|
|
19-04-2008, 11:42 PM
|
|
Cái Thế Ma Nhân
|
|
Tham gia: Feb 2008
Bà i gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
|
|
Nguyá»…n Duy ChÃnh
BÙI VIỆN (1839-1878) & CUỘC CẢI CÃCH HẢI QUÂN
B- VAI TRÃ’ CỦA HẢI QUÂN TRONG VIỆC BẢO VỆ ÄẤT NƯỚC
1/ Nạn hải khấu
Từ thế ká»· 16, dÆ°á»›i triá»u Minh, nÆ°á»›c Tà u bị nạn cÆ°á»›p biển quấy phá. Những hải tặc đó thÆ°á»ng là ngÆ°á»i Nháºt nên được đặt tên là oải khấu (wokou, giặc lùn). Hải tặc không phải chỉ hoạt Ä‘á»™ng dá»c theo bá» biển Trung Hoa mà kéo dà i từ Triá»u Tiên xuống đến táºn Mã Lai. Thà nh thá», cả má»™t vùng duyên hải rá»™ng lá»›n coi nhÆ° không thuá»™c quyá»n kiểm soát của quan quân. Các toán giặc đó cÅ©ng hoà nh hà nh dá»c theo duyên hải nÆ°á»›c ta và được gá»i là giặc tà u ô vì thuyá»n của chúng sÆ¡n Ä‘en. Gernet Jacques đã nháºn định nhÆ° sau:
Và o thế ká»· 16, hải tặc bà nh trÆ°á»›ng đến má»™t mức Ä‘á»™ chÆ°a từng có và nguyên nhân có thể tìm ra được là nó có liên quan trá»±c tiếp đến việc phát triển thÆ°Æ¡ng mại trên mặt biển ở Äông Ã, từ Nháºt Bản kéo đến Indonesia. Các vua nhà Minh đối phó bằng chÃnh sách ngăn cấm nhÆ°ng thiếu liên tục và chặt chẽ chỉ vì quan Ä‘iểm chiến lược và kinh tế má»—i lúc má»™t khác.[37]
Từ thá»i vua Thế Tông nhà Minh, cÆ°á»›p bể cà ng hoà nh hà nh, lấy các đảo ngoà i khÆ¡i là m căn cứ, đói thì và o cÆ°á»›p bóc, bảy tỉnh duyên hải không nÆ¡i nà o yên.[38] Äến khi Hồ Tôn Hiến, Tổng Äốc Chiết Giang ra lệnh cấm dân chúng liên lạc, tiếp ứng cho há», nạn giặc bể má»›i suy dần.[39] Thá»i đó, ngÆ°á»i Trung Hoa không những không muốn giao thiệp vá»›i bên ngoà i mà há» còn cấm không cho há»c ngoại ngữ cÅ©ng nhÆ° dạy tiếng Tà u cho ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i. Trong khi ngÆ°á»i châu Âu phát triển hà ng hải và tìm Ä‘Æ°á»ng chinh phục thuá»™c địa thì Trung Hoa lại tà i giảm hải quân vì từ khi Ä‘Ã o xong Váºn Hà (Grand Canal) năm 1411 há» không còn cần đến việc chuyên chở hà ng hóa bằng Ä‘Æ°á»ng biển.
Sang Ä‘á»i Thanh, nÆ°á»›c Tà u vẫn tiếp tục chÃnh sách bá» trống duyên hải nhằm mục tiêu cô láºp bá»n giặc biển. Thá»i kỳ đó, Việt Nam ta Ä‘ang thá»i kỳ Nam Bắc phân tranh, có những lá»±c lượng hải quân tÆ°Æ¡ng đối mạnh nên hải khấu không dám cÆ°á»›p phá nhiá»u mà lại táºp trung và o miá»n Nam Trung Hoa rồi lan dần lên táºn miá»n Bắc. Chúng chuyển hÆ°á»›ng xuống láºp căn cứ ở Äà i Loan, Philippines và những đảo ngoà i khÆ¡i Thái Bình DÆ°Æ¡ng. NÆ°á»›c ta thá»i đó cÅ©ng có nhiá»u tÆ°á»›ng tà i nhÆ° Hoà ng NgÅ© Phúc, Hoà ng Äình Bảo, Nguyá»…n Hữu Chỉnh … khiến bá»n giặc bể phải kiêng dè.
Äá»i Tây SÆ¡n, thủy quân nÆ°á»›c ta rất mạnh nên hải khấu không dám quấy nhiá»…u. HÆ¡n thế nữa, khi chúng bị quân Thanh đánh Ä‘uổi còn sang thần phục nÆ°á»›c ta, được vua Quan Trung phong quan chức và cấp dưỡng để quay trở lại quấy phá miá»n Nam nÆ°á»›c Tà u.[40]
Và o thá»i trung cổ, những loại thuyá»n bè của hải khấu Ä‘á»u nhẹ và nhanh, sá» dụng cả chèo chống lẫn buồm. Bá»n chúng lại liá»u lÄ©nh và tà n ác, chÃnh vì thế quan quân triá»u đình không sao tiá»…u trừ được.
2/ Tuần Dương Quân
Không phải đến thế ká»· 19 ngÆ°á»i Việt Nam má»›i nhìn thấy sá»± quan trá»ng của mặt biển. Ngay từ thá»i Tây SÆ¡n, cuối thế ká»· 18 Nguyá»…n Huệ đã chủ trÆ°Æ¡ng phát triển má»™t lá»±c lượng hải quân và hải quân thá»i Tây SÆ¡n đã đạt được nhiá»u chiến công hiển hách, tiêu diệt nhiá»u chiến thuyá»n của châu Âu.
Quan Ä‘iểm của Bùi Viện cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± và sá»± nghiệp của ông được nhắc đến nhiá»u là thay vì chỉ dâng sá»› yêu cầu triá»u đình cải cách, chÃnh tiên sinh đã đứng ra chịu trách nhiệm để cải tổ hải quân, đồng thá»i thà nh láºp má»™t hạm Ä‘á»™i có khả năng lÆ°u Ä‘á»™ng tác chiến để chứng minh những gì ông Ä‘á» nghị.
a/ Vai trò của Tuần Dương Quân
Má»™t trong những vai trò chÃnh yếu của Tuần DÆ°Æ¡ng Quân là để bảo vệ mặt biển. NÆ°á»›c ta có đến hÆ¡n 2000 cây số mặt biển nên việc giữ yên hải pháºn là má»™t công tác quan trá»ng không phải chỉ trong việc quốc phòng mà cả vá» giao thông và thÆ°Æ¡ng mại.
DÆ°á»›i triá»u Nguyá»…n kinh đô nÆ°á»›c ta đặt tại Huế để cân bằng hai đầu Gia Äịnh – Thăng Long. Tuy nhiên vá» mặt kinh tế, Huế nhá» hẹp và cằn cá»—i không thuáºn tiện cho việc Ä‘i lại, chÃnh vì thế Hà Ná»™i và Saigon vẫn có nhiá»u Æ°u Ä‘iểm hÆ¡n vá» mặt ngoại thÆ°Æ¡ng.
Khi Ä‘á» ra dá»± án xây dá»±ng má»™t Ä‘á»™i ngÅ© hải quân, Bùi Viện đã nhấn mạnh đến vai trò thu lợi của nó, cái mà ngà y nay trong quản trị ngÆ°á»i ta gá»i là ROI (return-on-investment), nghÄ©a là cái được so sánh vá»›i cái mất. Ông đã sá»›m hiểu được tình hình túng quẫn của triá»u đình sau những chiến phà và bồi thÆ°á»ng cho những nÆ°á»›c thắng tráºn theo hòa Æ°á»›c năm Nhâm Tuất (1862) và Giáp Tuất (1874), lại chinh chiến giặc giã liên miên nên kho đụn Ä‘á»u trống rá»—ng.
Việc xây dá»±ng má»™t hạm Ä‘á»™i, dù là tuần tiá»…u hay phòng ngá»± Ä‘á»u đòi há»i má»™t kinh phà rất cao, triá»u đình Huế vì thế rất tiện tặn trong những chi phà binh bị. Do đó, Bùi Viện gần nhÆ° phải tá»± xoay sở lấy để thá»±c hiện nguyện vá»ng của mình. Tuần DÆ°Æ¡ng Quân vì thế được xây dá»±ng theo những tiêu chuẩn sau đây:
- Tá»± túc tá»± cÆ°á»ng: Tuần DÆ°Æ¡ng Quân đóng vai trò bảo vệ các thuyá»n buôn Ä‘i từ Bắc và o Nam. Vì địa thế nÆ°á»›c ta dà i và hẹp, Ä‘Æ°á»ng sá chÆ°a được mở mang nên Ä‘i từ Bắc và o Nam chủ yếu vẫn là đưá»ng bể. Tuy nhiên giặc cÆ°á»›p rất nhiá»u mà triá»u đình thì bất lá»±c khiến cho dân chúng không thể qua lại và vì thế kinh tế không thể nà o phát triển được.
Biết rằng nếu trông chá» và o triá»u đình cung cấp phÆ°Æ¡ng tiện thì sẽ không bao giá» thà nh, Bùi Viện đã mở rá»™ng tầm hoạt Ä‘á»™ng quốc phòng, biến Tuần DÆ°Æ¡ng Quân từ má»™t lá»±c lượng bảo vệ duyên hải thà nh má»™t lá»±c lượng hải quân đóng vai bảo tiêu và tuần hà nh bằng cách:
* Sá» dụng ngay Ä‘á»™i Tuần DÆ°Æ¡ng Quân mà triá»u đình thà nh láºp để Ä‘i tiá»…u trừ giặc bể
* Cải tiến Tuần DÆ°Æ¡ng Quân thà nh má»™t Ä‘á»™i váºn tải lÆ°Æ¡ng tiá»n cho triá»u đình
* Dùng Tuần Dương Quân để hộ vệ các nhà buôn thu lợi dùng và o việc trang bị[41]
Vá»›i chÆ°Æ¡ng trình đó, Ä‘á»™i Tuần DÆ°Æ¡ng Quân đã có thể sá» dụng ba nguồn tà i nguyên: chi phà của hải quân, tiá»n đóng góp “mãi lộ†của nhà buôn và tiá»n công váºn tải lÆ°Æ¡ng tiá»n cho triá»u đình. Má»™t tÃnh toán sÆ¡ khởi chúng ta đã thấy Bùi Viện không những có đầu óc tổ chức mà lại biết kinh doanh, tối Æ°u hóa (optimization) hoạt Ä‘á»™ng của mình đồng thá»i tối Ä‘a hóa (maximization) các nguồn lợi tức.
ChÆ°Æ¡ng trình thá»±c hiện tuần dÆ°Æ¡ng Ä‘á»™i do đó có má»™t kinh phà tÆ°Æ¡ng đối dồi dà o theo chiá»u hÆ°á»›ng lÅ©y tiến, cà ng hiệu quả thì các nhà buôn cà ng tin tưởng, cà ng tin tưởng thì số đóng góp cà ng nhiá»u và do đó việc canh tân cà ng nhanh chóng. Ngoà i ra triá»u đình Huế cÅ©ng không còn phải lo nhiá»u mặt mà mặt nà o cÅ©ng ná»a vá»i, có thể táºp trung khuyến khÃch việc thÆ°Æ¡ng mại và bang giao vá»›i nÆ°á»›c ngoà i, đồng thá»i giảm thiểu được công tác bố phòng dá»c theo duyên hải, biến những pháo Ä‘Ã i quân sá»± thà nh những cá»a biển cho tà u cáºp bến. Xem lại lịch sá» nÆ°á»›c ta, triá»u đình rất quan tâm vá» việc bố phòng nhÆ°ng không có tiá»n để thá»±c hiện những kế hoạch lá»›n, lại thiếu ý niệm xây dá»±ng vốn đầu tiên ngoà i việc gia tăng thuế má là điá»u mà vua Tá»± Äức không muốn là m. Cái quan niệm cần kiệm giản phác của nhà nho không thể áp dụng và o việc canh tân.
- Cải tiến hiệu năng:
a/ Cải tiến kỹ thuáºt để gia tăng sá»± lÆ°u Ä‘á»™ng (mobility) của hải quân: Ngay từ đầu Bùi công đã nhìn thấy Æ°u Ä‘iểm của thuyá»n bè hải tặc. NhÆ° chúng ta đã biết, hải khấu dá»c theo bá» bể Trung Hoa và Việt Nam thá»i đó không phải chỉ là những đám giặc lẻ tẻ mà là những tổ chức khá qui mô. Äám hải khấu đó vốn dÄ© là tà n quân của Thiên Äịa Há»™i, Bạch Liên Giáo … là những tổ chức mÆ°u đồ phản Thanh phục Minh nhÆ°ng không thà nh công nay trở thà nh cÆ°á»›p biển, có căn cứ và mạng lÆ°á»›i liên lạc khắp vùng đông và đông nam châu Ã. Ngoà i tổ chức chặt chẽ, há» cÅ©ng có trình Ä‘á»™ và đã mua được nhiá»u tà u bè, súng ống của châu Âu và không ngại đụng Ä‘á»™ vá»›i các chiến thuyá»n ngoại quốc. Trong tá» biểu tâu lên vua Tá»± Äức, Bùi Viện viết:
… Việc trị an ở ngoà i bể, gần đây nÆ°á»›c ta tin cáºy và o công cuá»™c hải phòng của má»™t nÆ°á»›c ngoà i. NhÆ°ng chống chá»i vá»›i hà ng muôn ngà n chiếc thuyá»n của giặc tầu ô, chúng ta chỉ có và i chiếc tà u thủy, vừa cháºm chạp vừa nặng ná». Giữ được chá»— ná» thì há»ng chá»— kia, và i con voi địch vá»›i má»™t Ä‘Ã n hổ, thế dù mạnh đến đâu cÅ©ng không thể che chở cho xiết được. Và những tà u thủy lòng sâu bảy, tám thÆ°á»›c mà thuyá»n giặc thì lòng chỉ ba, bốn thÆ°á»›c là cùng. Nếu gặp tầu thủy Ä‘i tuần thì giặc đã có má»™t cách đối phó rất giản dị và có hiệu lá»±c vô cùng là chúng tránh thuyá»n và o những chá»— bể nông, tầu không sao đến được mà bắn cÅ©ng không tá»›i …
Do đó việc đầu tiên Bùi Viện nghÄ© tá»›i là phải thà nh láºp được má»™t Ä‘á»™i tuần phòng hải dÆ°Æ¡ng bằng hoặc hÆ¡n quân giặc bể.
b/ Cải tiến tiếp liệu (logistics) để ứng phó kịp thá»i
TrÆ°á»›c kia dá»c theo bá» bể nÆ°á»›c ta có thiết láºp những Ä‘á»™i quan phòng, vá»›i nhiêm vụ chÃnh yếu là “tiá»…u giặc ngoà i bểâ€. Thức tế những Ä‘á»™i quan phòng nà y chỉ là m nhiệm vụ báo Ä‘á»™ng theo kiểu má»—i khi dân là ng gặp cÆ°á»›p hay thú dữ thì Ä‘em nồi đồng mâm thau ra gõ để thông tin đồng thá»i dá»a nạt kẻ địch. PhÆ°Æ¡ng pháp đó đã kém hữu hiệu lại thụ Ä‘á»™ng, chỉ khi nà o bá»n cÆ°á»›p đã bá» Ä‘i lúc đó má»›i chạy ra tiếp ứng. Bùi Viện nháºn xét rất đúng:
… Thá»±c ra từ khi đặt ra đến giá», những Ä‘á»™i quan phòng ở các đồn duyên hà không có Ãch gì cho nhà nÆ°á»›c cả. Vì chức trách của há» là phải phòng ngừa giặc bể, mà giặc bể thì chỉ hoà nh hà nh ở ngoà i khÆ¡i. Dù há» có biết Ä‘Ãch là ngoà i bể có giặc nữa cÅ©ng chỉ đến dÆ°Æ¡ng mắt mà nhìn, chứ không có cách gì xoay trở …[42]
Do đó ông quan niệm đánh giặc phải đánh ngay từ ngoà i bể, biến những Ä‘á»™i Tuần DÆ°Æ¡ng (theo nghÄ©a Ä‘i tuần) thà nh thủy quân chiến đấu, giảm thiểu trách nhiệm cho các Ä‘á»™i quan phòng bằng cách giải ngÅ© những thà nh phần yếu Ä‘uối, già nua và chỉ giao cho há» nhiệm vụ tổ chức những hải cảng và “há»i giấy thông hà nh những ngÆ°á»i ngoại quốc hoặc bản xứ qua lại các thÆ°Æ¡ng cảngâ€[43]
Ông Ä‘á» nghị láºp má»™t thủy Ä‘á»™i há»—n hợp bao gồm dân chà i (700/1000) và hải tặc chiêu hồi (300/1000) có địa bà n hoạt Ä‘á»™ng toà n quốc nghÄ©a là thống nhất chỉ huy, địa phÆ°Æ¡ng tiếp ứng, có thể táºp turng lá»±c lượng để hà nh quân những tráºn lá»›n đối phó vá»›i giặc mà không để bị rÆ¡i và o thế thụ Ä‘á»™ng nhÆ° trÆ°á»›c.
Ông cũng đỠnghị chia thà nh hai loại căn cứ tiếp liệu :
§ Các đồn lớn ở hải cảng là căn cứ của đội tuần dương,
§ Các đồn nhỠở những nơi hiểm yếu là nơi liên lạc và hỗ trợ.
c/ Cải tiến khả năng binh sĩ để chiến đấu hiệu quả
Má»™t trong những quan Ä‘iểm sáng suốt mà có lẽ sau những lần ra nÆ°á»›c ngoà i ông đã há»c há»i được của các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây là phải tuyển chá»n và tổ chức binh sÄ© cho tinh nhuệ. TrÆ°á»›c đây quan ta vẫn chỉ cốt tuyển lÃnh cho đủ số, bổ đồng cho má»—i là ng nên ngÆ°á»i được chá»n thÆ°á»ng là dân quê nghèo khổ bị bắt Ä‘i chẳng khác gì Ä‘i Ä‘Ã y, khả năng đã kém cá»i mà tinh thần lại cà ng suy sụp. Bùi Viện Ä‘á» nghị chỉ tuyển lÃnh trong các là ng dân chà i là những ngÆ°á»i có kinh nghiệm và quen vá»›i sóng gió, cá»™ng thêm vá»›i chÃnh bá»n giặc bể được chiêu dụ vá» cá»™ng tác vá»›i triá»u đình, trá»ng vá» phẩm chứ không trá»ng vá» lượng, lại cho há» lÆ°Æ¡ng bổng đầy đủ[44]
b/ Tổ chức
Bùi Viện được giao cho chức Tuần Tải Nha Chánh Quản Äốc kiêm Tham Biện ThÆ°Æ¡ng ChÃnh[45], ông láºp tức cùng vá»›i Phó Quản Äốc Äặng Văn Ứng (võ cá» xuất thân) tuyển má»™ binh lÃnh và chia thà nh hai loại:
- Thủy DÅ©ng: là binh lÃnh ngÆ°á»i Việt tuyển má»™ từ các dân chà i dá»c theo duyên hải có những Ä‘iá»u kiện “trà dÅ©ng, đức hạnh, bÆ¡i lá»™i giá»i, thuá»™c Ä‘Æ°á»ng bể, biết trÆ°á»›c những lúc có thể xẩy ra mÆ°a gió, thông các phép tÃnh†(Ä‘iá»u 1 chiêu má»™)
- Thanh Äoà n: là những ngÆ°á»i Tà u, kể cả giặc bể được chiêu má»™ là m lÃnh trong Tuần DÆ°Æ¡ng Quân, do chÃnh ngÆ°á»i Tà u chỉ huy.
Việc thà nh láºp Tuần DÆ°Æ¡ng Quân được Bùi công soạn thà nh Ä‘iá»u lệ, bao gồm lá»i nói đầu và 20 Ä‘iá»u khoản chia ra nhÆ° sau:
a/ Thể lệ tổng quát (Ä‘iá»u 1, Ä‘iá»u 2)
b/ LÆ°Æ¡ng bổng và cấp báºc (Ä‘iá»u 3)
c/ Tưởng thưởng cho ngÆ°á»i chiêu má»™ (Ä‘iá»u 4)
d/ Phụ cấp, binh phục (Ä‘iá»u 5)
e/ Trợ cấp gia đình (Ä‘iá»u 6)
f/ Chế tà i đối vá»›i lÃnh Ä‘Ã o ngÅ© (Ä‘iá»u 7)
g/ Ká»· luáºt binh trại (Ä‘iá»u 8)
h/ Ká»· luáºt khi giao tranh (Ä‘iá»u 9)
i/ Ká»· luáºt đối vá»›i dân chúng (Ä‘iá»u 10)
j/ Tưởng thưởng khi giao tranh (Ä‘iá»u 11)
k/ Trợ cấp tá» tuất (Ä‘iá»u 12, 13)
l/ Các hình phạt:
- vi phạm khi tại ngÅ© (Ä‘iá»u 14)
- hà lạm của công (Ä‘iá»u 15)
- thi hà nh công tác (Ä‘iá»u 16)
m/ Các ngạch thư lại:
- tuyển má»™ (Ä‘iá»u 17),
- lÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng (Ä‘iá»u 18)
- ká»· luáºt (Ä‘iá»u 19)
n/ Các ngạch tạp vụ khác (Ä‘iá»u 20)
c/ Tuyển mộ
Vì chú trá»ng đến khả năng binh lÃnh, Bùi Viện đã Ä‘Æ°a ra những tiêu chuẩn tuyển má»™ rõ rệt và tưởng thưởng những ai tìm được ngÆ°á»i. NgÆ°á»i nà o má»™ được:
- 5 đến 10 thủy binh: thì được phong đội trưởng
- 10 thủy binh: -- tòng cá»u phẩm
- 20 thủy binh: -- chánh cá»u phẩm
- 30 thủy binh: -- tòng bát phẩm
- 40 thủy binh: -- chánh bát phẩm
- 50 thủy binh: -- tòng thất phẩm
- 60 thủy binh: -- chánh thất phẩm
- 70 thủy binh: -- tòng lục phẩm
- 80 thủy binh: -- chánh lục phẩm
- 90 thủy binh: -- tòng ngũ phẩm
- 100 thủy binh: -- chánh ngũ phẩm
- 200 thủy binh: -- tòng tứ phẩm
- 300 thủy binh: -- chánh tứ phẩm [46]
Ông cÅ©ng Ä‘Æ°a ra những tiêu chuẩn nhất định để tuyển má»™, mặc dù còn đại cÆ°Æ¡ng nhÆ°ng đã có những nguyên tắc rõ rệt để chia ra thượng hạng, trung hạng và hạ hạng (Ä‘iá»u 2). Äiá»u chÃnh yếu đây là những ngÆ°á»i tình nguyện chứ không phải bị cưỡng bách và chÃnh vì thế không phải bất cứ ai cÅ©ng có thể gia nháºp Tuần DÆ°Æ¡ng Quân mà phải há»™i đủ má»™t số Ä‘iá»u kiện nhất định. Ngoà i ra những ngÆ°á»i đó còn phải có lý lịch tốt, được thân thuá»™c và lý dịch bảo đảm (Ä‘iá»u 1).
d/ Ká»· luáºt
Có thể nói ká»· luáºt mà Bùi Viện Ä‘Æ°a ra là ká»· luáºt thép áp dụng trong thá»i chiến. Äiá»u đó cÅ©ng không lấy là m lạ vì ká»· luáºt là sức mạnh của Ä‘oà n quân, chÆ°a nói những kẻ ông chiêu má»™ Ä‘á»u là thà nh phần rất táo tợn, vừa phải lấy lợi mà dụ, vừa phải lấy uy mà trừng trị. Ông Ä‘Æ°a ra những trách nhiệm liên Ä‘á»›i giữa binh sÄ© và ngÆ°á»i chiêu má»™, vừa chịu tá»™i, vừa phải bồi thÆ°á»ng công quÄ©. Ông lại áp dụng những hình phạt khắt khe chúng ta thÆ°á»ng thấy trong sá» sách những giai Ä‘oạn cần phải củng cố lại uy quyá»n của ngÆ°á»i là m tÆ°á»›ng, chẳng hạn nhÆ° “Nếu binh sÄ© nà o gặp trá»i mÆ°a mà lấy nón của dân để Ä‘á»™i thì láºp tức bị chém đầu để thị chúng†(Ä‘iá»u 10).
Má»™t Ä‘iá»u chúng ta cÅ©ng nháºn ra là Bùi Viện không trị binh theo lối nhân nghÄ©a của nhà nho mà theo kiểu giang hồ nghÄ©a sÄ© – nghÄ©a là ông áp dụng chÃnh những qui luáºt có sẵn của bá»n hải khấu. Hải khấu ở biển đông thÆ°á»ng là há»™i viên của má»™t số bang há»™i, giáo phái, có những nghÄ©a khà riêng của tổ chức nhÆ°ng đồng thá»i cÅ©ng rất tà n nhẫn vá»›i kẻ phản bá»™i hay không hết lòng. Có lẽ Bùi Viện đã nghiên cứu khá sâu rá»™ng vá» những tổ chức nà y và nắm vững được những qui luáºt của há» nên đã Ä‘Æ°a ra những biện pháp tưởng thưởng và trừng phạt khác thÆ°á»ng.
Kêu gá»i tÃnh anh hùng hảo hán, lòng trá»ng lợi, cùng ká»· luáºt nghiêm minh đã khiến đám giặc bể có cảm tưởng ông là má»™t thủ lãnh kiệt hiệt gần gÅ©i vá»›i há» hÆ¡n là má»™t văn quan thÆ° sinh. Hết lòng vá»›i anh em, chia vui xẻ buồn, đụng tráºn xông ra trÆ°á»›c, ông đã áp dụng đúng mức đạo là m tÆ°á»›ng mà cổ nhân thÆ°á»ng Ä‘á» cao. CÅ©ng nên thêm rằng, trÆ°á»›c đây các quốc gia Äông à chÆ°a có trÆ°á»ng huấn luyện tÆ°á»›ng soái mà chỉ bổ nhiệm theo nháºn xét riêng của vua quan, vốn thÆ°á»ng là văn nhân chuyển sang võ nghiệp rồi tá»± mình tìm hiểu và há»c há»i kinh nghiệm.
TrÆ°á»›c đây, việc má»™t văn quan bị chỉ định cầm quân thÆ°á»ng là má»™t cách trừng phạt chứ không phải là thăng thưởng nên ai nấy Ä‘á»u lo sợ và bối rối. Trái lại Bùi Viện trông chá» má»™t dịp để thi thố tà i năng và điá»u đó cÅ©ng là má»™t chà hÆ°á»›ng khác thÆ°á»ng so vá»›i những nhà nho khác.
e/ Lương bổng
Xét vá» lÆ°Æ¡ng bổng, có thể nói Bùi Viện đã Ä‘Æ°a ra má»™t qui chế rất háºu hÄ© để chiêu dụ nhân tà i. Quả thá»±c váºy, Ä‘á»i Minh Mạng, nhà vua cua cÅ©ng đã đặt ra tiá»n “dưỡng liêm†để ngăn ngừa tham quan ô lại. Khi tổ chức Tuần DÆ°Æ¡ng Quân, Bùi Viện đã ấn định không những lÆ°Æ¡ng bổng cho ngÆ°á»i lÃnh mà còn nghÄ© đến trợ cấp gia đình và nhất là cả tiá»n tá» tuất rất háºu cho thân nhân ngÆ°á»i quá cố nếu chết trong khi giao tranh. Äiá»u đó chứng tỠông quan tâm đến những ná»—i lo của binh sÄ© dÆ°á»›i quyá»n và hiểu rằng muốn há» yên tâm và hết lòng trong công tác, phải cho hỠđược thoải mái không phải lo đến cÆ¡m áo cho vợ con ở nhà .
Tuy nhiên, chúng ta cÅ©ng phải đặt câu há»i là những con số mà ông Phan Trần Chúc ghi ra có thá»±c sá»± chÃnh xác hay không? Äối chiếu lÆ°Æ¡ng bổng má»™t và i cấp báºc dÆ°á»›i triá»u Minh Mạng[47] và của Tuần DÆ°Æ¡ng Quân do Bùi Viện Ä‘Æ°a ra[48] ta thấy sá»± chênh lệch quá xa:
Phẩm hà m
Lương năm
Xuân phục
Gạo
LÆ°Æ¡ng TDQ
Phụ cấp
Tứ phẩm
80 quan
14 quan
60 phÆ°Æ¡ng
360 quan
Ngũ phẩm
40 quan
9 quan
43 phÆ°Æ¡ng
300 quan
Lục phẩm
30 quan
7 quan
25 phÆ°Æ¡ng
264 quan
Thất phẩm
25 quan
5 quan
20 phÆ°Æ¡ng
240 quan
Bát phẩm
20 quan
5 quan
18 phÆ°Æ¡ng
216 quan
Cá»u phẩm
18 quan
4 quan
16 phÆ°Æ¡ng
180 quan
Binh sĩ /Thủy binh thượng hạng
12 quan
24 phÆ°Æ¡ng
72 quan
24 phÆ°Æ¡ng
24 quan
LÆ°Æ¡ng má»™t Tuần DÆ°Æ¡ng Quân hạng tứ phẩm gấp 4 lÆ°Æ¡ng của triá»u đình, ngang vá»›i nhất, nhị phẩm là má»™t chuyện khó tin và xem ra công quÄ© khó lòng mà đảm Ä‘Æ°Æ¡ng nổi, dẫu rằng có thêm những nguồn lợi tức khác, dù đã thu tiá»n “mãi lộ†của các nhà buôn. Äó là chÆ°a kể các phụ cấp gia đình của các viên chức có ngạch tráºt mà chúng ta không thấy Ä‘á» cáºp đến. Nếu đúng nhÆ° thế, chắc chắn sẽ gặp sá»± chống đối của đồng liêu hay triá»u thần.
Ngay cả các viên chức “hà nh chánhâ€, nha lại, sai dịch cÅ©ng được trợ cấp háºu hÄ© tá»›i mức khó tưởng tượng:
… Theo quốc lệ hiện hà nh chung cho các ngạch: Bát phẩm má»—i viên má»—i tháng được 1 quan 8 tiá»n, gạo 1 phÆ°Æ¡ng 20 bát, cá»u phẩm 1 quan 5 tiá»n, gạo 1 phÆ°Æ¡ng 10 bát; vị nháºp lÆ°u thÆ° lại (ngÆ°á»i chÆ°a và o ngạch gì) 1 quan tiá»n, 1 phÆ°Æ¡ng gạo.
Theo lệ má»›i định riêng vá» ngạch tuần tải: viên bát phẩm má»—i tháng được cấp thêm tiá»n 14 quan, cá»u phẩm 12 quan, vị nháºp lÆ°u thÆ° lại 10 quan …[49]
LÆ°Æ¡ng bổng gấp 8 lần bình thÆ°á»ng e rằng không chÃnh xác. Tiếc rằng Phan Trần Chúc không Ä‘Æ°a ra những tà i liệu ông đã tham khảo để háºu nhân có thể tra cứu nên không biết tà i liệu sá» dụng có chÃnh xác hay không.
Bùi Viện cÅ©ng Ä‘Æ°a ra những số mục khá cao vá» tá» tuất, tá» tráºn cả vá» tiá»n bạc lẫn truy tặng danh tÆ°á»›c. Những tưởng thưởng cho binh sÄ© khi cÆ°á»›p hay lấy được thuyá»n giặc mang vá» cÅ©ng rất đáng kể chứng tỠông muốn sá» dụng đám giặc khách chiêu hồi được nhÆ° những ngÆ°á»i lÃnh đánh thuê. Chúng ta cÅ©ng có thể nghÄ© là có thể ông đã há»c được cách thức của ngÆ°á»i Trung Hoa trÆ°á»›c đó không lâu khi há» trả tiá»n để cho hai sÄ© quan ngoại quốc Ä‘em quân đánh vá»›i giặc Thái Bình Thiên Quốc. Äó là Frederick T. Ward (Mỹ) và sau đó Charles G. Gordon (Anh) chỉ huy Ä‘á»™i quân được mệnh danh là Vạn Thắng Quân (Ever-Victorious Army). CÅ©ng rất có thể uy tÃn vang dáºy của Ä‘oà n quân nà y đã ảnh hưởng đến Bùi Viện khi ông qua Quảng Châu Ä‘Æ°a đến quyết định của ông muốn sang Mỹ cầu viện và há»c há»i vá» binh bị. TrÆ°á»›c đó mấy năm, triá»u đình Huế cÅ©ng áp dụng chÃnh sách nà y và đã mÆ°á»›n giặc Cá» Äen chống lại quân Pháp giết được Francis Garnier (1873).
3/ Một số chiến công
Thủy quân của Bùi Viện tuy còn non trẻ nhÆ°ng đã sá»›m láºp được má»™t số chiến công. Tháng tÆ° năm 1878, quân ta giao chiến vá»›i giặc Tầu Ô ở Hà TÄ©nh, dùng há»a công đốt tà u địch khiến chúng phải chạy trốn, tịch thu má»™t chiến thuyá»n cùng lÆ°Æ¡ng thá»±c đạn dược và bắt được 18 tên cÆ°á»›p.
Äến tháng 5 cùng năm, quân ta lại giao tranh vá»›i địch ở Thanh Hóa trong khi hải phỉ Ä‘ang cÆ°á»›p má»™t tà u buôn. Quân ta truy kÃch địch đến táºn đảo Hải Nam (Trung Hoa), tịch thu má»™t chiến thuyá»n và đạn dược, khà giá»›i.
Nhá» hai chiến công đó, dân chúng cảm thấy tá»± tin hÆ¡n nên các thÆ°Æ¡ng cảng trở nên sầm uất, tà u thuyá»n ra và o buôn bán ngà y má»™t nhiá»u. Má»™t thá»i gian sau, các chi Ä‘iếm cÅ©ng được mở tại Thanh Hóa, Nghệ An, Äà Nẵng, Quảng Nam. Trên bá»™, Bùi Viện cho xây lại những pháo Ä‘Ã i, bố trà súng đại bác để canh phòng mặt biển.
|
19-04-2008, 11:46 PM
|
|
Cái Thế Ma Nhân
|
|
Tham gia: Feb 2008
Bà i gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
|
|
1/ Cá tÃnh
Má»™t trong những nháºn định đầu tiên của ngÆ°á»i viết là Bùi Viện không phải là má»™t nho sÄ© theo nghÄ©a bình thÆ°á»ng, ông là má»™t võ tÆ°á»›ng ẩn mình dÆ°á»›i lá»›p áo văn nhân. Theo tá»™c phả, há» Bùi chánh quán ở Thanh Hóa, di cÆ° ra Bắc từ triá»u Lê đã hai trăm năm nhÆ°ng có lẽ chỉ đến định cÆ° ở Trình Phố, Thái Bình và i Ä‘á»i trÆ°á»›c, Bùi Viện là đá»i thứ tám tÃnh từ khi thiên di.
Tỉnh Thái Bình vốn là đất tân bồi, phần lá»›n là đầm lầy. DÆ°á»›i thá»i Minh Mạng, năm 1828, Nguyá»…n Công Trứ được phong chức dinh Ä‘iá»n sứ, Ä‘em dân và o khai khẩn láºp ra hai huyện Kim SÆ¡n, Tiá»n Hải (núi và ng, biển tiá»n) và hai tổng Hoà nh Thu và Minh Nhất. Há» Bùi có thể cÅ©ng đến định cÆ° ở Tiá»n Hải từ thá»i nà y.
Theo văn chÆ°Æ¡ng và hà nh trạng cuá»™c Ä‘á»i ông, Bùi Viện là ngÆ°á»i có tÃnh liá»u lÄ©nh, không nệ qui tắc, có thể nói là táo tợn. Vá»›i lối văn trá»±c ngôn Ãt khuôn sáo, việc ông Ä‘á»— Cá» Nhân kể cÅ©ng là chuyện khác thÆ°á»ng. Trong xã há»™i quân chủ chuyên chế của nÆ°á»›c ta thá»i đó, ông đã dám là m thÆ¡ (hay vè???) diá»…u cợt quân triá»u đình bị Tà u Ô đánh Ä‘uổi bằng những câu:
… Tà u ô hai chiếc thẳng dong,
Ào à o nổ súng rồi cùng hét vang.
Tung hoà nh chạy dá»c chạy ngang,
Quan quân chẳng thấy thấy toà n Tà u ô.
Chúng cÆ°á»i chúng thét lÃu lo,
Äứa đâm đứa chém, đứa xô xuống tà u …
và miêu tả quan quân:
… Nghênh ngang võng võng dù dù,
Bà i và ng thân mũ xuân thu phái tà u.
Cũng không tà i cán chi đâu,
Rồi ra múa má», vảnh râu chõm chòe …
Ăn thì nhằm trước nhằm sau,
Äến khi có giặc trụt đầu trụt Ä‘uôi …[50]
kể cũng là bạo gan.
Việc tiên sinh tá»± ý tìm Ä‘Æ°á»ng sang Mỹ (có lẽ ông chỉ được cá» Ä‘i sang Hongkong xem xét tình hình), rồi lại liá»u lÄ©nh giả triá»u phục, giả quốc thÆ° … đủ biết ông là ngÆ°á»i dám nghÄ©, dám là m chỉ nghÄ© đến lợi Ãch cụ thể mà không ná» háºu quả bất lợi cho bản thân.
Sau khi Ä‘á»— Cá» Nhân, ông không có chức vụ gì cả, nhÆ°ng lân la kết giao vá»›i thà nh phần có đầu óc canh cải tại Huế, rồi tình nguyện xin theo Lê Tuấn ra Bắc dẹp giặc Cá» Äen, lại theo Doãn Uẩn Ä‘i khai khẩn đất hoang … Ä‘á»u là những việc mà văn nhân Ãt ai chịu là m, đủ biết ông vốn là ngÆ°á»i có chà mạo hiểm, thÃch Ä‘iá»u má»›i lạ mà không chịu bó mình và o qui củ.
Xem phÆ°Æ¡ng lược tuyển má»™, trị binh … của ông, mặc dầu không khá»i ảnh hưởng cổ nhân, chắc chắn ông đã tham duyệt nhiá»u binh thÆ°, nghiên cứu đồ tráºn và tìm hiểu phÆ°Æ¡ng pháp tổ chức của châu Âu qua sách vở (có thể bằng những bản dịch sang tiếng Trung Hoa) đồng thá»i nháºn xét táºn mắt sinh hoạt của há» trong những lần du hà nh qua nÆ°á»›c ngoà i.
Ông cÅ©ng là ngÆ°á»i quyết Ä‘oán, má»—i khi có việc khó xá» Ä‘á»u tá»± chuyên rồi tâu sau nên không khá»i bị nhiá»u ngÆ°á»i dèm pha. Có sáng kiến, biết Ä‘Æ°a ra kế hoạch và tìm cách thá»±c hiện kế hoạch, Bùi Viện có nhiá»u đức tÃnh của kẻ doanh gia (entrepreneur) mà nếu biết dùng ông, triá»u đình Huế đã có thể xoay chuyển được thá»i thế.
Má»™t Ä‘iểm chúng ta cÅ©ng cần nhắc tá»›i là văn chÆ°Æ¡ng ông trá»ng thá»±c dụng, những bà i văn ông viết đã tá»± ý hạ thấp xuống để cho ngÆ°á»i bình dân có thể hiểu được. Trong tá» chiêu yết để dụ dá»— bá»n hải khấu vá» vá»›i triá»u đình, ông không ngần ngại Ä‘Æ°a ra lẽ hÆ¡n thiệt, chá»— thì Ä‘á» cao “danh tÆ°á»›ng đã bao ngÆ°á»i xuất thân ở chốn lục lâmâ€, lúc lại dùng lợi để nhá» bá»n giặc cÆ°á»›p:
… Tuy nhiên xông pha chá»— cung tên, sóng gió cÅ©ng là việc rất can trà ng, phải trải qua bao ná»—i nguy hiểm má»›i cÆ°á»›p được hóa váºt Ä‘em vá» rồi dấm dúi bán rẻ, của đáng mÆ°á»i chỉ bán được má»™t hai …
NhÆ° váºy các anh em chẳng những láºp được danh mà lại còn có cả lợi nữa …
Trong bà i “quân luáºt†bằng văn vần ông cÅ©ng viết:
… Giáp tầu giặc, tà u nà o tới trước,
Kẻ cắm cá» ngÆ°á»i lấy hÆ°Æ¡ng lô.
Tiá»n công lệ đã trá»ng thù,
Äồng Ä‘oan giai bạn cÅ©ng cho hoa hồng.
Còn hóa hạng công đồng định thưởng,
Trước nhất tầu được thưởng năm thà nh.
Còn thừa chia cả đoà n binh,
Mấy thà nh châm chÆ°á»›c phân minh cÅ©ng Ä‘á»u …
Bà i văn tế hai ngÆ°á»i lÃnh tá» tráºn ông viết cÅ©ng rất dá»… hiểu, phải nói là ai ai cÅ©ng có thể thông cảm tấm chân tình của ông nhÆ°ng không phải vì thế mà không có phần “thu phục nhân tâmâ€, dùng văn chÆ°Æ¡ng để củng cố lòng tin của thuá»™c cấp:
… NgÆ°á»i sống ở Ä‘á»i,
Tiếng thÆ¡m là trá»ng.
Chết mà phải nghĩa,
Chất cũng như sống.
… Than ôi hai anh,
Vô tình đạn lá»a.
Bắn và o nhâu nhâu,
Há vì ham tước,
Há vì ham lộc.
Tấm thân ngà n và ng,
BỠđi một chốc.
Vì chÆ°ng trá»ng nghÄ©a,
Nên coi rẻ thân …
2/ Cái chết của Bùi Viện
Ngà y mồng 1 tháng 11 năm Tá»± Äức 31 (1878), ông Ä‘á»™t ngá»™t từ trần. Cái chết của ông cÅ©ng có nhá»u Ä‘iểm còn mỠám vì tháºt bất ngá» và không có dấu hiệu gì báo trÆ°á»›c.
… Cả ngà y mồng má»™t ông vẫn mạnh mẽ nhÆ° thÆ°á»ng … nhÆ°ng đến cháºp tối thì ông kêu Ä‘au nhức khắp mình mẩy. Äến ná»a đêm, Bùi Viện chết.[51]
Rất có thể ông đã bị ám hại vì nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i không thÃch tÃnh trá»±c ngôn của ông cÅ©ng nhÆ° e ngại rồi đây ngôi sao há» Bùi sẽ là m cho đình thần bị thất sủng.
CÅ©ng có ngÆ°á»i lại cho rằng triá»u đình e ngại ông sẽ trở thà nh má»™t thứ Hoà ng Sà o, Từ Hải – dá»c ngang nà o biết trên đầu có ai – phÆ°Æ¡ng hại đến cÆ¡ nghiệp triá»u Nguyá»…n nên ra tay trừ khá» trÆ°á»›c.
Tuy nhiên đó chỉ là những giả thuyết của những ngÆ°á»i ái má»™ ông mà không có gì là m bằng cá»›. Nhìn lại những câu đối của các quan lại và đồng liêu thá»i đó mừng ông, thÆ°Æ¡ng tiếc ông, chúng ta có thể tin rằng vá»›i những lá»i ca tụng quá Æ° nồng nhiệt, không thể không có ngÆ°á»i ghen ghét.
Má»™t Ä‘iểm nổi báºt đáng lÆ°u ý, bản thân ông chÃnh là sợi dây buá»™c chặt Tuần DÆ°Æ¡ng Quân vá»›i triá»u đình vì má»™t khi không còn ông nữa, những Ä‘oà n quân đó Ä‘á»u tá»± Ä‘á»™ng giải tán, má»™t số quay trở vá» nghỠăn cÆ°á»›p cÅ©, má»™t số khác tá»± ý tìm Ä‘Æ°á»ng khác mÆ°u sinh. Há» chỉ má»›i đến mức trung vá»›i chủ tÆ°á»›ng chứ chÆ°a phải vì quốc gia. CÅ©ng có thể việc giải thể Tuần DÆ°Æ¡ng Quân chÃnh là chủ trÆ°Æ¡ng của má»™t số ngÆ°á»i trong triá»u đình Huế lúc bấy giá».
3/ Tại sao binh bị triá»u Nguyá»…n lại suy sụp?
Má»™t câu há»i mà chúng ta có thể nêu ra là tại sao việc binh bị triá»u Nguyá»…n so vá»›i những triá»u đại trÆ°á»›c rất là kém cá»i. Cuá»™c cách mạng hải quân của Bùi Viện là má»™t Ä‘iểm rất đặc biệt, vá» phÆ°Æ¡ng diện quan Ä‘iểm cÅ©ng nhÆ° vá» phÆ°Æ¡ng pháp tổ chức.
Sá»± thà nh công trong má»™t thá»i gian ngắn đáng lẽ phải được duy trì và khuếch trÆ°Æ¡ng thì tại sao triá»u đình lại bá» qua?
Hà cá»› gì những công lao đó sau đó nhÆ° má»™t hòn đá ném và o biển cả, không còn để lại tăm tÃch gì? Ngay cả Quốc Sá» Quán triá»u Nguyá»…n cÅ©ng gần nhÆ° không Ä‘á» cáºp đến. [52]
Chúng ta phải Ä‘i lại má»™t quãng lịch sá» khá dà i để có cái nhìn chÃnh xác hÆ¡n.
Khi vua Gia Long đánh bại nhà Tây SÆ¡n, thu giang sÆ¡n vá» má»™t mối, ná»—i lo của nhà vua không còn là ở má»™t lá»±c lượng đối đầu mà chÃnh là sợ cái há»a từ trong tâm phúc. Má»™t mặt nhà vua e ngại những ngÆ°á»i cáºt ruá»™t mình là m phản, mặt khác e dân chúng các nÆ¡i còn hoà i vá»ng tiá»n triá»u.
Vá»›i vị trà kinh đô đóng ở Huế, việc kiểm soát lãnh thổ là má»™t việc tÆ°Æ¡ng đối khó khăn, Ä‘Æ°á»ng sá xa xôi cách trở. Mặc dù ngoà i Bắc và trong Nam có các tổng trấn thay mặt triá»u đình, nhà vua không khá»i lo ngại tệ trạng các trá»ng thần ở xa chuyên quyá»n. Vua Gia Long tÃnh lại Ä‘a nghi nên ông đã tìm nhiá»u biện pháp ngăn chặn mầm loạn[53]. Vá» phÆ°Æ¡ng diện hà nh chánh, tuy nhà vua đứng đầu và có toà n quyá»n định Ä‘oạt nhÆ°ng trên thá»±c tế, tổng trấn Bắc Thà nh và Gia Äịnh thà nh có nhiá»u Æ°u thế và việc ná»™i trị chỉ trông và o lòng trung thà nh của các bầy tôi. Vua Thế Tổ chỉ có thể tiết giảm quyá»n lá»±c của những phiên trấn bằng cách hạn chế binh lá»±c, lấy cá»› cho dân nghỉ ngÆ¡i trở vá» sản xuất.
… lệ định các trấn, tá»± Quảng Bình và đến Bình Thuáºn thì cứ ba tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh; tá»± Biên Hòa trở và o thì cứ 5 tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh; từ Hà Tịnh trở ra đến 5 ná»™i trấn ở Bắc thà nh thì cứ 7 tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh. Còn 6 ngoại trấn là Tuyên Quang, HÆ°ng Hóa, Cao Bằng, Lạng SÆ¡n, Thái Nguyên, Quảng Yên thì cứ 10 tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh …[54]
Các tổ chức thân binh, cấm binh, tinh binh và các vệ thủy quân chủ yếu cÅ©ng đóng tại kinh thà nh. Xem thế ta thấy nhà vua đặt trá»ng binh ở gần kinh đô ngoà i mục tiêu quốc phòng cÅ©ng còn có ý Ä‘á» phòng ná»™i phản. ChÃnh vì luôn luôn nghi kỵ, hai đại công thần là Nguyá»…n Văn Thà nh (tổng trấn Bắc Thà nh), Äặng Trần ThÆ°á»ng (binh bá»™ thượng thÆ°) đã bị sát hại ngay khi vua Gia Long còn tại vị.
Sang Ä‘á»i Minh Mạng, giặc giã ở miá»n Bắc và miá»n Nam rất nhiá»u, nhà vua cÅ©ng sợ cái há»a phiên trấn nên cÅ©ng bắt chÆ°á»›c nhà Thanh triệt phiên, bãi bá» Gia Äịnh thà nh và Bắc thà nh. Năm 1833, con nuôi của Lê Văn Duyệt (nguyên tổng trấn Gia Äịnh thà nh, nay đã từ trần) nổi lên chiếm thà nh Phiên An (Gia Äịnh) rồi lấy hết sáu tỉnh Nam Kỳ. Triá»u đình Ä‘em quân và o đánh, Lê Văn Khôi bị bệnh chết nhÆ°ng quân lÃnh còn tiếp tục chống cá»± non ba năm má»›i hạ được thà nh.
Vua Minh Mạng lại truy cứu những lá»—i cÅ© của Lê Văn Duyệt, Lê Chất khi còn sống, mả bị san phẳng, thân nhân, gia quyến cùng thuá»™c hạ cÅ©ng bị trị tá»™i. Nhà vua cÅ©ng sai triệt hạ thà nh Hà Ná»™i và thà nh Gia Äịnh, lấy cá»› là thà nh trì địa phÆ°Æ¡ng không được quyá»n to lá»›n hÆ¡n kinh thà nh Huế. Những cá»a khẩu sầm uất Ä‘á»i Lê và đá»i Tây SÆ¡n cÅ©ng bị cấm Ä‘oán nên thÆ°Æ¡ng nghiệp trong nÆ°á»›c cÅ©ng suy giảm dần.
ChÃnh vì thế, binh bị Ä‘á»i Nguyá»…n má»™t mặt thiếu trang bị, Ãt luyện táºp lại tiết giảm vì sợ các nÆ¡i nổi lên nên cà ng lúc cà ng suy sụp, đến khi bị xâm lấn không sao cầm cá»± nổi.
Äến Ä‘á»i Tá»± Äức, nhà vua cả Ä‘á»i ngồi trong cung cấm, không quen việc binh nhung. Ngà i tuy tÃnh tình nho nhã nhÆ°ng lại là ngÆ°á»i yếu Ä‘uối[55], thÃch văn chÆ°Æ¡ng, trá»ng hÆ° văn mà kém phần thá»±c dụng. Khi ngÆ°á»i Pháp đến gây hấn, nhà vua lên ngôi đã lâu, tuổi cÅ©ng đã lá»›n nên không muốn thay đổi khác hẳn những vị vua của Xiêm La hay Nháºt Bản cùng thá»i đó, tuổi còn trẻ, má»›i lên ngôi nhiá»u nhiệt huyết. HÆ¡n thế nữa, trong suốt những năm trị vì, ông thấy lúc nà o ngoà i Bắc cÅ©ng có loạn – mà toà n loạn lá»›n, có lúc tưởng nguy đến nÆ¡i -- khiến cho không khá»i có bụng nghi kỵ nhân sÄ© Bắc Hà . Ngoà i ra có lẽ nhà vua cÅ©ng không quên vụ “Giặc Chà y Vôi†má»›i xảy ra chÆ°a lâu (1866) khi phu phen Ä‘ang xây Vạn Niên CÆ¡ (Khiêm Lăng) xông và o Ä‘iện định thà quân, may nhá» chưởng vệ Hồ Oai liá»u chết má»›i cứu được[56]. Trong hoà n cảnh vua tôi không đồng lòng, đình thần không hòa mục, nÆ°á»›c nghèo, dân chúng đói khổ, quốc khố trống rá»—ng, việc mất vá» tay ngÆ°á»i Pháp không phải là chuyện lạ.
CÅ©ng vì thế, má»™t con ngÆ°á»i dÅ©ng mãnh, táo tợn nhÆ° Bùi Viện, có tà i trị được cả bá»n giặc khách, tÃnh tình lắm lúc có chá»— ngông nghênh, trong tay lại chỉ huy má»™t Ä‘á»™i thủy binh hùng háºu đóng ngay cạnh kinh thà nh, không thể không mang đến những úy kỵ cho triá»u đình. Dẫu cái chết của ông chỉ là má»™t sá»± ngẫu nhiên, việc chÆ°Æ¡ng trình cải cách của ông không được tiếp nối cÅ©ng đáng cho chúng ta đặt thà nh má»™t câu há»i.
|
19-04-2008, 11:47 PM
|
|
Cái Thế Ma Nhân
|
|
Tham gia: Feb 2008
Bà i gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
|
|
KẾT LUẬN
Chúng ta không thể phủ nháºn việc Bùi Viện chịu má»™t số ảnh hưởng của Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, kể cả việc tiếp nháºn những tÆ° tưởng mà sÄ© phu Trung Hoa hay Nháºt Bản Ä‘ang Ä‘á» cao. Không thể không đặt ra giả thuyết ông tá»± Ä‘i tìm cÆ¡ há»™i tiếp xúc, tìm Ä‘á»c và tham khảo những tÆ° tưởng canh tân của Tà u và Nháºt, cá»™ng thêm sá»± quan sát tại chá»— vá» sá»± cÆ°á»ng thịnh của nÆ°á»›c ngoà i để Ä‘em vỠáp dụng trong xứ mình. Vấn Ä‘á» quan trá»ng là những ứng dụng của ông có hợp thá»i nghi và khả thi hay không?
Trong bối cảnh lịch sá» nÆ°á»›c ta ở thế ká»· 19, việc canh tân đất nÆ°á»›c đòi há»i những nháºn thức Ä‘á»™c đáo và triệt để. Hình thể dà i và hẹp của Việt Nam khiến cho sá»± Ä‘i lại khó khăn, hệ thống Ä‘Æ°á»ng sá chÆ°a mở mang, việc tổ chức và xây dá»±ng lá»±c lượng hải quân phải được coi nhÆ° Æ°u tiên số má»™t.
Má»™t lá»±c lượng hải quân có ba tác dụng chÃnh:
1/ Bảo vệ và phát triển hệ thống thÆ°Æ¡ng thuyá»n, chuyên chở và giao dịch từ Nam ra Bắc và ngược lại khiến cho hệ thống kinh tế của Việt Nam được Ä‘iá»u hòa.
2/ Xác định chủ quyá»n lãnh hải và mở rá»™ng tầm kiểm soát của triá»u đình Việt Nam, tránh được thế bị Ä‘á»™ng chỉ cố thủ chá» ngÆ°á»i khác đến tấn công.
3/ Là m ná»n tảng cho việc canh tân đất nÆ°á»›c nhất là Việt Nam có nhiá»u hải cảng thÃch hợp cho việc tà u buôn qua lại nhÆ° Saigon, VÅ©ng Tà u, Äà Nẵng, Hải Phòng.
Nếu cải tổ kịp thá»i, hải quân đã giúp cho Việt Nam là m chủ biển Äông dá»… dà ng vì thá»i kỳ đó chÆ°a có những tranh chấp chủ quyá»n vá» khu vá»±c nà y và Việt Nam gần nhÆ° lá»±c lượng duy nhất hiện diện, không những vì địa thế gần gÅ©i mà còn được má»i quốc gia công nháºn. HÆ¡n thế nữa, Việt Nam cÅ©ng có thể khai thác vị trà chiến lược của mình để mở rá»™ng giao thÆ°Æ¡ng ngỡ hầu canh tân đất nÆ°á»›c. Nhiá»u quốc gia đã muốn giao thiệp vá»›i Việt Nam để sá» dụng nhÆ° những căn cứ quân sá»± và tiếp liệu cho thÆ°Æ¡ng thuyá»n và chiến hạm của há», không phải chỉ Anh, Pháp mà cả Mỹ, Äức, Nga và nhiá»u nÆ°á»›c châu Âu khác.
Nhìn lại thá»±c trạng nÆ°á»›c ta và o giữa thế ká»· 19, vá» phÆ°Æ¡ng diện quân sá»± quả không thay đổi bao nhiêu từ nhiá»u thế ká»·. VÅ© khà cÅ©ng vẫn dùng cung tên, giáo mác là chÃnh. Tổ chức so vá»›i thá»i Lý, thá»i Trần không có gì đặc biệt hÆ¡n và các cấp chỉ huy Ä‘á»u không được huấn luyện vá» quân sá»± cho chu đáo. Những quan võ thì Ãt há»c, chỉ là võ biá»n không có kiến văn. Còn quan văn thì là những nhà nho không biết gì vá» binh nhung, có chăng là những mẹo vặt Ä‘á»c được trong tiểu thuyết. Ngay cả nhà vua cÅ©ng chỉ muốn cầu an không muốn đánh. VÅ© Duy Tuân đã phải dâng sá»› mỉa mai: “…yến tÆ°á»›c xá» Ä‘Æ°á»ng, mẫu tá» tÆ°Æ¡ng bá»™, hú hú nhiên kỳ tÆ°Æ¡ng lạc, tá»± dÄ© vi an …†(nhà cháy đến nÆ¡i mà mẹ con chim én, chim sẻ ở góc đầu nhà vẫn má»›m cho nhau, ra chiá»u vui vẻ tá»± cho là yên ổn lắm). Vá» sau khi thấy thế giặc quá mạnh, vua Tá»± Äức cÅ©ng phải than:
Võ tÆ°á»›ng tiêu sầu duy hữu tá»u,
Văn thần thoái Lỗ cánh vô thi.
Tiêu sầu võ tướng thôi đà nh rượu,
Văn quan đuổi giặc chẳng thà nh thơ.
NgÆ°á»i Pháp đã chiến thắng Việt Nam bằng má»™t lá»±c lượng tấn công nhá» hÆ¡n nhiá»u vì hỠđược trang bị đầy đủ và nhất là các cấp sÄ© quan, binh sÄ© được huấn luyện chu đáo. Nếu quả nhÆ° Bùi Viện có thể xây dá»±ng được má»™t Ä‘á»™i Tuần DÆ°Æ¡ng Quân cho vững mạnh, tình hình nÆ°á»›c ta có lẽ đã thay đổi và không gặp phải những bất hạnh vá» sau nà y.
Má»™t Ä‘iá»u đáng ghi nháºn là Bùi Viện đã nhìn ra được cái đại thế của dân tá»™c Việt Nam và chìa khóa của việc canh tân. Mặc dù lúc đó đã có rất đông sÄ© phu hô hà o bãi bá» chÃnh sách bế quan tá»a cảng, thông thÆ°Æ¡ng vá»›i liệt cÆ°á»ng trên má»™t cÆ¡ sở bình đẳng nhÆ°ng phần lá»›n ngÆ°á»i Việt vẫn chÆ°a có được má»™t quan Ä‘iểm Ä‘á»™c láºp mà chỉ bắt chÆ°á»›c nÆ°á»›c khác, Ä‘iển hình là Trung Hoa để là m gÆ°Æ¡ng. Phải nói rằng trong nhiá»u năm qua – cho đến táºn ngà y hôm nay – nhà cầm quyá»n Việt Nam vẫn coi nÆ°á»›c Tà u là khuôn và ng thÆ°á»›c ngá»c, chịu pháºn Ä‘Ã n em, Ä‘i sau má»™t bÆ°á»›c.
Và o thá»i kỳ đó, Trung Hoa Ä‘ang lâm và o thể sống dở chết dở, ốc chẳng mang nổi mình ốc, huống hồ mang gá»™c cho rêu. Thế nhÆ°ng triá»u Nguyá»…n vẫn tiếp tục thần phục, ba năm má»™t lần mang cống phẩm sang Bắc Kinh chịu đóng vai thuá»™c quốc. Sau hòa Æ°á»›c Giáp Tuất (1874) nÆ°á»›c Pháp có tặng cho Việt Nam 5 chiếc tà u có đủ máy móc súng đạn, 100 khẩu đại bác, má»—i khẩu 200 viên đạn, 1000 khẩu súng tay và 5000 viên dạn (khoản 3) và cho ngÆ°á»i sang huấn luyện quân Ä‘á»™i. Có lẽ Bùi Viện đã sá» dụng má»™t phần nà o những vÅ© khà và chiến thuyá»n nà y để sá» dụng và o việc canh cải và vì thế ông đã Ä‘á» ra má»™t chÆ°Æ¡ng trình xây dá»±ng má»™t hệ thống quân Ä‘á»™i lấy thủy binh là m lá»±c lượng chÃnh.
TrÆ°á»›c đây, khi hai bên Trịnh – Nguyá»…n còn phân tranh, các phủ chúa Ä‘á»u e ngại bên kia mạnh hÆ¡n mình nên tìm má»i cách để gia tăng sức mạnh quân sá»±. ChÃnh vì thế thá»i kỳ đó nÆ°á»›c ta có những Ä‘á»™i chiến thuyá»n khá tinh nhuệ và hải pháºn Việt Nam được bảo đảm. Sau khi thống nhất đất nÆ°á»›c, nhà Nguyá»…n má»™t mặt không còn thấy bị Ä‘e Ä‘á»a nên chỉ táºp trung và o việc ná»™i an, lại thêm cái há»c cá» tá» là m thui chá»™t ý chà sáng tạo và năng Ä‘á»™ng, thà nh thá» cà ng ngà y nÆ°á»›c ta cà ng rÆ¡i và o vòng u tối. Bùi Viện đã tìm ra lối thoát và chắc chắn ông không phải chỉ ngừng lại ở việc cải cách Tuần DÆ°Æ¡ng Quân mà có thể có cả những quan Ä‘iểm cải cách chÃnh trị khi có dịp so sánh thể chế của Hoa Kỳ và các nÆ°á»›c châu Âu vá»›i các nÆ°á»›c à Äông.
NÆ°Æ¡ng theo những Ä‘iá»u khoản của hòa Æ°á»›c Giáp Tuất, ta phải bằng lòng mở cá»a các thÆ°Æ¡ng cảng Qui NhÆ¡n, Hải Phòng, ông đã tiến xa hÆ¡n má»™t bÆ°á»›c mở các chi Ä‘iếm ở Thanh Hóa, Nghệ An, Äà Nẵng, Quảng Nam. Ngoà i ra ông cÅ©ng muốn biến Thuáºn An thà nh má»™t trung tâm thÆ°Æ¡ng mại để là m tăng thêm cái uy nghi của đất kinh đô nên tổ chức má»™t Chiêu ThÆ°Æ¡ng Cục, vừa là đại bản doanh cho Tuần DÆ°Æ¡ng Quân, vừa là nÆ¡i giao lÆ°u hà ng hóa có tÃnh quốc tế mở đầu cho việc thu nháºp văn minh trá»±c tiếp và o đất đế đô.
Cho đến nay, việc bà nh trÆ°á»›ng sức mạnh hải quân để gia tăng khả năng phòng thủ và quyá»n lá»±c trên mặt bể vẫn còn là ưu tiên hà ng đầu của đất nÆ°á»›c. ChÆ°a kiểm soát được biển đông, Việt Nam còn phải chịu những mÅ©i dao thá»c và o ngang hông, có thể bị chia cắt bất cứ lúc nà o. Má»™t khi bị tấn công và o mạn sÆ°á»n thì con rồng Việt Nam chỉ còn là má»™t con thuồng luồng bị săn Ä‘uổi không Ä‘Æ°á»ng chạy.
Tháng 12 năm 2002
|
19-04-2008, 11:48 PM
|
|
Cái Thế Ma Nhân
|
|
Tham gia: Feb 2008
Bà i gởi: 1,035
Thá»i gian online: 35 phút 40 giây
Thanks: 0
Thanked 35 Times in 18 Posts
|
|
PHỤ LỤC
1839
Bùi Viện chà o Ä‘á»i
Minh Mạng 20
Chiến tranh nha phiến lần 1
1862
23
Hoà Ước Nhâm Tuất
Tá»± Äức 15
1864
25
Bùi Viện đỗ Tú Tà i
Vua Tá»± Äức thưởng ngÆ°á»i há»c tiếng Pháp
Tá»± Äức 17
1866
27
Vua Tá»± Äức cho ngÆ°á»i và o Nam Kỳ há»c vá» kỹ thuáºt, cá» Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ sang Pháp.
Tá»± Äức 19
1868
29
Cá» Nhân (ân khoa Nam Äịnh 17/22)
Các giáo sĩ dịch sách Tây
Tá»± Äức 21
Minh Trị (Meiji) lên ngôi
Ulysses Grant
(1868-1877)
1869
30
Triá»u đình tuyển ngÆ°á»i há»c kỹ thuáºt quân sá»±
Tá»± Äức 22
1871
32
Theo Lê Tuấn đánh giặc Cá» Äen, Cá» Và ng
Tá»± Äức 24
1873
34
Biến cố ngà y 12 tháng 4 năm Quà Dáºu
Xuất dương lần đầu (tháng 7) qua Hongkong gặp Lãnh sự (?) Mỹ
Tá»± Äức 26
1874
35
Hòa ước Giáp Tuất - Lê Tuấn từ trần (tháng 2)
Tự ý xuất dương lần 2 (?) qua Mỹ gặp Tổng Thống Grant
Tá»± Äức 27
1875
36
Xuất dương lần 3 (?)
Tá»± Äức 28
Vua Quang Tự lên ngôi
1876
37
Thà nh láºp Tuần DÆ°Æ¡ng Quân
Tá»± Äức 29
1877
38
Tá»± Äức 30
1878
39
Bùi Viện từ trần (1-11)
Tá»± Äức 31
1879
Nguyá»…n Hiệp Ä‘iá»u trần
Nguyễn Thà nh à qua Pháp đấu xảo
Tá»± Äức 32
1881
Phan Liêm máºt tâu xin canh tân, Lê Äỉnh xin cải cách
Tá»± Äức 34
1883
Hòa ước Quà Mùi
Vua Tá»± Äức mất
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Bảo Vân: Bùi Viện, Má»™t Nhà Nho Sáng Suốt – Lá»—i Lạc – Phi ThÆ°á»ng (Toronto: Quê HÆ°Æ¡ng, 1988)
Bùi Văn Quyển (chủ biên): Gia Phả HỠBùi (Saigon, 1967)
Buttinger, Joseph: The Smaller Dragon, A Political History of Vietnam (New York: Frederick A. Praeger, 1958)
Casson Lionel: Illustrated History of Ships & Boats (New York: Doubleday & Company, Inc. 1964)
Clyde H. Paul: The Far East, (New Jersey: Englewood Cliffs, 1964, 6th Ed.)
Cowley, Robert & Geoffrey Parker (ed.): The Reader’s Companion to Military History, Houghton Mifflin Co. 1996
Doyle Edward, Samuel Lipsman: The Vietnam Experience – Setting the Stage, (Boston: Boston Publishing Co. 1981)
Fairbank, John K., Edwin O. Reischauer, Albert M. Craig: East Asia – Tradition and Transformation (Boston: Houghton Mifflin Co. 1973)
Gernet, Jacques: A History of Chinese Civilization (trans. from Le Monde chinois), (New York: Cambridge University Press, 1986)
Gibney, Frank: Pacific Century, America and Asia in a Changing World (New York: Charles Scribner’s Sons, 1993)
Grun, Bernard: The Timetables of History, A Horizontal Linkage of People and Events (New York: Simon and Schuster, 1975)
Hoà ng, CÆ¡ Thụy: Việt Sá» Khảo Luáºn (Paris: Nam Ã, 2002)
Keegan, John: A History of Warfare, (New York: Alfred A. Knoff, Inc., 6th Ed. 1994)
Kennedy, Paul: The Rise and Fall of the Great Powers (New York: Random House, 1987)
Klemm, Friedrich: A History of Western Technology (London: The Scientific Book Guild, 1959)
Lãng Nhân: Giai Thoại Là ng Nho (toà n táºp), (Texas: Zieleks, 2nd Ed. 1985)
Lịch Sá» Việt Nam (táºp 2) (Hà Ná»™i: Nxb KHXH, 1985)
McAleavy, Henry: Black Flags In Vietnam – The Story of a Chinese Intervention (New York: The Macmillan Co. 1968)
Mosse W.E.: Liberal Europe, The Age of Bourgeois Realism 1848-1875 (London: Harcourt Brace Jovanovich, Inc. 1974)
Nguyá»…n, Huyá»n Anh: Việt Nam Danh Nhân Từ Äiển (Texas: Zieleks, 1981)
Nguyá»…n, Äình Äầu: From Saigon to Ho Chi Minh City – 300 year history (VN: Land Service Science and Technics Publishing House, 1998)
Nguyá»…n, Q. Thắng và Nguyá»…n Bá Thế: Từ Äiển Nhân Váºt Lịch Sá» Việt Nam (TPHCM: nxb KHXH, 1992)
Nhiá»u Tác Giả: Những Vấn Äá» Lịch Sá» vá» triá»u đại cuối cùng ở Việt Nam (Huế: Trung Tâm Bảo Tồn Di TÃch Cố Äô Huế – Tạp Chà XÆ°a & Nay, 2002)
Parker, Geoffrey: The Military Revolution – Military Innovation and the Rise of the West 1500-1800 (New York: Cambridge University Press, 1996)
Phan, Khoang: Trung Quốc Sá» CÆ°Æ¡ng (California: Äại Nam không Ä‘á» năm)
Phan, Khoang: Việt Nam Pháp Thuộc SỠ1884-1945 (không đỠnxb, 1961)
Phan, Trần Chúc: Bùi Viện vá»›i ChÃnh Phủ Mỹ – Lịch sá» ngoại giao triá»u Tá»± Äức (Paris: Äông Nam Ã, 1985) (chụp lại bản ChÃnh Ký, Hà Ná»™i 1953)
Seagrave, Sterling: Lords of the Rim, The Invisible Rmpire of the Overseas Chinese (New York: G.P. Putnam’s Sons, 1995)
Spence Jonathan: To Change China, Western Advisers in China 1620-1960 (New York: Penguin Books 1980)
Tien, Chen-Ya: Chinese Military Theory – Ancient and Modern (Canada: Mosaic Press, 1992)
Trần, Trá»ng Kim: Việt Nam Sá» Lược (q. 2) (California: Äại Nam, không Ä‘á» năm) (chụp lại bản in năm 1971 của Trung Tâm Há»c Liệu, Bá»™ Giáo Dục, Saigon)
Chú ThÃch
1] Năm 1987, nhà xuất bản Văn Nghệ California USA có ấn hà nh má»™t tiểu thuyết của há»c giả quá cố Nguyá»…n Hiến Lê nhan Ä‘á» Con ÄÆ°á»ng Thiên Lý kể chuyện má»™t ngÆ°á»i Việt Nam tên là Lê Kim (Trần Trá»ng Khiêm) qua Mỹ trÆ°á»›c Bùi Viện khoảng 20 năm. Tuy nhiên đây chỉ là má»™t sản phẩm tưởng tượng nhÆ° chÃnh tác giả Nguyá»…n Hiến Lê đã trình bà y trong Äá»i Viết Văn Của Tôi (Văn Nghệ, California 1986): Tôi dùng hồi ký của tôi và những tà i liệu vá» cuá»™c tìm và ng ở miá»n Tây nÆ°á»›c Mỹ giữa thế ká»· trÆ°á»›c để tạo ra nhân váºt Lê Kim (quê ở Phú Thá»-Bắc Việt), ngÆ°á»i Việt đầu tiên trôi nổi qua Mỹ, theo má»™t Ä‘oà n tìm và ng, khi tìm được rồi thì chán, trở vá» Nam Việt láºp gia đình, khai hoang và giúp Thiên Há»™ DÆ°Æ¡ng “bình Tây sát Tả†trong Äồng Tháp MÆ°á»i. (tr. 231-232)
[2] Theo gia phả há» Bùi, nhà giáo Bảo Vân (Bùi Văn Bảo) là cháu gá»i Bùi Viện bằng ông bác (ông Bùi Viện là anh cùng cha khác mẹ của ông ná»™i cụ Bảo Vân)
[3] Chẳng hạn các tà i liệu cho biết Bùi Viện có quen vá»›i VÅ© Duy Thanh (ông Bảng Kim Bồng) khi ở Huế năm 1868-1871 (Phan Trần Chúc, Bùi Viện vá»›i chÃnh phủ Mỹ, tr. 16) nhÆ°ng thá»±c tế VÅ© Duy Thanh đã mất từ năm 1861 (Lãng Nhân, Giai Thoại Là ng Nho, tr. 244), hoặc Bùi Viện theo há»c ông Nghè Giao Cù (Bảo Vân, Bùi Viện, Má»™t Nhà Nho sáng suốt-lá»—i lạc- phi thÆ°á»ng, tr. 10) cùng vá»›i Nguyá»…n Khuyến nhÆ°ng ông Nghè Giao Cù VÅ© Huy Lợi (1836-1888) chỉ hÆ¡n Bùi Viện 3 tuổi, còn kém Tam Nguyên Yên Äổ 1 tuổi (1835-1910) và đỗ Tiến SÄ© sau Nguyá»…n Khuyến đến 4 năm (1875).
[4] Steam-engine with rotary motion
[5] Äiện do Galvani tìm ra từ 1786 nhÆ°ng đến 1800 ngÆ°á»i ta má»›i chế tạo ra pin
[6] Friedrich Klemm, A History of Western Technology, 1959 tr. 276
[7] Xem thêm Vó Ngá»±a và Cánh Cung, biên khảo của Nguyá»…n Duy ChÃnh
[8] John Keegan, A History of Warfare, 1994 tr. 327
[9] Năm 1790, Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng sai Olivier de Puymanel và Theodore Le Brun trông coi xây má»™t tòa thà nh theo kiểu Vauban ở Gia Äịnh mà sá» ta gá»i là thà nh Bát Quái (thà nh Qui). Thà nh nà y rất kiên cố lại được Tổng trấn Lê Văn Duyệt tu bổ ngõ hầu chống lại xâm lăng từ mặt bể. Khi Lê Văn Khôi chiếm đóng Gia Äịnh (sau vụ án Lê Văn Duyệt), hà ng chục ngà n quân triá»u đình phải đánh mấy năm má»›i chiếm được mặc dù trong thà nh chỉ có và i trăm binh sÄ©. Sau đó vua Minh Mạng ra lệnh phá hủy thà nh Bát Quái, xây lại má»™t thà nh nhá» hÆ¡n (thà nh Phụng) lấy lý do là thà nh trong nÆ°á»›c không được lá»›n hÆ¡n kinh đô và chÃnh vì thế sau nà y đã không chống nổi quân Pháp khi há» tiến đánh Saigon. (Nguyá»…n Äình Äầu: From Saigon to Ho Chi Minh City – 300 year history, Land Service Science and Technics Publishing House, VN 1998)
[10] Mosse W.E., Liberal Europe: The Age of Bourgeois Realism 1848-1875, 1974 tr. 145
[11] Paul Kennedy: The Rise and Fall of the Great Powers, 1987 tr. 6-7
[12] Paul Clyde: The Far East, 1964 tr. 120
[13] Geoffrey Parker: The Military Revolution – Military Innovation and the Rise of the West 1500-1800, 1996 tr.137
[14] Chen-Ya Tien: Chinese Military Theory – Ancient and Modern, 1992 tr.86-87 (bản dịch Nguyá»…n Duy ChÃnh)
[15] Trần Trá»ng Kim: Việt Nam Sá» Lược, q. 2, 1971 tr. 251-2
[16] Năm 1882, khi thà nh Hà Ná»™i thất thủ, tổng đốc Lưỡng Quảng TrÆ°Æ¡ng Thụ Thanh còn dâng sá»›: “NÆ°á»›c Nam và nÆ°á»›c Tà u tiếp giáp vá»›i nhau mà thế lá»±c nÆ°á»›c Nam tháºt là suy hèn, không có thể tá»± chủ được nữa, váºy ta nên mượn tiếng sang đánh giặc mà đóng giữ các tỉnh ở thượng du. Äợi khi có biến thì ta chiếm lấy những tỉnh ở vá» phÃa bắc sông Hồng Hà â€. Thanh đình sai Tạ KÃnh BÆ°u, ÄÆ°á»ng Cảnh Tùng Ä‘em quân sang đóng ở Bắc Ninh, SÆ¡n Tây … (Trần Trá»ng Kim: sdd tr. 299)
[17] Phan Khoang: Việt Nam Pháp Thuá»™c Sá», 1961 tr. 254
[18] Phan Khoang: sdd tr. 256
[19] Lãng Nhân: Giai Thoại Là ng Nho, 1985 tr. 465
[20] Trần Trá»ng Kim: sdd, tr. 267
[21] Trần Trá»ng Kim: sdd tr. 271
[22] Lá»i tâu của Phạm Phú Thứ (Phan Khoang: sdd, tr. 130-131)
[23] Phan Khoang: sdd tr.131
[24]Phan Khoang: sdd tr. 132
[25] Hoà ng CÆ¡ Thụy: Việt Sá» Khảo Luáºn, 2002 tr. 977
[26] Lãng Nhân: sdd tr. 317
[27] Robert Cowley: The Reader’s Companion to Military History, 1996 tr. 94-95
[28] Ông Ä‘á»— ân khoa (sau em là Bùi Phủng má»™t năm) thứ 17 trong 22 cá» nhân trÆ°á»ng thi Nam Äịnh (Cao Xuân Dục: Quốc Triá»u HÆ°Æ¡ng Khoa Lục, bản dịch Nguyá»…n Thúy Nga và Nguyá»…n Thị Lâm, nxb TpHCM, 1993 tr. 398)
[29] Ngay cả cho rằng Bùi Viện theo há»c ông Bảng từ trÆ°á»›c khi và o Huế cÅ©ng không hợp lý vì VÅ© Duy Thanh Ä‘á»— Bảng Nhãn năm 1851 rồi là m việc ngay tại Huế, khi đó Bùi Viện má»›i 12 tuổi.
[30] Lãng Nhân, sdd tr. 257
[31] Phan Trần Chúc, sdd tr. 38
[32] Ông Bảo Vân sá»a lại là BÃnh Tà (1876) cho phù hợp vá»›i thuyết ông Ä‘i sứ vá» rồi má»›i có biến cố nà y.
[33] Phan Trần Chúc, sdd 38-39
[34] Có lẽ đây là đại diện (commissioner) Hoa Kỳ tại Quảng Äông vì và o thá»i gian nà y có nhiá»u phái bá»™ truyá»n giáo của Mỹ tá»›i đây giảng đạo, tranh già nh ảnh hưởng vá»›i các phái bá»™ Thiên Chúa Giáo Roma. NgÆ°á»i Mỹ lúc nà y đóng vai trò trung gian buôn bán giữa ngÆ°á»i Anh và ngÆ°á»i Trung Hoa.
[35] Có thể ông xuất dÆ°Æ¡ng lần 2 và o giữa năm 1874 vì đầu năm đó khi Lê Tuấn mất (2-1874) ông còn là m câu đối phúng nhÆ° sau: Thánh chúa đãi thần ân tháºm háºu, Äại nhân mÆ°u quốc cá»±c tÆ°Æ¡ng hoà n (PTC: 36)
[36] Nguyá»…n Huyá»n Anh: Việt Nam Danh Nhân tá»± Ä‘iển 1981 tr. 27
[37] Jacques Gernet: A History of Chinese Civilization, 1986 tr. 420
[38] Từ Hải trong truyện Kiá»u cÅ©ng là má»™t trong những tên cÆ°á»›p biển kiệt hiệt thá»i Minh (lá»i chú của ngÆ°á»i viết)
[39] Phan Khoang, Trung Quốc SỠCương, tr. 243
[40] Trần Trá»ng Kim: sdd tr.143
[41] … theo lá»i há» (nhà buôn) khai vá»›i tôi thì má»—i thuyá»n Æ°ng ná»™p và o công quÄ© hà ng năm má»™t trăm phÆ°Æ¡ng thóc và ba mÆ°Æ¡i quan để triá»u đình bảo hiểm cho há» khá»i bị tà n hại vì cái ách giặc bể (tá» biểu ngà y 8 tháng 7 năm 1876 – Phan Trần Chúc, sdd tr. 85)
[42] Phan Trần Chúc, sdd tr. 87
[43] Phan Trần Chúc, sdd tr. 88
[44] triá»u Nguyá»…n lÆ°Æ¡ng tháng của lÃnh là 1 quan tiá»n, 1 phÆ°Æ¡ng gạo (Trần Trá»ng Kim, sdd tr. 194), riêng quân của Bùi Viện thủy binh hạ hạng (dÆ°á»›i cùng) cÅ©ng được 2 quan tiá»n, 1 phÆ°Æ¡ng gạo.
[45] Phan Trần Chúc cho rằng chức nà y tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i Tổng Trưởng bá»™ Hải Quân kiêm Hà ng Hải và ThÆ°Æ¡ng Mại nhÆ°ng e rằng không đúng. CÅ©ng trong lá»i phê của vua Tá»± Äức có bảo ông phải bà n vá»›i Bố Chánh Thanh Hóa rồi hợp tấu lên nhà vua. Bố Chánh (coi việc binh của má»™t tỉnh) triá»u Nguyá»…n hà m Chánh Tam Phẩm, nhÆ° váºy có lẽ chức vụ của Bùi công cÅ©ng tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng, nghÄ©a là khoảng nhị hay tam phẩm. Vả lại trong tổ chức dÆ°á»›i quyá»n ông, cao nhất là tứ phẩm nên có lẽ ông cÅ©ng chỉ hÆ¡n má»™t chút.
[46] Trong sách của PTC (tr. 98) và BV (tr. 47) Ä‘á»u khuyết từ 50 đến 80 (chỉ ghi chánh quản hay phó quản, chúng tôi theo thứ tá»± Ä‘iá»n và o cho hợp lý)
[47] Trần Trá»ng Kim: sdd tr. 193-194
[48] Phan Trần Chúc: sdd tr. 97
[49] Phan Trần Chúc: sdd tr. 108
[50] Phan Trần Chúc: sdd tr. 76
[51] Phan Trần Chúc: sdd tr. 141
[52] … má»™t Ä‘iá»u khó hiểu ở đây là không có má»™t dòng nà o trong lịch sá» nÆ°á»›c Mỹ cÅ©ng nhÆ° trong các văn bản Hán – Nôm của Việt Nam nói vá» hai chuyến công du của Bùi Viện … (Chu Tuyết Lan: Quan hệ Bang giao Giữa Việt Nam và PhÆ°Æ¡ng Tây ở Triá»u Nguyá»…n 1802-1945, Những Vấn Äá» Lịch Sá» vá» triá»u đại cuối cùng ở Việt Nam, 2002 tr. 283) Chúng tôi có tra suốt Quốc Triá»u ChÃnh Biên Toát Yếu những năm nà y, tuy ghi rõ các chi tiết và hoạt Ä‘á»™ng của triá»u đình nhÆ°ng cÅ©ng không thấy nhắc đến.
[53] chẳng hạn không láºp Hoà ng Háºu, Thái Tá», Tể TÆ°á»›ng kể cả không lấy Trạng Nguyên trong những kỳ thi Äình (triá»u Nguyá»…n đệ nhất giáp Tiến SÄ© chỉ lấy Bảng Nhãn và Thám Hoa).
[54] Trần Trá»ng Kim: sdd tr. 173
[55] Vua Tá»± Äức không có con, nhiá»u ngÆ°á»i bảo rằng ông bị bất lá»±c
[56] Nhà vua lúc nà y tuy chÆ°a đầy 40 mà đã tÃnh đến chuyện háºu sá»± rồi.
|
|
|
| |