng là má»™t tráºn đánh nhau to, mà VÆ°Æ¡ng Thông thì thua, phải rút quân vá» giữ thà nh Äông Quan rồi bị vây, còn Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng thì ra bắc thu phục các châu huyện. Việc ấy chắc là tháºt có.
15. Vây Thà nh Äông Äô.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ra Äông Äô, những kẻ hà o kiệt ở các nÆ¡i Ä‘á»u nô nức vá» theo, xin hết sức Ä‘i đánh giặc. VÆ°Æ¡ng dùng lá»i úy dụ và lấy cái nghÄ©a lui tá»›i mà giảng giải cho má»i ngÆ°á»i nghe, rồi cứ tùy tà i mà thu dùng.
VÆ°Æ¡ng chia đất Äông Äô ra là m bốn đạo, đặt quan văn võ để coi việc chÃnh trị.
Cứ theo sách "Lịch Triá»u Hiến ChÆ°Æ¡ng Äịa DÆ° ChÃ" của ông Phan Huy Chú thì những trấn Tam Giang, Tuyên Quan, HÆ°ng Hóa, Gia HÆ°ng thuá»™c vá» Tây Äạo; những trấn Thượng Hồng, Hạ Hồng, Thượng Sách, Hạ Sách cùng vá»›i lá»™ An Bang thuá»™c vá» Äông Äạo; những trấn Bắc Giang, Thái Nguyên thuá»™c vá» Bắc Äạo; những lá»™ Khoái Châu, Lý Nhân, Tân HÆ°ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Thiên TrÆ°á»ng thuá»™c vá» Nam Äạo.
16. Vương Thông Xin Hòa Lần Thứ Nhất.
VÆ°Æ¡ng Thông ở Äông Quan cứ bị thua mãi, liệu thế đánh không được nữa, muốn bãi binh vá» Tà u, nhÆ°ng sợ mang tiếng, bèn lục tá» chiếu của vua nhà Minh, niên hiệu VÄ©nh Lạc (1407), nói vá» việc tìm con cháu há» Trần, rồi cho ngÆ°á»i ra nói vá»›i Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tìm ngÆ°á»i dòng dõi há» Trần láºp lên, để xin bãi binh.
VÆ°Æ¡ng nghÄ© đánh nhau mãi, trong nÆ°á»›c tà n hại, dân tình khổ sở, bèn y theo lá»i VÆ°Æ¡ng Thông. Nhân lúc bấy giá» có ngÆ°á»i tên là Hồ Ông trốn ở Ngá»c Ma, xÆ°ng là cháu ba Ä‘á»i vua Nghệ Tông, vÆ°Æ¡ng bèn cho ngÆ°á»i Ä‘i đón Hồ Ông vỠđổi tên là Trần Cao, láºp nên là m vua, mà VÆ°Æ¡ng thì xÆ°ng là m Vệ Quốc Công để cầu phong vá»›i nhà Minh, cho chóng xong việc.
VÆ°Æ¡ng Thông cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° ra xin hòa, và xin cho Ä‘em toà n quân vá» nÆ°á»›c. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng thuáºn cho, định ngà y để VÆ°Æ¡ng Thông gá»i quân ở các nÆ¡i vá» há»™i tại Äông Äô, rồi vá» Tà u. Việc đã định nhÆ° thế, nhÆ°ng mà bấy giá» có mấy ngÆ°á»i An Nam theo nhà Minh, nhÆ° những tên Trần Phong, LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt, sợ rằng quân Minh vá» thì mình phải giết, bèn lấy chuyện Ô Mã Nhi ngà y trÆ°á»›c can VÆ°Æ¡ng Thông đừng rút quân vá». VÆ°Æ¡ng Thông nghe lá»i, bá» ngoà i tuy nói hòa, nhÆ°ng bá» trong sai ngÆ°á»i Ä‘Ã o hà o, rắc chông, rồi cho ngÆ°á»i Ä‘i lẻn Ä‘em thÆ° vá» Tà u cầu cứu.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng bắt được ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ°, giáºn lắm, không giao thông vá»›i quân Minh nữa, rồi sai Lê Quốc HÆ°ng đánh thà nh Äiêu Diêu (huyện Gia Lâm, Bắc Ninh) và thà nh Thị Kiá»u (tức là Thị Cầu thuá»™c huyện Võ Giang, Bắc Ninh); Trịnh Khả và Lê Khuyển đánh thà nh Tam Giang (tức là Tam Äái, nay là huyện Bạch Hạc); Lê Sát và Lê Thụ đánh thà nh XÆ°Æ¡ng Giang ( tức là Phủ Lạng ThÆ°Æ¡ng bây giá»); Trần Lá»±u, Lê Bôi đánh thà nh Kỳ Ôn. Chẳng bao lâu những thà nh ấy Ä‘á»u lấy được cả.
17. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Äóng Quân ở Bồ Äá».
Tháng giêng năm Ä‘inh mùi (1427), Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tiến quân lên đóng ở chá»— Bồ Äá», ở phÃa bắc sông Nhị Hà , rồi sai tÆ°á»›ng đánh thà nh Äông Quan: Trịnh Khả đánh cá»a Äông, Äinh Lá»… đánh cá»a Nam, Lê Cá»±c đánh cá»a Tây, Lý Triện đánh cá»a Bắc.
Quân nhà Minh má»™t ngà y má»™t kém, tÆ°á»›ng nhà Minh giữ thà nh Nghệ An và thà nh Diá»…n Châu là bá»n Thái Phúc và Tiết Tụ Ä‘á»u ra hà ng cả. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lại sai Lại Bá»™ Thượng ThÆ° là ông Nguyá»…n Trãi, là m hịch Ä‘i khuyên tÆ°á»›ng sÄ© các nÆ¡i vá» hà ng.
NhÆ°ng cÅ©ng vì thấy quân Minh đã yếu thế, có ý khinh định cho nên quân ta mất hai viên đại tÆ°á»›ng. TrÆ°á»›c thì Lý Triện đóng ở Từ Liêm, không cẩn tháºn, bị quân của PhÆ°Æ¡ng ChÃnh đến đánh lẻn giết mất; sau VÆ°Æ¡ng Thông ở Äông Quan Ä‘em binh ra đánh Lê Nguyá»…n ở Tây Phù Liệt (thuá»™c huyện Thanh Trì), VÆ°Æ¡ng sai Äinh Lá»… và Nguyá»…n Xà đem 500 quân Ä‘i cứu. Äi đến Mỹ Äá»™ng (thuá»™c Hoà ng Mai, huyện Thanh Trì) gặp quân Minh, hai bên đánh nhau. VÆ°Æ¡ng Thông thấy quân Äinh Lá»… có Ãt, bèn vây lại đánh bắt được Äinh Lá»… và Nguyá»…n XÃ. Nguyá»…n Xà trốn Ä‘i được, còn Äinh Lá»… bị giết.
18. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Äặt Pháp Luáºt Äể Trị Quân Dân.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng cứ má»™t mặt vây đánh thà nh Äông Quan và các thà nh khác, má»™t mặt lo việc cai trị, đặt ra các Ä‘iá»u lệ để cho việc binh có ká»· luáºt và cho lòng dân được yên.
TrÆ°á»›c hết VÆ°Æ¡ng dụ cấm tà đạo: ai mà dùng những phép tà ma giả dối để đánh lừa ngÆ°á»i ta thì phải tá»™i. Còn những dân sá»± bị loạn phải lÆ°u tán Ä‘i chá»— khác cho vá» nguyên quán, cứ việc là m ăn nhÆ° cÅ©.
Những vợ con gia quyến của những ngÆ°á»i ra là m quan vá»›i giặc, thì được phép theo lệ, lấy tiá»n mà chuá»™c 82 ; còn những quân lÃnh nhà Minh đã hà ng thì Ä‘Æ°a vá» Thiên TrÆ°á»ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Lý Nhân, Tân HÆ°ng để nuôi nấng tá» tế.
VÆ°Æ¡ng đặt ra ba Ä‘iá»u để răn các quan: 1. Không được vô tình. 2. Không được khi mạn. 3. Không được gian dâm
Và lại dụ rằng những quân lÃnh ngà y thÆ°á»ng có tá»™i không được giết cà n, trừ lúc nà o ra tráºn mà trái quân lệnh thì má»›i theo phép mà thi hà nh.
VÆ°Æ¡ng lại đặt ra 10 Ä‘iá»u để là m ká»· luáºt cho các tÆ°á»›ng sÄ©: 1. Trong quân ồn à o không nghiêm. 2. Không có việc gì mà đặt chuyện ra để là m cho má»i ngÆ°á»i sợ hãi. 3. Lúc lâm tráºn nghe trống đánh, thấy cá» phất, mà chùng chình không tiến. 4. Thấy kéo cá» dừng quân mà không dừng. 5. Nghe tiếng chiêng lùi quân mà không lùi 6. Phòng giữ không cẩn tháºn, để mất thứ ngÅ©. 7. Lo riêng việc vợ con, mà bá» việc quân. 8. Tha binh Ä‘inh vỠđể lấy tiá»n, và là m sổ sách máºp má». 9. Theo bụng yêu ghét của mình mà là m lòa mất công quả của ngÆ°á»i ta. 10. Gian dâm, trá»™m cắp.
Há»… tÆ°á»›ng sÄ© ai mà phạm và o 10 Ä‘iá»u ấy thì phải tá»™i chém.
Còn quân lÃnh, thì há»… nghe má»™t tiếng súng mà không có tiếng chiêng, thì các tÆ°á»›ng hiệu phải đến dinh nghe lệnh; há»… nghe hai ba tiếng súng và hai ba tiếng chiêng ấy là có việc cảnh cấp, quan chấp lệnh phải sắp hà ng ngÅ©, còn quan thiếu úy thì đến dinh mà nghe lệnh; há»… đến lúc lâm tráºn mà lùi hoặc là bá» những ngÆ°á»i sau không cứu, thì phải tá»™i chém, nhÆ°ng gián hoặc đã có ai không may chết tráºn mà mình hết sức mang được xác ra thì khá»i tá»™i.
Äại khái ká»· luáºt ở trong quân của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nhÆ° thế, cho nên Ä‘i đâu, dân gian kÃnh phục lắm.
19. Tráºn Chi Lăng - Liá»…u Thăng Tá» Tráºn.
Từ khi quân Minh thua tráºn Tụy Äá»™ng, Trần Hiệp bị giết, VÆ°Æ¡ng Thông cho ngÆ°á»i vá» tâu vá»›i Minh Äế để xin thêm binh. Minh Äế thất kinh, liá»n sai Chinh Lá»— Phó TÆ°á»›ng Quân An Viá»…n Hầu là Liá»…u Thăng, Tham TÆ°á»›ng Bảo Äịnh Bá là LÆ°Æ¡ng Minh, Äô Äốc là Thôi Tụ, Binh Bá»™ Thượng ThÆ° là Lý Khánh, Công Bá»™ Thượng ThÆ° là Hoà ng Phúc, Hữu Bố ChÃnh Sứ là Nguyá»…n Äức Huân, Ä‘em 10 vạn quân, hai vạn ngá»±a, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Quảng Tây sang đánh cá»a Ba Lụy, bấy giá» là tháng chạp năm bÃnh ngá» (1427). Lại sai Chinh Nam Äại TÆ°á»›ng Quân Kiá»m Quốc Công là Má»™c Thạnh, Tham TÆ°á»›ng Anh HÆ°ng Bá là Từ Hanh, Tây Ninh Bá là Äà m Trung Ä‘i Ä‘Æ°á»ng và o Vân Nam sang đánh cá»a Lê Hoa.
Khi các tÆ°á»›ng nghe viện binh của quân Minh sắp đến, nhiá»u ngÆ°á»i khuyên VÆ°Æ¡ng đánh ngay lấy thà nh Äông Quan để tuyệt Ä‘Æ°á»ng ná»™i ứng, nhÆ°ng VÆ°Æ¡ng không nghe, bảo rằng: "Việc đánh thà nh là hạ sách, nay ta hãy cứ dưỡng binh súc nhuệu để đợi quân địch đến thì ra đánh. Há»… viện quân mà thua, thì quân trong thà nh tất phải ra hà ng. Thế có phải là m má»™t việc mà thà nh được hai không?" Äoạn rồi bắt phải giữ gìn má»i nÆ¡i cho nghiêm nhặt, lại bắt ngÆ°á»i ở Lạng Giang, Bắc Giang, Tam Äái, Tuyên Quan, Quy Hóa Ä‘i chá»— khác, bỠđồng không để tránh quân Minh.
Äến tháng mÆ°á»i (1427) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nghe tin quân của bá»n Liá»…u Thăng đã sắp sang đất An Nam, liá»n há»™i các tÆ°á»›ng lại bà n rằng: "Quân kia cáºy khoẻ khinh yếu, lấy nhiá»u bắt nạt Ãt, chỉ cốt đánh cho được, chứ không tưởng đến Ä‘iá»u khác. Nay Ä‘Æ°á»ng xa nghìn dặm, mà đi có mấy ngà y, nếu ta nhân lúc ngÆ°á»i ngá»±a của chúng Ä‘ang má»i mệt, ta "dÄ© dáºt đãi lao", đánh là tất được". Bèn sai Lê Sát, LÆ°u Nhân Chú, Lê Linh, Äinh Liệt, Lê Thụ Ä‘em 1 vạn quân và 5 con voi lên phục sẵn ở cá»a Chi Lăng, để đợi quân Minh. Lại sai Lê Lý, Lê Văn An, Ä‘em 3 vạn quân cứ lục tục kéo lên đánh giặc.
Bấy giá» Trần Lá»±u Ä‘ang giữ cá»a Ba Lụy (Nam Quan) thấy quân Minh đến, lui vá» giữ Ai LÆ°u; đến khi quân giặc đến đánh Ai LÆ°u, Trần Lá»±u lại lùi vá» giữ Chi Lăng, cứ cách từng Ä‘oạn, chá»— nà o cÅ©ng có đồn, quân Minh Ä‘i đến đâu không ai dám chống giữ, phá luôn má»™t lúc được những mấy cái đồn. Liá»…u Thăng đắc ý Ä‘uổi trà n Ä‘i. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lại là m ra bá»™ khiếp sợ, cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang nói vá»›i Liá»…u Thăng xin láºp Trần Cao lên là m vua để xin bãi binh. Liá»…u Thăng tiếp thÆ° không mở ra xem cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a vá» Bắc Kinh, rồi cứ tiến lên đánh.
Ngà y 18 tháng 9, quân Liá»…u Thăng đến gần cá»a Chi Lăng. Lê Sát sai Trần Lá»±u ra đánh rồi bá» chạy. Liá»…u Thăng mừng lắm, chỉ Ä‘em 100 lÃnh kị Ä‘uổi theo, bỠđại Ä‘á»™i ở lại sau. Äuổi được má»™t Ä‘oạn, phải chá»— bùn lầy Ä‘i không được, phục binh ta đổ ra đánh, chém Liá»…u Thăng ở núi Äảo Mã Pha (bây giá» là Mã Yên SÆ¡n, ở là ng Mai Sao, thuá»™c Ôn Châu). Việc ấy và o ngà y 20 tháng 9 năm Ä‘inh mùi.
Bá»n Lê Sát, Trần Lá»±u thừa thắng Ä‘uổi đánh quân Minh giết hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i. Lúc bấy giỠđạo quân của Lê Lý cÅ©ng vừa đến, há»™i lại tiến lên đánh quân Minh, chém được LÆ°Æ¡ng Minh ở giữa tráºn (ngà y 25). Lý Khánh thì tá»± tá» (ngà y 28). Còn bá»n Hoà ng Phúc và Thôi Tụ Ä‘em bại binh chạy vá» thà nh XÆ°Æ¡ng Giang (thà nh của nhà Minh xây ở xã Thá» XÆ°Æ¡ng, phủ Lạng Giang), Ä‘i đến nữa Ä‘Æ°á»ng bị quân của Lê Sát Ä‘uổi đến đánh phá má»™t tráºn; Thôi Tụ cố đánh lấy Ä‘Æ°á»ng chạy vá» XÆ°Æ¡ng Giang, không ngá» thà nh ấy đã bị bá»n Trần Nguyên Hãn lấy mất rồi, quân Minh sợ hãi quá bèn láºp trại đắp lÅ©y ở giữa đồng để chống giữ.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng sai quân thủy bá»™ vây đánh, sai Trần Nguyên Hãn chặn Ä‘Æ°á»ng tải lÆ°Æ¡ng của quân Minh, lại sai Phạm Vấn, Lê Khôi, Nguyá»…n Xà đem quân thiết Ä‘á»™i và o đánh chém quân Minh được hÆ¡n 5 vạn, bắt sống được Hoà ng Phúc, Thôi Tụ và 3 vạn quân. Thôi Tụ không chịu hà ng phải giết.
Bấy giá» Má»™c Thạnh vá»›i bá»n Phạm Văn Xảo và Trịnh Khả Ä‘ang giữ nhau ở cá»a Lê Hoa. TrÆ°á»›c VÆ°Æ¡ng cÅ©ng đã liệu rằng Má»™c Thạnh là ngÆ°á»i lão luyện tất chá» xem quân Liá»…u Thăng thắng bại thế nà o rồi má»›i tiến, bèn sai Ä‘Æ°a thÆ° dặn bá»n Văn Xảo cứ giữ vững chứ đừng ra đánh. Äến khi quân Liá»…u Thăng thua rồi, VÆ°Æ¡ng cho những tên tì tÆ°á»›ng đã bắt được, Ä‘em những giấy má ấn tÃn lên cho Má»™c Thạnh biết.
Má»™c Thạnh được tin ấy, sợ quá, Ä‘em quân chạy, bị quân Trịnh Khả Ä‘uổi theo chém được hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i và bắt được cả ngÆ°á»i lẫn ngá»±a má»—i thứ hÆ¡n má»™t nghìn.
20. Vương Thông Xin Hòa Lần Thứ Hai.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng sai Ä‘Æ°a bá»n Hoà ng Phúc và hai cái hổ phù, hai dấu Ä‘Ã i ngân của quan Chinh Lá»— Phó TÆ°á»›ng Quân vá» Äông Quan cho VÆ°Æ¡ng Thông biết.
VÆ°Æ¡ng Thông biết rằng viện binh sang đã bị thua rồi, sợ hãi quá, viết thÆ° xin hòa. VÆ°Æ¡ng thuáºn cho, rồi cùng vá»›i VÆ°Æ¡ng Thông láºp Ä‘Ã n thỠở phÃa nam thà nh Äông Quan, hẹn đến tháng chạp thì Ä‘em quân vá» Tà u.
21. Trần Cao Dâng Biểu Xin Phong.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng đã hòa vá»›i VÆ°Æ¡ng Thông rồi, quân Minh ở Tây Äô và ở các nÆ¡i Ä‘á»u giải binh cả. VÆ°Æ¡ng sai Lê Thiếu DÄ©nh, Lê Quang Cảnh và Lê Äức Huy Ä‘em tá» biểu và phÆ°Æ¡ng váºt sang sứ nhà Minh.
Những đồ phÆ°Æ¡ng váºt là : 1. Hai ngÆ°á»i bằng và ng để thay mình. 2. Má»™t lÆ° hÆ°Æ¡ng bằng bạc. 3. Má»™t đôi bình hoa bằng bạc 4. Ba mÆ°Æ¡i tấm lượt. 5. MÆ°á»i bốn đôi ngà voi. 6. MÆ°á»i hai bình hÆ°Æ¡ng trầm. 7. Hai vạn nén hÆ°Æ¡ng duyến. 8. Hai mÆ°Æ¡i bố cây hÆ°Æ¡ng trầm.
Và lại Ä‘em hai cái dấu Ä‘Ã i ngân, đôi hổ phù của ChÃnh Lá»— Phó TÆ°á»›ng Quân cùng vá»›i sổ kê những ngÆ°á»i quan quân nhân mã đã bị bắt Ä‘em trả lại Minh Triá»u.
Còn tỠbiểu thì đứng tên Trần Cao, đại lược như sau nà y:
"Khi vua Thái Tổ Cao Hoà ng Äế má»›i lên ngôi, tổ tiên tôi là Nháºt Khuê và o triá»u cống trÆ°á»›c nhất, bấy giá» ngà i có ban thưởng, phong cho tÆ°á»›c VÆ°Æ¡ng. Từ đó nhà tôi vẫn nối Ä‘á»i giữ bá» cõi, không bá» thiếu lá»… triá»u cống bao giá».
Má»›i rồi nhân há» Hồ thoán nghịch, vua Thái Tông Văn Hoà ng Äế quân sang há»i tá»™i. Sau khi đã dẹp yên rồi, ngà i có hạ chiếu tìm con cháu há» Trần để giữ lấy dòng dõi cúng tế. Bấy giá» quan tổng binh TrÆ°Æ¡ng Phụ tìm chÆ°a được khắp, đã xin đặt là m quáºn huyện.
Nguyên tôi lúc trÆ°á»›c vì trong nÆ°á»›c có loạn, chạy trốn và o xứ Lão Qua, cÅ©ng là muốn để tìm chốn yên thân mà thôi, không ngá» ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, vẫn quen thói má»i, nhá»› đến ân trạch nhà tôi thuở trÆ°á»›c, lại cố ý ép tôi phải vá», bất đắc dÄ© tôi cÅ©ng phải theo.
Dẫu rằng trong khi vá»™i và ng, bị ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c cố ép, nhÆ°ng cÅ©ng là cái tá»™i tôi không biết liệu xá». Má»›i đây tôi đã có xin lá»—i trÆ°á»›c hà ng quân, nhÆ°ng không ai chịu nghe, bấy giá» ngÆ°á»i nÆ°á»›c tôi sợ phải tai vạ, liá»n Ä‘em nhau ra phòng bị các cá»a ải, cÅ©ng là má»™t kế giữ mình.
NgỠđâu quan quân xa xôi má»›i đến thấy voi sợ hãi, tức khắc vỡ tan. Việc đã xảy ra nhÆ° váºy, dẫu bởi sá»± bất đắc dÄ© của ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c cÅ©ng là lá»—i của tôi. NhÆ°ng bao nhiêu những quân và ngá»±a bắt được Ä‘á»u phải thu dưỡng tá» tế, không dám xâm phạm má»™t tà gì.
Dám xin hoà ng thượng ngà y nay lại theo nhÆ° lá»i chiếu của vua Thái Tông Văn Hoà ng Äế, tìm lấy con cháu há» Trần, nghÄ© đến cái lòng thà nh và o triá»u cống trÆ°á»›c nhất của tổ tiên tôi ngà y xÆ°a, mà xá cái tá»™i to nhÆ° gò núi ấy, không bắt phải cái phạt nặng bằng búa rìu, khiến cho tôi được nối nghiệp ở xứ nam, để giữ chức triá»u cống.
Tôi đã sai ngÆ°á»i thân tÃn mang tá» biểu tạ và đưa trả những ấn tÃn nhân mã tá»›i chốn kinh sÆ°, nay lại xin đệ tâu những danh số ấy"
Vua nhà Minh bấy giá» là Tuyên Tông xem biểu biết rằng giả dối, nhÆ°ng cÅ©ng muốn nhân dịp ấy để thôi việc binh, bèn Ä‘Æ°a tá» biểu cho quần thần xem, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u xin hòa. Minh Äế sai quan Lá»… Bá»™ Thị Lang là Lý Kỳ Ä‘Æ°a chiếu sang phong cho Trần Cao là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng, bá» tòa Bố ChÃnh và triệt quân vá» Tà u.
Äến tháng chạp năm Ä‘inh mùi, VÆ°Æ¡ng Thông theo lá»i Æ°á»›c vá»›i Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng, Ä‘em bá»™ binh qua sông Nhị Hà , còn thủy quân theo sau.
Bấy giá» có ngÆ°á»i xui VÆ°Æ¡ng rằng: lúc trÆ°á»›c ngÆ°á»i Minh tà n ác lắm, nên Ä‘em giết cả Ä‘i. VÆ°Æ¡ng nói rằng: " Phục thù báo oán là cái thÆ°á»ng tình của má»i ngÆ°á»i, nhÆ°ng cái bản tâm ngÆ°á»i có nhân không muốn giết ngÆ°á»i bao giá». Vả ngÆ°á»i ta đã hà ng mà lại còn giết thì không hay. Nếu mình muốn thá»a cÆ¡n giáºn má»™t lúc, mà chịu cái tiếng muôn Ä‘á»i giết kẻ hà ng, thì sao bằng để cho muôn vạn con ngÆ°á»i sống mà khá»i được cái mối tranh chiến vá» Ä‘á»i sau, lại để tiếng thÆ¡m lÆ°u truyá»n thiên cổ trong sá» xanh".
VÆ°Æ¡ng không giết ngÆ°á»i Minh lại cấp cho thủy quân 500 chiếc thuyá»n giao cho PhÆ°Æ¡ng ChÃnh và Mã Kỳ quản lÄ©nh; cấp lÆ°Æ¡ng thảo cho lục quân giao cho SÆ¡n Thá», Hoà ng Phúc quản lÄ©nh; còn 2 vạn ngÆ°á»i đã ra hà ng và đã bị bắt thì giao cho Mã Anh quản lÄ©nh Ä‘em vá» Tà u. VÆ°Æ¡ng Thông thì lÄ©nh bá»™ binh Ä‘i sau. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tiá»…n biệt rất háºu.
Giặc Minh lục tục vá» bắc, bấy giá» má»›i tháºt là : Nam Quốc SÆ¡n Hà , Nam Äế CÆ°; nÆ°á»›c Nam lại được tá»± chủ nhÆ° cÅ©.
23. Tá» Bình Ngô Äại Cáo.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng dẹp xong giặc Minh rồi, sai ông Nguyá»…n Trãi là m tá» bá cáo cho thiên hạ biết.
Tá» Bình Ngô Äại Cáo nà y là m bằng Hán Văn, là má»™t bản văn chÆ°Æ¡ng rất có giá trị trong Ä‘á»i Lê. Nay theo nguyên văn ở trong táºp Hoà ng Việt Văn Tuyển mà chép ra nhÆ° sau nà y:
Bình Ngô Äại Cáo
Tượng mảng:
Việc nhân nghÄ©a cốt ở yên dân, quân Ä‘iếu phạt chỉ vì khá» bạo. NhÆ° nÆ°á»›c Việt từ trÆ°á»›c, vốn xÆ°ng văn hiến đã lâu. SÆ¡n hà cÆ°Æ¡ng vá»±c đã chia, phong tục bắc nam cÅ©ng khác. Từ Äinh, Lê, Lý, Trần, gây ná»n Ä‘á»™c láºp; cùng Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, Nguyên, hùng cứ má»™t phÆ°Æ¡ng. Dẫu cÆ°á»ng nhược có lúc khác nhau, song hà o kiệt Ä‘á»i nà o cÅ©ng có.
Váºy nên:
LÆ°u Cung sợ uy mất vÃa, Triệu Tiết nghe tiếng giáºt mình. Cá»a Hà m Tá» giết tÆ°Æ¡i Toa Äô, sông Bạch Äằng bắt sống Ô Mã. Xét xem cổ tÃch, đã có minh trÆ°ng 83 .
Vừa rồi:
Vì há» Hồ chÃnh sá»± phiá»n hà , để trong nÆ°á»›c nhân dân oán bạn. Quân cuồng Minh đã thừa cÆ¡ tứ ngược 84 , bá»n gian tà còn bán nÆ°á»›c cầu vinh. NÆ°á»›ng dân Ä‘en trên ngá»n lá»a hung tà n, vùi con Ä‘á» xuống dÆ°á»›i hầm tai vạ. ChÆ°á»›c dối đủ muôn nghìn khóe, ác chứa ngót hai mÆ°Æ¡i năm. Bại nhân nghÄ©a, nát cả cà n khôn, nặng khoa liá»…m 85 vét không sÆ¡n trạch. Nà o lên rừng Ä‘Ã o má», nà o xuống bể mò châu, nà o hố bẫy hÆ°Æ¡u Ä‘en, nà o lÆ°á»›i dò chim sả. Tà n hại cả côn trùng thảo má»™c; nheo nhóc thay quan quả Ä‘iên liên 86 . Kẻ há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy no nê chÆ°a chán. Nay xây nhà , mai đắp đất, chân tay nà o phục dịch cho vừa. Nặng ná» vá» những ná»—i phu phen, bắt bá»› mất cả nghá» canh cá»i. Äá»™c ác thay ! trúc rừng không ghi hết tá»™i; dÆ¡ bẩn thay ! nÆ°á»›c bể không rá»a sạch mùi. Lẽ nà o trá»i đất tha cho, ai bảo thần nhân nhịn được.
Ta đây:
Núi Lam SÆ¡n dấy nghÄ©a, chốn hoang dã nÆ°Æ¡ng mình. Ngắm non sông căm ná»—i thế thù, thá» sống chết cùng quân nghịch tặc. Äau lòng nhức óc, chốc là mÆ°á»i mấy nắng mÆ°a; nếm máºt nằm gai, há phải má»™t hai sá»›m tối. Quên ăn vì giáºn, sách lược thao suy xét đã tinh; ngẫm trÆ°á»›c đến nay, lẽ hÆ°ng phế đắn Ä‘o cà ng kỹ. Những trằn trá»c trong cÆ¡n má»™ng mị, chỉ băn khoăn má»™t ná»—i đồ hồi. Vừa khi cá» nghÄ©a dấy lên, chÃnh lúc quân thù Ä‘ang mạnh.
Lại ngặt vì:
Tuấn kiệt nhÆ° sao buổi sá»›m, nhân tà i nhÆ° lá mùa thu. Việc bôn tẩu thiếu kẻ đỡ đần, nÆ¡i duy ác hiếm ngÆ°á»i bà n bạc. Äôi phen vùng vẫy, vẫn đăm đăm con mắt dục đông 87 ; mấy thủa đợi chá», luống đằng đẵng cá»— xe hÆ° tả 88 . Thế mà trông ngÆ°á»i, ngÆ°á»i cà ng vắng ngắt, vẫn mịt má» nhÆ° kẻ vá»ng dÆ°Æ¡ng 89 . thế mà tá»± ta, ta phải lo toan, thêm vá»™i vã nhÆ° khi chá»ng nịch 90 . Phần thì giáºn hung đồ ngang dá»c, phần thì lo quốc bá»™ khó khăn. Khi Linh SÆ¡n lÆ°Æ¡ng hết mấy tuần; khi Khôi huyện quân không má»™t lữ. Có lẽ trá»i muốn trao cho gánh nặng, bắt trải qua bách chiết thiên ma; cho nên ta cố gắng gan bá»n, chấp hết cả nhất sinh tháºp tá». Múa đầu gáºy, ngá»n cá» phất phá»›i, ngóng vân nghê bốn cõi Ä‘an hồ. Mở tiệc quân, chén rượu ngá»t ngà o, khắp tÆ°á»›ng sÄ© má»™t lòng phụ tá». Thế giặc mạnh, ta yếu mà ta địch nổi; quân giặc nhiá»u, ta Ãt mà ta được luôn.
Dá»n hay:
Äem đại nghÄ©a để thắng hung tà n, lấy chà nhân mà thay cÆ°á»ng bạo. Tráºn Bồ Äằng sấm vang sét dáºy, miá»n Trà Lân trúc phá tro baỵ SÄ© khà đã hăng, quân thanh cà ng mạnh. Trần TrÃ, SÆ¡n Thá» mất vÃa chạy tan; PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Lý An tìm Ä‘Æ°á»ng trốn tránh. Äánh Tây Kinh phá tan thế giặc, lấy Äông Äô thu lại cõi xÆ°a. DÆ°á»›i Ninh Kiá»u máu chảy thà nh sông; bến Tụy Äá»™ng xác đầy ngoại ná»™i. Trần Hiệp đã thiệt mạng. Lý LÆ°Æ¡ng lại phÆ¡i thây. VÆ°Æ¡ng Thông hết cấp lo lÆ°á»ng, Mã Anh không Ä‘Æ°á»ng cứu đỡ. Nó đã trà cùng lá»±c kiệt, bó tay không biết tÃnh sao; ta đây mÆ°u phạt tâm công, chẳng đánh mà ngÆ°á»i chịu khuất. Tưởng nó phải thay lòng đổi dạ, hiểu lẽ tá»›i lui; ngỠđâu còn kiếm kế tìm phÆ°Æ¡ng, gây mầm tá»™i nghiệt. Cáºy mình là phải, chỉ quen đổ vạ cho ngÆ°á»i; tham công má»™t thá»i, chẳng bá» bà y trò dÆ¡ duốc. Äến ná»—i đứa trẻ ranh nhÆ° Tuyên Äức 91 , nhà m võ không thôi; lại sai đồ nhút nhát nhÆ° Thạnh, Thăng, Ä‘em dầu chữa cháy. Năm Ä‘inh mùi tháng chÃn, Liá»…u Thăng từ Khâu Ôn tiếng san; lại năm nay tháng mÆ°á»i, Má»™c Thạnh tá»± Vân Nam kéo đến. Ta đã Ä‘iá»u binh giữ hiểm để ngăn lối Bắc quân; ta lại sai tÆ°á»›ng chẹn ngang để tuyệt Ä‘Æ°á»ng lÆ°Æ¡ng đạo. MÆ°á»i tám, Liá»…u Thăng thua ở Chi Lăng, hai mÆ°Æ¡i, Liá»…u Thăng chết ở Mã Yên. Hai mÆ°Æ¡i lăm, LÆ°Æ¡ng Minh tráºn vong; hai mÆ°Æ¡i tám, Lý Khánh tá»± vẫn. Lưỡi dao ta Ä‘ang sắc, ngá»n giáo giặc phải lùi. Lại thêm quân bốn mặt vây thà nh, hẹn đến rằm tháng mÆ°á»i diệt tặc. SÄ© tốt ra oai tì hổ, thần thứ đủ mặt trảo nha. GÆ°Æ¡m mà i đá, đá núi cÅ©ng mòn; voi uống nÆ°á»›c, nÆ°á»›c sông phải cạn. Äánh má»™t tráºn sạch không kình ngạc, đánh hai tráºn tan tác chim muông. CÆ¡n gió to trút sạch lá khô, tổ kiến hổng sụt toang đê cÅ©. Thôi Tụ phải quì mà xin lá»—i, Hoà ng Phúc tá»± trói để ra hà ng. Lạng Giang, Lạng SÆ¡n thây chất đầy Ä‘Æ°á»ng, XÆ°Æ¡ng Giang, Bình Than máu trôi Ä‘á» nÆ°á»›c. Gá»›m ghê thay ! sắc phong vân cÅ©ng đổi; thảm đạm thay ! sáng nháºt nguyệt phải má». Binh Vân Nam nghẽn ở Lê Hoa, sợ mà mất máºt; quân Má»™c Thạnh tan chÆ°n Cần Trạm, chạy để thoát thân. Suối máu Lãnh Câu, nÆ°á»›c sông rá»n rÄ©; thà nh xÆ°Æ¡ng Äan Xá, cá» ná»™i đầm đìa. Hai mặt cứu binh, cắm đầu trốn chạy; các thà nh cùng khấu, cởi giáp xuống đầu. Bắt tÆ°á»›ng giặc mang vá», nó đã vẫy Ä‘uôi phục tôi; thể lòng trá»i bất sát, ta cÅ©ng mở Ä‘Æ°á»ng hiếu sinh. Mã Kỳ, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, cấp cho năm trăm chiếc thuyá»n, ra đến bể chÆ°a thôi trống ngá»±c. VÆ°Æ¡ng Thông, Mã Anh, phát cho và i nghìn cá»— ngá»±a, vỠđến Tà u còn đổ mồ hôi. Nó đã sợ chết cầu hòa, ngá» lòng thú phục; ta muốn toà n quân là cốt, cả nÆ°á»›c nghỉ ngÆ¡i.
Thế má»›i là mÆ°u kế tháºt khôn, vả lại suốt xÆ°a nay chÆ°a có. Giang san từ đây mở mặt, xã tắc từ đầy vững ná»n. Nháºt nguyệt hối mà lại minh, cà n khôn bÄ© mà lại thái. Ná»n vạn thế xây nên chăn chắn, thẹn nghìn thu rá»a sạch là u là u. Thế là nhá» trá»i đất tổ tông khôn thiêng che chở, giúp đỡ cho nÆ°á»›c ta váºy.
Than ôi !
Vẫy vùng một mảng nhung y nên công đại định, phẳng lặng bốn bỠthái vũ mở hội vĩnh thanh. Bá cáo xa gần, ngỠcùng cho biết.
Bình Ngô Äại Cáo
Cái văn :
nhân nghÄ©a chi cá», yếu tại an dân; Ä‘iếu phạt chi sÆ°, mạc tiên khá» bạo. Duy ngã Äại-Việt chi quốc, thá»±c vi văn-hiến chi bang. SÆ¡n xuyên chi phong vá»±c ký thù, Nam Bắc chi phong-tục diệc dị. Tá»± Triệu Äinh Lý Trần chi triệu tạo ngã quốc, dữ Hán ÄÆ°á»ng Tống Nguyên nhi các đế nhất phÆ°Æ¡ng. Tuy cÆ°á»ng nhược thì hữu bất đồng, nhi hà o kiệt thế vị thÆ°á»ng phạp.
Cố LÆ°u Cung tham công dÄ© thủ bại, nhi Triệu Tiết hiếu đại dÄ© xúc vong. Toa Äô ký cầm Æ° Hà m-tá» quan, Ô Mã há»±u ế Æ° Bạch-đằng hải. Kê chÆ° vãng cổ, quyết hữu minh trÆ°ng.
Khoảnh nhân Hồ-chÃnh chi phiá»n-hà , trÃ-sá» nhân-tâm chi oán-bạn. Cuồng-Minh tứ khÃch, nhân dÄ© Ä‘á»™c ngã dân; ngụy đảng hoà i gian, cánh dÄ© mãi ngã quốc. Hân thÆ°Æ¡ng-sinh Æ° ngược-diá»…m, hảm xÃch-tá» Æ° há»a-khanh. Khi thiên võng dân, quá»·-kế cái thiên vạn trạng; liên binh kết hấn, nẫm ác đãi nhị tháºp niên. Bại nghÄ©a thÆ°Æ¡ng nhân, kiá»n khôn ky hồ dục tức; trá»ng khoa háºu liá»…m, sÆ¡n trạch mỹ hữu kiết di. Khai kim-trÆ°á»ng, tắc mạo lam-chÆ°á»›ng nhi phủ sÆ¡n Ä‘Ã o sa; thái minh-châu, tắc xúc giao-long nhi hoà n yêu thá»™n hải. Nhiá»…u dân thiết huyá»n lá»™c chi hãm tịnh, Ä‘iá»…n váºt chức thúy cầm chi võng la. Côn trùng thảo má»™c giai bất đắc dÄ© toại kỳ sinh, quan quả Ä‘iên-liên câu bất hoạch dÄ© an kỳ sở. Tuấn sinh dân chi huyết, dÄ© nhuáºn kiệt-hiệt chi vẫn nha; cá»±c thổ má»™c chi công, dÄ© sùng công tÆ° chi giải vÅ©. Châu lý chi chinh dao trá»ng khốn, lÆ° diêm chi trữ trục giai không. Quyết Äông-hải chi thủy, bất túc dÄ© trạc kỳ ô; Khánh Nam-sÆ¡n chi trúc, bất túc dÄ© thÆ° kỳ ác. Thần nhân chi sở cá»™ng phẫn, thiên địa chi sở bất dung.
DÆ° phấn tÃch Lam-sÆ¡n, thê thân hoang dã. Niệm thế-thù khởi khả cá»™ng đái, thệ nghịch-tặc nan dữ câu sinh. Thống tâm táºt thủ giả thùy tháºp dÆ° niên, thÆ°á»ng đảm ngá»a tân giả cái phi nhất nháºt. Phát phẫn vong thá»±c, má»—i nghiên Ä‘Ã m thao-lược chi thÆ°; tức cổ nghiệm kim, tế suy cứu hÆ°ng vong chi lý. Äồ hồi chi chÃ, ngá»™ mỵ bất vong. ÄÆ°Æ¡ng nghÄ©a kỳ sÆ¡ khởi chi thì, chÃnh tặc thế phÆ°Æ¡ng trÆ°Æ¡ng chi nháºt.
Nại dÄ© nhân tà i thu diệp, tuấn kiệt thần tinh. Bôn tẩu tiá»n háºu giả ký phạp kỳ nhân, mÆ°u mô duy ác giả há»±u quả kỳ trợ. Äặc dÄ© cứu dân chi niệm, má»—i uất-uất nhi dục đông; cố Æ° đãi hiá»n chi xa, thÆ°á»ng cấp-cấp dÄ© hÆ° tả. Nhiên kỳ đắc nhân chi hiệu, mang nhược vá»ng dÆ°Æ¡ng; do ká»· chi thà nh, tháºm Æ° chá»ng nịch. Phẫn hung-đồ chi vị diệt, niệm quốc-bá»™ chi tao truân. Linh-sÆ¡n chi thá»±c táºn kiêm tuần, Khôi-huyện chi chúng vô nhất lữ. Cái thiên dục khốn ngã dÄ© giáng quyết nhâm, cố dÆ° Ãch lệ chi dÄ© tế vu nạn. Yết can vi kỳ, manh lệ chi đồ tứ táºp; đầu giao hưởng sÄ©, phụ tá» chi binh nhất tâm. DÄ© nhược chế cÆ°á»ng, hoặc công nhân chi bất bị; dÄ© quả địch chúng, thÆ°á»ng thiết phục dÄ© xuất kỳ.
Tốt năng dÄ© đại nghÄ©a nhi thắng hung-tà n, dÄ© chi nhân nhi dịch cÆ°á»ng-bạo. Bồ-đằng chi đình khu Ä‘iện xiết, Trà -lân chi trúc phá khôi phi. SÄ© khà dÄ© chi Ãch tăng, quân thanh dÄ© chi đại chấn. Trần TrÃ, SÆ¡n Thá», văn phong nhi trÄ© phách; Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, dả tức dÄ© thâu sinh. Thừa thắng trÆ°á»ng khu, Tây-kinh ký vi ngã hữu; tuyển phong tiến thủ, Äông-đô táºn phục cá»±u cÆ°Æ¡ng. Ninh-kiá»u chi huyết thà nh xuyên, lÆ°u tinh vạn lý; Tụy-Ä‘á»™ng chi thi tÃch dã, di xú thiên niên. Trần Hiệp tặc chi phúc tâm, ký kiêu kỳ thủ; Lý Lượng tặc chi gian đố, há»±u bá»™c quyết thi. VÆ°Æ¡ng Thông lý loạn nhi phần giả Ãch phần, Mã Anh cứu đấu nhi ná»™ giả Ãch ná»™. Bỉ trà cùng nhi lá»±c táºn, thúc thủ đãi vong; ngã mÆ°u phạt nhi tâm công, bất chiến tá»± khuất. Vị bỉ tất dịch tâm nhi cải lá»±, khởi ý phục tác nghiệt dÄ© tốc cô. Chấp nhất ká»· chi kiến, dÄ© giá há»a Æ° tha nhân; tham nhất thì chi công, dÄ© di tiếu Æ° thiên-hạ. Toại lệnh Tuyên- đức chi giảo đồng, Ä‘á»™c binh vô yếm; nhÆ°ng mệnh Thạnh Thăng chi nhụ tÆ°á»›ng, dÄ© du cứu phần. Äinh-vị cá»u nguyệt, Liá»…u Thăng toại dẫn binh do Khâu-ôn nhi tiến; bản niên bản nguyệt, Má»™c Thạnh diệc phân đồ tá»± Vân-nam nhi lai. DÆ° tiá»n ký tuyển binh tắc hiểm dÄ© tồi kỳ phong, dÆ° háºu tái Ä‘iá»u binh tiệt lá»™ dÄ© Ä‘oạn kỳ thá»±c. Bản nguyệt tháºp bát nháºt, Liá»…u Thăng vi ngã quân sở công, kế Ä‘á»a Æ° Chi-lăng nhi dã; bản nguyệt nhị tháºp nháºt, Liá»…u Thăng vi ngã quân sở bại, thân tá» Æ° Mã-yên chi sÆ¡n. Nhị tháºp ngÅ© nháºt, Bảo-định bá LÆ°Æ¡ng Minh tráºn hãm nhi táng khu; nhị tháºp bát nháºt, thượng-thÆ° Lý Khánh kế cùng nhi vẫn thủ.
Ngã toại nghinh nháºn nhi giải, bỉ tá»± đảo qua tÆ°Æ¡ng công. Kế nhi tứ diện thiêm binh dÄ© bao vi, kỳ dÄ© tháºp nguyệt trung tuần nhi Ä‘iá»…n diệt. Viên tuyển tỳ hÆ°u chi sÄ©, thân mệnh trảo nha chi thần. Ẩm tượng nhi hà thủy can, ma Ä‘ao nhi sÆ¡n thạch khuyết. Nhất cổ nhi kình khô ngạc Ä‘oạn, tái cổ nhi Ä‘iểu tán quân kinh. Quyết há»™i nghị Æ° băng đê, chấn cÆ°Æ¡ng phong Æ° cảo diệp. Äô-đốc Thôi Tụ tất hà ng nhi tống khoản, thượng-thÆ° Hoà ng Phúc diện phược dÄ© tá»±u cầm. CÆ°Æ¡ng-thi tắc Lạng-giang, Lạng-sÆ¡n chi đồ; chiến-huyết xÃch XÆ°Æ¡ng-giang, Bình-than chi thủy. Phong vân vị chi biến sắc, nháºt nguyệt thảm dÄ© vô quang.
Kỳ Vân-nam binh vi ngã quân sở ách Æ° Lê-hoa, tá»± Ä‘á»—ng nghi hÆ° hát nhi tiên dÄ© phá đảm. Kỳ Má»™c Thạnh chúng văn Thăng quân đại bại Æ° Cần- trạm, toại láºn tạ bôn há»™i nhi cáºn đắc thoát thân. Lãnh-câu chi huyết xá» phiêu, giang-thủy vị chi ô yết; Äan-xá chi thi sÆ¡n tÃch, dã thảo vị chi ân hồng. Lưỡng lá»™ cứ binh, ký bất tuyá»n chủng nhi âu bại; các thà nh cùng khấu, diệc tÆ°Æ¡ng giải giáp dÄ© xuất hà ng. Tặc thủ thà nh cầm, bỉ ký Ä‘iệu ngạ- hổ khất liên chi vỹ; thần vÅ© bất sát, dÆ° diệc thể Thượng-đế hiếu sinh chi tâm. Tham-tÆ°á»›ng PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, ná»™i-quan Mã Kỳ, tiên cấp hạm ngÅ© bách dÆ° sÆ°u, ký Ä‘á»™ hải nhi do thả hồn phi phách táng. Tổng-binh VÆ°Æ¡ng Thông, tham-chÃnh Mã-Anh, há»±u cấp mã sổ thiên dÆ° thất, dÄ© hoà n quốc nhi Ãch tá»± cổ láºt tâm kinh. Bỉ ký úy tá» tham sinh, nhi tu hiếu hữu thà nh; dÆ° dÄ© toà n quân vi thượng, nhi dục dân đắc tức.
Phi duy kế mÆ°u chi cá»±c kỳ thâm viá»…n, cái diệc cổ kim chi sở vị kiến văn. Xã-tắc dÄ© chi Ä‘iện an, sÆ¡n xuyên dÄ© chi cải quán. Kiá»n khôn ký bÄ© nhi phục thái, nháºt nguyệt ký hối nhi phục minh. Vu dÄ© khai vạn thế thái bình chi cÆ¡, vu dÄ© tuyết thiên cổ vô-cùng chi sỉ. Thị do thiên địa tổ tông chi linh, hữu dÄ© mặc tÆ°Æ¡ng âm há»±u, nhi trà nhiên dã.
Ô-hô! Nhất nhung đại-định, ngáºt thà nh vô cạnh chi công; tứ hải vÄ©nh-thanh, dản bố duy-tân chi cáo. Bá cáo hà nhÄ©, hà m sá» văn tri.
------------
74 Sách "Khâm Äịnh Thông Giám" chép là núi Chà Linh nà y ở phủ Trấn Äịnh, tỉnh Nghệ An, tức là ở và o đất Cam Môn, Cam Cát giáp tỉnh Hà TÄ©nh. NhÆ°ng xem kỹ địa đồ thì vua Thái Tổ khởi binh ở Lam SÆ¡n, thuá»™c huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Hóa, và lúc ấy vẫn lui tá»›i ở vùng Lạc Thủy, tức là Cẩm Thủy và ở vùng Nga SÆ¡n. Váºy thì núi Chà Linh nà y không phải ở miá»n Trấn Äịnh, mà chắc là chỉ ở trong vùng Thanh Hóa mà thôi. Xem nhÆ° khi ngà i thua ở Chà Linh thì chạy vá» LÆ° SÆ¡n ở châu Quan Hóa, thuá»™c phủ Quảng Hóa thì biết. Vả lại ngà y khởi nghÄ©a từ năm máºu tuất (1418) mà mãi đến năm giáp thìn (1424) thì ngà i má»›i bà n sá»± Ä‘i đánh mạng Nghệ An, nhÆ° thết mà nói rằng núi Chà Linh ở phủ Trấn Äịnh, tức là xứ Ngá»c Ma ngà y trÆ°á»›c, ở phÃa nam tỉnh Nghệ An bấy giá» thì chắc là lầm.
75 Lỗi Giang là tên một khúc sông Mã Giang ở vùng trên huyện Cẩm Thủy.
76 Ông Nguyá»…n Trãi là cháu ngoại ông Trần Nguyên Äán, bởi váºy ông cùng vá»›i Trần Nguyên Hãn có tình thân. Ông Nguyá»…n Trãi và ông Trần Nguyên Hãn là ngÆ°á»i đại công thần nhà Lê, sau Ä‘á»u bị giết hại cả.
77 Và o quãng gần đồn Linh Cảm, huyện Hương Sơn, Hà Tĩnh.
78 Trần Nguyên Hãn, có nÆ¡i chép là Trần Hãn, là cháu Trần Nguyên Äán, dòng dõi Trần Quang Khải.
79 Những tên Ninh Kiá»u, Ninh Giang, Ứng Thiên chắc là ở vùng huyện Từ Liêm, huyện Thanh Oai, vá» quãng sông Nhuệ Giang và sông Äáy. Mà Ninh Giang có lẽ là khúc sông Äáy ở và o quãng Từ Liêm hay Thanh Oai gì đó.
80 Tụy Äá»™ng và Chúc Äá»™ng ở và o quãng huyện ChÆ°Æ¡ng Mỹ, phÃa đông có sông Äáy, phÃa tây có con sông con gá»i là sông Bùi, chảy và o sông Äáy, chá»— Ngã Ba Thá.
81 Chắc là má»™t khúc sông Äáy thuá»™c hạt tỉnh Hà Äông bây giá».
82 Vợ con của quan Bố ChÃnh thì phải 70 quan; vợ con những sinh viên và thổ quan thì 10 quan; còn những con trai, con gái đầy tá»›, đứa ở thì 5 quan.
83 Minh trưng: chứng cớ rõ rà ng.
84 Tứ ngược: Hết sức tà n ngược.
85 Khoa liễm: Thuế má.
86 Quan: NgÆ°á»i không vợ; Quả: ngÆ°á»i góa chồng; Äiên Liên: những kẻ không có nhà ở, không trông cáºy và o đâu được.
87 Dục đông: ý nói muốn vá» lấy Äông Äô.
88 HÆ° tả: Cá»— xe không bên trái để đợi ngÆ°á»i hiá»n.
89 Vá»ng dÆ°Æ¡ng: Trông ra biển không thấy gì.
90 Chá»ng nịch: Vá»›t ngÆ°á»i chết Ä‘uối.
91 Vua Tuyên Tông nhà Minh, niên hiệu Tuyên Äức.
|
10-09-2008, 03:29 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIII-ChÆ°Æ¡ng 15
Nhà Lê (1428-1788)
I. Lê Thái Tổ
1. Bình-định-vương lên ngôi tôn
2. Việc há»c-hà nh
3. Luáºt-lệ
4. Việc cai-trị
5. Phép quân-Ä‘iá»n
6. Việc binh-lÃnh
7. Công thần bị giết
II. Lê Thái Tông
III. Lê Nhân Tông
1. Cai-trị
2. Việc thuế-lệ
3. Việc canh-nông
4. Nhà sinh-tế
5. Việc sá»a phong-tục
6. Äịa-đồ nÆ°á»›c Nam
7. Äại-Việt sá»-ký
8. Việc văn-há»c
9. Việc vũ-bị
10. Äánh Chiêm-thà nh
11. Äánh Lão-qua
12. Äánh Bồn-man
13. Việc giao-thiệp với Tà u
V. Lê Hiến Tông
VI. Lê Túc Tông và Lê Uy Mục
VII. Lê Tương Dực
1. Việc thuế-má
2. Äại-Việt thông-giám
3. Sự biến-loạn
VIII. Lê Chiêu Hoà ng và Lê Cung Hoà ng
1. Giặc Trần Cao quấy-nhiá»…u ở Äông-đô
2. Quan trong Triá»u là m loạn
3. Mạc đăng Dung chuyên quyá»n
I. Lê Thái Tổ ( 1428 - 1433 ) Niên-hiệu: Thuáºn Thiên
1. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Lên Ngôi Tôn.
Bình-định-vÆ°Æ¡ng là Lê Lợi có công dẹp giặc Minh, Ä‘em lại giang-sÆ¡n cho nÆ°á»›c nhà . NhÆ°ng vì trÆ°á»›c phải lấy cá»› láºp con cháu nhà Trần để cầu hòa vá»›i nhà Minh, cho nên phải tôn Trần Cao lên là m vua. Nay việc chiến-tranh đã xong, lòng ngÆ°á»i theo vá» Bình-định-vÆ°Æ¡ng, mà Trần Cao cÅ©ng biết chừng không ai để cho mình ở yên, bèn trốn và o châu Ngá»c-Ma (thuá»™c phủ Trấn-ninh) nhÆ°ng bị quan quân Ä‘uổi bắt được, Ä‘em vá» bắt phải uống thuốc Ä‘á»™c mà chết.
Trần Cao chết rồi, Bình-định-vÆ°Æ¡ng lên ngôi tức là vua Thái-tổ nhà Lê, đặt quốc-hiệu là Äại-Việt. Năm ấy là năm máºu-thân, lịch Tây là năm 1428.
Vua Thái-tổ sai sứ sang cầu phong bên Tà u, nhÆ°ng mà nhà Minh không chịu, bắt phải tìm con cháu nhà Trần để láºp lên là m vua. Sứ nhà Minh Ä‘i vá» hai ba lần, sau vua Thái-tổ bắt các quan viên và phụ lão trong nÆ°á»›c là m tá» khai rằng con cháu nhà Trần tháºt không còn ai nữa, và xin phong cho ngà i là Lê Lợi là m vua nÆ°á»›c Nam. Vua nhà Minh thấy váºy má»›i thuáºn phong vÆ°Æ¡ng cho ngà i.
Từ đấy lệ cứ 3 năm phải sang cống nhà Minh má»™t lần, mà lần nà o cÅ©ng phải đúc hai ngÆ°á»i bằng và ng gá»i là : "đại thân kim nhân ". Có lẽ là lúc đánh tráºn Chi-lăng có giết mất tÆ°á»›ng nhà Minh là Liá»…u Thăng và LÆ°Æ¡ng Minh, cho nên phải đúc hai ngÆ°á»i bằng và ng thế mạng.
Việc cầu phong và việc chịu cống nÆ°á»›c Tà u là việc thế bất-đắc-dÄ©, vì rằng nÆ°á»›c ta đối vá»›i nÆ°á»›c Tà u thì lá»›n nhá» khác nhau nhiá»u lắm; vả lại nÆ°á»›c ta má»™t mình lẻ-loi ở phÃa nam không có vây-cánh nà o cả, nhÆ° váºy, nếu mà cứ kháng-cá»±, không chịu kém má»™t tÃ, thì không bao giá» yên được. Mà dẫu bá» ngoà i mình chịu kém nÆ°á»›c Tà u, nhÆ°ng kỳ thá»±c bá» trong vẫn tá»± chủ, chứ ngÆ°á»i Tà u không xâm-phạm gì đến việc nÆ°á»›c mình. Thế cÅ©ng là má»™t sá»± giao-thiệp khôn-khéo, là m cho nÆ°á»›c được yên-trị.
Vua Thái-tổ lên ngôi rồi, phong thưởng cho các công-thần: bên văn thì ông Nguyá»…n Trãi đứng đầu, bên võ thì ông Lê Vấn đứng đầu, cả thảy là 227 ngÆ°á»i Ä‘á»u được quốc-tÃnh cả. Ngà i lại phong cho ông Nguyá»…n Trãi là Quan-phục-hầu, ông Trần nguyên Hãn là Tả-tÆ°á»›ng-quốc, ông Phạm văn Xảo là m Thái-úy.
Những ngÆ°á»i công-thần và o báºc thứ nhất thì được thưởng tÆ°á»›c là Thượng-trÃ-tá»±, báºc thứ nhì thì được tÆ°á»›c là Äại-trÃ-tá»±, báºc thứ ba thì được tÆ°á»›c là TrÃ-tá»±.
2. Việc Há»c Hà nh.
Vua Thái-tổ sá»a-sang việc há»c-hà nh, đặt trÆ°á»ng Quốc-tá»-giám ở đất kinh-đô để cho con cháu các quan viên và những ngÆ°á»i thÆ°á»ng dân tuấn-tú và o há»c-táºp; mở nhà há»c và đặt thầy dạy nho-há»c ở các phủ và các lá»™. Rồi lại bắt các quan văn vÅ© từ tứ phẩm trở xuống phải và o thi Minh-kinh-khoa,
nghÄ©a là quan văn thì phải thi kinh-sá», quan vÅ© thì phải thi vÅ©-kinh. ở các lá»™ cÅ©ng mở khoa thi Minh-kinh
để cho những ngÆ°á»i ẩn-dáºt ra ứng-thà mà chá»n lấy nhân-tà i.
Những ngÆ°á»i Ä‘i tu đạo Pháºt, đạo Lão cÅ©ng bắt phải thi kinh Ä‘iển những đạo ấy; há»… ai thi trúng thì má»›i cho phép được là m tăng và đạo-sÄ©, ai thi há»ng thì phải vá» tục là m ăn.
3. Luáºt Lệ.
Äặt ra luáºt-lệ má»›i theo nhÆ° hình-luáºt nhà ÄÆ°á»ng: có tá»™i xuy, tá»™i trượng, tá»™i đồ, tá»™i lÆ°u và tá»™i tá».
Tá»™i xuy chia ra là m 5 báºc từ 10 roi đến 50 roi; tá»™i trượng cÅ©ng chia ra là m 5 báºc, từ 60 đến 100 trượng; tá»™i đồ chia ra là m 3 báºc: đồ là m dịch Ä‘inh, đồ là m lÃnh chuồng voi, và đồ là m lÃnh đồn-Ä‘iá»n; tá»™i lÆ°u chia ra là m 3 báºc : lÆ°u Ä‘i cáºn châu, lÆ°u Ä‘i viá»…n châu và lÆ°u Ä‘i ngoại châu 92 ; tá»™i tá» cÅ©ng chia ra là m 3 báºc: tá»™i thắt cổ và chém, tá»™i chém bêu đầu và tá»™i lăng-trì.
Hễ ai được và o hà ng bát nghị 93
thì trÆ°á»›c phải tâu xin nghị, khi và o nghị xong rồi lại phải tâu để vua xét lại. Những ngÆ°á»i cá»±u thần có công từ ngÅ©-phẩm dÄ© thượng, có ai phạm tá»™i đồ hay là tá»™i lÆ°u thì cÅ©ng tha cả; con cháu những ngÆ°á»i được
nghị công
mà có tá»™i, thì cứ theo cái thứ báºc táºp
92
LÆ°u Ä‘i cáºn châu là và o Nghệ-an, Ä‘i viá»…n châu là và o Bố-chÃnh, Ä‘i ngoại châu là và o Tân-bình. 93
Bát nghị là : Nghị thân, nghị cố, nghị hiá»n, nghị năng, nghị công, nghị quÃ, nghị cần, nghị tân. Xem ở sách Chu-lá»… thì biết rõ. ấm của ông cha mà giảm cho. Những quan viên, quân dân ai có lầm-lá»—i, nhỡ ra phạm đến tá»™i lÆ°u trở xuống thì được cho chuá»™c. Những ngÆ°á»i 70 tuổi trở lên, 15 tuổi trở xuống hay là có phế-táºt mà phạm tá»™i lÆ°u trở xuống, thì cÅ©ng được cho chuá»™c. Những ngÆ°á»i 80 tuổi trở lên, 10 tuổi trở xuống hay là đốc-táºt, thì cứ thứ-tá»± giảm bá»›t cho. Những ngÆ°á»i phạm tá»™i gì hay là phạm tá»™i ăn-trá»™m, ăn-cắp của ngÆ°á»i ta mà tá»± mình ra thú nháºn trÆ°á»›c, thì được lượng tá»™i mà giảm cho Ãt nhiá»u.
Trong nÆ°á»›c bấy giá» có nhiá»u ngÆ°á»i du-đãng cứ rượu chè cá» bạc, không chịu là m ăn tá»-tế, váºy nên đặt ra phép nghiêm để trừng-trị : ai đánh đổ-bác bắt được phải chặt ngón tay mất ba phân; đánh cá», bắt được phải chặt ngón tay mất má»™t phân; không có việc gì quần-tụ nhau để rượu chè, phải đánh 100 trượng, ngÆ°á»i dung chứa những kẻ ấy cÅ©ng phải tá»™i, nhÆ°ng mà được giảm Ä‘i má»™t báºc.
Sá»± nghiêm-phạt nhÆ° thế, thì có thái-quá tháºt, vì là là m tà n-hại đến thân-thể ngÆ°á»i ta, nhÆ°ng mà cÅ©ng có công-hiệu, khiến cho trong nÆ°á»›c bá»›t có thứ ngÆ°á»i cả Ä‘á»i không chịu là m gì, chỉ Ä‘i đánh lừa ngÆ°á»i mà kiếm ăn.
4. Việc Cai Trị.
Khi vua Thái-tổ má»›i ở Nghệ-an ra Äông-đô, thì đã chia nÆ°á»›c ra là m bốn đạo, nay lại đặt thêm má»™t đạo nữa gá»i là Hải-tây- đạo, gồm cả Thanh-hóa, Nghệ-an, Tân-bình và Thuáºn-hóa.
Trong các đạo, đạo nà o cÅ©ng có quan Hà nh-khiển để giữ sổ-sách vá» việc quân-dân. Còn nhÆ° các xã-thôn thì cứ xã nà o có hÆ¡n 100 ngÆ°á»i trở lên, gá»i là đại xã, đặt ba ngÆ°á»i xã quan; xã nà o có 50 ngÆ°á»i trở lên, gá»i là trung xã, đặt hai xã quan; xã nà o có 10 ngÆ°á»i trở lên gá»i là tiểu xã, đặt má»™t ngÆ°á»i xã quan để coi việc trong xã.
5. Phép Quân Äiá»n.
Bấy giá» thÆ°á»ng những ngÆ°á»i không có công-lao gì vá»›i nhà -nÆ°á»›c thì lắm ruá»™ng nhiá»u nÆ°Æ¡ng, mà những kẻ phải đánh đông dẹp bắc lao-lung khổ-sở, lúc vá» má»™t tấc đất cÅ©ng không có. Vì thế cho nên vua Thái-tổ định ra phép quân-Ä‘iá»n
để lấy công Ä‘iá»n, công thổ mà chia cho má»i ngÆ°á»i, từ quan đại-thần cho đến những ngÆ°á»i già yếu cô quả, ai cÅ©ng có má»™t phần ruá»™ng, khiến cho sá»± già u nghèo ở trong nÆ°á»›c khá»i chênh-lệch lắm.
6. Việc Binh LÃnh.
Khi giặc Minh hãy còn ở nÆ°á»›c Nam, thì phải cần có nhiá»u quân binh, cho nên lúc quân An-nam ta má»›i ra Äông-đô, cả thảy được 25 vạn, sau lấy được Äông-đô rồi cho 15 vạn vá» là m ăn, chỉ để lại 10 vạn để phòng-vệ mà thôi, nay lại chia quân ra là m 5 phiên, má»™t phiên ở lại lÆ°u ban còn bốn phiên cho vá» là m ruá»™ng, cứ lần lượt thay đổi nhau mà vá».
7. Công Thần Bị Giết.
Vua Thái-tổ vẫn là má»™t ông vua anh tà i, đánh Ä‘uổi được giặc Minh, mà lại sá»a-sang được nhiá»u công-việc Ãch-lợi cho nÆ°á»›c, nhÆ°ng khi ngà i lên là m vua rồi, có tÃnh hay nghi-ngá», chém giết những ngÆ°á»i công-thần nhÆ° ông Trần nguyên Hãn và ông Phạm văn Xảo. Hai ông ấy giúp ngà i đã có công to, vá» sau chỉ vì sá»± gièm-pha mà đá»u phải chết oan cả.
NghÄ© mà buồn thay cho mấy ngÆ°á»i công-thần Ä‘á»i xÆ°a, chỉ lầm vá» hai chữ công danh, mà đem tấm lòng son sắt Ä‘i phù-tá quân-vÆ°Æ¡ng trong lúc nguy-nan, mong được chút hiển-vinh để cho thá»a cái chà trượng-phu ở Ä‘á»i. NgỠđâu : chim bay đã hết, cung tốt cất Ä‘i, thá» nhanh chết rồi, chó săn phải giết; đến khi công việc xong rồi, thì không những là má»™t thân mình cÅ©ng không được trá»n vẹn mà cả há»-hà ng thÆ°á»ng cÅ©ng phải vạ lây. Thế má»›i biết chỉ có ôn TrÆ°Æ¡ng tá» Phòng nhà Hán là ngÆ°á»i kiến cÆ¡ hÆ¡n cả !
Vua Thái-tổ là m vua được 6 năm thì mất, thỠđược 49 tuổi.
II. Lê Thái Tông ( 1434 - 1442 ) Niên-hiệu: Thiệu Bình ( 1434 - 1442 ) Äại Bảo ( 1440 - 1442 )
Khi vua Thái-tông lên là m vua thì ngà i má»›i có 11 tuổi, cho nên công- việc gì cÅ©ng ở quan Phụ-chÃnh là Lê Sát quyết định hết cả.
Lê Sát là má»™t ngÆ°á»i Ãt há»c nhÆ°ng vì trÆ°á»›c theo vua Thái-tổ láºp được công to, quan là m đến Äại-tÆ°-đồ. Nay là m Phụ-chÃnh, thÆ°á»ng hay cáºy quyá»n, trái phép, là m nhiá»u Ä‘iá»u kiêu-hãnh, há»… triá»u-thần ai là ngÆ°á»i không tòng-phục thì tìm cách là m hại.
Vua Thái-tông tuy còn trẻ tuổi nhÆ°ng vốn có tÃnh thông-minh, là m vua được Ãt lâu thì ra thân chÃnh lấy, rồi giết Lê Sát Ä‘i để thu lấy quyá»n. Song cÅ©ng vì Ãt tuổi mà lại không có ngÆ°á»i phù-tá, cho nên sau thà nh say- đắm tá»u sắc là m lắm Ä‘iá»u không được chÃnh-Ä‘Ãnh.
Äá»i Thái-tông là m vua thì trong nÆ°á»›c phải mấy năm đại hạn, nÆ°á»›c lụt và hoà ng-trùng là m hại mùa-mà ng, dân phải đói khổ. ở mạn mÆ°á»ng- mán lại có đôi ba đám giặc nổi lên là m loạn, có khi vua phải thân chinh Ä‘i đánh, có khi chỉ sai quan Ä‘i tiểu-trừ, cÅ©ng dẹp yên được. Còn việc giao- thiệp vá»›i những nÆ°á»›c lân-bang, nhÆ° Tiêm-la (Thái-lan), Chiêm-thà nh, Ai-lao thì những nÆ°á»›c ấy Ä‘á»u có sứ thần Ä‘i lại và thÆ°á»ng có tiến cống cả.
Ở trong thì chỉnh-đốn việc thi-cỠlại. Lệ cứ 5 năm một lần thi hương, 6 năm một lần thi hội. Phép thi thì kỳ đệ-nhất là m một bà i kinh- nghĩa, bốn bà i tứ-thư nghĩa, mỗi bà i phải 300 chữ trở lên; kỳ đệ-nhị thì là m bà i chiếu, bà i chế và bà i biểu; kỳ đệ-tam là m bà i thi phú; kỳ đệ-tứ thì là m một bà i văn sách phải 1.000 chữ trở lên.
Äến năm nhâm-tuất (1442) mở khoa thi tiến-sÄ©, bao nhiêu những ngÆ°á»i thi Ä‘á»— Ä‘á»u được khắc tên và o bia đá để phấn-chấn lòng ngÆ°á»i văn- há»c. Các tiến-sÄ© được khắc tên và o bia ở Văn-miếu khởi đầu từ đấy.
Những cách-thức tiêu-dùng tiá»n và lụa vải ở trong nÆ°á»›c cÅ©ng định lại cả; cứ 60 đồng là má»™t tiá»n; lụa thì cứ dà i 30 thÆ°á»›c, rá»™ng 1 thÆ°á»›c 5 tấc trở lên là má»™t tấm; giấy thì 100 tá» là m má»™t táºp.
Tháng bảy năm nhâm-tuất (1442), Thái-tông Ä‘i duyệt binh ở huyện ChÃ-linh. Bấy giỠông Nguyá»…n Trãi đã vá» trà sÄ© ở trại Côn-sÆ¡n, thuá»™c huyện ChÃ-linh. Khi vua Ä‘i qua đó có và o thăm, và thấy ngÆ°á»i hầu ông ấy là Nguyá»…n thị Lá»™ có tà i sắc, bèn bắt theo hầu. Äi đến huyện Gia-định (nay là huyện Gia-bình ở Bắc-ninh) thì vua mất. Triá»u-đình đổ tá»™i cho Nguyá»…n thị Lá»™ giết vua, bắt ông Nguyá»…n Trãi là m tá»™i và tru di cả ba há».
Vua Thái-tông là m vua được 9 năm, thỠđược 20 tuổi.
III. Lê Nhân Tông ( 1443 - 1459 ) Niên-hiệu: Äại Hòa ( 1443 - 1453) Diên Ninh ( 1454 - 1459 )
Khi vua Thái-tông mất, thái-tá» là Băng CÆ¡ má»›i lên 2 tuổi. Các quan đại-thần là bá»n Lê Khả, Nguyá»…n XÃ, láºp thái-tá» lên là m vua, tức là Nhân-tông, để bà Hoà ng-thái-háºu ra nhiếp chÃnh.
Trong mấy năm bà thái-háºu cầm quyá»n, thì có mấy việc quan-trá»ng nhÆ° là đặt ra 14 Ä‘iá»u há»™-luáºt vá» việc tÆ°-Ä‘iá»n; đổi cách thi để lấy ngÆ°á»i là m lại, bá» thi ám-tả và thi kinh-nghÄ©a, chỉ thi viết và thi tÃnh mà thôi. Lại Ä‘Ã o sông Bình-lá»— 94
ở tỉnh Thái-Nguyên để cho tiện Ä‘Æ°á»ng váºn-tải.
Còn ở ngoà i, thì vua nÆ°á»›c Chiêm-thà nh là Bà Cai cứ hay sang cÆ°á»›p phá ở đất Hóa-châu. Triá»u-đình đã mấy phen sai quan và o đánh Ä‘uổi, nhÆ°ng vẫn không chừa. Äến năm bÃnh-dần (1446) Triá»u-đình sai Lê Thụ, Lê Khả Ä‘em quân sang đánh Chiêm-thà nh lấy được thà nh Äồ-bà n, bắt được Bà Cai và cả phi tần Ä‘em vỠđể ở Äông-kinh, rồi láºp ngÆ°á»i cháu vua Bồ-Ä‘á» là Mã-kha-qui-Lai lên là m vua.
Năm máºu-thìn (1448) lại có xứ Bồn-man xin ná»™i thuá»™c nÆ°á»›c ta, đặt là m châu Qui-hợp. Äất Bồn-man phÃa đông-nam giáp tỉnh Nghệ-an, tỉnh Quảng-bình, phÃa tây-bắc giáp tỉnh HÆ°ng-hóa, tỉnh Thanh-hóa.
Tuy váºy, nhÆ°ng vì bà Thái-háºu hay nghe những lá»i nói gièm, chém giết các quan cá»±u-thần nhÆ° là Lê Khả, Lê khắc Phục, là m cho nhiá»u ngÆ°á»i không phục.
Năm quÃ-dáºu (1453), Nhân-tông má»›i bắt đầu thân chÃnh. TrÆ°á»›c hết ngà i truy-tặng cho những ngÆ°á»i công-thần và cấp ruá»™ng quan-Ä‘iá»n cho con cháu các ông Lê Sát, Lê Ngân, và Lê khắc Phục.
Lại sai ông Phan phù Tiên là m bộ quốc-sỠkể từ vua Thái-tông nhà Trần cho đến khi thuộc nhà Minh, cả thảy là 10 quyển.
TrÆ°á»›c các vÆ°Æ¡ng-hầu và các quan văn-vÅ© Ä‘á»u cứ theo phẩm-hà m của mình mà ăn lá»™c lấy thuế trong 50 há»™ hay là 100 há»™. Nay Nhân-tông lại cho thêm tiá»n tuế-bổng nữa.
Vua Nhân-tông có lẽ cÅ©ng nên được má»™t ông vua hiá»n, nhÆ°ng chẳng may ngà i có ngÆ°á»i anh là Lạng-sÆ¡n-vÆ°Æ¡ng Nghi Dân, trÆ°á»›c đã là m Thái-tá», sau vì ngÆ°á»i mẹ phải tá»™i cho nên phải bá». Äến năm ká»·-mão (1459), Nghi Dân đồng mÆ°u vá»›i bá»n Lê đắc Ninh, Phạm Äồn, Phan Ban và Trần Lăng, ná»a đêm trèo thà nh và o giết Nhân-tông và Hoà ng-thái-háºu, tá»± xÆ°ng là m vua, rồi cho sứ sang Tà u cầu phong.
Nhân-tông trị-vì được 17 năm, thỠ19 tuổi.
94
"Khâm-định Việt-sá»" chép rằng sông Bình-lá»— chảy từ Thái-nguyên vỠđến Phù-lá»™, thì có lẽ sông Bình-lá»— là sông Cà -lồ chăng? IV. Lê Thánh Tông ( 1460 - 1497 ) Niên-hiệu: Quang Thuáºn ( 1460 - 1469) Hồng Äức ( 1470 - 1497 )
Nghi Dân cÆ°á»›p ngôi vua được 8 tháng, nhÆ°ng vì tÃnh hay nghe lá»i dua-nịnh, chém giết kẻ cá»±u thần, cho nên lòng ngÆ°á»i không ai phục, đến tháng sáu năm canh-thìn (1460) các quan đại-thần là bá»n Nguyá»…n XÃ, Äinh Liệt mÆ°u chém Phạm Äồn và Phan Ban ở giữa nghị-sá»±-Ä‘Æ°á»ng, rồi đóng cữa thà nh lại và o bắt Nghi Dân giết Ä‘i, rÆ°á»›c con thứ tÆ° vua Thái-tông là Bình- nguyên-vÆ°Æ¡ng TÆ°-Thà nh lên là m vua, tức là vua Thánh-tông.
Thánh-tông là má»™t ông vua thông-minh, thá» mẹ rất có hiếu, ở vá»›i bá» tôi đãi lấy lòng thà nh. Ngà i trị-vì được 38 năm, sá»a-sang được nhiá»u việc chÃnh-trị, mở-mang sá»± há»c hà nh, chỉnh-đốn các việc vÅ©-bị, đánh dẹp nÆ°á»›c Chiêm, nÆ°á»›c Là o, mở thêm bá»-cõi, khiến cho nÆ°á»›c Nam ta bấy giá» Ä‘uợc văn- minh thêm ra và lại lừng-lẫy má»™t phÆ°Æ¡ng, kể từ xÆ°a đến nay chÆ°a bao giá» cÆ°á»ng-thịnh nhÆ° váºy.
Thánh-tông lên ngôi rồi phong tÆ°á»›c và cấp ruá»™ng quan Ä‘iá»n cho các công-thần. Ngà i lại truy-tặng những ngÆ°á»i công-thần bị giết oan ngà y trÆ°á»›c, và cho tìm con cháu ông Nguyá»…n Trãi vá», cấp cho 100 mẫu ruá»™ng để phụng- thá» tổ-tiên.
Những ngÆ°á»i mà được quốc-tÃnh, nay ngà i cho phục tÃnh lại để cho khá»i mất tên há».
1. Việc Cai Trị.
Từ trÆ°á»›c đến giá» triá»u-chÃnh vẫn theo lối cÅ© của nhà Trần : trên thì có tả hữu TÆ°á»›ng-quốc, rồi đến Lá»…-bá»™, Lại-bá»™, Ná»™i- các-viện, Trung-ThÆ°, Hoà ng-Môn, và ba sở Môn-hạ, lại có ngÅ©-đạo Hà nh- khiển để coi sổ-sách quân-dân các đạo. Äến khi Nghi Dân cÆ°á»›p ngôi, đặt ra lục Bá»™ và lục Khoa. Lục Bá»™ là : Lại-bá»™, Há»™-bá»™, Lá»…-bá»™, Binh-bá»™, Công-bá»™ và Hình-bá»™. Lục khoa là : Lại-khoa, Lá»…-khoa, Binh-khoa, Hình-khoa, Há»™-khoa và Công-khoa.
Quan lục bộ thì có Thượng-thư là m đầu, rồi đến tả hữu Thị-lang, Lang-trung, Viên-ngoại-lang, Tư-vụ.
Thánh-tông đặt thêm ra lục tá»± là : Äại-lý-tá»±, Thái-thÆ°á»ng-tá»±, Quang- lá»™c-tá»±, Thái-bá»™c-tá»±, Hồng-lô-tá»±, Thượng-bảo-tá»±. Quan Lục Tá»± thì có Tá»±- khanh, Thiếu-khanh và Tá»±-thừa.
Ngà i lại láºp ra quan chế và lá»…-nghi theo nhÆ° bên Tà u. Các quan văn võ có phần ruá»™ng đất, lại được tiá»n tuế bổng. NhÆ°ng ai mà là m Ä‘iá»u gì nhÅ©ng-lạm thì Ä‘á»u phải nghiêm trị.
Ngà i lại định lệ trà sÄ©, cho các quan ná»™i ngoại : ai là m quan đến 65 tuổi thì được xin vá» trà sÄ©, còn những ngÆ°á»i là m nha-lại đến 60 tuổi cÅ©ng được xin vá».
TrÆ°á»›c vua Thái-tổ chia ra là m 5 đạo, có phủ, lá»™, trấn, châu, huyện, xã. Äạo thì đặt quan Hà nh-khiển, Tuyên-phủ chánh phó-sứ; phủ thì đặt Tri- phủ; lá»™ thì đặt An-phủ-sứ; trấn thì đặt Trấn-phủ-sứ; huyện thì đặt Chuyển- váºn-sứ và Tuần-sát-sứ; xã thì đặt Xã-quan.
Thánh-tông chia nÆ°á»›c ra là m 12 đạo là Thanh-hóa, Nghệ-an, Thuáºn-hóa, Thiên-trÆ°á»ng, Nam-sách, Quốc-oai, Bắc-giang, An-bang, HÆ°ng- hóa, Tuyên-quang, Thái-nguyên, Lạng-sÆ¡n. Má»—i đạo có tòa Äô, tòa Thừa và tòa Hiến. Tòa Äô thì có chánh phó Äô-tổng-binh, coi vá» việc binh; tòa Thừa thì có Thừa-chÃnh chánh-phó-sứ, coi vá» việc chÃnh; tòa Hiến thì có Hiến-sát chánh-phó-sứ, coi vá» việc hình.
Lại đặt ra chức Giám sát-ngá»±-sỠđể Ä‘i xem xét công-việc ở các đạo cho khá»i sá»± nhÅ©ng-nhiá»…u.
Sau nhân có đất Quảng-nam má»›i lấy của Chiêm-thà nh lại đặt ra là m 13 xứ là Thanh-hóa, Nghệ-an, SÆ¡n-nam (trÆ°á»›c là Thiên-trÆ°á»ng), SÆ¡n-tây (trÆ°á»›c là Quốc-oai), Kinh-bắc (trÆ°á»›c là Bắc-giang), Hải-dÆ°Æ¡ng (trÆ°á»›c là Nam- sách), Thái-nguyên, Tuyên-quang, HÆ°ng-hóa, Lạng-sÆ¡n, An-bang, Thuáºn- hóa, Quảng-nam. Ở những xứ hiểm-yếu nhÆ° Nghệ-an, Thuáºn-hóa, Tuyên- quang, HÆ°ng-hóa, Thái-nguyên, Lạng-sÆ¡n, Quảng-nam Ä‘á»u đặt chức Thủ- ngá»± kinh-lược-sứ để phòng giữ. Trong 13 xứ ấy lại chia là m 52 phủ, 172 huyện và 50 châu. Còn ở dÆ°á»›i phủ huyện thì có hÆ°Æ¡ng, phÆ°á»ng, xã, thôn, trang, sách, Ä‘á»™ng, nguyên, trưởng cả thảy là 8.006.
2. Việc Thuế Lệ.
Bấy giá» thuế Ä‘inh má»—i ngÆ°á»i đồng niên đóng 8 tiá»n; còn thuế ruá»™ng, thuế đất và thuế đất bãi trồng dâu thì cứ kể mẫu mà đóng thuế, mà thứ đất nà o cÅ©ng chia ra là m ba hạng.
Việc là m sổ hộ, thì cứ 6 năm một kỳ, quan phủ huyện phải dẫn các xã-trưởng vỠKinh để khai số hộ-khẩu ở các xã.
3. Việc Canh Nông.
Vua Thánh-tông lấy sá»± nông-tang là m trá»ng, cho nên ngà i chú ý vá» việc ấy lắm. ThÆ°á»ng thÆ°á»ng ngà i sắc cho phủ huyện phải hết sức khuyên bảo dân là m việc cà y ruá»™ng trồng dâu.
Äặt quan Hà -đê và quan Khuyến-nông để coi việc cà y cấy trong nÆ°á»›c. Bắt quan Há»™-bá»™ và quan Thừa-chÃnh ở các xứ phải tâu cho ngà i biết những đất bá» hoang để bắt phủ huyện đốc dân phu khai-khẩn là m ruá»™ng.
Láºp ra cả thảy 42 sở đồn-Ä‘iá»n, đặt quan để trông-nom sá»± khai-khẩn, khiến cho dân khá»i phải đói-khổ.
4. Nhà Tế Sinh.
Vua Thánh-tông lại lo đến các chứng bệnh là m hại dân. Ngà i láºp nhà Tế-sinh để nuôi những ngÆ°á»i Ä‘au-yếu, và khi nà o ở đâu có dịch tá»… thì sai quan Ä‘em thuốc Ä‘i chữa bệnh.
5. Việc Sá»a Phong Tục. Dân ta bấy giá» sùng-tÃn đạo Pháºt, hay là m đình là m chùa. Những lá»… hôn và lá»… tang thì là m những Ä‘iá»u trái vá»›i lẽ thÆ°á»ng, nhÆ° là nhà nà o có tang-chế thì là m cá»— bà n ăn-uống, rồi bà y ra các trò hát xÆ°á»›ng, là m má»™t cuá»™c vui chÆ¡i. Lá»… hôn thì ăn lá»… há»i rồi, để ba bốn năm má»›i cho rÆ°á»›c dâu vá» nhà chồng.
Thánh-tông cấm không cho là m chùa má»›i, để tiá»n của và công-phu mà là m việc có Ãch. Cấm những nhà có lá»… tang không được bà y cuá»™c hát xÆ°á»›ng. Việc hôn thì khi đã nháºn lá»… há»i rồi, phải chá»n ngà y cho rÆ°á»›c dâu, và lệ cứ cÆ°á»›i rồi ngà y hôm sau Ä‘i chà o cha mẹ, ba ngà y thì Ä‘i lá»… từ Ä‘Æ°á»ng.
Ngà i lại đặt ra 24 Ä‘iá»u, sức cho dân-xã thÆ°á»ng thÆ°á»ng giảng Ä‘á»c để giữ lấy thói tốt :
1. Cha mẹ dạy con phải có phép-tắc, trai gái Ä‘á»u có nghá»-nghiệp, không được rượu-chè cá»-bạc, táºp nghá» hát-xÆ°á»›ng để hại phong-tục.
2. NgÆ°á»i gia-trưởng tá»± mình phải giữ lá»…-phép để cho cả nhà bắt-chÆ°á»›c; nếu con em là m cà n, thì bắt tá»™i ngÆ°á»i gia trưởng.
3. Vợ chồng cần-kiệm là m ăn, ân-nghÄ©a trá»n-vẹn, duy chỉ có khi nà o ngÆ°á»i vợ phạm tá»™i thất-xuất thì má»›i được bá», chứ không được khiên ái cẩu dung
là m hại đến phong-hóa.
4. Là m kẻ tá»-đệ nên yêu-mến anh em, hòa-thuáºn vá»›i hÆ°Æ¡ng-đảng, phải lấy lá»…-nghÄ©a mà cÆ°-xá»; nếu trái phép thì ngÆ°á»i tôn-trưởng đánh-Ä‘áºp dạy-bảo, có tá»™i to thì phải Ä‘em ná»™p quan để trừng-trị.
5. ở chốn hÆ°Æ¡ng-đảng tông-tá»™c, có việc hoạn-nạn thì phải giúp-đỡ lẫn nhau; nếu ai có tiếng là ngÆ°á»i hạnh-nghÄ©a tốt, thì các quan phủ huyện sở tại phải bẩm lên tòa Thừa, tòa Hiến, để tâu vua mà tinh biểu cho.
6. Äà n-bà có lá»—i mà cha mẹ và chồng đã trừng-trị thì nên phải sá»a mình đổi lổi, không được tá»±-tiện trốn Ä‘i, là m hÆ° mất nết Ä‘Ã n-bà .
7. NgÆ°á»i Ä‘Ã n-bà góa không được chứa những đứa trai trẻ ở trong nhà , nói dối là con nuôi để ám hà nh những việc gian dâm.
8. NgÆ°á»i Ä‘Ã n-bà góa chồng, đối vá»›i các con vợ cả, hoặc vợ lẽ, nà ng hầu, nên có lòng thÆ°Æ¡ng-xót, không được mÆ°u-mô để chiếm Ä‘oạt gia-tà i là m của riêng mình.
9. Äà n-bà góa chồng, chÆ°a có con-cái, phải ở nhà chồng để giữ đủ tang-lá»…, không được chuyển-váºn, của-cải mang vá» nhà mình.
10. Là m Ä‘Ã n-bà thì phải theo chồng, không được cáºy cha mẹ mình phú-quà mà khinh nhà chồng, nếu không nhÆ° thế thì bắt tá»™i đến cha mẹ.
11. Kẻ sÄ©-phu nên quà phẩm-hạnh và giữ phép quan, nếu cứ xu-nịnh những kẻ quyá»n quà để cáºy thế là m cà n thì phải cách bá» Ä‘i không kể đến nữa.
12. Kẻ điển-lại chỉ việc giữ sổ-sách giấy-má để là m việc quan, nếu là m những sự điên-đảo án từ, thì quan trên sẽ xét ra mà trừng trị.
13. Quan dân Ä‘á»u phải hiếu-để, và chăm-chỉ là m ruá»™ng, cùng giúp đỡ lẫn nhau; khi Ä‘i là m việc quan, không được trá»… biếng, trốn-tránh. Nếu ai có tiếng là ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng-thiện thì các quan phủ huyện phải trình tòa Thừa, tòa Hiến để tâu mà tinh biểu cho.
14. Kẻ thÆ°Æ¡ng-mãi phải tùy thá»i giá mà buôn-bán vá»›i nhau, không được thay đổi thÆ°ng đấu, và tụ-táºp đồ-đảng để Ä‘i trá»™m-cÆ°á»›p; nếu phạm Ä‘iá»u ấy thì trị tá»™i rất nặng.
15. Việc hôn-giá tế-tự phải giữ lễ-phép, không được là m cà n.
16. Chá»— dân-gian có mở trÆ°á»ng du-hà hoặc cúng-tế, thì con-trai con-gái đến xem, không được đứng lẫn lá»™n, để khá»i thói dâm.
17. Các hà ng quán bên Ä‘Æ°á»ng, có phụ-nữ Ä‘i xa đến trá», thì phải phòng giữ. Nếu để hà -hiếp ô-nhục ngÆ°á»i ta, việc phát-giác ra, thì ngÆ°á»i phạm cùng vá»›i chủ nhà đá»u phải trị tá»™i cả.
18. Phủ huyện phải láºp bia ở các nÆ¡i sở-tại để cấm con-trai con-gái không được cùng tắm má»™t bến, để cho có phân biệt.
19. Các xã-thôn phải chá»n má»™t và i ngÆ°á»i già -cả, đạo-đức là m trưởng, những ngà y thong-thả Ä‘em dân ra đình, tuyên giảng những lá»i cáo dụ, để khiến dân bắt-chÆ°á»›c là m Ä‘iá»u thiện, thà nh ra mỹ tục.
20. Trong hạt phủ huyện có kẻ cÆ°á»ng-hà o xâm-chiếm Ä‘iá»n-thổ, ức-hiếp cô- Ä‘á»™c và xui-giục ngÆ°á»i ta kiện-tụng, thì cho xã-thôn cáo giác lên để quan xá»- trị, nếu mà ẩn-nặc thì phải biếm-bãi.
21. Các nhà vÆ°Æ¡ng, công, đại-thần dung túng những đứa tiểu-nhân, Ä‘Æ°a ngÆ°á»i khấn lá»…, và để cho ngÆ°á»i nhà đi ức-hiếp dân-gian mà mua rẻ các đồ váºt, thì cho dân được đầu cáo để trá»ng trị.
22. Những ngÆ°á»i là m quan phủ, huyện mà biết khuyên-bảo dân-gian là m Ä‘iá»u lá»…-nghÄ©a khiêm-nhượng, có quan Thừa-chÃnh, Hiến-sát xét thá»±c, thì được cho và o hạng tốt; nếu ai không chăm dạy-bảo dân thì cho là ngÆ°á»i không xứng chức.
23. Các ngÆ°á»i huynh-trưởng ở chốn xã-thôn và phÆ°á»ng biết dạy bảo con em trong là ng cho nên được phong-tục tốt, thì quan phủ huyện phải bẩm tòa Thừa, tòa Hiến để tâu vua ban khen cho.
24. Các dân mÆ°á»ng-mán ở ngoà i bá»-cõi, nên giữ lá»i di-huấn, không được trái đạo luân-thÆ°á»ng nhÆ° cha, anh, chú, bác đã chết thì con em không được chiếm lấy những thê-thiếp, nếu mà trái phép, thì sẽ trị tá»™i rất nặng.
6. Äịa Äồ NÆ°á»›c Nam.
Từ xÆ°a đến nay nÆ°á»›c Nam ta vẫn không có địa-đồ, Thái-tông bèn sai quan ở các đạo xem xét ở trong hạt mình có những núi sông gì, hiểm-trở thế nà o phải vẽ địa-đồ ra cho rõ-rà ng và chá»— nà o tá»± cổ chà kim có những sá»±-tÃch gì phải ghi-chép và o cho tÆ°á»ng-táºn, rồi gá»i vá» bá»™ Há»™ để là m quyển địa-dÆ° nÆ°á»›c ta.
7. Äại Việt Sá» Ký.
Thánh-tông sai Ngô sÄ© Liên là m bá»™ Äại-Việt sá»-ký chia ra là m 2 bản. Má»™t bản kể từ Hồng-bà ng-thị cho đến tháºp-nhị Sứ- quân có 5 quyển. Má»™t bản kể từ Äinh Tiên-hoà ng cho đến Lê Thái-tổ có 10 quyển. Cả thảy là 15 quyển.
8. Việc Văn Há»c.
Vua Thánh-tông định phép thi hÆ°Æ¡ng, sá»a phép thi há»™i, để chá»n lấy nhân-tà i. ThÆ°á»ng ngà i ra là m chủ các kỳ thi đình, và ngà i láºp ra lệ xÆ°á»›ng danh các Tiến-sÄ© và lệ cho vá» vinh qui.
Ngà i mở rá»™ng nhà Thái-há»c ra. PhÃa trÆ°á»›c thì là m nhà Văn-miếu, phÃa sau thì là m nhà Thái-há»c, và là m ra các phòng ốc để cho những kẻ sinh-viên ở há»c. Là m kho BÃ-thÆ° để mà chứa sách. Sá»± há»c bấy giá» cà ng ngà y cà ng mở-mang thêm.
Ngà i lại hay ngâm thi, đặt ra Quỳnh-uyển cá»u-ca, xÆ°ng là m Tao-Ä‘Ã n nguyên-súy, cùng vá»›i kẻ triá»u-thần là bá»n ông Thân nhân Trung, Äá»— Nhuáºn, cả thảy 28 ngÆ°á»i xÆ°á»›ng há»a vá»›i nhau. Non xanh nÆ°á»›c biếc chá»— nà o cÅ©ng có thÆ¡ của ngà i.
Ngà i sai ông Thân nhân Trung và ông Äá»— Nhuáºn là m bá»™ Thiên-nam dÆ°-hạ-táºp, 100 quyển nói vá» việc chÃnh là hình-luáºt Ä‘á»i Hồng-đức. Ngà i là m ra má»™t quyển Thân-chinh ký-sá»±, kể việc ngà i Ä‘i đánh Chiêm-thà nh, Lão-qua và các mÆ°á»ng.
9. Việc Võ Bị.
Tuy rằng vua Thánh-tông hết lòng sá»a-sang má»i việc trong nÆ°á»›c, nhÆ°ng ngà i cÅ©ng hiểu rằng phà m má»™t nÆ°á»›c mà cÆ°á»ng-thịnh thì tất là phải có võ-bị, cho nên ngà i bắt các quan tổng-binh phải chăm giảng-táºp tráºn-đồ, phải luyện-táºp sÄ©-tốt để phòng khi có việc.
Ngà i đổi năm Vệ-quân ra là m năm phủ là : Trung-quân phủ, Nam quân-phủ, Bắc-quân phủ, Äông-quân phủ và Tây-quân phủ. Má»—i má»™t phủ thì có 6 vệ, má»—i vệ có 5 hay là 6 sở, má»—i sở có số quân Ä‘á»™ 400 ngÆ°á»i. Quân cả 5 phủ Æ°á»›c chừng 6, 7 vạn ngÆ°á»i. Ngà i lại đặt ra 31 Ä‘iá»u quân lệnh để táºp thủy tráºn; 42 Ä‘iá»u để táºp bá»™ tráºn.
Lại đặt ra lệ cứ ba năm má»™t kỳ thi võ. TÆ°á»›ng-sÄ© ai Ä‘áºu thì thưởng, ai há»ng thì phạt, để khiến má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u vui lòng vá» việc võ-bị.
Äá»i vua Thánh-tông mấy năm vá» trÆ°á»›c cÅ©ng được yên ổn, nhÆ°ng mấy năm vá» sau thì phải chinh-chiến nhiá»u lần. Khi thì phải đánh giặc Là o, khi thì đánh những giặc cỠở trong nÆ°á»›c; nhÆ°ng chỉ có đánh Chiêm-thà nh, đánh Lão-qua và đánh Bồn-man là phải dùng đến đại-binh.
10. Äánh Chiêm Thà nh.
Năm canh-thìn (1470) là năm Hồng-đức nguyên-niên, vua nÆ°á»›c Chiêm-thà nh là Trà Toà n muốn sinh sá»± vá»›i nÆ°á»›c Nam. Má»™t mặt thì cho ngÆ°á»i sang cầu viện-binh bên nhà Minh, má»™t mặt thì Ä‘em quân sang đánh phá ở đất Hóa-châu.
Vua Thánh-tông cho sứ sang Tà u kể chuyện Trà Toà n là m nhiá»…u, rồi ngà i tá»± là m tÆ°á»›ng, cỠđại-binh hÆ¡n 20 vạn sang đánh Chiêm-thà nh; khi quân và o đến Thuáºn-hóa, Thánh-tông đóng quân lại để luyện-táºp và sai ngÆ°á»i lẻn sang vẽ địa-đồ nÆ°á»›c Chiêm-thà nh để biết cho rõ chá»— hiểm chá»— không rồi má»›i tiến binh lên đánh lấy cá»a Thị-nại (cá»a Bình-định).
Trà Toà n đánh thua, rút quân vá» giữ kinh-thà nh Äồ-bà n. Quân An- Nam kéo đến vây đánh, phá được thà nh, bắt được Trà Toà n.
Bấy giá» có tÆ°á»›ng Chiêm-thà nh là Bô trì Trì chạy vỠđất Phan-lung, sai sứ và o cống và xin xÆ°ng thần. Thánh-tông có ý muốn là m cho nÆ°á»›c Chiêm yếu thế Ä‘i, má»›i chia đất ra là m ba nÆ°á»›c, phong là m ba vua, má»™t nÆ°á»›c gá»i là Chiêm-thà nh, má»™t là Hóa-anh và má»™t nÆ°á»›c nữa là Nam-phan.
Còn đất Äồ-bà n, đất Äại-chiêm và đất Cổ-lÅ©y thì vua Thánh-tông lấy để láºp thêm đạo Quảng-nam, có 3 phủ, 9 huyện, rồi đặt quan cai-trị, và chá»n dân Ä‘inh từ 15 tuổi trở lên, ai là ngÆ°á»i thông-minh ham há»c thì cho là m sinh-đồ, để dạy cho sá»± há»c-hà nh và sá»± lá»…-nghÄ©a.
Khi Trà Toà n đã phải bắt rồi, em là Trà Toại trốn và o núi, sai ngÆ°á»i sang kêu vá»›i nhà Minh và xin phong là m vua. Thánh-tông biết tin ấy liá»n sai ông Lê Niệm Ä‘em 3 vạn quân và o bắt được Trà Toại giải vá» kinh-sÆ°. Sau vua nhà Minh có sai sứ sang bảo ngà i phải trả đất Chiêm-thà nh, nhÆ°ng ngà i không chịu.
Từ khi vua Thánh-tông đánh được Chiêm-thà nh rồi, thanh-thế nÆ°á»›c Nam lừng-lẫy, nÆ°á»›c Là o và các mÆ°á»ng ở phÃa tây Ä‘á»u vá» triá»u cống cả.
11. Äánh Lão Qua.
Äến năm ká»·-hợi (1479) có tù-trưởng xứ Bồn-man là Cầm Công có ý là m phản, xui ngÆ°á»i Lão-qua 95
Ä‘em binh quấy- nhiá»…u ở miá»n tây nÆ°á»›c ta. Thánh-tông liá»n sai quan Thái-úy là Lê thá» Vá»±c
95
Lão-qua, là đất thượng Là o ở vá» phÃa tây Bắc-Việt bây giá» tức là Luang-Prabang. Có khi gá»i là nÆ°á»›c Nam-chÆ°á»›ng. cùng vá»›i các tÆ°á»›ng quân là Trịnh công Lá»™, Lê đình Ngạn, Lê Lá»™ng và Lê nhân Hiếu chia là m 5 đạo Ä‘i từ Nghệ-an, Thanh-hóa và HÆ°ng-hóa sang đánh Ä‘uổi vua Lão-qua đến sông Kim-sa 96
giáp vá»›i nÆ°á»›c Diến-Ä‘iện. Tráºn ấy quân An- nam được toà n thắng.
12. Äánh Bồn Man.
Gây nên sá»± đánh Lão-qua là cÅ©ng vì há» Cầm ở Bồn-man muốn là m Ä‘iá»u phản-nghịch.
Nguyên đất Bồn-man trÆ°á»›c đã xin ná»™i thuá»™c, đổi là m châu Qui-hợp, nhÆ°ng vẫn để cho tù-trưởng là há» Cầm được Ä‘á»i Ä‘á»i là m Phụ-đạo. Sau đổi là m Trấn-ninh phủ, có 7 huyện, và đặt quan phủ huyện để giám-trị. Nay Cầm Công cáºy có ngÆ°á»i Lão-qua giúp-đỡ, bèn Ä‘uổi quân An-nam Ä‘i, chiếm lấy đất, rồi Ä‘em quân chống giữ vá»›i quan quân.
Thánh-tông bèn ngá»± giá thân-chinh, nhÆ°ng Ä‘i đến Phù-liệt, được tin thắng tráºn của quân ta sang đánh Lão-qua, ngà i trở vá», sai ông Lê Niệm Ä‘em binh Ä‘i đánh. Cầm Công đánh thua chết, còn những ngÆ°á»i Bồn-man xin hà ng.
Thánh-tông phong cho ngÆ°á»i há» Cầm Công là Cầm Äông là m Tuyên- úy-đại-sứ và đặt quan cai-trị nhÆ° trÆ°á»›c.
13. Việc Giao Thiệp Với Tà u.
NÆ°á»›c ta bấy giá» tuy phải theo lệ xÆ°ng thần vá»›i nhà Minh, nhÆ°ng vua Thánh-tông vẫn hết lòng phòng- bị mặt bắc. Thỉnh-thoảng có những ngÆ°á»i thổ-dân sang quấy-nhiá»…u, thì láºp tức cho quan quân lên tiá»…u-trừ và cho sứ sang Tà u để phân-giải má»i sá»± cho minh-bạch. Có má»™t hôm được tin rằng ngÆ°á»i nhà Minh Ä‘em binh Ä‘i qua địa- giá»›i, Thánh-tông liá»n cho ngÆ°á»i lên do-thám thá»±c hÆ°. Ngà i bảo vá»›i triá»u- thần rằng : "Ta phải giữ-gìn cho cẩn-tháºn, đừng để cho ai lấy mất má»™t phân núi, má»™t tấc sông của vua Thái-tổ để lại."
Ngà i có lòng vì nước như thế, cho nên dẫu nước Tà u có ý muốn dòm-ngó cũng không dám là m gì. Vả lại quân An-nam bấy giỠđi đánh Là o, dẹp Chiêm, thanh-thế bao nhiêu, nhà Minh cũng phải lấy lễ-nghĩa mà đãi An-nam, cho nên sự giao-thiệp của hai nước vẫn được hòa-bình.
Xem những công việc của vua Thánh-tông thì ngà i tháºt là má»™t đấng anh-quân. Những sá»± văn-trị và sá»± võ-công ở nÆ°á»›c Nam ta không có Ä‘á»i nà o thịnh hÆ¡n là đá»i Hồng-đức. Nhá» có vua Thái-tổ thì giang-sÆ¡n nÆ°á»›c Nam má»›i
96
Theo địa-dÆ° nÆ°á»›c Tà u, thì Kim-sa-giang là khúc trên sông TrÆ°ng-giang. Sông ấy chảy ở phÃa bắc qua tỉnh Tây-khÆ°Æ¡ng và Tứ-xuyên. Äây có lẽ là nhà chép sá» lẫn vá»›i khúc sông Lan-thÆ°Æ¡ng- giang là khúc trên Cá»u-long-giang còn, và nhá» có vua Thánh-tông thì văn-hóa nÆ°á»›c ta má»›i thịnh, váºy nên ngÆ°á»i An-nam ta không bao giá» quên công đức hai ông vua ấy.
Thánh-tông là m vua được 38 năm thỠđược 56 tuổi.
V. Lê Hiến Tông ( 1497 - 1504 ) Niên-hiệu: Cảnh Thống
Thái-tỠlà Tăng lên nối ngôi là m vua, tức là vua Hiến-tông.
Ngà i là má»™t ông vua thông-minh hòa-háºu. ThÆ°á»ng khi bãi triá»u rồi, ngà i ra ngồi nói chuyện vá»›i các quan, há»… ai có Ä‘iá»u gì trái phải, ngà i lấy lá»i êm-ái mà nhủ-bảo, chứ không gắt mắng bao giá». Ngà i vẫn hay nói rằng : "Vua Thái-tổ đã gây-dá»±ng cÆ¡-đồ, vua Thánh-tông đã sá»a-sang má»i việc, ta nay chỉ nên lo gìn-giữ nếp cÅ©, và mở-mang sá»± nhân-chÃnh ra cho sáng rõ công-đức của ông cha trÆ°á»›c."
Ngà i theo cái chủ-ý ấy mà trị dân, cho nên trong mấy năm ngà i là m vua không có giặc-giã gì, mà những việc chÃnh-trị Ä‘á»u theo nhÆ° Ä‘á»i Hồng- đức, chứ không thay-đổi gì cả. Nhất là vá» việc cà y ruá»™ng trồng dâu, ngà i lÆ°u tâm khuyên-nhủ quan dân, khiến má»i ngÆ°á»i phải hết sức giữ-gìn, bắt Ä‘Ã o sông, khai ngòi, đắp Ä‘Æ°á»ng, là m xe nÆ°á»›c, để cho tiện việc vệ nông. Việc văn-há»c cÅ©ng váºy, không bao giá» ngà i để trể-nải. NhÆ°ng ngà i trị-vì được có 7 năm thì mất, thỠđược 44 tuổi.
VI. Lê Túc Tông ( 1504 ) và Lê Uy Mục ( 1505 - 1509 ) Niên-hiệu: Thái Trinh và Äoan Khánh
Hiến-tông mất, truyá»n ngôi lại cho ngÆ°á»i con thứ ba tên là Thuần, tức là vua Túc-tông.
Túc-tông là m vua được 6 tháng thì mất. Triá»u-đình tôn ngÆ°á»i anh thứ hai của ngà i là Tuấn lên là m vua, tức là vua Uy-mục.
Từ vua Uy-mục trở Ä‘i thì cÆ¡-nghiệp nhà Lê má»—i ngà y má»™t suy dần, vì rằng từ đó vá» sau không có ông vua nà o là m được việc nhân-chÃnh, và lại thÆ°á»ng hay say-đắm tá»u sắc, là m những Ä‘iá»u tà n-ác, cho nên thà nh ra sá»± giặc-giã, thoán-doạt, đến ná»—i vá» sau dẫu có trung-hÆ°ng lên được, nhÆ°ng quyá»n chÃnh-trị vẫn vá» tay kẻ cÆ°á»ng-thần.
Vua Uy-mục má»›i lên là m vua thì giết tổ-mẫu là bà Thái-hoà ng Thái- háºu, giết quan Lá»…-bá»™ Thượng-thÆ° là ông Äà m văn Lá»… và quan Äô-ngá»±-sá» là ông Nguyá»…n quang Báºt, vì lẽ rằng khi vua Hiến-tông mất, bà Thái-háºu và hai ông ấy có ý không chịu láºp ngà i.
Äã là m Ä‘iá»u bạo-ngược, lại say đắm tá»u-sắc; đêm nà o cÅ©ng cùng vá»›i cung-nhân uống rượu, rồi đến khi say thì giết Ä‘i. Có khi bắt quân sÄ© lấy gáºy đánh nhau để là m trò chÆ¡i. TÃnh đã hung-ác, mà lại hay phản-trắc. Cho nên sứ Tà u sang là m thÆ¡ gá»i Uy-mục là Quỉ-vÆ°Æ¡ng .
Bấy giá» Uy-mục lại hay tin dùng mấy kẻ ngoại-thÃch và tìm những ngÆ°á»i có sức mạnh để là m túc-vệ. Bởi thế cho nên Mạc đăng Dung là ngÆ°á»i đánh cá và o thi Ä‘á»— đô-lá»±c-sÄ©, được là m chức Äô-chỉ-huy-sứ. Còn những tôn- thất và công-thần thì bị đánh-Ä‘uổi, dân sá»± thì bị hà -hiếp, lòng ngÆ°á»i ta-oán, thiên-hạ mất cả trông-cáºy, triá»u-thần có nhiá»u ngÆ°á»i bá» quan trốn Ä‘i.
Tháng chạp năm ká»·-tị (1509) có Giản-tu-công tên là Oanh cháu vua Thánh-tông, là anh em con chú con bác vá»›i ngà i, bị bắt giam. Ông đút tiá»n cho ngÆ°á»i canh ngục má»›i được ra, trốn vá» Tây-đô, rồi há»™i vá»›i các quan cá»±u- thần Ä‘em binh ra đánh bắt vua Uy-mục và Hoà ng-háºu Trần-thị giết Ä‘i.
VII. Lê TÆ°Æ¡ng Dá»±c ( 1510 - 1516 ) Niên-hiệu: Hồng Thuáºn
Giản-tu-công giết vua Uy-mục rồi tá»± láºp là m vua, tức là vua TÆ°Æ¡ng- dá»±c.
Vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c tÃnh hay chÆ¡i-bá»i và xa-xỉ, nhÆ° là sai ngÆ°á»i thợ tên là VÅ© nhÆ° Tô là m cái Ä‘iện 100 nóc, xây cái Cá»u-trùng-Ä‘Ã i, bắt quân dân là m trong mấy năm trá»i không xong, mà tháºt là hao-tổn tiá»n-của, chết hại nhiá»u ngÆ°á»i. Rồi lại đóng chiến-thuyá»n bắt Ä‘Ã n-bà chèo chÆ¡i ở hồ Tây. Lại tÆ°- thông cả vá»›i những cung-nhân Ä‘á»i tiá»n triá»u. Vì hoang dâm nhÆ° thế cho nên sứ nhà Minh sang trông thấy ngà i, bảo rằng ngà i là tÆ°á»›ng lợn,
sá»± loạn-vong chắc là sắp tá»›i váºy.
1. Việc Thuế Má.
Việc thuế-má lúc bấy giá» thì đại-khái cÅ©ng nhÆ° mấy triá»u trÆ°á»›c, nhÆ°ng không biết rõ tiá»n-tà i sản-váºt đồng-niên thu được những gì. Äến Ä‘á»i vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c thấy sá» chép rằng trÆ°á»›c thì thuế và ng thuế bạc đồng niên thu được :
Và ng mÆ°á»i, thứ tốt gá»i là "kiêm-kim".. 480 lượng
Và ng mÆ°á»i
2.883 lượng
Bạc
4.930 lượng Nay vua Tương-dực định lệ đổi lại mỗi năm thu được :
Và ng mÆ°á»i thứ "kiêm-kim"
449 lượng
Và ng mÆ°á»i
2.901 lượng
Bạc
6.125 lượng
Những và ng bạc ấy là nộp và o kho để chi vua tiêu-dùng. Còn cách thu-nộp thế nà o thì không rõ.
2. Äại Việt Thông Giám.
Äá»i bấy giá» có quan Binh-bá»™ Thượng-thÆ° là ông VÅ© Quỳnh là m xong bá»™ Äại-Việt thông-giám; chia ra từ há» Hồng-Bà ng cho đến tháºp-nhị Sứ-quân là m ngoại-ká»·, còn từ Äinh Tiên- hoà ng đến Lê Thái-tổ là m bản-ká»·, cả thảy là 26 quyển. Vua sai ông Lê Tung soạn bà i tổng-luáºn vá» bá»™ sỠấy.
3. Sự Biến Loạn.
Thá»i bấy giá» vua thì hoang chÆ¡i, triá»u-thần thì tuy là có bá»n ông Nguyá»…n văn Lang, ông Lê Tung, ông LÆ°Æ¡ng đắc Bằng, v.v... nhÆ°ng ngÆ°á»i thì già chết, ngÆ°á»i thì xin thôi quan vá». Vả cÅ©ng không có ai là ngÆ°á»i có thể ngăn giữ được vua và kinh-doanh được việc nÆ°á»›c, cho nên trong nÆ°á»›c giặc-giã nổi lên khắp cả má»i nÆ¡i. ở đất Kinh-bắc thì có Thân duy Nhạc, Ngô văn Tổng, là m loạn ở huyện Äông-ngạn và huyện Gia-lâm; đất SÆ¡n-tây thì có Trần Tuân đánh phá. Lại có tên Phùng ChÆ°Æ¡ng là m giặc ở núi Tam-đảo; Trần công Ninh chống giữ ở huyện An-lãng. Äất Nghệ-an thì có Lê Hy, Trịnh HÆ°ng, Lê văn Triệt là m phản. Lại ở huyện Thủy-Ä‘Æ°á»ng (Hải- dÆ°Æ¡ng) có Trần Cao thấy sấm nói rằng ở phÆ°Æ¡ng đông có thiên-tá» khÃ,
bèn cùng vá»›i đồ-đảng đánh lấy đất Hải-dÆ°Æ¡ng, Thủy-Ä‘Æ°á»ng, Äông-triá»u, rồi tá»± xÆ°ng là vua Äế-thÃch giáng sinh, bởi thế thiên-hạ theo có hà ng vạn ngÆ°á»i.
Trần Cao Ä‘em quân vỠđóng ở đất Bồ-Ä‘á», bên kia sông Nhị-hà , chá»±c sang lấy Kinh-đô. Sau quan quân sang đánh, Trần Cao lui vỠđóng ở Châu- sÆ¡n, thuá»™c phủ Từ-sÆ¡n. Vua sai An-hòa-hầu là Nguyá»…n hoằng Dụ sang đóng quân ở Bồ-đỠđể chống giữ.
Tuy trong nÆ°á»›c giặc cÆ°á»›p nhÆ° thế, nhÆ°ng vua cÅ©ng không chịu sá»a- sang việc gì cả, lại khinh-dể các quan triá»u-thần. Bấy giá» có Nguyên-quáºn- công là Trịnh duy Sản, trÆ°á»›c vẫn có công Ä‘i đánh giặc, nhÆ°ng sau vì hay can vua mà phải đánh. Trịnh duy Sản tức giáºn bèn mÆ°u vá»›i Lê quảng Äá»™ và Trình chà Sâm để láºp vua khác, rồi giả mượn tiếng Ä‘i đánh giặc, đêm Ä‘em binh và o cá»a Bắc-thần giết vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c.
Ngà i trị-vì được 8 năm, thỠđược 24 tuổi.
VIII. Lê Chiêu Tông và Lê Cung Hoà ng ( 1516 - 1527 ) Niên-hiệu: Quang Thiệu ( 1516 - 1526 ) Thống Nguyên ( 1527 )
Bá»n Trịnh duy Sản giết vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c rồi, há»™i triá»u-đình lại định láºp con Mục-ý-vÆ°Æ¡ng là Quang Trị, má»›i có 8 tuổi, nhÆ°ng Võ-tá-hầu là Phùng Mại bà n nên láºp cháu ba Ä‘á»i vua Thánh-tông là con Cẩm-giang-vÆ°Æ¡ng tên là Y, đã 14 tuổi. Äảng Trịnh duy Sản bắt Phùng Mại chém ngay ở chá»— nghị-sá»±, rồi láºp Quang Trị. Quang Trị má»›i là m vua được ba ngà y, chÆ°a kịp đổi niên-hiệu thì bị Trịnh duy Äại là anh Trịnh duy Sản Ä‘em và o Tây-kinh. Quang Trị và o đấy được mấy ngà y lại bị giết.
Lúc trong triá»u còn Ä‘ang rối loạn, chÆ°a biết ai là vua thì Nguyá»…n hoằng Dụ ở bến Bồ-đỠđược tin Trịnh duy Sản đã giết vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c, bèn Ä‘em quân vỠđốt phá Kinh-thà nh và bắt VÅ© nhÆ° Tô, là ngÆ°á»i đốc việc là m Ä‘á»n-Ä‘Ã i cho vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c, Ä‘em chém ở ngoà i thà nh.
Bá»n Trịnh duy Sản lại láºp con Cẩm-giang-vÆ°Æ¡ng là Y lên là m vua, tức là vua Chiêu-tông.
Nhưng bây giỠKinh-thà nh đã bị tà n-phá rồi, Trịnh duy Sản phải rước vua và o Tây-kinh.
1. Giặc Trần Cao Quấy Nhiá»…u ở Äông Äô.
Giặc Trần Cao thấy Triá»u-đình đã bá» kinh-đô, bèn Ä‘em quân sang chiếm lấy, rồi tiếm hiệu là m vua.
Triá»u-đình và o đến Tây-kinh, truyá»n hịch Ä‘i các nÆ¡i lấy binh ra đánh Trần Cao.
Trịnh duy Sản, Nguyá»…n hoằng Dụ, Trịnh Tuy, Trần Chân và các quan cá»±u thần phân binh ra vây Äông-kinh. Trần Cao phải bá» thà nh chạy lên đất Lạng-nguyên (có lẽ là Lạng-sÆ¡n).
Triá»u-đình lại vá» Äông-kinh, rồi sai Trịnh duy Sản lên Lạng-nguyên Ä‘uổi đánh Trần Cao. Trịnh duy Sản khinh địch quá, bị giặc giết mất. Quan giặc lại vỠđóng ở Bồ-Ä‘á». Vua sai Thiết-sÆ¡n-bá là Trần Chân Ä‘em quân đánh táºp háºu, phá được quân của giặc.
Trần Cao lại chạy vá» Lạng-nguyên, và thấy sá»±-nghiệp không thà nh, bèn nhÆ°á»ng quyá»n lại cho con là Thăng rồi cắt tóc Ä‘i tu để trốn cho khá»i nạn.
2. Quan Trong Triá»u Là m Loạn.
Tuy giặc Trần Cao đã phá được, nhÆ°ng mà lúc bấy giá» vua Chiêu-tông hãy còn trẻ tuổi, chÆ°a quyết-Ä‘oán được, mà Triá»u-thần thì không có ai là ngÆ°á»i có chà giúp nÆ°á»›c, đến ná»—i ngoà i thì giặc là m loạn, trong thì các quan sinh ra hiá»m-thù, Ä‘em quân đánh lẫn nhau, nhÆ° là Nguyá»…n hoằng Dụ và Trịnh Tuy, hai ngÆ°á»i Ä‘i đánh giặc vá» rồi má»—i ngÆ°á»i đóng quân má»™t nÆ¡i để chống-cá»± vá»›i nhau, vua can ngăn cÅ©ng không được.
ở trong triá»u thì bá»n Trịnh duy Äại mÆ°u sá»± là m phản, bị ngÆ°á»i tố cáo ra, phải giết cả đảng.
Bá»n Nguyá»…n hoằng Dụ và Trịnh Tuy cứ đánh nhau mãi, sau Trần Chân bênh Trịnh Tuy Ä‘em quân đánh Nguyá»…n hoằng Dụ. Nguyá»…n hoằng Dụ bá» chạy vá» giữ Thanh-hóa.
Vua sai bá»n Mạc đăng Dung Ä‘i đánh Nguyá»…n hoằng Dụ. NhÆ°ng Äăng Dung tiếp được thÆ° của Hoằng Dụ viết riêng cho mình, bèn không đánh, Ä‘em quân trở vá».
Bấy giá» quyá»n-bÃnh vá» cả Trần Chân và lại có ngÆ°á»i nói rằng Trần Chân có ý là m phản, vua bèn cho ngÆ°á»i vá»i Trần Chân và o thà nh rồi đóng cá»a thà nh lại, bắt giết Ä‘i.
Bá»™ tÆ°á»›ng của Trần Chân là bá»n Hoà ng duy Nhạc, Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng nghe tin Trần Chân phải giết, bèn Ä‘em quân và o đánh phá kinh-thà nh. Vua phải chạy sang lánh mình ở đất Gia-lâm, rồi cho ngÆ°á»i và o Thanh-hóa vá»i Nguyá»…n hoằng Dụ ra đánh giặc. Nguyá»…n hoằng Dụ không ra.
Chiêu-tông không biết mong cáºy và o ai được, phải cho ngÆ°á»i sang Hải-dÆ°Æ¡ng vá»i Mạc Äăng Dung vá» giúp. Mối thoán-Ä‘oạt gây nên từ đó.
Nguyên Mạc đăng Dung là cháu 7 Ä‘á»i ông Mạc Ä‘Ä©nh Chi, ngà y trÆ°á»›c vốn ở là ng Äông-cao, huyện Bình-hà (thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng), sau dá»i sang ở là ng Cổ-chai (thuá»™c huyện Nghi-dÆ°Æ¡ng, tỉnh Kiến-an bây giá»). Mạc đăng Dung thủa trẻ nhà nghèo, là m nghỠđánh cá, nhÆ°ng có sức mạnh, thi Ä‘á»— Äô-lá»±c-sÄ©, là m đến Äô-chỉ-huy-sứ vá» triá»u vua Uy-mục; đến triá»u vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c được phong là VÅ©-xuyên-hầu.
Nay vua Chiêu-tông gá»i sang, nhất thiết trao cả binh quyá»n để đánh giặc Hoà ng duy Nhạc.
Mạc đăng Dung Ä‘em vua vỠở Bồ-Ä‘á» rồi cho ngÆ°á»i máºt dụ bá»n Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng vá» hà ng. Bá»n ấy nói rằng Trần Chân bị giết là tại Chá» Khải, Trịnh Há»±u, Ngô BÃnh gièm-pha. Nếu nhà vua là m tá»™i ba ngÆ°á»i ấy thì xin vá» hà ng.
Vua bắt ba ngÆ°á»i Ä‘em giết Ä‘i, nhÆ°ng bá»n tên KÃnh tên Ãng vẫn không giải binh. Mạc đăng Dung lại dá»i vua vá» Bảo-châu (thuá»™c huyện Từ- liêm). Thế giặc vẫn mạnh, rồi lại có Trịnh Tuy và Nguyá»…n SÆ° là m phản, thông vá»›i bá»n tên KÃnh láºp Lê Do lên là m vua, đóng hà nh-Ä‘iện ở Từ-liêm.
Vua lại phải cho ngÆ°á»i và o gá»i Nguyá»…n hoằng Dụ lần nữa. Nguyá»…n hoằng Dụ Ä‘em binh Thanh-hóa ra để cùng vá»›i Mạc đăng Dung Ä‘i đánh giặc. NhÆ°ng Hoằng Dụ xuất binh đánh trÆ°á»›c, bại tráºn, phải rút quân vá» Thanh.
Äược Ãt lâu Mạc đăng Dung trừ được bá»n Lê Do, Trịnh Tuy và Nguyá»…n SÆ°, rồi lại hà ng được bá»n Hoà ng duy Nhạc, Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng Ä‘em vá» là m vây-cánh của mình. Từ đó quyá»n bÃnh vá» cả Äăng Dung.
3. Mạc Äăng Dung Chuyên Quyá»n.
Mạc đăng Dung bây giá» quyá»n-thế hống-hách, ra và o cung cấm tiếm dụng nghi-vệ thiên-tá». Các quan ai có vì nhà vua mà can-gián Ä‘iá»u gì, thì Äăng Dung tìm cách giết Ä‘i. Các quan triá»u-thần có nhiá»u ngÆ°á»i thấy quyá»n lá»›n vá» cả há» Mạc, cÅ©ng bá» vua mà theo phò Mạc đăng Dung.
Vua Chiêu-tông thấy váºy, má»›i mÆ°u ngầm vá»›i bá»n ná»™i thần là Phạm Hiến và Phạm Thứ để đánh Mạc đăng Dung, lại cho ngÆ°á»i và o Tây-kinh vá»i Trịnh Tuy Ä‘em binh ra là m ngoại ứng. Äêm đến canh hai vua chạy lên SÆ¡n- tây để thu-xếp binh-mã đánh há» Mạc.
Sáng hôm sau Mạc đăng Dung má»›i biết vua xuất ngoại, liá»n sai Hoà ng duy Nhạc Ä‘em quân Ä‘uổi theo, đến Thạch-thất, Duy Nhạc bị quân sở- tại bắt được giết Ä‘i.
Mạc đăng Dung cùng vá»›i các quan ở trong triá»u láºp Hoà ng-đệ là Xuân lên là m vua, tức là Cung-hoà ng, đổi niên-hiệu là Thống-nguyên. NhÆ°ng ở kinh-thà nh sợ vua Chiêu-tông viện quân vỠđánh, cho nên Mạc đăng Dung rÆ°á»›c Hoà ng-đệ Xuân vỠở đất Gia-phúc, nay là Gia-lá»™c thuá»™c tỉnh Hải-dÆ°Æ¡ng.
Khi vua Chiêu-tông chạy lên SÆ¡n-tây, những ngÆ°á»i hà o-kiệt ở các nÆ¡i theo vá» cÅ©ng nhiá»u, nhÆ°ng vì vua nghe lá»i những kẻ hoạn-quan là bá»n Phạm Äiá»n, không theo lá»i bà n của các tÆ°á»›ng, cho nên lòng ngÆ°á»i ly-tán, má»i việc há»ng cả. Vua cho ngÆ°á»i và o Thanh-hóa vá»i Trịnh Tuy ba bốn lần, Trịnh Tuy do-dá»± mãi không ra. Sau Trịnh Tuy cùng vá»›i Trịnh duy Tuấn Ä‘em hÆ¡n má»™t vạn quân ra giúp, thì vua lại nghe lá»i bá»n Phạm Äiá»n bắt Nguyá»…n bá Ká»· là thuá»™c tÆ°á»›ng của Trịnh Tuy Ä‘em giết Ä‘i. Trịnh Tuy tức giáºn Ä‘em quân bắt vua Chiêu-tông vá» Thanh-hóa.
Năm giáp-thân (1524) Mạc đăng Dung Ä‘em quân và o đánh Thanh- hóa, Trịnh Tuy thua tráºn rồi chết, vua Chiêu-tông bị bắt Ä‘em vỠđể ở Äông- hà (thuá»™c huyện Thá»-xÆ°Æ¡ng), rồi cho ngÆ°á»i đến giết Ä‘i.
Vua Chiêu-tông là m vua được 11 năm, thỠ26 tuổi.
Cách hai năm sau là năm Ä‘inh-hợi (1527), Mạc đăng Dung bắt các quan nhà Lê thảo bà i chiếu truyá»n ngôi cho nhà Mạc.
Cung-hoà ng và bà Hoà ng-thái-háºu Ä‘á»u bị giết cả. Bấy giá» triá»u-thần có VÅ© Duệ, Ngô Hoán, quan Äô-ngá»±-sá» là Nguyá»…n văn Váºn, quan Hà n-lâm hiệu-lý là Nguyá»…n thái Bạt, quan Lá»…-bá»™ thượng-thÆ° là Lê tuấn Máºu, quan Lại- bá»™ thượng-thÆ° là Äà m tháºn Huy, quan Tham-chÃnh-sứ là Nguyá»…n duy TÆ°á»ng, quan Quan-sát-sứ là Nguyá»…n tá»± CÆ°á»ng, tÆ°á»›c Bình-hồ-bá là Nghiêm bá Ký, quan Äô-ngá»±-sá» là Lại kim Bảng, quan Há»™-bá»™ thượng-thÆ° là Nguyá»…n thiệu Tri, quan Phó Äô-ngá»±-sá» là Nguyá»…n hữu Nghiêm, quan Lá»…-bá»™ tả Thị-Lang là Lê vô CÆ°Æ¡ng Ä‘á»u là ngÆ°á»i khoa-giáp cả, ngÆ°á»i thì nhổ và o mặt Mạc đăng Dung hay là lấy nghiên má»±c Ä‘áºp và o mặt, hay chá»i mắng, bị Äăng Dung giết Ä‘i. Có ngÆ°á»i thì theo vua không kịp, nhảy xuống sông mà chết, ngÆ°á»i thì quay đầu vá» Lam-sÆ¡n lạy rồi tá»±-tá». Những ngÆ°á»i ấy Ä‘á»u là ngÆ°á»i có nghÄ©a- khà để tiếng thÆ¡m vá» sau.
Nhà Lê, kể từ vua Thái-tổ cho đến vua Cung-hoà ng vừa má»™t trăm năm (1428-1527), được 10 ông vua. NhÆ°ng trong bấy nhiêu ông, trừ vua Thái-tổ ra, thì chỉ có vua Thánh-tông và vua Hiến-tông là đã lá»›n tuổi má»›i lên ngôi, còn thì ông nà o lên là m vua cÅ©ng còn trẻ tuổi cả. Vì thế cho nên việc triá»u-chÃnh má»—i ngà y má»™t suy-kém, lại có những ông vua hoang-dâm, là m lắm Ä‘iá»u tà n-bạo để đến nổi trong nÆ°á»›c xảy ra nhiá»u sá»± biến loạn.
Váºy váºn nhà Lê phải lúc trung-suy, nhÆ°ng công-đức vua Thái-tổ và vua Thánh-tông là m cho lòng ngÆ°á»i không quên nhà Lê, cho nên dầu nhà Mạc có cÆ°á»›p ngôi cÅ©ng không được lâu bá»n, và vá» sau há» Trịnh tuy có chuyên-quyá»n nhÆ°ng cÅ©ng chỉ giữ ngôi chúa, chứ không dám cÆ°á»›p ngôi vua.
|
10-09-2008, 03:31 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
Phần IV : Tá»± Chủ Thá»i-Äại (Thá»i Kỳ Nam Bắc Phân Tranh)
PIV-ChÆ°Æ¡ng 1
Lịch Triá»u Lược Ká»·
(1528 - 1802)
1. Nam-triá»u Bắc triá»u
2. Trịnh Nguyễn phân tranh
NÆ°á»›c Nam ta từ khi Ngô VÆ°Æ¡ng Quyá»n đánh Ä‘uổi được quân Nam- Hán, vua Äinh Tiên-hoà ng dẹp yên được loạn Tháºp-nhị Sứ-quân láºp thà nh má»™t nÆ°á»›c tá»±-chủ, Ä‘á»i ná» qua Ä‘á»i kia kế truyá»n được non 600 năm. Äến đầu tháºp-lục thế-ká»·, bởi vì vua nhà Lê hoang dâm vô Ä‘á»™, bá» việc chÃnh-trị đổ-nát, cho nên trong nÆ°á»›c loạn-lạc, nhà Mạc nhân dịp mà là m sá»± thoán-Ä‘oạt. Nhà Lê tuy đã mất ngôi, nhÆ°ng lòng ngÆ°á»i còn tưởng nhá»› đến công-đức của vua Thái-tổ và vua Thánh-tông, cho nên lại theo phò con cháu nhà Lê trung- hÆ°ng lên ở phÃa nam, láºp ra má»™t Triá»u-đình riêng ở vùng Thanh-hóa, nghệ- an để chống nhau vá»›i nhà Mạc. Ấy là thà nh ra Nam-triá»u và Bắc-triá»u; hai bên đánh nhau trong năm sáu mÆ°Æ¡i năm trá»i.
Äến khi nhà Lê nhá» có há» Trịnh giúp ráºp, dứt được nhà Mạc, tưởng là giang-sÆ¡n lại thống-nhất nhÆ° cÅ©, ai ngá» há» Trịnh và há» Nguyá»…n lại sinh ra lòng ghen-ghét, gây nên mối thù-oán, rồi má»—i há» hùng-cứ má»™t phÆ°Æ¡ng, chia nÆ°á»›c ra là m hai mảnh: há» Nguyá»…n giữ xứ Nam, há» Trịnh giữ xứ Bắc, má»—i há» chiếm-giữ má»™t Xứ để là m cÆ¡-nghiệp riêng của mình. Từ đó giang-sÆ¡n chia rẽ, Nam Bắc phân tranh, ấy là má»™t thá»i-đại riêng trong lịch-sá» nÆ°á»›c ta váºy.
Nhà Háºu-Lê từ khi trung-hÆ°ng lên, con-cháu vẫn giữ ngôi là m vua, nhÆ°ng quyá»n chÃnh-trị ở cả há» Trịnh. Còn ở phÃa nam thì từ sông Linh-giang trở và o là cÆ¡-nghiệp của há» Nguyá»…n. Tuy váºy, hai há» chỉ xÆ°ng chúa, chứ không xÆ°ng vua, và bá» ngoà i vẫn tôn-phù nhà Lê. Sau nà y ta hãy chép tóm cả các Ä‘á»i vua và các Ä‘á»i chúa để cho rõ sá»± kế truyá»n. Còn những công-việc vá» thá»i bấy giá» thì ta sẽ bà n riêng rẽ từng mục cho rõ-rà ng.
I. NAM TRIỀU BẮC TRIỀU
Lê Trang Tông (1533-1548) Niên hiệu: Nguyên-hòa
Trang-tông húy là Duy-Ninh, con rốt vua Chiêu-tông. Ông Nguyá»…n Kim láºp ngà i lên là m vua ở đất Cầm-chân (Là o), sau Ä‘Æ°a ngà i vá» Thanh-Hóa, láºp hà nh-Ä‘iện ở Vạn-lại.
Trang-tông là m vua được 16 năm, thỠ31 tuổi.
Lê Trung Tông (1548-1556) Niên hiệu: Thuáºn-bình
Trung-tông húy là Duy Huyên, con vua Trang-tông. Ngà i là m vua được 8 năm, thỠ28 tuổi.
BẮC TRIỀU
Thái Tổ Mạc Äăng Dung (1527-1529) Niên hiệu: Minh-Äức
Thái Tông Mạc Äăng Doanh (1530-1540) Niên hiệu: Äại-chÃnh
Nhà Lê trung-hưng lên ở Thanh-hóa.
Hiến Tông Mạc Phúc Hải
(1541-1546) Niên hiệu: Quãng-hòa
Lê Anh Tông (1556 - 1573) Niên hiệu: Thiên-hữu (1557) ChÃnh-trị (1558-1571) Hồng-phúc (1572-1573)
Anh-tông húy là Duy-bang, cháu huyá»n-tôn ông Lê Trừ, anh vua Thái-tổ ngà y trÆ°á»›c. Vua Trung-tông không có con, cho nên ông Trịnh Kiểm má»›i Ä‘i tìm ngà i vá» láºp nên là m vua.
Khi Trịnh Kiểm mất rồi, quyá»n vá» Trịnh Tùng, ngà i phải trốn vá» Nghệ-an. Trịnh Tùng sai ngÆ°á»i Ä‘uổi theo bắt vá» giết Ä‘i. Ngà i là m vua được 16 năm, thá» 42 tuổi.
Lê Thế Tông (1573 - 1599) Niên hiệu: Gia-thái (1573-1577) Quang-hưng (1578-1599)
Thế-tông húy là Duy-Äà m, con thứ 5 vua Anh-tông. Trịnh Tùng láºp ngà i lên là m vua từ lúc còn 7 tuổi.
Trong Ä‘á»i ngà i là m vua, Trịnh Tùng dứt được há» Mạc, lấy lại đất Äông-đô. Ngà i là m vua được 27 năm, thá» 33 tuổi.
Tuyên Tông Mạc Phúc Nguyên (1546 - 1561) Niên hiệu: VÄ©nh-Äịnh (1547) Cảnh-lịch (1548-1553) Quang-bảo (1554-1561)
Mạc phúc Nguyên cố đánh lấy Thanh-hóa nhưng không được.
Mạc Máºu Hợp (1562-1592) Niên hiệu: Thuần-phúc (1562-1565) Sùng-khang (1566-1577) Diên-thà nh (1578-1585) Äoan-thái (1586-1587) HÆ°ng-trị (1588-1590) Hồng-ninh (1591-1592)
Mạc Máºu Hợp là m vua được 30 năm. Sau bị Trịnh Tùng bắt được Ä‘em vá» chém ở Thăng- long và đem đầu và o bêu ở Thanh-hóa.
Nhà Mạc mất ngôi từ đấy. NhÆ°ng con cháu được nhá» nhà Minh bênh-vá»±c, còn được giữ đất Cao-bằng ba Ä‘á»i nữa.
II. TRỊNH NGUYỄN PHÂN TRANH
Lê KÃnh-tông (1600-1619) Niên hiệu: Tháºn-đức (1600) - Hoằng-định (1601-1619)
KÃnh-tông húy là duy-tân, con vua Thế-tông. Ngà i là m vua đến năm ká»·-mùi (1619) bị Trịnh Tùng bắt phải thắt cổ mà tá»± táºn. Trị-vì được 20 năm, thá» 32 tuổi.
TRỊNH
Bình An Vương Trịnh Tùng (1570 - 1620) Miếu hiệu: Thà nh tổ Triết Vương
Trịnh Tùng tranh quyá»n của anh, nối nghiệp Trịnh Kiểm đánh phá nhà Mạc, lấy lại đất Äông-đô. Láºp ra nghiệp chúa Trịnh, nhÆ°ng vẫn tôn vua Lê.
NGUYỄN
Äoan Quáºn Công Nguyá»…n Hoà ng (1600 - 1613)
Truy tôn là Thái-tổ Gia-dụ Hoà ng-đế , Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i gá»i là chúa Tiên .
Ông Nguyá»…n Hoà ng là con thứ hai ông Nguyá»…n Kim, và o trấn đất Thuáºn-hóa và Quảng- nam láºp ra nghiệp chúa Nguyá»…n.
Lấy đất của Chiêm-thà nh láºp ra phủ Phú-yên. Mất năm quÃ- sá»u (1613), thá» 89 tuổi.
Thụy Quáºn Công Nguyá»…n Phúc Nguyên (1613 - 1635)
Truy tôn là Hi-tông Hiến văn Hoà ng-đế, Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i gá»i là chúa Sãi. Ngà i là con thứ 6 ông Nguyá»…n Hoà ng, cải há» là Nguyá»…n-phúc.
Lê Thần Tông (1619-1643) (lần thứ nhất) Niên-hiệu: VÄ©nh-tá»™ (1620-1628) Äức-long (1629-1643) DÆ°Æ¡ng-hòa (1635-1643)
Thần-tông húy là Duy-Kỳ, con vua KÃnh-tông. Là m vua đến năm quÃ-mùi (1643) thì nhÆ°á»ng ngôi cho Thái-tá», mà là m Thái-thượng-hoà ng.
TRỊNH
Trịnh Tùng mất năm quÃ-hợi (1635).
Thanh Äô VÆ°Æ¡ng Trịnh Tráng (1623 - 1657) Miếu-hiệu là : Văn-tổ Nghị-vÆ°Æ¡ng
Trịnh Tráng đánh hỠMạc ở Cao-bằng và khởi sự đánh nhau với hỠNguyễn ở đất Quảng- bình.
NGUYỄN
Ông Nguyễn-phúc Nguyên chống với hỠTrịnh ở Quảng- bình. Mất năm ất-hợi (1635), thỠ73 tuổi.
Nhân Quáºn Công Nguyá»…n Phúc Lan (1635-1648)
Truy tôn là Thần-tông Hiếu- chiêu Hoà ng-đế, Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i gá»i là chúa Thượng .
Ông Nguyễn-phúc Lan là con thứ hai chúa Sãi, đánh nhau với hỠTrịnh ở Quảng-bình.
Lê Chân Tông (1634-1649) Niên-hiệu: Phúc-thái
Chân-tông húy là Duy-Hữu, con vua Thần-tông, là m vua được 6 năm, thỠ20 tuổi.
Trong Ä‘á»i ngà i, vua nhà Minh là Quế-vÆ°Æ¡ng đóng ở Quảng-tây sai sứ sang phong cho ngà i là An-nam quốc-vÆ°Æ¡ng.
TRỊNH
Trịnh Tráng đánh há» Nguyá»…n ở phÃa nam.
NGUYỄN
Ông Nguyá»…n-phúc Lan mất năm máºu-tà (1648), thá» 48 tuổi.
DÅ©ng Quáºn Công Nguyá»…n Phúc Tần (1648-1687)
Truy tôn là Thái-tông Hiếu- triết Hoà ng-đế, Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i gá»i là chúa Hiá»n.
Ông Nguyá»…n-phúc Tần đánh nhau vá»›i há» Trịnh ở đất Nghệ- an. Lấy đất Chiêm-thà nh láºp ra phủ Ninh-hòa và phủ Diên- khánh (tức là đất Khánh-hòa bây giá»).
Lê Thần Tông (1649-1662) (lần thứ hai) Niên-hiệu: Khánh-đức (1649-1652) - Thịnh-đức (1653-1657) - Vĩnh-thỠ(1658-1661) - Vạn-khánh (1662)
Chân-tông mất không có con. Trịnh Tráng lại rước Thần- tông Thái-thượng-hoà ng vỠlà m vua. Lần thứ hai nà y ngà i là m vua được 13 năm thì mất, thỠ56 tuổi.
TRỊNH
Trịnh Tráng mất năm Ä‘inh- dáºu (1657)
Tây Vương Trịnh Tạc (1657-1682) Miếu-hiệu: Hoằng-tổ Dương-vương
Trịnh Tạc đánh con cháu nhà Mạc lấy lại đất Cao-bằng. Äặt ra lệ và o chầu vua không lạy, sá»› tấu không viết tên, và đặt giÆ°á»ng ngồi ở bên tả ngai vua ngá»±.
NGUYỄN
Nguyá»…n-phúc Tần (Chúa Hiá»n)
Lê Huyá»n-tông (1663-1671) Niên-hiệu: Cảnh-trị
Huyá»n-tông húy là Duy-VÅ©, con thứ hai vua Thần-tông. Trong Ä‘á»i ngà i là m vua má»›i khởi đầu thông sứ vá»›i nhà Thanh, và cấm đạo Gia-tô. Ngà i là m vua được 9 năm, thá» 18 tuổi.
TRỊNH
Trịnh Tạc
NGUYỄN
Nguyá»…n phúc Tần (Chúa Hiá»n)
Lê Gia Tông (1672-1675) Niên-hiệu: DÆ°Æ¡ng-đức (1672-1773) - Äức-nguyên (1674-1675)
Gia-tông húy là Duy-Há»™i, con thứ ba vua Thần-tông. Lúc ngà i lên hai tuổi thì Thần-tông mất, Trịnh Tạc Ä‘em vá» nuôi trong phủ. Khi vua Huyá»n-tông mất, không có con, Trịnh Tạc láºp ngà i lên là m vua, được 4 năm, thỠđược 15 tuổi.
TRỊNH
Trịnh Tạc
NGUYỄN
Nguyá»…n-phúc Tần (Chúa Hiá»n)
Lê Hi Tông ( 1676-1705) Niên-hiệu: VÄ©nh-trị (1678-1680) - ChÃnh-hòa (1680-1705)
Hi-tông húy là Duy-Hợp, con thứ tÆ° vua Thần-tông. Khi Thần-tông mất, bà Trịnh-thị má»›i có thai được bốn tháng, Trịnh Tạc Ä‘em vá» nuôi ở bên phủ. Gia-tông mất không có con, Trịnh Tạc láºp lên là m vua được 29 năm rồi truyá»n ngôi cho Thái-tá» mà là m Thái-thượng-hoà ng.
TRỊNH
Trịnh Tạc mất năm nhâm- tuất (1682)
Äịnh VÆ°Æ¡ng Trịnh Căn (1682-1709) Miếu-hiệu là : Chiêu-tổ Khang-vÆ°Æ¡ng
Trịnh Căn là m chúa được 28 năm thì mất, truyá»n ngôi chúa cho cháu huyá»n-tôn là Trịnh CÆ°Æ¡ng.
NGUYỄN
Nguyễn-phúc Tần mất năm đinh-mão (1687), thỠ68 tuổi.
Hoằng Quốc Công Nguyễn Phúc Trăn (1687 - 1691)
Truy tôn là Anh-tông Hiếu- nghÄ©a Hoà ng-đế, Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i gá»i là chúa NghÄ©a .
Láºp phủ ở Phú-xuân là chá»— kinh-đô bấy giá». Mất năm tân- mùi (1691), thá» 43 tuổi.
Tộ Quốc Công Nguyễn Phúc Chu (1691 - 1725)
Truy tôn là Hiến-tông Hiếu- minh Hoà ng-đế, Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i gá»i là Quốc-chúa .
Ông Nguyá»…n-phúc Chu lấy hết nÆ°á»›c Chiêm-thà nh (nay là đất Bình-thuáºn) và lại lấy đất Gia-định, Hà -tiên của Chân-lạp.
Lê Dụ Tông (1706-1729) Niên-hiệu: Vĩnh-thịnh (1706-1719) - Bảo-thái (1720-1729)
Dụ-tông húy là Duy-ÄÆ°á»ng, là m vua được 24 năm, bị Trịnh CÆ°Æ¡ng bắt phải truyá»n ngôi cho Thái-tá» là Duy-PhÆ°Æ¡ng. Mất năm tân-hợi (1731), thá» 52 tuổi.
TRỊNH
Trịnh Căn mất năm ká»·-sá»u (1709).
An Äô VÆ°Æ¡ng Trịnh CÆ°Æ¡ng (1709 - 1729) Miếu-hiệu là : Hi-tổ Nhân-vÆ°Æ¡ng.
Mất năm ká»·-dáºu (1729).
NGUYỄN
Nguyá»…n-phúc Chu mất năm ất-tị (1725), thá» 51 tuổi, có 146 ngÆ°á»i con.
Äỉnh Quốc Công Nguyá»…n Phúc Trú (1725-1738)
Truy tôn là Túc-tông Hiếu- ninh Hoà ng-đế, mở-mang đất Gia-định, và bảo-hộ nước Chân- lạp.
Lê Äế Duy PhÆ°Æ¡ng (1729-1732) Niên-hiệu: VÄ©nh-khánh
Duy-phÆ°Æ¡ng là m vua được 3 năm, bị Trịnh Giang vu cho tÆ° thông vá»›i vợ Trịnh CÆ°Æ¡ng, phải bá», giáng xuống là m Hôn-đức- công, rồi đến năm nhâm-tà (1732) thì bị giết.
TRỊNH
Trịnh Cương mất.
Uy Nam VÆ°Æ¡ng Trịnh Giang (1729 - 1740) Miếu-hiệu là : Dụ-tổ Thuáºn-vÆ°Æ¡ng
Trịnh Giang là m chúa xa-xỉ và hung-ác quá Ä‘á»™, giặc-giã nổi lên rất nhiá»u.
NGUYỄN
Nguyễn-phúc Trú.
Lê Thuần Tông (1732-1735) Niên-hiệu: Long-đức
Thuần-tông húy là Duy-TÆ°á»ng. Ngà i là con vua Dụ-tông, trÆ°á»›c đã được láºp là m Thái-tá», sau bị Trịnh CÆ°Æ¡ng bỠđể láºp Duy- PhÆ°Æ¡ng. Trịnh Giang lại bá» Duy-PhÆ°Æ¡ng láºp ngà i lên là m vua, mất năm ất-mão (1735), thá» 37 tuổi.
TRỊNH
Trịnh Giang
NGUYỄN
Nguyễn-phúc Trú
Lê à Tông (1735-1740) Niên-hiệu: Vĩnh-hữu
Ã-tông húy là Duy-Thìn, con vua Dụ-tông, Trịnh Giang bá» con vua Thuần-tông mà láºp ngà i.
Năm canh-thân (1740) Trịnh Doanh bắt ngà i phải nhÆ°á»ng ngôi cho con vua Thuần-tông, rồi là m Thái-thượng-hoà ng, mất năm ká»·-mão (1759), thá» 41 tuổi.
TRỊNH
Trịnh Giang bị bỠnăm canh- thân (1740), là m Thái-thượng- vương. Em là Trịnh Doanh lên thay.
Minh Äô VÆ°Æ¡ng Trịnh Doanh (1740 - 1767) Miếu-hiệu là : Nghị-tổ Ân-vÆ°Æ¡ng
Trịnh Doanh đánh-dẹp giặc- giã trong nước.
NGUYỄN
Nguyá»…n-phúc Trú mất năm máºu-ngá» (1738), thá» 43 tuổi.
Vũ-Vương Nguyễn Phúc Khoát (1738 - 1765)
Truy tôn là Thế-tông Hiếu-võ Hoà ng-đế.
Ông Nguyễn-phúc Khoát đánh Chân-lạp mở thêm đất ở Gia-định.
Lê Hiển Tông (1740-1786) Niên-hiệu: Cảnh-hưng
Hiển-tông húy là Duy-Diêu, con vua Thuần-tông. Là m vua được 46 năm, thỠ70 tuổi.
TRỊNH
Trịnh Doanh mất năm đinh- hợi (1767).
Tỉnh Äô VÆ°Æ¡ng Trịnh Sâm (1767 - 1782) Miếu-hiệu là : Thánh-tổ Thịnh-vÆ°Æ¡ng
Trịnh Sâm dẹp yên giặc ở xứ Bắc. Lấy đất Thuáºn-hóa và Quảng-nam của chúa Nguyá»…n. NhÆ°ng vì say-đắm nà ng Äặng thị Huệ, má»›i bá» con trưởng láºp con thứ, là m thà nh ra cái mối biến-loạn. Mất năm nhâm-dần (1782).
Tôn Äô VÆ°Æ¡ng Trịnh Cán
Là m chúa được 2 tháng bị quân Tam-phủ bá» Ä‘i, láºp anh là Trịnh Khải lên là m chúa.
Äoan Nam VÆ°Æ¡ng Trịnh Khải (1783 - 1786)
Bị Tây-sÆ¡n bắt được, phải tá»± tá» năm bÃnh-ngá» (1786).
NGUYỄN
Võ-vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n-phúc Khoát xÆ°ng vÆ°Æ¡ng-hiệu năm ất- dáºu (1765).
Äịnh VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Phúc Thuần (1765 - 1777)
Truy tôn là Diệu-tông Hiếu- định Hoà ng-đế.
Äá»i ngà i là m chúa bị TrÆ°Æ¡ng phúc Loan chuyên quyá»n. Quân Tây-sÆ¡n nổi lên đánh phÃa nam, quân há» Trịnh đánh phÃa bắc.
Sau quân chúa Trịnh và o lấy mất Phú-Xuân, Äịnh-vÆ°Æ¡ng chạy và o Gia-định bị tÆ°á»›ng Tây-sÆ¡n là Nguyá»…n văn Huệ giết mất. Ngà i thá» 24 tuổi.
Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Phúc Ãnh
Tức là vua Thế-tổ Cao-hoà ng- đế nhà Nguyễn khởi binh ở Gia- định.
Lê Mẫn Äế (1787-1788) Niên-hiệu: Chiêu-thống
Mẫn-đế là cháu Ä‘Ãch-tôn vua Hiển-tông. Ngà i bị quân Tây-sÆ¡n đánh thua chạy sang Tà u cầu-cứu, sau đánh thua lại trở sang Tà u, bị quan Tà u là m nhục, rồi mất ở Yên-kinh.
TRỊNH
Ân Äô VÆ°Æ¡ng Trịnh Bồng
Khi quân Tây-sÆ¡n vá» Nam rồi, đảng há» Trịnh lại láºp Trịnh Bồng lên là m chúa. Vua gá»i Nguyá»…n hữu Chỉnh ra đánh há» Trịnh, Trịnh Bồng bá» Ä‘i tu.
NGUYỄN
Nguyá»…n-vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n-phúc Ãnh khôi-phục đất Gia-định.
|
10-09-2008, 03:32 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIV-ChÆ°Æ¡ng 2
Nam triá»u - Bắc triá»u
(1527-1592)
1. ChÃnh-trị nhà Mạc
2. Việc nhà Mạc giao-thiệp với nhà Minh
3. HỠNguyễn khởi nghĩa giúp nhà Lê
4. Quyá»n vá» há» Trịnh
5. Trịnh Tùng thống-lÄ©nh binh-quyá»n
6. Khôi-phục thà nh Thăng-long
7. Nhà Mạc mất ngôi
8. Việc nhà Háºu-Lê giao-thiệp vá»›i nhà Minh
9. Con-cháu nhà Mạc ở Cao-bằng
1. ChÃnh-Trị Nhà Mạc.
Năm đinh-hợi (1527) Mạc đăng Dung cướp ngôi nhà Lê lên là m vua, đặt niên-hiệu là Minh-đức.
Nhà Mạc tuy đã là m vua, nhÆ°ng còn sợ lòng ngÆ°á»i nhá»› nhà Lê, cho nên công-việc gì cÅ©ng theo phép nhà Lê cả, rồi lại tặng phong cho những ngÆ°á»i vì nhà Lê mà tuẩn-tiết, và lục dụng những con-cháu các quan cá»±u thần, phong cho quan-tÆ°á»›c để dụ vá» vá»›i mình. NhÆ°ng mà kẻ thì trốn-tránh và o ở chá»— sÆ¡n-lâm, kẻ thì Ä‘i ra ngoại-quốc, kẻ thì đổi há» tên, không mấy ngÆ°á»i chịu phục. Lại có kẻ tức-giáºn vì há» Mạc là m Ä‘iá»u gian-ác, tụ há»p những ngÆ°á»i nghÄ©a-khà nổi lên đánh phá, nhÆ° Lê công Uyên, Nguyá»…n Ngã, Nguyá»…n thá» TrÆ°á»ng, khởi-nghÄ©a ở đất Thanh-hóa, nhÆ°ng vì thế-lá»±c không đủ, cho nên phải thua. Sau lại có Lê à nổi lên đánh há» Mạc ở đất Mã-giang, mấy phen đã được thắng tráºn, nhÆ°ng cÅ©ng vì khinh địch cho nên đến ná»—i phải bị bắt.
Mạc đăng Dung bắt chÆ°á»›c lối nhà Trần, là m vua được ba năm thì nhÆ°á»ng ngôi cho con là Mạc đăng Doanh rồi vỠở Cổ-trai, là m Thái-thượng- hoà ng.
Năm canh-dần (1530) Mạc đăng Doanh lên là m vua, đặt niên-hiệu là Äại-chÃnh. Äăng Doanh tuy là m vua nhÆ°ng công việc trong nÆ°á»›c thÆ°á»ng do Äăng Dung quyết Ä‘oán cả.
Mạc đăng Doanh là m vua được 10 năm, đến năm canh-tà (1540) thì mất, truyá»n ngôi lại cho con là Mạc phúc Hải.
Mạc phúc Hải lên nối ngôi, đổi niên-hiệu là Quảng-hòa.
2. Việc Nhà Mạc Giao-Thiệp Với Nhà Minh.
Từ khi nhà Mạc cÆ°á»›p ngôi nhà Lê rồi, quan nhà Lê đã có ngÆ°á»i sang kêu cầu bên Tà u để xin viện binh. Vua nhà Minh đã sai quan Ä‘i đến Vân-nam cùng vá»›i quan Tuần- phủ sở-tại tra-xét bên An-nam thá»±c hÆ° thế nà o.
Quan nhà Lê sang Vân-nam kể rá» việc há» Mạc là m Ä‘iá»u thà nghịch. Quan nhà Minh tâu vá»›i vua xin cá» binh-mã sang đánh.
Việc định sang đánh há» Mạc không phải là vua nhà Minh có vị gì há» Lê, nhÆ°ng chẳng qua cÅ©ng muốn nhân lúc nÆ°á»›c Nam có biến, lấy cá»› mà sang là m sá»± chiếm giữ nhÆ° khi trÆ°á»›c sang đánh há» Hồ váºy. Ta phải biết rằng phà m những việc nÆ°á»›c ná» giao-thiệp vá»›i nÆ°á»›c kia thì thÆ°á»ng là ngÆ°á»i ta mượn tiếng " vị nghÄ©a " mà là m những việc " vị lợi " mà thôi.
Năm Ä‘inh-dáºu (1537) vua nhà Minh bèn sai Cừu Loan là m Äô-đốc, Mao bá Ôn là n Tán-lý-quân-vụ, Ä‘em quân sang đóng gần cá»a Nam-quan rồi truyá»n hịch Ä‘i má»i nÆ¡i, há»… ai bắt được cha con Mạc đăng Dung thì thưởng cho quan-tÆ°á»›c và hai vạn bạc. Lại sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang cho Mạc đăng Dung bảo phải Ä‘Æ°a sổ ruá»™ng-đất nhân-dân sang ná»™p và chịu tá»™i, thì được tha cho khá»i chết.
Mạc đăng Dung sai bá»n Nguyá»…n văn Thái sang sứ nhà Minh để xin hà ng.
Äến tháng 11 năm canh-tà (1540), Mạc đăng Dung thấy quân nhà Minh sá»a-soạn sang đánh, sợ-hãi quá chừng, bèn để Mạc phúc Hải ở lại giữ nÆ°á»›c, rồi cùng vá»›i bá»n VÅ© nhÆ° Quế cả thảy hÆ¡n 40 ngÆ°á»i, tá»± trói mình ra hà ng, sang chịu tá»™i ở cá»a Nam-quan, lạy phục xuống đất để ná»™p sổ Ä‘iá»n-thổ và sổ dân-Ä‘inh, lại xin dâng đất 5 Ä‘á»™ng: là động Tê-phu, Ä‘á»™ng Kim-lạc, Ä‘á»™ng Cổ-xung, Ä‘á»™ng Liá»…u-cát, Ä‘á»™ng La-phù, và đất Khâm-châu. Lại Ä‘em và ng bạc dâng riêng cho nhà Minh.
Quan nhà Minh tuy là m bá»™ hống-hách nói Ä‘em binh sang đánh, nhÆ°ng cÅ©ng sợ phải cái vạ nhÆ° mấy năm bình-định ngà y trÆ°á»›c, và lại được tiá»n bạc của Äăng Dung rồi, cái lòng nhiệt thà nh vị quốc cÅ©ng nguá»™i Ä‘i, cho nên má»›i tâu vá»›i vua nhà Minh xin phong cho Mạc đăng Dung là m chức Äô- thống-sứ hà m quan nhị-phẩm nhà Minh.
Mạc đăng Dung đã là m tôi nhà Lê mà lại giết vua để cÆ°á»›p lấy ngôi, ấy là má»™t ngÆ°á»i nghịch thần; đã là m chủ má»™t nÆ°á»›c mà không giữ lấy bá»-cõi, lại Ä‘em cắt đất mà dâng cho ngÆ°á»i, ấy là má»™t ngÆ°á»i phản quốc. Là m ông vua mà không giữ được cái danh-giá cho trá»n-vẹn, đến ná»—i phải cởi trần ra trói mình lại, Ä‘i đến quì lạy ở trÆ°á»›c cá»a má»™t ngÆ°á»i tÆ°á»›ng của quân nghịch để cầu lấy cái phú-quà cho má»™t thân mình và má»™t nhà mình, ấy là má»™t ngÆ°á»i không biết liêm-sỉ.
Äối vá»›i vua là nghịch thần, đối vá»›i nÆ°á»›c là phản quốc, đối vá»›i cách ăn-ở của loà i ngÆ°á»i, là không có nhân-phẩm; má»™t ngÆ°á»i nhÆ° thế ai mà kÃnh phục? Cho nên dẫu có lấy được giang-sÆ¡n nhà Lê, dẫu có mượn được thế nhà Minh bênh-vá»±c mặc lòng, má»™t cái cÆ¡-nghiệp dá»±ng lên bởi sá»± gian-ác hèn-hạ nhÆ° thế, thì không bao giá» bá»n-chặt được. CÅ©ng vì cá»› ấy cho nên con cháu há» Lê lại trung-hÆ°ng lên được.
3. HỠNguyễn Khởi-Nghĩa Giúp Nhà Lê.
Khi Mạc đăng Dung là m sá»± thoán-Ä‘oạt thì các quan cá»±u thần trốn-tránh Ä‘i cÅ©ng nhiá»u. Thủa ấy có ngÆ°á»i con ông Nguyá»…n hoằng Dụ, tên là Nguyá»…n Kim (hay là Nguyá»…n hoằng Kim) 97
là m quan Hữu-vệ Äiện-tiá»n TÆ°á»›ng-quân An-thanh-hầu, trốn sang Ai-lao. Vua nÆ°á»›c ấy là Xạ-đẩu cho đến xứ Sầm-châu (thuá»™c Trấn-man phủ, đất Thanh-hóa). Ông Nguyá»…n Kim đến ở Sầm-châu rồi cho ngÆ°á»i Ä‘i tìm con-cháu nhà Lê để đồ sá»± khôi-phục. Äến năm quÃ-tị (1532) tìm được má»™t ngÆ°á»i con rốt vua Chiêu-tông tên là Duy-Ninh láºp lên là m vua, tức là Trang- tông.
Khi ấy lại có má»™t ngÆ°á»i tÆ°á»›ng giá»i tên là Trịnh Kiểm, ở là ng Sóc-sÆ¡n, huyện VÄ©nh-lá»™c, phủ Quảng-hóa. Ông Nguyá»…n Kim thấy ngÆ°á»i có tà i, gả con gái là Ngá»c Bảo cho, để cùng ra sức giúp nhà Lê, dứt nhà Mạc.
Vua tôi nhà Lê nÆ°Æ¡ng-náu ở Sầm-châu để chiêu-táºp quân-sÄ©, mãi đến năm canh-tà (1540), ông Nguyá»…n Kim má»›i Ä‘em quân vỠđánh Nghệ-an. Năm nhâm-dần (1542) Trang-tông má»›i cất quân vỠđánh Thanh-hóa và Nghệ-an, qua năm sau (1543) thì thu phục được đất Tây-đô, quan Tổng-trấn nhà Mạc là DÆ°Æ¡ng chấp Nhất ra hà ng.
97
Xem sách Việt Nam Khai Quốc Chà truyện, thì ông Nguyá»…n Kim tức là ông Nguyá»…n Hoằng Kim, là con ông Nguyá»…n Hoằng Dụ, cháu ông Nguyá»…n Văn Lang, Ä‘á»u là m quan nhà Lê cả. 4. Quyá»n Vá» Há» Trịnh.
Năm ất-tị (1545) ông Nguyá»…n Kim Ä‘em quân tiến đánh SÆ¡n-nam, Ä‘i đến huyện Yên-mô, bị DÆ°Æ¡ng chấp Nhất là hà ng tÆ°á»›ng nhà Mạc đánh thuốc Ä‘á»™c chết. Những binh-quyá»n giao cả lại cho con rể là Trịnh Kiểm.
Trịnh Kiểm rút quân vá» Thanh-hóa, láºp hà nh-Ä‘iện ở đồn Vạn-lại (thuá»™c huyện Thụy-nguyên, Thanh-hóa) để cho vua ở, rồi chiêu-má»™ những kẻ hà o-kiệt, luyện-táºp quân-sÄ©, tÃch trữ lÆ°Æ¡ng-thảo để lo việc đánh há» Mạc.
Bấy giá» có những ngÆ°á»i danh-sÄ© nhÆ° là các ông Phùng khắc Khoan (tức là trạng Bùng), ông LÆ°Æ¡ng hữu Khánh Ä‘á»u và o giúp nhà Lê. Giang-sÆ¡n bấy giá» chia là m hai: từ Thanh-hóa trở và o thuá»™c nhà Lê, là m Nam-Triá»u; từ SÆ¡n-nam trở ra thuá»™c vá» há» Mạc, là m Bắc-Triá»u.
Năm bÃnh-ngá» (1546) Mạc phúc Hải mất, truyá»n ngôi lại cho con là Mạc phúc Nguyên, niên-hiệu VÄ©nh-định.
Năm máºu-thân (1548) vua Trang-tông mất, Trịnh Kiểm láºp Thái-tá» tên là Duy Huyên lên là m vua, được 8 năm thì mất, tức là Trung-tông.
Vua Trung-tông mất không có con, mà bấy giá» dòng-dõi há» Lê cÅ©ng không có ai, việc binh-quyá»n thì ở trong tay Trịnh Kiểm cả.
Tục truyá»n rằng Trịnh Kiểm đã lưỡng-lá»± muốn tá»± xÆ°ng là m vua, nhÆ°ng còn chÆ°a dám định hẳn bá» nà o, các quan cÅ©ng không ai biết là m thế nà o cho phải. Sau Trịnh Kiểm cho ngÆ°á»i lẻn ra Hải-dÆ°Æ¡ng há»i ông Nguyá»…n bỉnh Khiêm 98 , tức là Trạng Trình, xem nên là m thế nà o.
Ông Nguyá»…n bỉnh Khiêm không nói gì cả, chỉ ngảnh lại bảo đầy-tá»› rằng: " Năm nay mất mùa, thóc giống không tốt, chúng mà y nên tìm giống cÅ© mà gieo mạ ". Nói rồi lại sai đầy-tá»› ra bảo tiểu quét-dá»n chùa và đốt hÆ°Æ¡ng, để ông ra chÆ¡i chùa, rồi bảo tiểu rằng: " Giữ chùa thá» Pháºt thì ăn oản ".
Sứ-giả vá» kể chuyện lại cho Trịnh Kiểm nghe. Trịnh Kiểm hiểu ý, má»›i cho ngÆ°á»i Ä‘i tìm con cháu há» Lê. Sau tìm được ngÆ°á»i cháu huyá»n-tôn ông Lê Trừ, là anh vua Thái-tổ, tên là Duy Bang, ở là ng Bố-vệ, huyện Äông- sÆ¡n, rÆ°á»›c vá» láºp lên là m vua.
98
Ông Nguyá»…n Bỉnh Khiêm là m quan nhà Mạc, được phong là Trình Quốc Công cho nên má»›i gá»i là Trạng Trình, sau vá» trà sÄ© ở là ng Trung An, huyện VÄ©nh Lại, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng.
Bấy giá» nhà Lê thì lo đánh há» Mạc để khôi phục lại đất Äông-đô, nhà Mạc thì muốn trừ há» Lê để nhất-thống thiên-hạ. NhÆ°ng từ khi ông Nguyá»…n Kim mất rồi, và trong mấy năm vá» Ä‘á»i vua Trung-tông, Trịnh Kiểm cứ giữ thế thủ ở đất Thanh-hóa, để sá»a-sang việc binh-lÆ°Æ¡ng, đợi ngà y ra đánh há» Mạc.
Nhà Mạc sai Mạc kÃnh Äiển, là chú Mạc phúc Nguyên cầm quân Ä‘i đánh há» Lê.
Mạc kÃnh Äiển Ä‘em binh và o đánh Thanh-hóa cả thảy kể hÆ¡n mÆ°á»i phen, phen nà o cÅ©ng phải thua trở vá», Trịnh Kiểm cÅ©ng ra đánh SÆ¡n-nam kể vừa 6 lần, nhÆ°ng không có lần nà o được toà n thắng. Chỉ có năm ká»·-mùi (1559) Trịnh Kiểm Ä‘em 6 vạn quân ra đánh mặt Bắc, đã lấy được những tỉnh SÆ¡n-tây, HÆ°ng-hóa, Thái-nguyên, Kinh-bắc, Lạng-sÆ¡n, và các huyện ở mặt Hải-dÆ°Æ¡ng, tưởng đã sắp thà nh-công, nhÆ°ng lại bị Mạc kÃnh Äiển Ä‘em má»™t đạo quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™ và o đánh Thanh-hóa nguy-cấp lắm, Trịnh Kiểm lại phải bá» miá»n Bắc vá» giữ đất Tây-đô. Thà nh ra hai bên cứ giữ nhau mãi: nhà Lê tuy đã trung-hÆ°ng, nhÆ°ng giang-sÆ¡n vẫn chÆ°a thu được lại nhÆ° cÅ©, mà nhà Mạc có là m vua, thì cÅ©ng chỉ là m vua ở miá»n Bắc mà thôi.
Năm tân-dáºu (1561) vua nhà Mạc là Phúc Nguyên mất, con là Mạc máºu Hợp lên nối ngôi là m vua.
Việc tranh chiến vẫn cứ nhÆ° trÆ°á»›c: khi thì Trịnh Kiểm ra đánh SÆ¡n- nam, khi thì Mạc kÃnh Äiển và o đánh Thanh-hóa, hai bên không bên nà o được hẳn.
5. Trịnh Tùng Thống-LÄ©nh Binh-Quyá»n.
Năm canh-ngá» (1570) Trịnh Kiểm mất, trao quyá»n lại cho con trưởng là Trịnh Cối để lo việc đánh dẹp. NhÆ°ng Trịnh Cối hay say đắm tá»u sắc, tÆ°á»›ng-sÄ© không mấy ngÆ°á»i phục; lại có em là Trịnh Tùng ý muốn cÆ°á»›p quyá»n của anh, bèn cùng vá»›i bá»n Lê cáºp Äệ, Trịnh Bách rÆ°á»›c vua vỠđồn Vạn-lại, rồi chia quân ra chống vá»›i Trịnh Cối.
ÄÆ°Æ¡ng khi hai anh em há» Trịnh đánh nhau, thì Mạc kÃnh Äiển lại Ä‘em hÆ¡n 10 vạn quân và o đánh Thanh-hóa, Trịnh Cối liệu thế địch không nổi, bèn Ä‘em quân vá» hà ng há» Mạc, được giữ quan-tÆ°á»›c nhÆ° cÅ©. Quân nhà Mạc thừa thế tiến lên đến sông Mã-giang, trà n sang đóng ở đất Hà -trung, rồi đến vây đánh An-trÆ°á»ng (thuá»™c huyện Thụy-nguyên) là chá»— vua nhà Lê đóng.
Bấy giá» vua Anh-tông vỠở Äông-sÆ¡n, phong cho Trịnh Tùng là m tả- thừa-tÆ°á»›ng, tiết chế chÆ° quân, để chống giữ vá»›i quân nhà Mạc. Trịnh Tùng sai các tÆ°á»›ng giữ má»i nÆ¡i rất là chắc-chắn. Mạc kÃnh Äiển đánh mãi không được, lâu ngà y hết lÆ°Æ¡ng phải rút quân vá» Bắc.
Quân nhà Mạc rút vá» rồi, vua phong cho Trịnh Tùng là m Thái-úy Trưởng-quốc-công, và thăng thưởng cho các tÆ°á»›ng-sÄ©. Lại sai ông Phùng khắc Khoan Ä‘i chiêu-táºp những hoang dân ở Thanh-hóa vá» yên-nghiệp là m ăn, và chỉnh-đốn việc chÃnh-trị lại.
Bấy giá» việc gì cÅ©ng do Trịnh Tùng quyết-Ä‘oán cả, uy-quyá»n hống- hách, vua cÅ©ng lấy là m lo. Lê cáºp Äệ thấy váºy, mÆ°u vá»›i vua để trừ há» Trịnh, nhÆ°ng Trịnh Tùng biết ý dùng mÆ°u giết Cáºp Äệ, vua Anh-tông biết sá»± không thà nh, lo sợ lắm, bèn cùng vá»›i bốn hoà ng-tá» chạy và o Nghệ-an.
Trịnh Tùng thấy vua xuất ngoại rồi, bèn cho ngÆ°á»i Ä‘i rÆ°á»›c hoà ng-tá» thứ năm là Duy Äà m, ở là ng Quảng-thi, huyện thụy-nguyên vá» là m vua, rồi sai Nguyá»…n hữu Liêu Ä‘em binh Ä‘i Ä‘uổi theo vua Anh-tông.
Anh-tông và o đến đất Nghệ-an, thấy quân Ä‘uổi đến, vá»™i-và ng ẩn và o trong vÆ°á»n mÃa, nhÆ°ng bị Hữu Liêu tìm thấy Ä‘Æ°a vá», đến huyện Lôi-dÆ°Æ¡ng thì Trịnh Tùng sai ngÆ°á»i đến giết Ä‘i, rồi nói rằng vua thắt cổ chết.
Trịnh Tùng giết vua Anh-tông rồi, thăng thưởng cho những ngÆ°á»i đồng đảng vá»›i mình, và chia quân ra phòng giữ các nÆ¡i để chống vá»›i quân nhà Mạc.
Từ năm quÃ-dáºu (1573) cho đến năm quÃ-mùi (1583) vừa 10 năm, Trịnh Tùng cứ giữ vững đất Thanh-hóa, Nghệ-an, để cho quân nhà Mạc và o đánh phải hao binh tổn tÆ°á»›ng. Trong bấy nhiêu năm, tÆ°á»›ng nhà Mạc là Mạc kÃnh Äiển, Nguyá»…n Quyện, và Mạc ngá»c Liá»…n, khi thì và o đánh Thanh-hóa, khi thì và o đánh cả mặt Thanh và mặt Nghệ, nhÆ°ng mà không bao giá» thà nh công, phen nà o cÅ©ng được má»™t và i tráºn rồi lại thua, phải rút quân vá».
Từ năm ất-mão (1579) trở Ä‘i, Mạc kÃnh Äiển mất rồi, Mạc đôn Nhượng Ä‘em binh và o đánh há» Lê, nhÆ°ng cÅ©ng không được tráºn nà o.
6. Khôi-Phục Thà nh Thăng-Long.
Äến năm quà mùi (1583) Trịnh Tùng xem thế mình đã mạnh, má»›i cá» binh mã ra đánh SÆ¡n-nam lấy được thóc gạo Ä‘em vá». Từ đó vá» sau năm nà o cÅ©ng ra đánh, bắt quân nhà Mạc phải đổi thế công ra thủ. Và nhà Mạc thấy thế nhà Lê má»™t ngà y má»™t mạnh, bèn bắt quân-dân đắp ba từng lÅ©y, Ä‘Ã o ba lần hà o ở ngoà i thà nh Äại- la để là m kế thủ-bị.
Quân nhà Lê ra đánh tráºn nà o được tráºn ấy, Trịnh Tùng bèn quyết ý cỠđại binh ra đánh Thăng-long.
Năm tân-mão ( 1591 ) Trịnh Tùng sai Diá»…n-quáºn-công Trịnh văn Hải, Thái-quáºn-công Nguyá»…n thất Lý Ä‘em binh trấn-thủ các cá»a bể và các nÆ¡i hiểm-yếu. Sau Thá»-quáºn-công Lê Hòa ở lại giữ ngá»±-dinh và cả địa hạt Thanh-hóa. Phòng bị đâu đó rồi, bèn Ä‘em hÆ¡n 5 vạn quân chia ra là m 5 Ä‘á»™i, sai quan Thái-phó Nguyá»…n hữu Liêu, quan Thái-úy Hoà ng đình Ãi, Lân-quáºn- công Hà thế Lá»™c, Thế-quáºn-công Ngô cảnh Hữu, má»—i ngÆ°á»i lÄ©nh má»™t Ä‘á»™i, còn Trịnh Tùng tá»± lÄ©nh 2 vạn quân ra cá»a Thiên-quan (Ninh-Bình) qua núi Yên mã (ở huyện An-sÆ¡n ) đất Tân-phong (tức là Tiên-phong ) rồi kéo vỠđóng ở Tốt-lâm ( ? ) .
Vua nhà Mạc là Mạc máºu Hợp cÅ©ng Ä‘iá»u-Ä‘á»™ng tất cả quân bốn vệ và quân năm phủ được hÆ¡n 10 vạn, sai Mạc ngá»c Liá»…n và Nguyá»…n Quyện lÄ©nh hai đạo tả hữu, Máºu Hợp tá»± dẫn trung-quân đến đóng đối tráºn vá»›i quân Trịnh Tùng.
Trịnh Tùng thấy quân Mạc đã đến, bèn tá»± mình dốc tÆ°á»›ng-sÄ© thỠđánh cho được để báo thù. Quân há» Trịnh đánh rất hăng, quân nhà Mạc đánh không nổi, thua to, chết đến hà ng vạn ngÆ°á»i. Mạc máºu Hợp bá» chạy. Quân há» Trịnh thừa thế Ä‘uổi trà n gần đến thà nh Thăng-long. NhÆ°ng vừa đến tết Nguyên-đán, cho nên Trịnh Tùng đình-chiến lại cho quân-sÄ© nghỉ- ngÆ¡i ăn tết. Qua sang tháng giêng năm nhâm-thìn ( 1592 ) Trịnh Tùng láºp Ä‘Ã n tế trá»i đất và các vua nhà Lê rồi đặt ba Ä‘iá»u Æ°á»›c để cấm quân-sÄ©.
1. Không được và o nhà dân mà lấy đồ ăn và củi-đuốc.
2. Không được cướp lấy của-cải và chặt lấy cây-cối.
3. Không được dâm hiếp đà n-bà con-gái, và không được
vì tÆ° thù mà giết ngÆ°á»i.
Ai phạm ba Ä‘iá»u ấy thì cứ theo quân-pháp mà trị. Äoạn rồi, tiến quân lên đánh Thăng-long thà nh.
Mạc máºu Hợp thấy quân nhà Lê lại tiến lên, bèn sai Mạc ngá»c Liá»…n, Bùi văn Khuê, Nguyá»…n Quyện và Trần bách Niên ở lại giữ thà nh Thăng-long, rồi Ä‘em quân sang sông Nhị-hà vỠđóng ở là ng Thổ Khối.
Trịnh Tùng sai tÆ°á»›ng chia quân vây đánh các cá»a thà nh. Quân nhà Mạc giữ không nổi, ba tầng lÅ©y Ä‘á»u phải phá cả bá»n Mạc ngá»c Liá»…n, Bùi văn Khuê phải bá» thà nh mà chạy, Nguyá»…n Quyện thì bị bắt.
Trịnh Tùng lấy được thà nh Thăng-long rồi bắt quân phá những hà o lÅ©y Ä‘i, sau phẳng ra là m bình địa, rồi vá» Thanh-hóa Ä‘em tin thắng tráºn cho vua biết.
Sá» không nói rõ tại là m sao Trịnh Tùng đã lấy được Thăng-long mà không đánh rấn Ä‘i, lại bá» vá» Thanh-hóa. Có lẽ là tại quân há» Trịnh tuy thắng tráºn, nhÆ°ng tÆ°á»›ng sÄ© Ä‘á»u má»i-mệt cả, vả lại thế há» Mạc hãy còn mạnh, ở lại giữ không nổi, cho nên phải bá» mà vá».
Trịnh Tùng đã bá» Thăng-long vá» Thanh-hóa, nhÆ°ng Máºu Hợp không biết nhân lấy dịp ấy mà sá»a sang việc võ-bị, chỉnh-đốn việc chÃnh-trị, lại cứ say đắm tá»u sắc, bạc đãi các tÆ°á»›ng-sÄ©, đến ná»—i công-việc há»ng nát, thân mình bị hại.
Bấy giá» Bùi văn Khuê có ngÆ°á»i vợ tên là Nguyá»…n-thị nhan sắc hÆ¡n ngÆ°á»i, Mạc máºu Hợp muốn giết Văn Khuê Ä‘i để lấy Nguyá»…n-thị là m vợ.
Văn Khuê biết ý Ä‘em vợ và o ở huyện Gia-viá»…n ( thuá»™c Ninh-bình ) Máºu Hợp cho quân và o bắt. Văn Khuê phải xin vá» hà ng vá»›i Trịnh Tùng.
7. Nhà Mạc Mất Ngôi.
Trịnh Tùng được Văn Khuê vá» hà ng, mừng lắm, liá»n sai Hoà ng đình Ãi ra đón Văn Khuê rồi Ä‘em Ä‘i là m tiá»n Ä‘á»™i, tá»± mình lại Ä‘em đại binh trở ra Trà ng-an, gặp quân nhà Mạc ở sông Thiên-phái ( ở vá» cuối huyện Ã-yên và huyện Phong-doanh, tỉnh Nam-định ), đánh nhau má»™t tráºn, lấy được 70 chiếc thuyá»n, tÆ°á»›ng nhà Mạc là Trần bách Niên vá» hà ng.
Quân Trịnh Tùng kéo ra Bình-lục, sang Thanh-oai đóng ở bãi Tinh- thần ( bây giá» là xã Thanh-thần ở huyện Thanh-oai ) rồi tiến lên đến sông Hát-giang, cá»a sông Äáy ra sông Hồng-hà , gặp tÆ°á»›ng nhà Mạc là Mạc ngá»c Liá»…n, đánh Ä‘uổi má»™t tráºn lấy được chiến thuyá»n kể hằng nghìn chiếc.
Mạc máºu Hợp được tin quân mình thua to, bá» thà nh Thăng-long chạy sang Hải-dÆ°Æ¡ng vỠđóng ở kim-thà nh thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng.
Trịnh Tùng ra đến Thăng-long, rồi sai Nguyá»…n thất Lý, Bùi văn Khuê và Trần bách Niên sang đánh Máºu Hợp ở Kim-thà nh, lấy được và ng bạc của cải nhiá»u lắm, và bắt được mẹ Máºu Hợp Ä‘em vá».
Mạc máºu Hợp thấy quân mình thua luôn, bèn giao quyá»n chÃnh-trị cho con là Mạc Toà n rồi tá»± mình là m tÆ°á»›ng Ä‘em quân Ä‘i đánh.
Bấy giá» quan nhà Mạc là bá»n Äá»— Uông, Ngô Tạo, cả thảy 17 ngÆ°á»i vá» hà ng nhà Lê.
Trịnh Tùng sang đóng quân ở huyện VÄ©nh-lại, rồi sai Phạm văn Khoái Ä‘em quân Ä‘i Ä‘uổi đánh Máºu Hợp ở huyện Yên-dÅ©ng và huyện VÅ©-ninh ( nay là VÅ©-giang ). Mạc máºu Hợp phải bá» thuyá»n chạy lên bá»™, và o ẩn trong cái chùa ở huyện Phượng-nhỡn. Văn Khoái Ä‘uổi đến đấy, có ngÆ°á»i chỉ dẫn bắt được Ä‘em vá» Thăng-long, là m tá»™i sống ba ngà y, rồi chém đầu và o bêu ở trong Thanh-hóa.
Bấy giá» có con Mạc kÃnh Äiển là Mạc kÃnh Chỉ ở đất Äông-triá»u biết tin Mạc máºu Hợp đã bị bắt, bèn tá»± láºp là m vua, đóng ở huyện Thanh-lâm. Con cháu há» Mạc hÆ¡n 100 ngÆ°á»i và các quan văn võ Ä‘á»u vỠđấy cả, rồi treo bảng chiêu má»™ quân-sÄ©, chẳng bao lâu được sáu bảy vạn ngÆ°á»i. Mạc Toà n là con Mạc máºu Hợp cÅ©ng theo vá» vá»›i Mạc kÃnh Chỉ.
Trịnh Tùng thấy KÃnh Chỉ lại nổi lên, thanh thế to lắm, quan quân đánh mãi không được, bèn Ä‘em quân sang đánh ở huyện Cẩm-giang và Thanh-lâm, bắt được KÃnh Chỉ và con cháu há» Mạc cùng các quan cả thảy hÆ¡n 60 ngÆ°á»i.
Trịnh Tùng đánh được tráºn ấy, rồi vá» Thăng-long, sai quan và o rÆ°á»›c vua Thế-Tông ra Äông-đô, mở triá»u và thăng thưởng cho các tÆ°á»›ng-sÄ©.
Năm sau, tÆ°á»›ng nhà Mạc là Mạc ngá»c Liá»…n tìm được má»™t ngÆ°á»i con Mạc kÃnh Äiển là Mạc kÃnh Cung láºp lên là m vua, chiếm giữ châu Yên-bác ở đất Lạng-sÆ¡n để là m căn-bản. NhÆ°ng chẳng bao lâu quan Thái-úy là Hoà ng đình Ãi Ä‘em binh lên đánh. Mạc kÃnh Cung và Mạc ngá»c Liá»…n phải chạy sang Long-châu. Ãt lâu Ngá»c Liá»…n chết có để thÆ° lại dặn KÃnh Cung rằng : " Nay há» Lê lại dấy lên được, ấy là số trá»i đã định; còn dân ta thì có tá»™i gì, mà ta nỡ để khổ sở mãi vá» việc chiến-tranh ? Váºy ta nên Ä‘Ã nh pháºn lánh mình ở nÆ°á»›c ngoà i, chứ đừng có Ä‘em lòng cạnh-tranh mà lại má»i ngÆ°á»i Tà u sang là m hại dân nÆ°á»›c mình . "
Trung-háºu thay, mấy lá»i dạy lại của Mạc ngá»c Liá»…n! Chỉ tiếc vì há» Mạc không ai chịu theo!
Từ đó nhà Mạc mất ngôi là m vua, ngà y sau tuy Mạc kÃnh Cung nhá» có nhà Minh bênh-vá»±c được vỠở đất Cao-bằng, nhÆ°ng cÅ©ng là ở má»™t chá»— nhá»-má»n gần chá»— biên-thùy mà thôi.
Nhà Mạc là m vua từ Mạc đăng Dung cho đến Mạc máºu Hợp là từ năm Ä‘inh-hợi ( 1527 ) đến năm nhâm-thìn ( 1592 ) kể vừa được 65 năm.
Trịnh Tùng tuy đã láºp được công to dứt được nhà Mạc, lấy lại được đất Äông-đô, nhÆ°ng nhà Minh vẫn có ý bênh nhà Mạc không chịu nháºn nhà Lê. Và con cháu nhà Mạc hãy còn nhiá»u; nay xÆ°ng vÆ°Æ¡ng chá»— nà y, mai khởi loạn chá»— khác, cho nên Trịnh Tùng phải má»™t mặt dùng trà mà giữ cho nhà Minh khá»i quấy nhiá»…u, và má»™t mặt dùng lá»±c mà đánh dẹp dÆ°-đảng há» Mạc.
8. Việc Nhà Háºu-Lê Giao-Thiệp Vá»›i Nhà Minh.
Khi Trịnh Tùng đã thu-phục được thà nh Thăng-long rồi, ngÆ°á»i nhà Mạc sang kêu vá»›i vua nhà Minh rằng há» Trịnh nổi lên tranh ngôi, chứ không phải con-cháu nhà Lê.
Vua nhà Minh sai quan đến Nam-quan khám-xét việc ấy.
Tháng 3 năm bÃnh-thân ( 1596 ) vua Thế-tông sai quan Há»™-bá»™ Thượng-thÆ° là Äá»— Uông và quan Äô-ngá»±-sá» là Nguyá»…n văn Giai lên Nam- quan tiếp quan Tà u. Sau lại sai hai ông hoà ng-thân là Lê Cánh, Lê Lá»±u cùng vá»›i quan Công-bá»™ tả-thị-lang là Phùng khắc Khoan Ä‘em 10 ngÆ°á»i kỳ-mục, 100 cân và ng, 1,000 cân bạc, cái ấn An-nam Äô-thống-sứ của nhà Mạc và cái ấn An-nam-quốc-vÆ°Æ¡ng của vua nhà Lê ngà y trÆ°á»›c, sang cho quan nhà Minh khám. NhÆ°ng quan nhà Minh lại bắt vua Thế-tông phải thân hà nh sang há»™i ở cá»a Nam-quan.
Trịnh Tùng sai Hoà ng đình Ãi, Nguyá»…n hữu Liêu Ä‘em má»™t vạn quân Ä‘i há»™ giá, Ä‘Æ°a vua sang phó há»™i. Sang đến nÆ¡i, quan nhà Minh lại đòi phải ná»™p ngÆ°á»i và ng và ấn và ng nhÆ° tÃch cÅ©, rồi không chịu đến há»™i. Vua chá» lâu, không xong việc lại phải trở vá».
Äến tháng tÆ° năm sau, sứ nhà Minh lại sang má»i vua Thế-tông lên há»™i ở Nam-quan. Triá»u-đình sai quan Thái-úy Hoà ng đình Ãi Ä‘em 5 vạn quân Ä‘i há»™ giá sang há»™i ở Nam-quan.
Äến khi xa giá vá», Trịnh Tùng Ä‘em các quan Ä‘i đón mừng rồi sai Công-bá»™ tả-thị-lang Phùng khắc Khoan là m chánh-sứ, quan Thái-ThÆ°á»ng tá»±- khanh Nguyá»…n nhân Thiệm là m phó sứ, Ä‘em đồ lá»… sang Yên-kinh cống nhà Minh và xin phong.
Vua nhà Minh chỉ phong cho vua Thế-tông là m An-nam Äô-thống- Sứ. Ông Phùng khắc Khoan dâng sá»› tâu rằng : " Äô-thống-sứ là chức cÅ© của há» Mạc, chứ vua nÆ°á»›c Nam là dòng dõi há» Lê, mà phong cho chức ấy thì không xứng-đáng
" . Vua nhà Minh trả lá»i rằng : vẫn biết há» Lê không và nhÆ° há» Mạc, nhÆ°ng lúc đầu má»›i phong hãy tạm cho chức ấy, rồi vá» sau sẽ phong vÆ°Æ¡ng.
Ông Phùng khắc Khoan phải chịu mà vá». Từ đó nhà Minh vá»›i nhà Lê lại thông sứ nhÆ° trÆ°á»›c.
9. Con cháu nhà Mạc ở Cao-Bằng.
Từ khi Mạc máºu Hợp và Mạc kÃnh Chỉ bị bắt rồi, con cháu há» Mạc ẩn ở các nÆ¡i để mong Ä‘Æ°á»ng khôi- phục. Bấy giá» có Mạc kÃnh ChÆ°Æ¡ng xÆ°ng là m Tráng-vÆ°Æ¡ng, chiếm-giữ từ huyện Äông-triá»u cho đến đất Yên-quảng.
Năm bÃnh-thân ( 1596 ) Trịnh Tùng sai quan Trấn-thủ Hải-dÆ°Æ¡ng là Phan Ngạn đánh bắt được KÃnh ChÆ°Æ¡ng.
Lại có ngÆ°á»i Mạc kÃnh Dụng là con Mạc kÃnh Chi chiếm-giữ đất Yên- bắc ( Lạng-sÆ¡n ) xÆ°ng là m Uy-vÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng cÅ©ng chẳng bao lâu bị quân há» Trịnh bắt được.
Còn Mạc kÃnh Cung trÆ°á»›c đã chạy sang ở Long-châu, sau lại vá» cùng vá»›i đảng mình đánh phá ở đất Cao-bằng và đất Lạng-sÆ¡n. Trịnh Tùng sai quan lên Ä‘uổi đánh, nhÆ°ng Mạc kÃnh Cung sang kêu vá»›i nhà Minh, vua nhà Minh cho Ä‘Æ°a thÆ° sang bắt nhà Lê phải để đất Cao-bằng cho con cháu há» Mạc.
Nhà Lê bất-đắc-dĩ phải để đất Cao-bằng cho hỠMạc ở.
|
10-09-2008, 03:32 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PIV-ChÆ°Æ¡ng 3
Trịnh-Nguyễn phân tranh
1. Há» Trịnh xÆ°ng chúa miá»n Bắc
2. Há» Nguyá»…n xÆ°ng chúa miá»n Nam
1. Há» Trịnh xÆ°ng Chúa Miá»n Bắc.
Từ khi Trịnh Tùng dứt được há» Mạc, thu giang sÆ¡n lại cho nhà Lê rồi, má»—i ngà y má»™t kiêu hãnh, chiếm giữ lấy quyá»n chÃnh trị và lại hà hiếp nhà vua. Há» Nguyá»…n ở trong Thuáºn-hóa thấy há» Trịnh chuyên quyá»n, cÅ©ng tá»± xÆ°ng Ä‘á»™c-láºp ở miá»n Nam, là m thà nh ra Nam Bắc đôi nÆ¡i và gây nên sá»± chiến tranh rất là tà n-hại cho nÆ°á»›c nhà .
Năm ká»·-hợi ( 1599 ) Ä‘á»i vua Thế-tông nhà Lê, Trịnh Tùng thu-xếp xong việc thông sứ vá»›i nhà Minh, và đã chịu nhÆ°á»ng đất Cao-bằng cho con- cháu nhà Mạc rồi, trong nÆ°á»›c đã yên dần, bèn tá»± xÆ°ng là m Äô-nguyên-súy Tổng-quốc-chÃnh Thượng-phu Bình-an-vÆ°Æ¡ng rồi định lệ cấp bổng cho vua được thu thuế 1.000 xã, gá»i là lá»™c thượng-tiến, cấp cho vua 5.000 lÃnh để là m quân túc-vệ. Còn những việc đặt quan, thu thuế, bắt lÃnh, trị dân, Ä‘á»u thuá»™c vá» há» Trịnh cả. Chỉ có khi nà o thiết triá»u hay là tiếp sứ thì má»›i cần đến vua mà thôi.
Từ đó vá» sau, há» Trịnh cứ thế táºp là m vÆ°Æ¡ng, tục gá»i là chúa Trịnh.
Uy quyá»n há» Trịnh bấy giá» hống-hách nhÆ° thế và các quan lại theo vá» há» Trịnh cả. Giả-sá» Trịnh Tùng có muốn dứt nhà Lê Ä‘i mà là m vua, thì cÅ©ng không khó gì. Tuy váºy mà Trịnh Tùng không dám là m, là tại sao ? Tại lẽ rằng ở phÃa Bắc sợ nhà Minh sinh sá»± lôi thôi, lại có há» Mạc còn giữ đất Cao-bằng nhỡ có là m Ä‘iá»u gì phản-trắc, thì e quân nghịch nổi lên lấy thù Lê thảo Trịnh là m cá»›.
Và chăng mặt Nam còn có há» Nguyá»…n, thế-lá»±c cÅ©ng chẳng kém-hÆ¡n gì, mà lại có ý Ä‘á»™c-láºp để tranh quyá»n vá»›i há» Trịnh. Chi bằng không lấy nÆ°á»›c cÅ©ng nhÆ° lấy nÆ°á»›c, không là m vua mà lại hÆ¡n vua. Vì bao giá» có phải Ä‘i đánh-dẹp nÆ¡i nà o, vẫn lấy lệnh thiên tá» mà sai khiến má»i ngÆ°á»i, không ai bắt-bẻ gì được. Bởi thế cho nên há» Trịnh Ä‘Ã nh chịu ngôi thứ nhì trong nÆ°á»›c mà giữ quyá»n cả nÆ°á»›c.
2. Há» Nguyá»…n XÆ°ng Chúa Miá»n Nam.
Nguyên khi xÆ°a ông Nguyá»…n Kim khởi-nghÄ©a giúp nhà Lê đánh nhà Mạc Ä‘i lấy được đất Thanh- nghệ rồi , sau Ä‘em quân ra đánh SÆ¡n-nam bị hà ng tÆ°á»›ng nhà Mạc nhà Mạc là DÆ°Æ¡ng chấp Nhất đánh thuốc Ä‘á»™c chết, binh quyá»n giao cả lại cho rể là Trịnh Kiểm để đánh giặc.
Ông Nguyá»…n Kim có hai ngÆ°á»i con là Nguyá»…n Uông và Nguyá»…n Hoà ng cÅ©ng là m tÆ°á»›ng láºp được nhiá»u công. NgÆ°á»i anh là Nguyá»…n Uông được phong là Lang-quáºn-công, ngÆ°á»i em là Nguyá»…n Hoà ng được phong là Thái-úy Äoà n-quáºn-công.
NhÆ°ng vì Trịnh Kiểm sợ há» Nguyá»…n tranh mất quyá»n mình, bèn kiếm chuyện mà giết Nguyá»…n Uông Ä‘i. Còn Nguyá»…n Hoà ng cÅ©ng sợ Trịnh Kiểm có ý ám hại, chÆ°a biết thế nà o má»›i cho ngÆ°á»i ra Hải-dÆ°Æ¡ng há»i ông Nguyá»…n bỉnh Khiêm. Ông ấy bảo rằng : " Hoà nh-sÆ¡n nhất đái, vạn đại dung thân
" nghĩa là một dãy Hoà nh-sơn 99
kia có thể yên thân được muôn Ä‘á»i.
Nguyá»…n Hoà ng má»›i nói vá»›i chị là bà Ngá»c Bảo xin Trịnh Kiểm cho và o trấn phÃa Nam.
Năm máºu-ngá» ( 1558 ) Ä‘á»i vua An-tông, Trịnh Kiểm má»›i tâu vua cho Nguyá»…n Hoà ng và o trấn đất Thuáºn-hóa. Bấy giá» những ngÆ°á»i há» hà ng ở huyện Tống-sÆ¡n cùng những quân lÃnh ở đất Thanh-nghệ nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘Æ°a cả vợ con theo Ä‘i. Nguyá»…n Hoà ng và o đóng ở Xã Ãi-tá» ( sau gá»i là kho Cây- khế ), thuá»™c huyện Äăng-xÆ°Æ¡ng, tỉnh Quảng-trị.
Nguyá»…n Hoà ng là má»™t ngÆ°á»i khôn-ngoan mà lại có lòng nhân-đức, thu-dùng hà o-kiệt, yên-ủi nhân-dân, cho nên lòng ngÆ°á»i ai cÅ©ng mến-phục.
Äến năm ká»·-tỵ ( 1569 ) ông ra chầu vua ở An-trà ng. Qua năm sau Trịnh Kiểm gá»i quan tổng-binh ở Quảng-nam là Nguyá»…n bá Quýnh vá» giữ đất Nghệ-an, và lại cho ông và o trấn cả đất Thuáºn-hóa và đất Quảng-nam. Lệ má»—i năm phải ná»™p thuế là 400 cân bạc, 500 tấm lụa.
Năm nhâm-thân ( 1572 ) nhân lúc Trịnh Kiểm má»›i mất, con là Trịnh Cối và Trịnh Tùng đánh nhau, nhà Mạc Ä‘em quân và o đánh Thanh-hóa và sai tÆ°á»›ng là Láºp Bạo Ä‘em má»™t toán quân Ä‘i 60 chiếc thuyá»n, bởi Ä‘Æ°á»ng hải- đạo kéo và o đóng ở là ng Hồ-xá và ở là ng Lạng-uyển ( thuá»™c huyện Minh-linh ) để đánh Nguyá»…n Hoà ng.
99
Núi Hoà nh SÆ¡n là núi Äèo Ngang ở tỉnh Quảng Bình
Ông má»›i sai má»™t ngÆ°á»i con gái đẹp là Ngô-thị giả là m cách Ä‘Æ°a và ng bạc sang nói vá»›i Láºp Bạo xin cầu hòa. Láºp Bạo mừng rỡ, không phòng bị gì cả, bị quân há» Nguyá»…n đánh lẻn, bắt được giết Ä‘i, và đánh tan quân nhà Mạc.
Năm quÃ-tị ( 1593 ) Trịnh Tùng đã lấy được thà nh Thăng-long, bắt được Mạc máºu Hợp, nhÆ°ng mà đảng nhà Mạc còn nhiá»u, phải đánh dẹp nhiá»u nÆ¡i, Nguyá»…n Hoà ng Ä‘Æ°a quân-binh và súng-ống ra Äông-đô, ở hằng 8 năm, giúp Trịnh Tùng để đánh há» Mạc, láºp được nhiá»u công to. NhÆ°ng mà Trịnh Tùng vẫn có ý ghen ghét không muốn cho ngà i vá» Thuáºn-hóa, mà ngà i cÅ©ng không có dịp gì mà vỠđược.
Năm canh-tý ( 1600 ) nhân vì há» Trịnh kiêu hãnh quá, các quan có nhiá»u ngÆ°á»i không phục ; bá»n Phan Ngạn, Ngô đình Hà m, Bùi văn Khuê khởi binh chống lại vá»›i há» Trịnh ở cá»a Äại-an ( thuá»™c Nam-định ), Nguyá»…n Hoà ng má»›i Ä‘em bản bá»™ tÆ°á»›ng-sÄ© giả cách nói Ä‘i đánh giặc, rồi theo Ä‘Æ°á»ng hải-đạo vá» Thuáºn-hóa.
Nguyá»…n Hoà ng vá» Thuáºn-hóa rồi, sợ há» Trịnh nghi-ngá», bèn Ä‘em ngÆ°á»i con gái là bà Ngá»c Tú gả cho Trịnh Tráng là con trai Trịnh Tùng. Ngà i ở giữ đất Thuáºn-hóa, cho ngÆ°á»i con thứ sáu và o trấn đất Quảng-nam dá»±ng ra kho tà ng, tÃch-trữ lÆ°Æ¡ng thá»±c.
Từ đấy trở đi, Nam Bắc phân-biệt, bỠngoà i thì là m ra bộ hòa-hiếu, nhưng bỠtrong thì vẫn lo việc phòng-bị để chống cự với nhau.
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
âàííû, àâòîçâóê, àâòîøêîëà, âèäåî, åêàòåðèíáóðã, áîäèáèëäèíã, àíãëî, äîñòàâêà, àïòåêà, ãîðÿùèõ, âÿçàíèå, áþäæåòèðîâàíèå, çàðàáîòîê, êèòàéñêèé, èìåíà, êîìïàíèÿ, êóëüòóðîëîãèÿ, íàëîãîâûé, ïåðåâîäîâ, íèññàí, íèæíèé, ïíåâìàòè÷åñêîå, ïðîáëåìû, ïðîñòèòóòêè, ñàéòîâ, ñóáàðó, òàíöû, õèëòîí, õîêêåé, òðàíñ, ýâàêóàòîð, ÷àñîâîé |
| |