10-09-2008, 03:39 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
PIV-ChÆ°Æ¡ng 9
HỠTrịnh Mất Nghiệp Chúa
1. Chúa Trịnh bá» trưởng láºp thứ
2. Kiêu binh
3. Tây SÆ¡n lấy Thuáºn Hóa
4. Tây Sơn dứt hỠTrịnh
1. Chúa Trịnh bá» trưởng láºp thứ.
Từ khi quân chúa Trịnh lấy được đất Thanh Hóa rồi, Trịnh Sâm đắc chÃ, cà ng thêm kiêu hãnh, lại có ý muốn cÆ°á»›p ngôi nhà Lê, bèn sai quan Thị Lang là VÅ© Trần Thiệu sang nhà Thanh dâng biểu nói rằng con cháu há» Lê không có ai đáng là m vua nữa, và lại sai quan ná»™i giám Ä‘i vá»›i VÅ© Trần Thiệu Ä‘em tiá»n cÅ©a sang đút lót mà xin phong là m vua. NhÆ°ng sang đến Äá»™ng Äình Hồ, thì VÅ© Trần Thiệu Ä‘em tá» biểu đốt Ä‘i, rồi uống thuốc Ä‘á»™c mà chết, bởi váºy việc cầu phong lại bá», không nói đến.
Sau Trịnh Sâm say đắm nà ng Äặng Thị Huệ, bá» con trưởng là Trịnh Khải mà láºp ngÆ°á»i con của Äặng Thị là Trịnh Cán là m thế tá». Từ đó ngÆ°á»i thì theo Äặng Thị, ngÆ°á»i thì phò Trịnh Khải, trong phủ chúa chia ra bè đảng.
Tháng chÃn năm nhâm dần (1782) Trịnh Sâm mất để di chiếu láºp Trịnh Cán là m chúa và Huy Quáºn Công Hoà ng Äình Bảo là m phụ chÃnh. Trịnh Cán còn Ãt tuổi mà lại lắm bệnh, không mấy ngÆ°á»i chịu phục, bởi váºy cho nên thà nh sá»± biến loạn.
2. Kiêu Binh.
Nguyên từ khi há» Trịnh giúp nhà Lê Trung HÆ°ng vá» sau, đất Kinh Kỳ chỉ dùng lÃnh Thanh, lÃnh Nghệ gá»i là ưu binh để là m quan túc vệ.
Những lÃnh ấy thÆ°á»ng hay cáºy công là m nhiá»u Ä‘iá»u trái phép. Năm giáp dần (1674) Ä‘á»i Trịnh Tạc, lÃnh tam phủ tức là lÃnh Thanh, lÃnh Nghệ đã giết quan Tham Tụng Nguyá»…n Quốc Trinh và phá nhà Phạm Công Trứ. Năm tân dáºu (1741) quân Æ°u binh lại phá nhà và chá»±c giết quan Tham Tụng Nguyá»…n Quý Cảnh. Những lúc quân Æ°u binh là m loạn nhÆ° váºy, tuy nhà chúa có bắt những đứa thủ xÆ°á»›ng là m tá»™i nhÆ°ng chúng đã quen thói, vá» sau há»… hÆ¡i có Ä‘iá»u gì bất bình, thì lại nổi lên là m loạn.
Äến năm nhâm dần (1782) Trịnh Sâm mất, Äặng Thị và Hoà ng Äình Bảo láºp Trịnh Cán lên là m chúa. Con trưởng Trịnh Sâm là Trịnh Khải mÆ°u vá»›i quân tam phủ để tranh ngôi chúa. Bấy giá» có tên biện lại thuá»™c Ä‘á»™i Tiệp bảo tên là Nguyá»…n Bằng, ngÆ°á»i Nghệ An, đứng lên là m đầu, và o phủ chúa đánh ba hồi trống là m hiệu, quân Æ°u binh kéo đến vây phủ, và o giết Hoà ng Äình Bảo, bá» Trịnh Cán và Äặng Thị Huệ, láºp Trịnh Khải lên là m chúa.
Trịnh Khải phong quan tÆ°á»›c cho Nguyá»…n Bằng và trá»ng thưởng cho quân tam phủ. Từ đó quân ấy má»™t ngà y má»™t kiêu, cứ Ä‘i cÆ°á»›p phá các nhà , không ai kiá»m chế được. Năm giáp thìn (1784) quân tam phủ lại phá nhà quan tham tụng Nguyá»…n Ly, nhà DÆ°Æ¡ng Khuông và giết Nguyá»…n Triêm ở trÆ°á»›c cá»a phủ chúa. Khi bấy giá» Nguyá»…n Ly chạy thoát được lên SÆ¡n Tây cùng vá»›i em là Nguyá»…n Äiá»u bà n định rÆ°á»›c Trịnh Khải ra ngoà i, rồi gá»i binh các trấn vá» trừ kiêu binh. NhÆ°ng sá»± lá»™ ra, quân kiêu binh và o canh giữ phủ chúa, Trịnh Khải không ra được. Quân ấy lại chia nhau ra giữ các cá»a ô. Quân các trấn cÅ©ng sợ chúa bị hại Ä‘á»u phải rút vá». Từ đó quân kiêu binh kéo nhau hà ng trăm hà ng nghìn Ä‘i cÆ°á»›p phá các là ng. Há»… có đứa nà o Ä‘i lẻ loi thì dân là ng lại bắt giết Ä‘i, thà nh ra quân vá»›i dân xem nhau nhÆ° cừu địch, mà các văn thần võ tÆ°á»›ng cÅ©ng bó tay mà chịu không là m sao được. Sau có quan tham tụng là Bùi Huy BÃch dá»— dà nh mãi má»›i dần dần hÆ¡i yên.
Lúc bấy giỠở trong Ä‘ang có kiêu binh là m loạn, ở ngoà i Tây SÆ¡n nhân dịp Ä‘em quân và o đánh phá, bởi thế cho nên cÆ¡ nghiệp há» Trịnh đổ nát váºy.
3. Tây SÆ¡n Lấy Thuáºn Hóa.
Nguyên khi trÆ°á»›c Hoà ng Äình Bảo trấn thủ đất Nghệ An, có nhiá»u thủ hạ giá»i, mà trong bá»n ấy có má»™t ngÆ°á»i ở huyện Chân Lá»™c, thuá»™c Nghệ An, tên là Nguyá»…n Hữu Chỉnh, Ä‘á»— hÆ°Æ¡ng cống từ lúc 16 tuổi, tục gá»i là cống Chỉnh, tÃnh hà o hoa, lắm cÆ¡ trÃ, nhiá»u can đảm, mà lại có tà i biện bác. TrÆ°á»›c theo Hoà ng NgÅ© Phúc, thÆ°á»ng Ä‘i đánh giặc bể, giặc sợ lắm, gá»i là chim dữ; sau khi Hoà ng NgÅ© Phúc mất rồi, Hữu Chỉnh vá» theo Hoà ng Äình Bảo.
Äến khi kiêu binh đã giết Hoà ng Äình Bảo rồi, có ngÆ°á»i Ä‘em tin Hữu Chỉnh biết, Hữu Chỉnh và o bà n vá»›i quan trấn thủ Nghệ An là Võ Tá Giao để tá»± láºp ở xứ Nghệ, nhÆ°ng mà Võ Tá Giao sợ không dám là m, Hữu Chỉnh bèn bá» và o vá»›i vua Tây SÆ¡n là Nguyá»…n Nhạc.
Nguyên khi trÆ°á»›c Nguyá»…n Hữu Chỉnh theo Hoà ng NgÅ© Phúc và o đánh Quảng Nam thÆ°á»ng vẫn Ä‘i lại quen Nguyá»…n Nhạc, cho nên Nguyá»…n Nhạc tin dùng, đãi là m thượng tân. Từ đó Nguyá»…n Hữu Chỉnh bà y mÆ°u định kế xin vua Tây SÆ¡n ra đánh Thuáºn Hóa và đất Bắc Hà .
Vả, từ khi Hoà ng NgÅ© Phúc mất rồi, Trịnh Sâm sai Bùi Thế Äạt và o trấn thủ đất Thuáºn Hóa, sau lại sai Phạm Ngô Cầu và o thay Bùi Thế Äạt. Phạm Ngô Cầu là ngÆ°á»i nhu nhược vô mÆ°u, mà lại có tÃnh tham lam, chỉ lo việc là m già u, chứ không nghÄ© gì đến việc binh. Quan phó đốc thị là Nguyá»…n Lệnh Tân đã viết thÆ° vá» bà y tá» má»i lẽ và xin Trịnh Sâm cho tÆ°á»›ng khác và o thay Phạm Ngô Cầu. Trịnh Sâm không nghe, lại đòi Nguyá»…n Lệnh Tân vá».
Vua Tây SÆ¡n biết đất Thuáºn Hoá không phòng bị, bèn sai em là Nguyá»…n Huệ là m tiết chế, rể là VÅ© Văn Nháºm là m tả quân đô đốc, Nguyá»…n Hữu Chỉnh là m hữu quân đô đốc, Ä‘em quân thủy bá»™ ra đánh Thuáºn Hóa.
Má»™t hôm Phạm Ngô Cầu thấy má»™t ngÆ°á»i khách buôn nói thuáºt số, đến bảo Ngô Cầu rằng: "Háºu váºn tÆ°á»›ng công phúc lá»™c nhiá»u lắm, nhÆ°ng năm nay có hạn nhá» có lẽ phải ốm Ä‘au, nên láºp Ä‘Ã n là m chay má»›i được yên là nh". Phạm Ngô Cầu nghe lá»i ấy láºp Ä‘Ã n cầu khấn bảy đêm ngà y, bắt quân sÄ© phải phục dịch không được nghỉ ngÆ¡i chút nà o. Chợt nghe tin quân Tây SÆ¡n đã lấy được đồn Hải Vân, tÆ°á»›ng giữ đồn là Hoà ng NghÄ©a Hồ đã tá» tráºn, lại thấy báo rằng thủy quân của Tây SÆ¡n đã và o cá»a bể, thủy bá»™ hai mặt Ä‘á»u kéo đến đánh. Ngô Cầu hốt hoảng, từ ở Ä‘Ã n chạy vá» dinh, gá»i binh tÆ°á»›ng để chống giữ, nhÆ°ng quân lÃnh Ä‘á»u má»i mệt cả, không ai có lòng muốn đánh.
Phạm Ngô Cầu lại có tÃnh Ä‘a nghi. Nguyá»…n Hữu Chỉnh bèn là m má»™t cái thÆ° Ä‘á» ngoà i gá»i cho phó tÆ°á»›ng là Hoà ng Äình Thể, rủ vá» hà ng Tây SÆ¡n, rồi giả tảng sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a nhầm sang cho Ngô Cầu. Ngô Cầu bắt được thÆ° ấy nghi cho Hoà ng Äình Thể nhị tâm. Äến khi quân Tây SÆ¡n đến đánh, Hoà ng Äình Thể Ä‘em quân bản bá»™ ra tráºn đối địch bắn hết thuốc đạn. Ngô Cầu đóng cá»a thà nh lại không ra tiếp ứng. Hoà ng Äình Thể cùng hai con và tì tÆ°á»›ng là VÅ© Tá Kiên Ä‘á»u tá» tráºn cả.
Khi quân Tây SÆ¡n kéo đến đánh thà nh, Phạm Ngô Cầu kéo cá» trắng mở cá»a thà nh ra hà ng. Quân há» Trịnh giữ ở các đồn Ä‘á»u tan vỡ bá» chạy. Trong mấy ngà y mà đất Thuáºn hóa ra đến Linh Giang Ä‘á»u thuá»™c vá» Tây SÆ¡n cả. Bấy giá» là tháng năm năm bÃnh ngá» (1786) Ä‘á»i Cảnh hÆ°ng năm thứ 47.
4. Tây Sơn Dứt HỠTrịnh.
Nguyá»…n Huệ lấy được đất Thuáºn Hóa rồi, sai ngÆ°á»i giải Phạm Ngô Cầu vá» Qui NhÆ¡n định tá»™i phải chém, Ä‘oạn rồi Nguyá»…n Huệ há»™i các tÆ°á»›ng lại bà n sai ngÆ°á»i ra sá»a sang đồn Äồng Há»›i, và định giữ địa giá»›i cÅ© ở sông La Hà . Nguyá»…n Hữu Chỉnh nói rằng: "Ông phụng mệnh ra đánh má»™t tráºn mà bình được đất Thuáºn Hóa, uy kinh cả chốn Bắc hà . Phà m cái phép dùng binh, má»™t là thá»i hai là thế ba là cÆ¡, có ba Ä‘iá»u đó đánh đâu cÅ©ng được. Bây giỠở đất Bắc Hà tÆ°á»›ng thì lÆ°á»i, quân thì kiêu, triá»u đình không có ká»· cÆ°Æ¡ng gì cả, nếu ông nhân lấy cái uy thanh nà y, Ä‘em binh ra đánh thì là m gì mà không được. Ông không nên bá» mất cái cÆ¡, cái thá»i và cái thế ấy". Nguyá»…n Huệ nói rằng: "Ở Bắc Hà có nhiá»u nhân tà i, không nên coi là m thÆ°á»ng". Hữu Chỉnh đáp lại rằng: "Nhân tà i Bắc Hà chỉ có má»™t mình Chỉnh, nay Chỉnh đã bá» Ä‘i, thì nÆ°á»›c không có ai nữa, xin ông đừng có ngại gì!" Nguyá»…n Huệ cÆ°á»i mà nói rằng: " Ấy! ngÆ°á»i khác thì không ngại, chỉ ngại có ông đó thôi!" Hữu Chỉnh thất sắt Ä‘i rồi nói rằng: " Tôi tá»± biết tà i hèn, nhÆ°ng mà tôi nói thế là có ý tá» cho ông biết ngoà i Bắc không có nhân tà i đó thôi". Nguyá»…n Huệu lấy lá»i nói ngá»t để yên lòng Hữu Chỉnh và bảo rằng: " Nhà Lê là m vua đã mấy trăm năm nay, bây giá» cÆ°á»›p lấy, chÆ°a chắc lòng ngÆ°á»i đã theo mình." Hữu Chỉnh nói: "Nay Bắc Hà có vua lại có chúa, ấy là má»™t sá»± cổ kim đại biến. Há» Trịnh tiếng rằng phù Lê, thá»±c là hiếp chế, cả nÆ°á»›c không ai phục. Vả xÆ°a nay không ai là m gì để giúp nhà Lê, là chỉ sợ cái thế mạnh đó mà thôi, nay ông mà , phù Lê diệt Trịnh thì thiên hạ ai chẳng theo ông." Nguyá»…n Huệ nói: "Ông nói phải lắm, nhÆ°ng ta chỉ phụng mệnh Ä‘i đánh đất Thuáºn Hóa mà thôi, chứ không phụng mệnh Ä‘i đánh Bắc Hà , sợ rồi can tá»™i kiểu mệnh thì là m thế nà o ?" Hữu Chỉnh nói: "Kiểu mệnh là tá»™i nhá», việc ông là m là công to. Vả là m tÆ°á»›ng ở ngoà i có Ä‘iá»u không cần phải theo mệnh vua, ông lại không biết hay sao?"
Nguyá»…n Huệ bèn sai Nguyá»…n Hữu Chỉnh Ä‘em thủy binh Ä‘i tiên phong và o cá»a Äại An đánh lấy kho lÆ°Æ¡ng ở bên sông Vị Hoà ng. Nguyá»…n Huệ tá»± Ä‘em binh Ä‘i sau, Æ°á»›c vá»›i Hữu Chỉnh đến sông Vị Hoà ng đốt lá»a lên là m hiệu.
Nguyá»…n Hữu Chỉnh Ä‘em quân Ä‘i qua Nghệ An, Thanh Hóa, quan trấn thủ là Bùi Thế Toại và Tạ Danh Thùy không ai dám ra cá»± địch; khi ra đến Vị Hoà ng, quan coi đồn ở đấy bá» chạy. Hữu Chỉnh lấy được hÆ¡n trăm vạn há»™c lÆ°Æ¡ng, rồi đốt lá»a là m hiệu, quân Nguyá»…n Huệ kéo đến đóng giữ ở đấy.
TrÆ°á»›c kia thà nh Phú Xuân đã vỡ rồi, tin báo đến Thăng Long, các quan bà n rằng: xứ ấy vẫn không là đất của triá»u đình, bây giá» mất cÅ©ng không hại gì. Vì thế, chỉ sai Trịnh Tá»± Quyá»n Ä‘em 27 cÆ¡ và o giữ đất Nghệ An. Trịnh Tá»± Quyá»n thu xếp hÆ¡n 10 ngà y chÆ°a xong, đến khi Ä‘i được Ä‘á»™ 30 dặm thì đã có tin báo Tây SÆ¡n đến đóng ở sông Vị Hoà ng rồi. Tá»± Quyá»n bèn Ä‘em quân xuống giữ ở mặt Kim Äá»™ng. Quan trấn thủ SÆ¡n Nam là Bùi Thế Dáºn Ä‘em bá»™ binh xuống đóng ở xã Phù Sa, thuá»™c huyện Äông An. Äinh TÃch Nhưỡng Ä‘em thủy quân ra giữ cá»a Luá»™c Bấy giá» gió Äông Nam thổi to, đến đêm Nguyá»…n Huệ sai lấy tượng gá»— để lên trên mấy chiếc thuyá»n rồi đánh trống kéo cá» thả thuyá»n cho trôi Ä‘i. Äinh TÃch Nhưỡng trông thấy tưởng là quân Tây SÆ¡n đến đánh, già n thuyá»n ra tráºn thà nh chữ nhất, rồi truyá»n lấy súng mà bắn. Bắn mãi, sau má»›i biết ngÆ°á»i trên thuyá»n là tượng gá»—. Lúc quân Tây SÆ¡n tiến lên đánh, thì Äinh TÃch Nhưỡng hết cả thuốc đạn, phải bá» thuyá»n mà chạy. Quân của Bùi Thế Dáºn và Trịnh Tá»± Quyá»n cÅ©ng tan cả. Nguyá»…n Huệ hạ được thà nh SÆ¡n Nam rồi, rồi má»™t mặt truyá»n hịch Ä‘i các lá»™ nói lấy nghÄ©a phù Lê diệt Trịnh, má»™t mặt kéo quân lên lấy Thăng Long.
Bấy giỠở kinh thà nh thì quân kiêu binh không sai khiến được, mà quân Tây SÆ¡n thì đã đến nÆ¡i rồi. Trịnh Khải má»›i cho gá»i Hoà ng Phùng CÆ¡, ở SÆ¡n Tây vá», Ä‘em quân đóng ở hồ Vạn Xuân (xã Vạn Phú, Thanh Trì) còn thủy binh thì đóng ở bến Tây Long (Thá» XÆ°Æ¡ng) để phòng giữ. Quân Tây SÆ¡n tiến lên đánh tan thủy quân của nhà Trịnh, Hoà ng Phùng CÆ¡ phải bá» chạy. Trịnh Khải mặc áo nhung y cầm cá» lên voi thúc quân và o đánh, nhÆ°ng thế Tây SÆ¡n mạnh lắm, đánh không được, Trịnh Khải bá» chạy lên SÆ¡n Tây. Äi đến là ng Hạ Lôi, huyện Yên Lãng, gặp tên Nguyá»…n Trang đánh lừa bắt Ä‘em ná»™p cho Tây SÆ¡n. Trịnh Khải vỠđến là ng Nhất Chiêu lấy gÆ°Æ¡m cắt cổ tá»± táºn. Bấy giá» là năm bÃnh ngá» (1786). Nguyá»…n Huệ cho lấy vÆ°Æ¡ng lá»… mà tống táng cho chúa Trịnh, rồi và o thà nh Thăng Long yết kiến vua Lê.
Há» Trịnh giúp nhà Lê trung hÆ°ng lên, rồi giữ lấy quyá»n chÃnh, láºp ra nghiệp chúa, lÆ°u truyá»n từ Trịnh Tùng đến Trịnh Khải được 216 năm (1570- 1786) đến đấy là hết.
Tà i sản của phongvan
Chữ ký của phongvan [CENTER][B][SIZE=6][COLOR=blue]Má»™t lần lầm lỡ nghìn thu háºn.[/COLOR][/SIZE][/B][/CENTER]
[CENTER][B][SIZE=6][COLOR=#0000ff]Má»™t phút sa cÆ¡ trá»n kiếp sầu.[/COLOR][/SIZE][/B] [/CENTER]
[spoiler][CENTER][B][COLOR=red][SIZE=7]Chúa đảng Lưu Manh[/SIZE][/COLOR][/B][/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue][B][URL]http://www.4vn.eu/forum/forumdisplay.php?f=349[/URL][/B][/COLOR] [/CENTER]
[CENTER][COLOR=blue]Là m trai thiết nghÄ© phải dê, không dê ngÆ°á»i nói "bê đê" khó xà i. TÃnh dê phát triển dà i dà i, Nhát dê phải chịu những ngà y cô Ä‘Æ¡n. Lỡ dê con gái giáºn há»n, "Anh nà y dê quá... vô duyên hổng thèm". Dê phải giữ vững tinh thần, Trở thà nh dê chúa cuối cùng có đôi. Con trai dê phải dê rồi, Dê không sà m sỡ cho Ä‘á»i thêm tÆ°Æ¡i. Hãy dê mặc kệ ai cÆ°á»i, Cứ dê cố gắng thì trá»i sẽ thÆ°Æ¡ng. Chẳng dê con gái sẽ buồn, Dê theo nghệ thuáºt thẳng Ä‘Æ°á»ng mà đi hey wa' hey wa'!![/COLOR][/CENTER]
[/spoiler]
10-09-2008, 03:39 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
PIV-ChÆ°Æ¡ng 10
Nhà Háºu Lê Mất Ngôi Vua
1. Tây Sơn rút quân vỠNam
2. Nguyá»…n Hữu Chỉnh chuyên quyá»n ở đất Bắc
3. Tây SÆ¡n lấy đất Bắc HÃ
1. Tây Sơn Rút Quân VỠNam.
Nguyá»…n Huệ đã dứt được há» Trịnh rồi, và o thà nh Thăng Long, xuống lệnh cấm quân lÃnh không được cÆ°á»›p phá dân gian, và định ngà y xin yết kiến vua Lê ở Ä‘á»n Vạn Thá».
Bấy giá» vua Hiển Tông Ä‘ang Ä‘au, không ngồi dáºy tiếp được, ngà i má»i Nguyá»…n Huệ và o ngồi gần sáºp ngá»±, lấy lá»i ôn tồn mà phủ dụ. Nguyá»…n Huệ tâu bà y cái lẽ Ä‘em binh rà phù Lê diệt Trịnh, chứ không dám có ý dòm ngó gì. Vua mừng rỡ mà tạ Nguyá»…n Huệ.
Khi quân Tây SÆ¡n ra đến Thăng Long, các quan triá»u thần chạy trốn cả, chỉ còn có mấy ngÆ°á»i ná»™i giám ở lại hầu hạ vua. Nguyá»…n Hữu Chỉnh thấy váºy và o tâu vá»›i vua xin xuống chiếu tuyên triệu các quan vá» triá»u; được mấy hôm có Ä‘á»™ mÆ°Æ¡i ngÆ°á»i lục tục kéo nhau trở vá». Vua bèn định đến ngà y mồng 7 tháng 7 láºp đại trà o ở Ä‘iện KÃnh Thiên, Nguyá»…n Huệ Ä‘em các tÆ°á»›ng và lạy và dâng sổ quân sÄ©, dân Ä‘inh, để tá» rõ cái nghÄ©a tôn phù nhất thống, nghÄ©a là tá»± đó vá» sau nhà Lê có quyá»n tá»± chủ.
Vua phong cho Nguyá»…n Huệ là m Nguyên Soái Uy Quốc Công, và lại gả cho bà Ngá»c Hân Công Chúa là con gái của ngà i. Chẳng bao lâu vua Hiển Tông mất, Hoà ng Tôn là Duy Kỳ lên nối ngôi, đặt niên hiệu là Chiêu Thống.
Nguyên lúc trÆ°á»›c vua Tây SÆ¡n là Nguyá»…n Nhạc vốn không có ý ra đánh Bắc Hà , đến khi tiếp được thÆ° của Nguyá»…n Huệ nói sắp ra đánh ngoà i Bắc, Nguyá»…n Nhạc vá»™i và ng sai ngÆ°á»i ra Thuáºn Hóa ngăn lại. NhÆ°ng khi sứ thần ra đến nÆ¡i, thì Nguyá»…n Huệ đã cá» binh Ä‘i rồi. Sau lại tiếp được thÆ° nói rằng quân Tây SÆ¡n đã lấy được Thăng Long rồi, và còn phải ở lại để giúp nhà Lê. Nguyá»…n Nhạc sợ em ở lâu ngoà i Bắc Hà có sá»± biến chăng, bèn Ä‘em 500 quân ra Thuáºn Hóa, rồi lấy thêm 2000 quân, Ä‘i không kỳ ngà y đêm ra Thăng Long.
Vua Chiêu Thống được tin vua Tây SÆ¡n ra Bắc, bèn Ä‘em bách quan ra đón ở ngoà i Nam Giao. NhÆ°ng Nguyá»…n Nhạc cứ Ä‘i thẳng, rồi cho ngÆ°á»i đến nói rằng: xin để ngà y khác tiếp kiến. Äược mấy hôm Nguyá»…n Nhạc má»i vua Chiêu Thống sang phủ Ä‘Æ°á»ng là lá»… tÆ°Æ¡ng kiến. Nguyá»…n Nhạc ngồi giữa, vua Chiêu Thống ngồi bên tả, Nguyá»…n Huệ ngồi bên hữu, các quan văn võ đứng hầu hai bên.
Khi và o là m lá»… xong rồi, vua Chiêu Thống xin nhÆ°á»ng mấy quáºn để khao quân. Nguyá»…n Nhạc nói rằng: "Vì há» Trịnh hiếp chế, cho nên chúng tôi ra giúp nhà vua; nếu bằng đất nÆ°á»›c há» Trịnh thì má»™t tấc cÅ©ng không để lại, nhÆ°ng mà của nhà Lê thì má»™t tấc cÅ©ng không dám lấy. Xin mong nhà vua gắng sức là m việc, giữ yên cõi đất, để Ä‘á»i Ä‘á»i giao hiếu vá»›i nhau, ấy là cái phúc của hai nÆ°á»›c đấy."
Äoạn rồi vua Chiêu Thống vá» Ä‘iện, hôm sau anh em Tây SÆ¡n bà n rút quân vá» Nam, và thấy Nguyá»…n Hữu Chỉnh là ngÆ°á»i giảo quyệt, định bá» lại ở Bắc Hà , bèn máºt truyá»n cho các tÆ°á»›ng thu xếp quân thủy bá»™, kho tà ng có gì lấy hết, rồi đến ná»a đêm ngà y 17 tháng 8, kéo quân vá» Nam. Sáng hôm sau Nguyá»…n Hữu Chỉnh biết Tây SÆ¡n vá» rồi, sợ hãi lắm, hoảng hốt bá» cả đồ đạc, chạy xuống chiếc thuyá»n buôn và o Nghệ An, theo vua Tây SÆ¡n. Nguyá»…n Nhạc thấy Hữu Chỉnh lại theo vá», không nỡ bá», cho ở lại cùng vá»›i Nguyá»…n Duệ giữ đất Nghệ An.
Bấy giá» quyá»n bÃnh ở đất Bắc Hà vá» cả vua nhà Lê, tháºt là má»™t cÆ¡ há»™i Ãt có để láºp lại cái ná»n tá»± chủ của nhà Lê, nhÆ°ng tiếc vì vua Chiêu Thống không có tà i quyết Ä‘oán, mà đình thần lúc bấy giá» không có ai là ngÆ°á»i biết kinh luân: há»… thấy có giặc thì bá» chạy, giặc Ä‘i rồi thì kéo nhau ra bà n ngược bà n xuôi, ngÆ°á»i thì định láºp lại nghiệp chúa, kẻ thì muốn tôn phù nhà vua. Lại có dòng dõi há» Trịnh là Trịnh Lệ và Trịnh Bồng chia đảng ra đánh nhau để tranh quyá»n. Vua Chiêu Thống bất đắc dÄ© phải phong cho Trịnh Bồng là m Ãn Äô VÆ°Æ¡ng, láºp lại phủ Chúa. Äảng há» Trịnh lại toan Ä‘Æ°á»ng hiếp chế nhà vua, vua Chiêu Thống phải xuống máºt chiếu vá»i Nguyá»…n Hữu Chỉnh ra giúp.
2. Nguyá»…n Hữu Chỉnh Chuyên Quyá»n ở Äất Bắc.
Nguyá»…n Hữu Chỉnh từ khi trở vá» Nghệ An, chiêu má»™ dÅ©ng sÄ©, ngà y đêm luyện táºp, nhân có chiếu nhà vua gá»i và o, bèn thu xếp được hÆ¡n má»™t vạn quân ra giúp vua Lê. Trịnh Bồng Ä‘em quân ra chống giữ, đánh thua phải bá» chạy. Hữu Chỉnh và o yết kiến vua Chiêu Thống và chuyên giữ binh quyá»n.
Trịnh Bồng có khởi binh mấy lần để toan sá»± khôi phục, nhÆ°ng không thà nh co6ng, cho nên cÅ©ng chán sá»± Ä‘á»i bèn bá» Ä‘i tu, vá» sau không biết chết ở đâu. Há» Trịnh mất từ đấy.
Nguyá»…n Hữu Chỉnh đánh Ä‘uổi há» Trịnh Ä‘i rồi, vua phong cho chức Äại TÆ° Äồ Bằng Trung Công. Từ đó Hữu Chỉnh cáºy công khinh ngÆ°á»i, là m lắm Ä‘iá»u trái phép, vua cÅ©ng lấy là m lo. NhÆ°ng không biết trông cáºy và o ai, cho nên Ä‘Ã nh phải chịu váºy.
3. Tây SÆ¡n Lấy Äất Bắc Hà .
Ở trong Nam thì từ khi vua Tây SÆ¡n là Nguyá»…n Nhạc vá» Quy NhÆ¡n rồi, tá»± xÆ°ng là m Trung Æ°Æ¡ng Hoà ng Äê, phong cho Nguyá»…n Lữ là m Äông Äịnh VÆ°Æ¡ng ở đất Gia Äịnh, cho Nguyá»…n Huệ là m Bắc Bình VÆ°Æ¡ng, ở đất Thuáºn Hóa, lấy Hải Vân SÆ¡n là m giá»›i hạn.
Äược Ãt lâu Nguyá»…n Nhạc và Nguyá»…n Huệ có chuyện hiá»m khÃch vá»›i nhau, Nguyá»…n Huệ Ä‘em binh và o vây đánh thà nh Qui NhÆ¡n, ngặt đế ná»—i Nguyá»…n Nhạc phải thân lên thà nh mà kêu khóc, gá»i Nguyá»…n Huệ mà bảo rằng: " Nỡ lòng nà o lại nồi da nấu thịt nhÆ° thế" 121
- Nguyá»…n Huệ Ä‘á»™ng lòng má»›i giải vây rút quân vá» Thuáºn Hóa.
Trong khi anh em Tây SÆ¡n đánh nhau, thì Nguyá»…n Hữu Chỉnh ra Bắc Hà , đến khi anh em Tây SÆ¡n đã giảng hòa rồi, Nguyá»…n Huệ ở Phú Xuân thấy Hữu Chỉnh lừng lẫy ở đất Bắc, bèn sai VÅ© Văn Nháºm ra bắt.
Tháng 11 năm Ä‘inh tị (1787) VÅ© Văn Nháºm phá quân Nguyá»…n Hữu Chỉnh ở Thanh Quyết Giang (là ng Thanh Quyết, huyện Gia Viá»…n), và ở Châu Cầu ( phủ Lý Nhân) rồi đánh Ä‘uổi ra đến Thăng Long.
Vua Chiêu Thống thấy quân của Nguyá»…n Hữu Chỉnh đã thua rồi, bèn bá» Kinh đô, chạy sang Kinh bắc, và sai Lê Quýnh cùng vá»›i hÆ¡n 30 ngÆ°á»i tôn thất Ä‘em bà Hoà ng Thái Háºu, bà Hoà ng Phi và Hoà ng Tá» lên Cao Bằng. Còn vua thì cùng vá»›i Hữu Chỉnh vỠđóng ở núi Mục SÆ¡n ở đất Yên Thế.
Tướng Tây Sơn là Nguyễn Văn Hòa đem binh lên đánh bắt được Hữu Chỉnh đem vỠlà m tội ở Thăng Long.
VÅ© Văn Nháºm giết Nguyá»…n Hữu Chỉnh rồi, cho Ä‘i tìm vua Chiêu Thống không được, bèn tôn Sùng Nhượng Công tên là Lê Duy Cẩn lên là m giám quốc để thu phục lòng ngÆ°á»i.
Bấy giá» các quan không ai theo, Sùng Nhượng Công ở trong Ä‘iện chỉ có và i ngÆ°á»i hoà ng thân và mấy viên võ tÆ°á»›ng, sá»›m tối hầu hạ, còn thì
121
Tục ngÆ°á»i trong Bình Äịnh há»… ai Ä‘i săn được hÆ°Æ¡u nai gì thì lá»™t da ra là m nồi mà nấu thịt: ở đây Nguyá»…n NHạc có ý nói rằng cùng da cùng thịt nỡ nà o hại lẫn nhau váºy. không ai tâu há»i việc gì cả. Ngà y ngà y cứ Ä‘i bá»™ sang chầu chá»±c bên dinh VÅ© Văn Nháºm. Văn Nháºm cÅ©ng không biết xá» là m sao. NgÆ°á»i kinh thà nh thấy váºy gá»i Sùng Nhượng Công là thầy Ä‘á» lại giám quốc. Khi Bắc Bình VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ sai VÅ© Văn Nháºm ra đánh Nguyá»…n Hữu Chỉnh thì đã có lòng nghi VÅ© Văn Nháºm, cho nên lại sai Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân là m tham tán quân vụ để chia bá»›t binh quyá»n. Äến khi Văn Nháºm lấy được Thăng Long, bắt được Hữu Chỉnh rồi, có ý cáºy tà i và ra bá»™ kiêu ngạo. Ngô Văn Sở Ä‘em ý ấy viết thÆ° vá» nói VÅ© Văn Nháºm muốn là m phản. Bắc Bình VÆ°Æ¡ng láºp tức truyá»n lện kéo quân kỵ, đêm ngà y Ä‘i gấp Ä‘Æ°á»ng ra Thăng Long, ná»a đêm đến nÆ¡i bắt VÅ© Văn Nháºm giết Ä‘i, rồi truyá»n gá»i các quan văn võ nhà Lê cho và o yết kiến, đặt quan lục bá»™ và các quan trấn thủ, để Lê Duy Cẩn là m giám quốc, chủ trÆ°Æ¡ng việc tế lá»…, dùng Ngô Thá»i Nháºm là m Lại Bá»™ Tả Thị Lang. Còn các quan nhà Lê thì có ngÆ°á»i ở lại nháºn chức, có ngÆ°á»i trốn Ä‘i, cÅ©ng có ngÆ°á»i tuẩn tiết.
Bắc Bình VÆ°Æ¡ng đã đổi đặt quan quân, chỉnh đốn má»i việc xong cả rồi, chá»n ngà y vá» Nam, để bá»n Ngô Văn Sở ở lại giữ đất Bắc Hà .
Vua Chiêu Thống từ khi thua tráºn Mục SÆ¡n chạy vá» núi Bảo Lá»™c, rồi nay ở Hải DÆ°Æ¡ng, mai ở SÆ¡n Nam, cùng vá»›i mấy ngÆ°á»i trung nghÄ©a lo sá»± khôi phục, nhÆ°ng vì thế lá»±c má»—i ngà y má»™t kém, bá» tôi nhÆ° bá»n Äinh TÃch Nhưỡng thì giở mặt là m phản, còn thì ai nấy trốn tránh Ä‘i mất cả, bởi thế cho nên cÆ¡ nghiệp nhà Lê đổ nát váºy.
Nhà Lê kể từ vua Thái Tổ khởi nghÄ©a, đánh Ä‘uổi quân nhà Minh vá» Tà u, láºp lại cái ná»n tá»± chủ cho nÆ°á»›c nhà , truyá»n đến vua Chiêu Tông thì há» Mạc cÆ°á»›p mất ngôi. Sau nhá» có há» Nguyá»…n và há» Trịnh giúp đỡ, nhà Háºu Lê lại trung hÆ°ng lên, truyá»n đến vua Chiêu Thống tức là Mân Äế thì hết.
Nhà Lê là m vua, kể cả Tiá»n Lê và Háºu Lê, được 360 năm (1428- 1788), trÆ°á»›c sau sá»a sang được nhiá»u việc: sá»± há»c hà nh, việc luáºt pháp, việc canh nông Ä‘á»u được mở mang ra hÆ¡n trÆ°á»›c. NhÆ°ng từ khi trung hÆ°ng lên trở vá» sau nhà vua bị há» Trịnh hiếp chế thà nh ra có vua lại có chúa. Vua ngồi là m vì, chúa giữ cả quyá»n chÃnh trị. Äến khi nghiệp chúa suy thì ngôi vua cÅ©ng đổ váºy.
Tà i sản của phongvan
10-09-2008, 03:40 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
PIV-ChÆ°Æ¡ng 11
Nhà Nguyễn Tây Sơn
1. Nhà Nguyễn Tây Sơn dấy nghiệp
2. Vua Quang Trung
3. Tôn Sĩ Nghị đem quân sang Việt Nam
4. Vua Quang Trung đại phá quân nhà Thanh
5. Vua Quang Trung cầu phong
6. Vua Chiêu Thống nhà Lê bị nhục bên Tà u
7. Äức Ä‘á»™ vua Quang Trung
8. ChÃnh Trị của vua Quang Trung
9. Quan Chế
10. Việc Dinh Äiá»n
11. Việc Há»c Hà nh
12. Việc là m chùa chiá»n
13. Việc định đánh Tà u
14. Vua Quang Trung mất
15. Vua Cảnh Thịnh
1. Nhà Nguyễn Tây Sơn Dấy Nghiệp.
Những ngÆ°á»i là m quốc sá» nÆ°á»›c Tà u và nÆ°á»›c ta thÆ°á»ng chia những nhà là m vua ra chÃnh thống và ngụy triá»u. Nhà nà o, má»™t là đánh giặc mở nÆ°á»›c, sáng tạo ra cÆ¡ nghiệp, hai là được kế truyá»n phân minh, thần dân Ä‘á»u phục, ba là dẹp loạn yên dân, dá»±ng nghiệp ở đất trung nguyên, thì cho là chÃnh thống. Nhà nà o, má»™t là là m tôi cÆ°á»›p ngôi vua, là m sá»± thoán Ä‘oạt không thà nh, hai là xÆ°ng đế, xÆ°ng vÆ°Æ¡ng ở chá»— rừng núi, hay là ở đất biên địa, bà là những ngÆ°á»i ngoại chủng và o chiếm nÆ°á»›c là m vua, thì cho là ngụy triá»u.
Váºy nay lấy những lẽ ấy mà xét xem nên cho nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n là m chÃnh thống hay ngụy triá»u, để cho hợp lẽ công bằng và cho xứng cái danh hiệu những ngÆ°á»i anh hùng đã qua.
Nguyên nÆ°á»›c ta là nÆ°á»›c quân chủ, lấy cái nghÄ©a vua tôi là m trá»ng hÆ¡n cả, thế mà từ khi nhà Lê trung hÆ°ng lên trở vá» sau, há» Nguyá»…n hùng cứ phÆ°Æ¡ng Nam, há» Trịnh xÆ°ng chúa miá»n Bắc; trên tuy còn tôn vua nhÆ°ng mà quyá»n vá» cả nhà chúa. Trong nÆ°á»›c ta đã có vua lại có chúa, là m thà nh ra vua không phải là vua, tôi không phải là tôi, ấy là má»™t thá»i loạn. Äến sau ở trong Nam thì có TrÆ°Æ¡ng Phúc Loan chuyên quyá»n là m báºy, ở ngoà i Bắc thì có kiêu binh là m loạn, giết hại quan đại thần, vua chúa phải nhún mình mà chiá»u đãi, đình thần phải khoanh tay mà chịu má»™t bá», ấy lại là má»™t lúc đại loạn váºy.
Lúc ấy anh em Nguyá»…n Nhạc là ngÆ°á»i dân mặc áo vải, dấy binh ở ấp Tây SÆ¡n, chống nhau vá»›i chúa Nguyá»…n để láºp nghiệp ở đất Quy NhÆ¡n. Tuy rằng đối vá»›i há» Nguyá»…n là cừu địch, nhÆ°ng mà đối vá»›i nÆ°á»›c Nam, thì chẳng qua cÅ©ng là má»™t ngÆ°á»i anh hùng láºp thân trong lúc biến loạn đó mà thôi.
Còn nhÆ° Nguyá»…n Huệ là vua Thái Tổ nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n, thì trÆ°á»›c giúp anh bốn lần và o Gia Äịnh Ä‘á»u được toà n thắng, phá hai vạn quân hùm beo của Tiêm La, chỉ còn được mấy trăm ngÆ°á»i lủi thủi chạy vá» nÆ°á»›c; sau lại ra Bắc Hà , dứt há» Trịnh; tôn vua Lê, Ä‘em lại mối cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng cho rõ rà ng. Ấy là đã có sức mạnh mà lại biết là m việc nghÄ©a váºy.
NhÆ°ng vì vua nhà Lê nhu nhược, triá»u thần lúc bấy giá» không ai có tà i kinh luân, lại để cho Trịnh Bồng và Nguyá»…n Hữu Chỉnh nối nhau mà chuyên quyá»n, đến ná»—i thà nh ra tán loạn. Dẫu thế mặc lòng, khi Nguyá»…n Huệ giết VÅ© Văn Nháºm rồi, không nỡ dứt nhà Lê, đặt Giám Quốc để giữ tông miếu tiá»n triá»u; nhÆ° thế thì cách ở vá»›i nhà Lê không lấy gì là m bạc.
Sau vua Chiêu Thống và bà Hoà ng Thái Háºu Ä‘i sang kêu cầu bên Tà u, vua nhà Thanh nhân lấy dịp ấy mượn tiến cứu nhà Lê, để lấy nÆ°á»›c Nam, bèn sai binh tÆ°á»›ng sang giữ thà nh Thăng Long. Bấy giá» cứ theo nhÆ° tá» máºt dụ của vua nhà Thanh thì nÆ°á»›c Nam ta, bá» ngoà i tuy chÆ°a mất hẳn, nhÆ°ng kỳ tháºt đã và o tay ngÆ°á»i Tà u rồi.
Váºy nÆ°á»›c đã mất, thì phải lấy nÆ°á»›c lại, ông Nguyá»…n Huệ má»›i lên ngôi Hoà ng Äế, truyá»n hịch Ä‘i các nÆ¡i, Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°á»ng chÃnh chÃnh, Ä‘em quân ra đánh má»™t tráºn phá 20 vạn quân Tà u, tÆ°á»›ng nhà Thanh là Tôn SÄ© Nghị phải bá» cả ấn tÃn mà chạy, là m cho vua tôi nÆ°á»›c Tà u khiếp sợ, tÆ°á»›ng sÄ© nhà Thanh thất đảm. Tưởng từ xÆ°a đến nay nÆ°á»›c ta chÆ°a có võ công nà o lẫm liệt nhÆ° váºy.
Vả đánh Ä‘uổi ngÆ°á»i Tà u Ä‘i lấy nÆ°á»›c lại mà là m vua thì có Ä‘iá»u gì mà trái đạo? Há lại chẳng hÆ¡n nhà Lý, nhà Trần nhân lúc ấu quân, nữ chúa, mà là m sá»± thoán Ä‘oạt hay sao? Váºy thì lấy lẽ gì mà gá»i là ngụy? Huống chi sau vua nhà Thanh cÅ©ng công nháºn cho ông Nguyá»…n Huệ là m vua nÆ°á»›c Nam, và lại sai sứ sang phong cho ông là m An Nam Quốc vÆ°Æ¡ng theo nhÆ° lệ các triá»u trÆ°á»›c, nhÆ° thế thì nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n mở nÆ°á»›c có khác gì nhà Äinh và nhà Lê không?
Tuy rằng chẳng được bao lâu nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n sinh ra ná»™i loạn, vua Thế Tổ Cao Hoà ng nhà Nguyá»…n lại thu phục được cÆ¡ nghiệp cÅ© mà nhất thống cả nam bắc lại là m má»™t, nhÆ°ng việc thà nh bại hÆ°ng vong là mệnh trá»i, vả lại khi hai ngÆ°á»i anh hùng Ä‘uổi má»™t con hÆ°Æ¡u, tất là ngÆ°á»i ná» gá»i ngÆ°á»i kia là cừu địch. Váºy lấy lẽ tôn bản triá»u mà xét thì nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n là ngụy, mà lấy công lý mà suy thì vua Quang Trung Nguyá»…n Huệ là má»™t ông vua cùng đứng ngang vai vá»›i vua Äinh Tiên Hoà ng, vua Lê Thái Tổ, mà nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n cÅ©ng là má»™t nhà chÃnh thống nhÆ° nhà Äinh và nhà Lê váºy.
2. Vua Quang Trung (1788-1792).
Ông Nguyá»…n Huệ (sau đổi tên là Nguyá»…n Quang Bình) là má»™t ngÆ°á»i có sức khá»e tuyệt trần, lại có mÆ°u trà quyá»n biến, mẹo má»±c nhÆ° thần, khởi binh ở đất Tây SÆ¡n (thuá»™c huyện An Khê, Bình Äịnh) giúp anh là Nguyá»…n Nhạc láºp nên nghiệp lá»›n, được phong là m Bắc Bình VÆ°Æ¡ng, đóng đô ở đất Phú Xuân.
Năm máºu thân (1788) quân nhà Thanh mượn tiếng sang cứu nhà Lê, chiếm giữ thà nh Thăng Long, có ý muốn lấy đất An Nam, Bắc Bình VÆ°Æ¡ng lên ngôi Hoà ng Äế đặt niên hiệu là Quang Trung, rồi Ä‘em binh Ä‘i đánh giặc.
3. Tôn SÄ© Nghị Äem Quân Sang An Nam.
Nguyên vua Chiêu Thống đã mấy lần toan sá»± khôi phục, nhÆ°ng không được, phải nÆ°Æ¡ng náu ở đất Lạng Giang; còn bà Hoà ng Thái Háºu thì Ä‘em hoà ng tá» sang Long Châu kêu van vá»›i quan Tà u, xin binh cứu viện. Bấy giá» quan tổng đốc Lưỡng Quảng là Tôn SÄ© Nghị dâng biểu tâu vá»›i vua Cà n Long nhà Thanh, đại lược nói rằng: "Há» Lê là cống thần nÆ°á»›c Tà u, nay bị giặc lấy mất nÆ°á»›c, mẹ và vợ Tá»± quân sang cầu cứu, tình cÅ©ng nên thÆ°Æ¡ng. Vả nÆ°á»›c Nam vốn là đất cÅ© của nÆ°á»›c Tà u, nếu sau khi cứu được nhà Lê, và lại lấy được đất An Nam, thá»±c là lợi cả đôi Ä‘Æ°á»ng."
Vua Cà n Long nghe lá»i tâu ấy sai Tôn SÄ© Nghị khởi quân bốn tỉnh Quảng Äông, Quảng Tây, Quý Châu, Vân Nam, Ä‘em sang đánh Tây SÆ¡n. Tôn SÄ© Nghị chia quân ra là m 3 đạo, sai quan tổng binh tỉnh Vân Nam và Quý Châu Ä‘em má»™t đạo sang mạn Tuyên Quang 122 , sai Sầm Nghi Äống là tri phủ Äiá»n Châu Ä‘em má»™t đạo sang mạn Cao Bằng. SÄ© Nghị cùng vá»›i đỠđốc là Hứa Thế Hanh Ä‘em má»™t đạo sang mạn Lạng SÆ¡n, hẹn ngà y tiến binh sang đánh An Nam.
122
Khi xưa đất Hà Giang, Lao Kay, Yên Báy thuộc vỠđịa hạt tỉnh Tuyên Quang.
TÆ°á»›ng Tây SÆ¡n là Ngô Văn Sở ở Thăng Long được tin quân Tà u đã sang, sợ thế yếu đánh không nổi, bèn rút quân thủy bá»™ vỠđóng giữ từ núi Tam Äiệp 123
ra đến bá» bể, rồi sai ngÆ°á»i vá» Phú Xuân cáo cấp.
Tôn Sĩ Nghị kéo quân đến Kinh Bắc (Bắc Ninh), vua Chiêu Thống ra chà o mừng rồi theo quân Tà u vỠThăng Long. Sĩ Nghị đóng đồn ở giữa bãi, vỠmé nam sông Nhị Ha, bắc cầu phao ở giữa sông để tiện đi lại, và chia quân ra giữ các mặt.
Ngà y hôm sau, Sĩ Nghị là lễ tuyên độc tỠsắc của vua nhà Thanh phong cho vua Chiêu Thống là m An Nam Quốc Vương.
Vua Chiêu Thống tuy đã thụ phong, nhÆ°ng các tá» văn thÆ° Ä‘á»u phải Ä‘á» niên hiệu Cà n Long. Má»—i khi buổi chầu xong rồi, lại đến dinh SÄ© Nghị để chầu chá»±c việc cÆ¡ máºt quân quốc. Vua cưỡi ngá»±a Ä‘i vá»›i Ä‘á»™ mÆ°á»i ngÆ°á»i lÃnh hầu mà thôi. SÄ© Nghị thì ngạo nghá»…, tá»± đắc, ý tứ xá» vá»›i vua rất là khinh bạc; có khi vua Chiêu Thống lại hầu, không cho và o yết kiến, chỉ sai má»™t ngÆ°á»i đứng dÆ°á»›i gác chiêng truyá»n ra rằng: không có việc quân quốc gì, xin ngà y hãy vá» cung nghỉ.
NgÆ°á»i bấy giá» bà n riêng vá»›i nhau rằng: "NÆ°á»›c Nam ta từ khi có đế vÆ°Æ¡ng đến giá», không thấy vua nà o hèn hạ đến thế. Tiếng là là m vua mà phải theo niên hiệu vua Tà u, việc gì cÅ©ng phải bẩm đến quan Tổng Äốc, thế thì có khác gì đã là ná»™i thuá»™c rồi không?"
Vua và triá»u thần bấy giá» việc gì cÅ©ng trông cáºy và o Tôn SÄ© Nghị; ngà y đêm chỉ lo việc báo ân báo oán, giết hại những ngÆ°á»i trÆ°á»›c đã Ä‘i theo Tây SÆ¡n. Tôn SÄ© Nghị thì cà ng ngà y cà ng kiêu ngạo thêm, coi việc binh là m thÆ°á»ng, lại thả quân lÃnh ra cÆ°á»›p phá dân gian, là m lắm sá»± nhÅ©ng nhiá»…u. Vì thế cho nên lòng ngÆ°á»i mất cả trông cáºy.
4. Vua Quang Trung Äại Phá Quân Thanh.
Bắc Bình VÆ°Æ¡ng được tinh quân nhà Thanh đã sang đóng ở Thăng Long, láºp tức há»™i các tÆ°á»›ng sÄ© để bà n việc Ä‘em binh ra đánh, các tÆ°á»›ng Ä‘á»u xin hãy chÃnh ngôi tôn, để yên lòng ngÆ°á»i rồi sẽ khởi binh.
Bắc Bình VÆ°Æ¡ng bèn sai đắp Ä‘Ã n ở núi Bà n SÆ¡n, ngà y 25 tháng mÆ°á»i má»™t năm máºu thân (1788), VÆ°Æ¡ng là m lá»… lên ngôi Hoà ng Äế, rồi tá»± mình
123
Núi Tam Äiệp trÆ°á»›c gá»i là đèo Ba Dá»™i ở chá»— phân biệt địa giá»›i tỉnh Ninh Bình và tỉnh Thanh Hóa. thống lÄ©nh thủy bá»™ đại binh ra đánh giặc Thanh. Ra đến Nghệ An nghỉ lại 10 ngà y để kén lấy thêm binh, cả thảy được 10 vạn quân và hÆ¡n 100 con voi.
Vua Quang Trung Ä‘iểm duyệt quân sÄ©, truyá»n dụ nhủ bảo má»i ngÆ°á»i phải cố gắng đánh giặc giúp nÆ°á»›c. Äoạn rồi kéo quân ra Bắc, đến ngà y 20 tháng chạp thì đến núi Tam Äiệp. Bá»n Ngô Văn Sở, Ngô Thì Nhiệm Ä‘á»u ra tạ tá»™i, kể chuyện quân Tà u thế mạnh, sợ đánh không nổi, cho nên phải lui vá» giữ chá»— hiểm yếu.
Vua Quang Trung cÆ°á»i mà nói rằng: "Chúng nó sang phen nà y là mua cái chết đó thôi. Ta ra chuyến nà y thân coi việc quân đánh giữ, đã định mẹo rồi, Ä‘uổi quân Tà u vá» chẳng qua 10 ngà y là xong việc. NhÆ°ng chỉ nghÄ© chúng là nÆ°á»›c lá»›n gấp 10 nÆ°á»›c ta, sau khi chúng thua má»™t tráºn rồi, tất chúng lấy là m xấu hổ, lại mÆ°u báo thù, nhÆ° thế thì đánh nhau mãi không thôi, dân ta hại nhiá»u, ta sao nỡ thế. Váºy đánh xong tráºn nà y, ta phải nhá» Thì Nhiệm dùng lá»i nói cho khéo để đình chỉ việc chiến tranh. Äợi mÆ°Æ¡i năm nữa, nÆ°á»›c ta dưỡng được sức phú cÆ°á»ng rồi, thì ta không cần phải sợ chúng nữa."
Vua Quang Trung truyá»n cho tÆ°á»›ng sÄ© ăn tết Nguyên Äán trÆ°á»›c, để đến hôm trừ tịch thì cất quân Ä‘i, định ngà y mồng 7 tháng giêng thì và o thà nh Thăng Long mở tiệc ăn mừng. Äoạn rồi, truyá»n lệnh cho ba quân đến nghe lệnh Ä‘iá»u khiển.
Äại tÆ° mã Sở, Ná»™i Hầu Lân Ä‘em tiá»n quân Ä‘i là m tiên phong. Hô hổ Hầu Ä‘em háºu quân Ä‘i đốc chiến.
Äại đô đốc Lá»™c, Äô đốc Tuyết Ä‘em hữu quân cùng thủy quân, vượt qua bể và o sông Lục Äầu. Rồi Tuyết thì kinh lược mặt Hải DÆ°Æ¡ng, tiếp ứng Ä‘Æ°á»ng mé đông; Lá»™c thì kéo vá» vùng Lạng Giang, Phượng Nhỡn, Yên Thế để chặn Ä‘Æ°á»ng quân Tà u chạy vá».
Äại đô đốc Bảo, đô đốc MÆ°u Ä‘em tả quân cùng quân tượng mã Ä‘i Ä‘Æ°á»ng núi ra đánh phÃa tây. MÆ°u thì xuyên ra huyện ChÆ°Æ¡ng Äức (nay là ChÆ°Æ¡ng Mỹ), tiện Ä‘Æ°á»ng kéo thẳng đến là ng Nhân Mục, huyện Thanh Trì, đánh quân Äiá»n Châu; Bảo thì thống suất quân tượng mã theo Ä‘Æ°á»ng huyện SÆ¡n Lãng ra là ng Äại Ãng thuá»™c huyện Thanh Trì tiếp ứng cho mặt tả.
Năm quân được lệnh Ä‘á»u thu xếp đâu đấy, đến hôm 30 khua trống kéo ra Bắc. Khi quân sang sông Giản Thủy 124 , cánh nghÄ©a quân của nhà Lê
124
Giản Thủy chắc là bến đò Giản ở giáp giá»›i tỉnh Ninh Bình và Hà Nam bây giá». tan vỡ chạy cả. Vua Quang Trung thân đốc các quân Ä‘uổi theo đến huyện Phú Xuyên bắt sống hết được toán quân Tà u đóng ở đấy, không má»™t ngÆ°á»i nà o chạy thoát được; vì thế cho nên không có tin báo vá», những quân Tà u đóng ở là ng Hà Hồi và là ng Ngá»c Hồi không biết gì cả. Ná»a đêm ngà y mồng 3 tháng giêng năm Ká»· Dáºu (1789) quân vua Quang Trung đến là ng Hà hồi vây kÃn đồn giặc, rồi bắc loa lên gá»i, các quân dạ rầm cả lên, có hà ng muôn ngÆ°á»i. Quân canh đồn bấy giá» má»›i biết, sợ hãi thất thố, Ä‘á»u xin hà ng, bởi thế, lấy được hết cả quân lÆ°Æ¡ng và đồ khà giá»›i. Sáng má» má» ngà y mồng năm, quân Tây SÆ¡n tiến lên đến là ng Ngá»c Hồi, quân Tà u bắn súng ra nhÆ° mÆ°a. Vua Quang Trung sai ngÆ°á»i lấy những mảnh ván, ghép ba mảnh lại là m má»™t, lấy rÆ¡m cá» giấp nÆ°á»›c quấn ở ngoà i, rồi sai quân kiêu dÅ©ng cứ 20 ngÆ°á»i khiêng má»™t mảnh, má»—i ngÆ°á»i dắt má»™t con dao nhá»n, lại có 20 ngÆ°á»i cầm khà giá»›i theo sau. Vua Quang Trung cưỡi voi Ä‘i sau đốc chiến, quân An Nam và o đến gần cá»a đồn, bá» ván xuống đất, rút dao ra, xông và o chém, quân Ä‘i sau cÅ©ng kéo ùa cả và o đánh. Quân Tà u địch không nổi, xôn xao tán loạn, xéo lẫn nhau mà chạy. Quân Nam thừa thế đánh trà n Ä‘i, lấy được các đồn, giết quân Thanh thây nằm ngổn ngang khắp đồng, máu chảy nhÆ° tháo nÆ°á»›c. Quân các đạo khác cÅ©ng Ä‘á»u được toà n thắng. Quan nhà Thanh là đỠđốc Hứa Thế Hanh, tiên phong TrÆ°Æ¡ng SÄ© Long, tả dá»±c Thượng Duy Thăng Ä‘á»u tá» tráºn cả; quan phủ Äiá»n Châu là Sầm Nghi Äống đóng ở Äống Äa 125
bị quân An Nam vây đánh cũng thắt cổ mà chết 126 .
Tôn SÄ© Nghị ná»a đêm được tin báo, hoảng hốt không kịp thắng yên ngá»±a và mặc áo giáo, Ä‘em mấy tên lÃnh kỵ chạy qua sông sang Bắc. Quân các trại nghe tin nhÆ° thế, xôn xao tan rã chạy trốn, tranh nhau sang cầu, má»™t lát cầu đổ, sa cả xuống sông chết Ä‘uối, sông Nhị Hà đầy những thây ngÆ°á»i chết.
Vua Chiêu Thống cÅ©ng theo Tôn SÄ© Nghị sang sông cùng vá»›i bà Hoà ng Thái Háºu và mấy ngÆ°á»i cáºn thần chạy sang Tà u.
Äạo quân Vân Nam và Quý Châu đóng ở miá»n SÆ¡n Tây 127
nghe tin Tôn SÄ© Nghị đã thua, cÅ©ng rút quân chạy vá».
Ngà y hôm ấy vua Quang Trung đốc quân đánh giặc, áo ngá»± bà o bị thuốc súng bắn và o Ä‘en nhÆ° má»±c. Äến trÆ°a thì và o thà nh Thăng Long, sai
125
Ở cạnh Thái Hà Ấp, gần Hà Nội. 126
Vá» sau bá»n khách trú ở Thăng Long là m cái Ä‘á»n thá» Sầm Nghi Äống ở ngõ Sầm Công, sau Hà ng Buồm, nữ sÄ© Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng có vịnh bà i tuyệt cú rằng: Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo, Kìa Ä‘á»n Thái thú đứng cheo leo. Và đây đổi pháºn là m trai được, Thì sá»± anh hùng há bấy nhiêu?
127
TrÆ°á»›c đất Phú Thá», VÄ©nh Yên thuá»™c vỠđịa hạt tỉnh SÆ¡n Tây. tÆ°á»›ng Ä‘em binh Ä‘uổi đánh quân nhà Thanh đến cá»a Nam Quan. Những dân Tà u ở gần Lạng SÆ¡n sợ khiếp, Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà dắt dÃu nhau mà chạy, từ cá»a ải vá» mé bắc hÆ¡n mấy trăm dặm, tịnh không nghe thấy tiếng má»™t ngÆ°á»i nà o?
Vua Quang Trung và o thà nh Thăng Long, hạ lệnh chiêu an, phà m những ngÆ°á»i Tà u trốn tránh ở đâu ra thú tá»™i, Ä‘á»u được cấp cho áo mặc, lÆ°Æ¡ng ăn. Lại bắt được cả ấn tÃn của Tôn SÄ© Nghị bá» lại, trong những giấy má bắt được có tá» máºt dụ của vua Cà n Long nói rằng: " Việc quân nên từ đồ, không nên hấp tấp. Hãy nên Ä‘Æ°a hịch truyá»n thanh thế Ä‘i trÆ°á»›c, và cho các quan nhà Lê vá» nÆ°á»›c cÅ© hợp nghÄ©a binh, tìm tá»± quân nhà Lê Ä‘em ra đứng đầu để đối địch vá»›i Nguyá»…n Huệ, thá» xem sá»± thể thế nà o. Nếu lòng ngÆ°á»i nÆ°á»›c Nam còn nhá»› nhà Lê, có quân ta kéo đến, ai là chẳng gắng sức. Nguyá»…n Huệ tất phải tháo lui; ta nhân lấy dịp ấy mà sai Tá»± quân Ä‘uổi theo, rồi đại binh của ta theo sau, nhÆ° thế không khó nhá»c mấy ná»—i mà nên được công to, đó là mẹo hay hÆ¡n cả. Và bằng suốt ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, ná»a theo đằng ná», ná»a theo đằng kia, thì Nguyá»…n Huệ tất không chịu lui. Váºy ta hãy Ä‘Æ°a thÆ° sang tá» bảo Ä‘Æ°á»ng há»a phúc xem nó đối đáp là m sao. Äợi khi nà o thủy quân ở Mân, Quảng Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể sang đánh mặt Thuáºn Hóa và Quảng Nam rồi, bá»™ binh sẽ tiến lên sau. Nguyá»…n Huệ trÆ°á»›c sau bị địch, thế tất phải chịu thua. Bấy giá» ta sẽ nhân mà là ơn cho cả hai bên; tá»± đất Thuáºn Hóa Quảng Nam trở và o Nam, thì cho Nguyá»…n Huệ; tá»± châu Hoan, châu Ãi trở ra Bắc thì phong cho Tá»± quân nhà Lê. Ta đóng đại binh lại để kiá»m chế cả hai bên, rồi sẽ có xá» trà vá» sau".
Vua Quang Trung Ä‘em tá» máºt dụ ấy bảo vá»›i Ngô Thì Nhiệm rằng: " Ta xem tá» chiếu của vua nhà Thanh chẳng qua cÅ©ng muốn mượn tiếng để lấy nÆ°á»›c ta đó thôi. Nay đã bị ta đánh thua má»™t tráºn, tất là lấy là m xấu hổ, chắc không chịu ở yên. Hai nÆ°á»›c mà đánh nhau thì chỉ khổ dân. Váºy nên dùng lá»i nói khéo, để khiến cho khá»i sá»± binh Ä‘ao; việc ấy nhá» nhà ngÆ°á»i chủ trÆ°Æ¡ng cho má»›i được".
Ngô Thì Nhiệm vâng lệnh là m thÆ° đại khái nói rằng: "NÆ°á»›c Nam vốn không dám chống cá»± vá»›i đại quốc, nhÆ°ng chỉ vì Tôn SÄ© Nghị là m nhỡ việc cho nên phải thua. Váºy nay xin tạ tá»™i và xin giảng hòa."
Vua Quang Trung sai sứ Ä‘em thÆ° sang Tà u, và lại sai Ä‘em những quân nhà Thanh đã bắt được, để ở má»™t nÆ¡i, cấp cho lÆ°Æ¡ng thá»±c, đợi ngà y cho vá» nÆ°á»›c. Xếp đặt má»i việc xong rồi, Ä‘em quân vá» Nam, lÆ°u Ngô Văn Sở và Phan văn Lân ở lại tổng thống các việc quân quốc; còn những việc từ lệnh giao thiệp vá»›i nÆ°á»›c Tà u thì ủy thác cho Ngô Thì Nhiệm và Phan Huy Ãch cho được tá»± tiện mà khu xá», há»… không có việc gì quan hệ thì bất tất phải Ä‘i tâu báo mà là m gì.
5. Vua Quang Trung Cầu Phong.
Vua nhà Thanh nghe tin Tôn SÄ© Nghị bại binh, nổi giáºn đùng đùng, láºp tức giáng chỉ sai quan ná»™i các là Phúc Khang An 128
ra thay SÄ© Nghị là m tổng đốc Lưỡng Quảng, Ä‘em binh mã chÃn tỉnh, sang kinh lý việc An Nam.
Phúc Khang An ra đến Quảng Tây nghe tiếng quân An Nam thế mạnh trong bụng đã sợ, có ý muốn hòa, bèn sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang nói việc lợi hại và bảo phải là m biểu tạ tá»™i để cho yên việc binh Ä‘ao.
Vua Quang Trung bèn cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a và ng bạc sang đút lót cho Khang An, rồi sai ngÆ°á»i cháu là Nguyá»…n Quang Hiển và quan là VÅ© Huy Tấn Ä‘em đồ cống phẩm sang Yên Kinh và o chầu vua nhà Thanh và dâng biểu xin phong.
Bấy giỠquan ngoà i thì có Phúc Khang An đỠđạt giúp đỡ, quan trong thì có các thần là Hòa Thân 129
là m chủ trÆ°Æ¡ng, cho nên vua nhà Thanh má»›i thuáºn cho giảng hòa. Hòa Thân được tiá»n bạc của vua Quang Trung đút lót, rồi dùng lá»i nói khéo, Ä‘iá»u gì cÅ©ng hợp ý vua nhà Thanh. Vua nhà Thanh bèn sai sứ sang phong cho vua Quang Trung là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng, và lại giáng chỉ vá»i quốc vÆ°Æ¡ng và o chầu.
Vua Quang Trung bèn chá»n má»™t ngÆ°á»i hình dung giống mình, tên là Phạm Công Trị trá là m quốc vÆ°Æ¡ng, rồi sai Ngô Văn Sở, Äặng Văn Chân, Phan Huy Ãch, Võ Huy Tấn Ä‘Æ°a sang Yên Kinh, và o chầu Cà n Long. Ngoà i những phẩm váºt phải Ä‘em cống, vua Quang Trung lại Ä‘em cống thêm đôi tượng Ä‘á»±c, là m cho các cung trạm ở dá»c Ä‘Æ°á»ng bên Tà u phảI phục dịch Ä‘Æ°a đón tháºt là vất vả. Quan Tổng Äốc Lưỡng Quảng là Phúc Khang An và quan Tuần phủ Quảng Tây là Tôn VÄ©nh Thanh phải Ä‘Æ°a Quốc VÆ°Æ¡ng An Nam và o Kinh.
Sang đến Yên Kinh, vua Cà n Long nhà Thanh tưởng là Nguyá»…n Quang Trung tháºt, vá»i đến chầu ở Nhiệt Hà , cho và o là m lá»… ôm gối, nhÆ° là tình cha con má»™t nhà , và cho ăn yến vá»›i các thân vÆ°Æ¡ng. Äến lúc vá» nÆ°á»›c, vua lại sai thợ vẽ là m má»™t bức ảnh truyá»n thần để ban cho ân lá»… tháºt là háºu.
128
Phúc Khang An là ngÆ°á»i Mãn Châu, thuá»™c vá» dinh Hoà ng Kỳ, vốn là ngÆ°á»i tìn dùng của vua nhà Thanh. 129
Hòa Thân cÅ©ng là ngÆ°á»i Mãn Châu vá» dinh Hoà ng Kỳ, cùng vá»›i Phúc Khang An coi việc phiên viá»…n. 6. Vua Chiêu Thống Nhà Lê bị nhục bên Tà u.
Vua Chiêu Thống theo Tôn SÄ© Nghị và o thà nh Nam Kinh ở Quảng Tây, được Ãt lâu thì vua nhà Thanh sai các thần là Phúc Khang An ra thay Tôn SÄ© Nghị. Khang An muốn giảng hòa vá»›i Tây SÆ¡n, bèn má»i vua Chiêu Thống vá» Quế Lâm. Bấy giá» những quan cá»±u thần nhà Lê là : Hoà ng thúc Lê Duy Ãn, Äinh Nhạ Hà nh, Äinh Lịnh Dáºn, Trần Huy Lâm, Lê Doãn, Lê DÄ©nh, Phan Khải Äức, Bế Nguyá»…n Cung, Bế Nguyá»…n Doãn, Ä‘á»u lục tục sang theo vua Chiêu Thống, và o ra mắt Khang An.
Khang An dùng Äinh Nhạ Hà nh là m chức thủ bị Toà n Châu, Phan Khải Äức là m chức đô tÆ° Liá»…u Châu, còn thì tùy tiện an trà má»—i ngÆ°á»i má»™t nÆ¡i. Duy chỉ có Lê Duy Ãn, Trần Huy Lâm, Lê Doãn, Lê DÄ©nh vá» Quế Lâm theo vua nhà Lê.
Äến tháng tÆ° năm ká»· dáºu (1789), vua tôi nhà Lê và o thà nh Quế Lâm, Khang An nói thác ra bảo vá»›i vua Chiêu Thống rằng: Trá»i Ä‘ang mùa hè nắng nóng, sang đánh phÆ°Æ¡ng nam không tiện, nên để đến mùa thu mát mẻ sẻ khởi binh. Váºy nhà vua nên gióng giả dần bá»n tÆ°á»›ng thuá»™c Ä‘i trÆ°á»›c. NhÆ°ng nhà vua hãy nên gá»t đầu thay áo, là m nhÆ° dáng ngÆ°á»i Tà u, để khi vá» nÆ°á»›c, giặc không nháºn được mặt. Việc hà nh binh phải nên biến trá, đợi khi thà nh công rồi lại theo tục nÆ°á»›c mà ăn mặc. Vua Chiêu Thống không ngá» là Khang An đánh lừa mình, bèn cùng vá»›i các quan cạo đầu gióc tóc và đổi y phục.
Phúc Khang An bèn là m má»™t tá» biểu tâu vá»›i vua nhà Thanh rằng: "Vua nÆ°á»›c Nam là Lê Duy Kỳ không có ý xin viện binh nữa, vua tôi hiện đã gióc tóc, thay áo, xin yên tâm ở lại nÆ°á»›c Tà u. Váºy xin bãi binh đánh An Nam". Ở trong lại có Hòa Thân tán thà nh, bởi váºy vua nhà Thanh má»›i xuống chỉ bãi binh.
Vua nhà Thanh đã nghe lá»i bá»n Phúc Khang An và Hòa Thân, và đã phong vÆ°Æ¡ng cho vua Quang Trung rồi, lại giáng chỉ triệu vua tôi nhà Lê vá» Yên Kinh 130 .
130
Bá»n Lê Quýnh, Trịnh Hiến cả thảy đến 10 ngÆ°á»i sau cÅ©ng bị Phúc Khang An gá»i vá» Quảng Tây, rồi bắt đổi áo gióc tóc nhÆ° má»i ngÆ°á»i. Lê Quýnh nói rằng: "Ông cho gá»i chúng tôi đến chẳng bà n được Ä‘iá»u gì, lại dá»— chúng tôi đổi áo, gióc tóc, ấy là nghÄ©a gì? Äầu chúng tôi có thể chặt được, chứ tóc không gióc, da có thể lá»™t được, chứ áo không đổi!". Phúc Khang An tức giáºn cho giải vá» cả Yên Kinh, Ä‘i đến SÆ¡n Äông gặp vua Cà n Long Ä‘i chÆ¡i, vua đòi và o há»i sao vua An Nam đã chịu đổi áo gióc tóc theo nhà Thanh mà bá»n ấy lại còn không chịu ? Lê Quýnh tâu rằng: " Chúng tôi muôn dặm tòng vong, xin cứ theo tục bản quốc và o ra mắt quốc vÆ°Æ¡ng, rồi sau sẽ vâng chỉ" Vua nhà Thanh khen là trung. NhÆ°ng vá» sau Lê Quýnh không chịu gióc tóc, chiếu tá»™i vi mệnh phải giam mãi.
Mùa xuân năm canh tuất (1790), vua Chiêu Thống cùng vá»›i các quan tòng vong và o kinh. Vua Cà n Long để vua Chiêu Thống, bà Thái Háºu và Hoà ng TỠở ngõ Hồ Äồng, Tòa Quốc Tá» Giám, cá»a Tây Äịnh ở Yên Kinh, ngoà i cá»a Ä‘á» chữ "Tây An Nam Dinh". Còn các quan An Nam Ä‘i theo, thì cho ở ngõ Hồ Äồng, cá»a Äông Trá»±c, ngoà i cá»a Ä‘á» chữ: "Äông An Nam Dinh".
Vua Chiêu Thống đến Yên Kinh được mấy hôm, thì thấy quan Äô Thống NhÆ°Æ¡ng Hoà ng Kỳ là Kim Giản phụng chỉ vua nhà Thanh ra phong cho chức Tá LÄ©nh, và ban cho áo mão quan tam phẩm. Còn các quan Ä‘i theo thì cấp cho má»—i ngÆ°á»i ba lạng bạc và má»™t thạch gạo.
Vua Chiêu Thống giáºn vì bị ngÆ°á»i Tà u đánh lừa, bèn cùng vá»›i bá» tôi là bá»n Phạm NhÆ° Tùng, Hoà ng Ãch Hiển, Lá»… Hân, Nguyá»…n Quốc Äống, Nguyá»…n Viết Triệu, Lê Quý ThÃch, Nguyá»…n Äình Miên, Lê Văn TrÆ°Æ¡ng, Lê Tùng, Lê Thức uống máu ăn thá», định sống chết thế nà o thì cÅ©ng dâng biểu xin binh cứu viện. Nếu không cho thì xin đất hai tỉnh Tuyên Quang, Thái Nguyên để phụng thá» tông tá»±; mà không nữa, thì xin cho vá» nÆ°á»›c và o đất Gia Äịnh vá»›i chúa Nguyá»…n để đồ việc khôi phục.
Văn biểu là m xong, đến nói lót trÆ°á»›c vá»›i Kim Giản, Kim Giản không nghe, vua tôi nhà Lê phục xuống đất mà kêu khóc. Kim Giảng bất đắc dÄ© má»i và o an ủi, rồi nói rằng: hãy xin vá» quán nghỉ ngÆ¡i, đợi để thÆ°Æ¡ng lượng thế nà o, sau sẽ cho biết.
Kim Giản bèn mÆ°u vá»›i Hòa Thân phân trà vua tôi An Nam Ä‘i ở má»—i ngÆ°á»i má»™t nÆ¡i, để cho khá»i kêu ca khó chịu.
Äến tháng tÆ° năm tân hợi (1791) Hoà ng Ãch HIểu phải Ä‘Ã y sang I-lê (thuá»™c Hồi-bá»™ ở Tây-vá»±c, phÃa Tây nÆ°á»›c Tà u); Lê Hân Ä‘Ã y Ä‘i Phụng Thiên (Mãn Châu); Phạm NhÆ° Tùng Ä‘Ã y lên Hắc Long Giang (Mãn Châu); Nguyá»…n Viết Triệu, Lê Quý ThÃch, Nguyá»…n Äình Miên, Äà m Tháºn Xưởng, Lê Văn TrÆ°Æ¡ng Ä‘Ã y ra bến TrÆ°Æ¡ng-gia ở Nhiệt-hà (thuá»™c tỉnh Trá»±c-lệ). Chỉ để Phạm Äình Thiện, Äinh Nhạ Hà nh ở lại hầu hạ vua Lê.
Vua Chiêu Thống nghe chuyện ấy lo lắng chua xót, ruá»™t nóng nhÆ° lá»a đốt, sáng hôm sau cưỡi ngá»±a đế nhà Kim Giản, để kêu oan cho mấy ngÆ°á»i phải Ä‘i Ä‘Ã y, gặp Kim Giản và o chầu vua nhà Thanh ở vÆ°á»n Viên Minh, vua Chiêu Thống Ä‘i và o cá»a vÆ°á»ng, bị lÃnh giữ vÆ°á»ng ngăn cấm không cho Ä‘i. Bấy giá» có Nguyá»…n Văn Quyên Ä‘i theo hầu vua, thấy lÅ© lÃnh vô lá»…, má»›i nổi giáºn lên mà chá»i mắng rằng: "LÅ© chó Ngô kia sao chúng bay được là m nhục đến vua tao!" Rồi lấy gạch ném và o chúng nó. Chúng nó xúm nhau lại đánh Văn Quyên vá» thà nh bệnh mà chết.
Tá»± đó vua Chiêu Thống trong bụng buồn bã rầu rÄ©, không dám nói đến việc xin binh nữa. Qua tháng năm năm nhâm tà (1792) hoà ng tá» lên Ä‘áºu mất. Vua nhân dịp đó phải bệnh má»™t ngà y má»™t nặng, đến tháng mÆ°á»i năm quý sá»u (1793) thì mất, thỠđược 28 tuổi.
Vua nhà Thanh sai theo lá»… tÆ°á»›c công mà táng ở ngoà i cá»a Äông Trá»±c.
Tháng 11 năm ká»· mùi (1799) Ä‘á»i vua Gia Khánh thì bà Hoà ng Thái Háºu mất.
Äến năm nhâm tuất (1802) nhân khi bên Việt Nam ta vua Thế Tổ nhà Nguyá»…n đã thống nhất cả nam bắc, và có sứ ta sang cầu phong, các quan nhà Lê má»›i nhân dịp dâng biểu xin Ä‘em ma Thái Háºu và Cố Quân vá» nÆ°á»›c. Vua Gia Khánh cho tất cả những ngÆ°á»i Việt Nam theo vua Lê sang Tà u vá» nÆ°á»›c.
Sá» chép rằng khi Ä‘Ã o đất lên để cải táng mả Cố Quân, thì thấy da thịt đã tiêu cả, chỉ còn có quả tim không nát, vẫn Ä‘á» nhÆ° thÆ°á»ng. Ai trông thấy cÅ©ng Ä‘á»™ng lòng thÆ°Æ¡ng xót. Dẫu chuyện đó thá»±c hÆ° thế nà o mặc lòng, nhÆ°ng tưởng đến tình cảnh vua Chiêu Thống lúc bấy giá», thì ai cÅ©ng ái ngại thay cho ông vua má»™t nÆ°á»›c, phải Ä‘Ã y Ä‘á»a đến ná»—i nhÆ° thế, có thể là m được má»™t bà i bi kịch thảm xót muôn Ä‘á»i. Tuy rằng tại vua tôi nhà Lê vụng tÃnh cho nên bị ngÆ°á»i ta đánh lừa, nhÆ°ng cÅ©ng nên tránh vua quan nhà Thanh xá» tệ, bạc đãi má»™t ông vua vong quốc, Ä‘em thân đến nÆ°Æ¡ng nhá» nÆ°á»›c mình. Ấy cÅ©ng là má»™t thá»i dã man vá» Ä‘á»i áp chế, khiến cho cái oan khổ của ngÆ°á»i ta muôn Ä‘á»i vá» sau không tiêu thoát Ä‘i được.
Khi Ä‘em ma bà Thái Háºu và vua Chiêu Thống vỠđến Việt Nam thì bà Hoà ng Phi trÆ°á»›c phải ẩn nấp ở đất Kinh Bắc, nay lên đến Ải quan đón rÆ°á»›c, rồi vỠđến Thăng Long cÅ©ng nhịn ăn mà tá»± tá».
Ngà y 24 tháng 11, rÆ°á»›c ma Cố quân, Thái Háºu, Hoà ng Phi và Hoà ng tá» vá» táng ở lăng Bà n Thạch ở Thanh Hóa.
7. Äức Äá»™ Vua Quang Trung.
Vua Quang Trung nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n là ông vua anh dÅ©ng, lấy võ lược mà dá»±ng nghiệp, nhÆ°ng ngà i có Ä‘á»™ lượng, rất am hiểu việc trị nÆ°á»›c, biết trá»ng những ngÆ°á»i hiá»n tà i văn há»c. Khi ngà i ra lấy Bắc hà , những ngÆ°á»i nhÆ° Ngô Thì Nhiệm, Phan Huy Ãch Ä‘á»u được trá»ng dụng và nhất là đối vá»›i má»™t ngÆ°á»i xá» sÄ© nhÆ° Nguyá»…n Thiệp thì tháºt là khác thÆ°á»ng.
Ông Nguyá»…n Thiệp, tá»± là Khải Chuyên, hiệu là Nguyệt Úc, biệt hiệu là Hạnh Am. Ông là m nhà ở Lục Niên Thà nh, thuá»™c huyện La SÆ¡n, tỉnh Hà TÄ©nh bây giá», cho nên ngÆ°á»i ta gá»i là Lục Niên tiên sinh hay là La sÆ¡n phu tá». Vua Quang Trung từ khi Ä‘em quân ra đánh Bắc hà , biết tiếng Nguyá»…n Thiệp, đã mấy lần cho ngÆ°á»i Ä‘em lá»… váºt má»i ông ra giúp, ông không nháºn lá»… và cÅ©ng từ chối không ra. Äến khi ngà i đã đăng cá»±c, lại mấy lần cho ngÆ°á»i đến má»i ông, ông có đến bái yết và khuyên vua nên lấy nhân nghÄ©a mà trị dân trị nÆ°á»›c, rồi lại xin vá». Vua Quang Trung tuy không dùng được ông, nhÆ°ng bao giá» cÅ©ng tôn kÃnh ông nhÆ° báºc thầy, và việc chÃnh trị trong nÆ°á»›c thÆ°á»ng theo ý nghÄ©a của ông đã trình bà y.
8. ChÃnh Trị của vua Quang Trung.
Vua Quang Trung tuy đã thụ phong nhà Thanh, nhÆ°ng vẫn tá»± xá» theo cách Hoà ng Äế, láºp bà Ngá»c Hân con vua Hiển Tông nhà Lê là m Bắc Cung Hoà ng Háºu, láºp con là Quang Toản là m Thái Tá». Lại lấy thà nh Nghệ An là đất giữa nÆ°á»›c và lại là đất tổ khi xÆ°a ở đó, má»›i sai thợ thuyá»n tải váºn đá, gá»—, gạch, ngói, sá»a sang Ä‘á»n Ä‘Ã i cung Ä‘iện, và sai quân các đạo Ä‘Ã o lấy đá ong để xây ná»™i thà nh, gá»i là Phượng Hoà ng Trung Äô. Cải thà nh Thăng Long là Bắc Thà nh, chia đất SÆ¡n Nam ra là m hai trấn, gá»i là SÆ¡n Nam Thượng, SÆ¡n Nam Hạ 131 .
Mỗi trấn đặt quan trấn thủ và quan hiệp trấn. Mỗi huyện, văn thì đặt chức phân tri để xét việc kiện cáo, võ thì đặt chức phân suất để coi việc binh lương.
9. Quan Chế.
Quan Chế thá»i bấy giá» thì không thấy sá» chép rõ, nhÆ°ng xem các dã sữ thì thấy có tam co6ng, tam thiếu, có Äại chủng tể, Äại tÆ° đồ, Äại tÆ° khấu, Äại tÆ° mã, Äại tÆ° không, Äại tÆ° cối, Äại tÆ° lệ, Thái Úy, Äại tổng quản, Äại đổng lý, Äại đô đốc, Äại đô há»™, v.v... Lại có Trung thÆ° sảnh, Trung thÆ° lệnh, Äại há»c sÄ©, Hiệp biện đại há»c sÄ©, Thị trung ngá»± sá», Lục bá»™ thượng thÆ°, Tả hữu đồng nghị, Tả hữu phụng nghị, Thị lang, TÆ° vụ, Hà n lâm, v.v....
Vá» Ä‘Æ°á»ng quân binh thì đặt ra tiá»n quân, háºu quân, trung quân, tả quân, hữu quân, v.v...
131
Trấn lị SÆ¡n Nam Thượng ở Châu Cầu, trấn lị SÆ¡n Nam Hạ ở Vị Hoà ng. 10. Việc Äinh Äiá»n.
Äinh thì chia ra là m ba hạng: từ 2 tuổi đến 17 tuổi là m hạn "vị cáºp cách"; từ 18 đến 55 tuổi là m tráng hạng; từ 56 đến 60 tuổi là m lão hạng; từ 61 trở lên là m lão nhiêu.
Ruá»™ng cÅ©ng chia ra là m ba hạng: nhất đẳng Ä‘iá»n má»—i mẫu phải ná»™p 150 bát thóc, nhị đẳng Ä‘iá»n má»—i mẫu 80 bát, tam đẳng Ä‘iá»n má»—i mẫu 50 bát. Lại thu tiá»n tháºp váºt, má»—i mẫu má»™t tiá»n và tiá»n khoán khố má»—i mẫu 50 đồng.
Ruá»™ng tÆ° Ä‘iá»n cÅ©ng đánh thuế: nhất đẳng Ä‘iá»n má»—i mẫu ná»™p 40 bát thóc, nhị đẳng Ä‘iá»n má»—i mẫu 30 bát, tam đẳng Ä‘iá»n má»—i mẫu 20 bát. Tiá»n tháºp váºt cÅ©ng theo nhÆ° ruá»™ng công Ä‘iá»n, còn tiá»n khoán khố thì má»—i mẫu phải ná»™p 30 đồng.
11. Việc Há»c Hà nh.
Äá»i Tây SÆ¡n việc cai trị thÆ°á»ng hay dùng chữ nôm. Nhà vua muốn rằng ngÆ°á»i Việt Nam thì phải dùng tiếng Việt Nam, để gây thà nh cái tinh thần của nÆ°á»›c nhà , và cái văn chÆ°Æ¡ng đặc biệt, không phải Ä‘i mượn tiếng mượn chữ của nÆ°á»›c Tà u. Váºy nên khi thi cá» thÆ°á»ng bắt quan ra bà i chữ nôm và bắt sÄ© tá» là m bà i bằng chữ nôm. Thá»i bấy giá» nhiá»u ngÆ°á»i không hiểu rõ cái ý nghÄ©a sâu xâ ấy, cho là vua Tây SÆ¡n dùng hà chÃnh mà ức hiếp nhân dân.
12. Việc Là m Chùa Chiá»n.
Vua Quang Trung thấy là ng nà o cÅ©ng có chùa chiá»n, mà những ngÆ°á»i Ä‘i tu hà nh thì ngu dốt, không mấy ngÆ°á»i đạt được cái đạo cao sâu của Pháºt, chỉ mượn tiếng thần thánh mà đánh lừa kẻ ngu dân, ngà i xuống chiếu bắt bá» những chùa nhỠở các là ng, Ä‘em gá»— gạch là m ở má»—i phủ má»—i huyện má»™t cái chùa tháºt to, rất đẹp, rồi chá»n lấy những tăng nhân có há»c thức, có đạo đức, ở coi chùa thá» Pháºt. Còn những ngÆ°á»i không xứng đáng thì bắt vá» là m ăn. à vua Quang Trung muốn rằng chá»— thá» Pháºt phải cho tôn nghiêm, mà những ngÆ°á»i Ä‘i tu hà nh thì phải là ngÆ°á»i chân tu má»™ đạo má»›i được.
Những việc cải cách ấy rất có nghÄ©a lý, nhÆ°ng vì thủa ấy có nhiá»u sá»± chiến tranh, vả nhà Tây SÆ¡n cÅ©ng không là m vua được bao lâu, cho nên thà nh ra không có công hiệu gì cả.
13. Việc Äịnh Äánh Tà u.
TrÆ°á»›c vua Quang Trung cầu hòa vá»›i nÆ°á»›c Tà u và chịu phong là cốt để đợi ngà y có đủ sức mà đánh báo thù, cho nên từ khi trong nÆ°á»›c đã dẹp yên rồi, ngà y đêm trù tÃnh việc đánh Tà u. Äình thần ai cÅ©ng bà n nên xét số dân Ä‘inh cho Ä‘Ãch thá»±c để kén lấy lÃnh. Vua bèn xuống lệnh cho các trấn bắt dân xã là m lại sổ Ä‘inh, ai ai cÅ©ng phải biên và o sổ, rồi cấp cho má»—i ngÆ°á»i má»™t cái thẻ bà i, khắc bốn chữ "Thiên Hạ Äại TÃnh", chung quanh ghi tên há» quê quán, và phải Ä‘iểm chỉ là m tin. NgÆ°á»i nà o cÅ©ng phải Ä‘eo thẻ ấy gá»i là tÃn bà i. Ai không có thẻ là dân láºu, bắt sung và o quân phòng, và bắt tá»™i tổng trưởng, xã trưởng. Nhân có việc ấy, những kẻ lại dịch hiệp vá»›i xã trưởng Ä‘i lại là m báºy: thÆ°á»ng và o là ng vây bắt há»i thẻ, là m cho dân gian nhiá»…u Ä‘á»™ng, nhiá»u ngÆ°á»i phải trốn và o rừng mà ở.
Sổ Ä‘inh là m xong rồi cứ ba tên Ä‘inh kén lấy má»™t ngÆ°á»i lÃnh.
Quân thì chia ra là m đạo, cÆ¡, Ä‘á»™i. Äạo thì thống các cÆ¡, cÆ¡ thì thống các Ä‘á»™i. CÆ¡ Ä‘á»™i nà o theo vá» cÆ¡ Ä‘á»™i ấy, bắt phải diá»…n táºp luôn luôn.
Bấy giỠở bên Tà u có những giặc Tà u ô, quấy nhiá»…u ở miá»n bể bị quân nhà Thanh đánh Ä‘uổi, chạy sang xin phụ thuá»™c nÆ°á»›c ta, vua Quang Trung cho ngÆ°á»i tÆ°á»›ng Tà u-ô là m chức tổng binh, sai sang quấy nhiá»…u ở mặt bể nÆ°á»›c Tà u. Lại có ngÆ°á»i thuá»™c vỠđảng Thiên Äịa Há»™i là m giặc ở Tứ Xuyên, vua cÅ©ng thu dùng cho là m tÆ°á»›ng.
Công việc xếp đặt đâu và o đấy rồi, đến năm nhâm tà (1792) vua Quang Trung sai sứ sang Tà u, xin cầu hôn và xin trả lại cho Việt Nam đất Lưỡng Quảng. Việc ấy tuy không phải là bản ý nhÆ°ng muốn mượn chuyện để thỠý vua nhà Thanh. Không ngá» vua Quang Trung phải bệnh mất, các quan dìm việc cầu hôn và việc xin trả đất Ä‘i, không cho Thanh triá»u biết.
14. Vua Quang Trung mất.
Vua Quang Trung mất năm nhâm tà (1792), là m vua được 4 năm, thỠđược 40 tuổi, miếu hiệu là Thái Tổ Võ Hoà ng Äế.
Triá»u thần bấy giá» là Bùi Äắc Tuyên, Trần Quang Diệu 132 , VÅ© Văn DÅ©ng láºp thái tá» là Nguyá»…n Quang Toản lên nối ngôi là m vua, rồi sai sứ sang Tà u dâng biểu cáo tang và cầu phong. Trong biểu nói dối rằng khi vua Quang Trung mất có dặn lại rằng phải Ä‘em chôn ở Tây Hồ gần Bắc Thà nh, để tá» cái bụng quyến luyến trông vá» Thiên triá»u. Vua nhà Thanh xem biểu tưởng là tháºt, khen là trung, đặt tên thụy cho là Trung Thuần, lai ngá»± chế má»™t bà i thÆ¡ sang viếng, sai quan án sát Quảng Tây là Thà nh Lâm sang tế, và phongcho Quang Toản là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng. Trong bà i văn tế có câu rằng:
Chầu ngô Nam cực,
Lòng trung nghĩa hết đạo thỠvua
Chôn đất Tây hồ
132
Có sách chép là Nguyễn Quang Diệu.
Nghĩa thần tỠvẫn còn mến chúa.
15. Vua Cảnh Thịnh (1782-1802).
Khi vua Quang Trung mất thì Thái Tá» là Nguyá»…n Quang Toản má»›i lên 10 tuổi, triá»u đình tôn lên là m vua, đặt niên hiệu là Cảnh Thịnh, sau thà nh Phú Xuân thất thủ, vua tôi nhà Tây SÆ¡n chạy ra Bắc hà lại đổi niên hiệu là Bảo HÆ°ng.
Vua Cảnh Thịnh tuy đã lên ngôi nhÆ°ng mà việc gì cÅ©ng do ở thái sÆ° là Bùi Äắc Tuyên quyết Ä‘oán cả. Bùi Äắc Tuyên là anh ruá»™t bà Thái Háºu, cho nên uy quyá»n lại cà ng hống hách lắm. Các quan văn võ có nhiá»u ngÆ°á»i không phục, bởi váºy cho nên vá» sau trong Triá»u phân ra bè đảng; các đại thần giết hại lẫn nhau. Vả lại lúc bấy giá» có vua Thế Tổ Cao Hoà ng nhà Nguyá»…n là má»™t báºc có tà i trÃ, quyết chà phục thù, cho nên cÆ¡ nghiệp nhà Tây SÆ¡n không được bao lâu mà đổ nát váºy.
Tà i sản của phongvan
10-09-2008, 03:43 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
Phần V : Cáºn Kim Thá»i-Äại
PV-ChÆ°Æ¡ng 1
Thế Tổ (1802-1819)
Niên hiệu: Gia Long
26. Thế Tổ xưng đế hiệu
27. Việc triá»u chÃnh
28. Binh chế
29. Việc tà i chánh
30. Công vụ
31. Pháp luáºt
32. Việc há»c hà nh
33. Việc giao thiệp với nước Tà u
34. Việc giao thiệp với nước Chân Lạp và nước Tiêm La
35. Việc giao thiệp với nước Hồng Mao
36. Việc giao thiệp với nước Pháp Lang Tây
37. Sự giết hại công thần
38. Xét công việc của vua Thái Tổ
1. Thế Tổ xưng đế hiệu.
Thế tổ khởi binh chống nhau vá»›i Tây SÆ¡n ở đất Gia Äịnh từ năm máºu tuất (1778), kể vừa 24 năm, má»›i dứt được nhà Tây SÆ¡n, thu phục được giang sÆ¡n cÅ© của chúa Nguyá»…n khi xÆ°a và há»p cả nam bắc lại là m má»™t mối. Khi việc đánh dẹp xong rồi, ngà i xÆ°ng đế hiệu, đặt quốc hiệu là Việt Nam, đóng Kinh đô ở Phú Xuân, tức là thà nh Huế bây giá».
Khi vua Thế Tổ lấy được đất Bắc Hà rồi, ngà i xuống chỉ tha cho dân một vụ thuế, và thăng thưởng cho các tướng sĩ. Ngà i lại phong tước cho con 170 cháu nhà Lê, nhà Trịnh, cấp cho ruộng đất và trừ phong dịch cho dòng dõi hai hỠấy để giữ việc thỠphụng tổ tiên.
Äoạn rồi, ngà i đổi Bắc Hà là Bắc Thà nh, đặt quan tổng trấn, triệu Nguyá»…n Văn Thà nh ở Quy NhÆ¡n ra sung chức ấy, để coi má»i việc. Lại đặt ra tam tà o là tà o Há»™, tà o Binh, tà o Hình, sai Nguyá»…n Văn Khiêm, Äặng Trần ThÆ°á»ng, và Phạm Văn Äăng ra coi các tà o ấy, để giúp Nguyá»…n Văn Thà nh.
Äến tháng bảy năm nhâm tuất (1802), Thế Tổ vá» Kinh, Ä‘em vua tôi nhà Tây SÆ¡n vá» là m lá»… hiến phù ở Ä‘á»n Thái Miếu, rồi Ä‘em ra táºn pháp trÆ°á»ng xá» trị. Lại sai quáºt mả vua Thái Äức Nguyá»…n Nhạc và vua Thái Tổ Nguyá»…n Huệ lên, Ä‘em vứt thây Ä‘i, còn đầu thì Ä‘em bá» giam ở trong ngục tối.
Những bá»n văn thần nhà Tây SÆ¡n nhÆ° Ngô Thì Nhiệm, Phan Huy Ãch ra hà ng, Ä‘em ná»c ra đánh ở trÆ°á»›c văn miếu, rồi tha cho vá». Lúc bấy giá» có Ngô Thì Nhiệm vì trÆ°á»›c có hiá»m vá»›i Äặng Trần ThÆ°á»ng, cho nên đến khi đánh ở văn miếu, Äặng Trần ThÆ°á»ng sai ngÆ°á»i đánh chết.
Vua Thế Tổ định tá»™i, thưởng công xong rồi, lo sá»a sang má»i việc; là m Ä‘á»n Cần ChÃnh để láºp thÆ°á»ng triá»u, Ä‘á»n Thái Hòa để láºp đại triá»u; lại sai quân dân xây thà nh Kinh Äô và Hoà ng Thà nh cùng các thà nh trì ở ngoà i các doanh trấn.
Tuy rằng ngà i đã đặt niên hiệu, lên ngôi từ năm nhâm tuất (1802), nhÆ°ng mà đến năm giáp tà (1804), tức là Gia Long tam niên, vua nhà Thanh má»›i sai sứ sang phong vÆ°Æ¡ng, và đến năm bÃnh dần (1806), ngà i má»›i là m lá»… xÆ°ng đế hiệu ở Ä‘á»n Thái Hòa. Äịnh triá»u nghi, cứ ngà y rằm và ngà y mồng má»™t thiết đại triá»u; ngà y mồng 5, mồng 10, 20 và 25 thì thiết tiểu triá»u.
Lúc ngà i đánh xong Tây SÆ¡n, thì chÃnh trị trong nÆ°á»›c đổ nát, phong tục hủy hoại, việc gì cÅ©ng cần sá»a sang lại. Bởi váºy ở trong thì ngà i chỉnh đốn pháp luáºt, và má»i việc cai trị cùng là sá»a sang phong tục, cấm dân gian không cho lấy việc thần pháºt mà bà y ra rượu chè ăn uống, nghiêm dụ quan lại không được sinh sá»± nhiá»…u dân. Ở ngoà i thì ngà i lo sá»± giao hiếu vá»›i nÆ°á»›c Tà u, nÆ°á»›c Tiêm, nÆ°á»›c Chân Lạp, khiến cho nÆ°á»›c Việt Nam lúc bấy giá» trong ngoà i Ä‘á»u được yên trị.
2. Việc Triá»u ChÃnh.
Ở trong cung, nhà vua không đặt ngôi hoà ng háºu, chỉ có ngôi hoà ng phi và các cung tần. Sau khi vua mất, thì tá»± quân lên ngôi, má»›i tôn mẹ lên là m Hoà ng Thái Háºu.
Quan lại trong Triá»u đại khái theo chế Ä‘á»™ nhà Lê, nhÆ°ng bá» chức Tham Tụng và Bồi Tụng tức là chức tể tÆ°á»›ng Ä‘á»i xÆ°a. Má»i việc Ä‘á»u do Lục Bá»™ chủ trÆ°Æ¡ng hết cả. Má»—i bá»™ có quan Thượng ThÆ° là m đầu, quan tả hữu tham tri, tả hữu thị lang, cùng các thuá»™c viên nhÆ° là lang trung, viên ngoại lang, chủ sá»± và bát cá»u phẩm thÆ¡ lại, v.v.....
Bộ Lại: coi việc thuyên bổ quan văn, ban thưởng phẩm cấp, khảo xét công trạng, phong tặng tước ấm, thảo những tỠchiếu sắc cáo mệnh và là m những sổ các hà ng quan lại v.v....
Bá»™ Há»™: coi việc Ä‘inh Ä‘iá»n thuế má, tiá»n bạc chuyển thông, kho tà ng chứa chất, hóa váºt đắt rẻ v.v...
Bá»™ Lá»…: coi việc triá»u há»™, khánh hạ, tế tá»±, tôn phong, cùng là cách thức há»c hà nh thi cá», tinh biểu cho ngÆ°á»i sống lâu, ngÆ°á»i có tiết nghÄ©a, phong thụy cho các thần nhân v.v.....
Bá»™ Binh: coi việc thuyên bổ võ chức, giảng duyệt quân lÃnh, sai khiến quân Ä‘i thú hoặc Ä‘i đánh dẹp, kén chá»n binh Ä‘inh, xét ngÆ°á»i có công ngÆ°á»i có lá»—i vá» việc binh.
Bá»™ Hình: coi việc hình danh pháp luáºt, tra nghÄ© dâng tấu, duyệt lại những tá»™i nặng án ngá», xét kỹ những tù giam ngục cấm.
Bá»™ Công: coi việc là m cung Ä‘iện, dinh thá»±, xây thà nh, Ä‘Ã o hà o, tu tạo tà u bè, đặt là m kiểu mẫu, thuê thợ thuyá»n, mua váºt liệu v.v....
Ngoà i lục bá»™ lại có Äô Sát Viện để giữ việc can gián vua, và đà n hạch các quan. Cấp sá»± trung các khoa và giám sát ngá»± sá» các đạo, Ä‘á»u thống thuá»™c vá» viện ấy. Trong viện có tả hữu đô ngá»± sá» và tả hữu phó đô ngá»± sỠđứng đầu.
Bấy giá» vua Thế Tổ lại đặt ra Tà o ChÃnh để coi việc váºn tải cùng là thuế má tà u bè. Có quan Tà o ChÃnh Sứ và Tà o Phó Sứ là m đầu.
Các địa phÆ°Æ¡ng thì lúc bấy giá» từ nam chà bắc chia ra là m 23 trấn và 4 doanh. Từ Thanh Hóa ngoại (tức là Ninh bình bây giá») trở ra, gá»i là Bắc Thà nh, thống cả 11 trấn, chia ra là m 5 ná»™i trấn: SÆ¡n Nam Thượng, SÆ¡n Nam Hạ, SÆ¡n Tây, Kinh Bắc, và Hải DÆ°Æ¡ng; 6 ngoại trấn: Tuyên Quang, HÆ°ng Hóa, Cao Bằng, Lạng SÆ¡n, Thái Nguyên, Quảng Yên. Từ Bình Thuáºn trở và o gá»i là Gia Äịnh Thà nh, thống cả 5 trấn: Phiên An (địa hạt Gia Äịnh), Biên Hòa, VÄ©nh Thanh (tức là VÄ©nh Long và An Giang), VÄ©nh TÆ°á»ng và Hà Tiên. 171
Còn ở quãng giữa nÆ°á»›c, thì đặt Thanh Hóa Trấn (gồm cả Thanh Hóa ná»™i, Thanh Hóa ngoại), Nghệ An trấn, Quảng NghÄ©a trấn, Bình Äịnh trấn, Phú Yên trấn, Bình Hòa trấn (tức là Khánh hòa) và Bình Thuáºn trấn. Äất kinh kỳ thống bốn doanh là : Trá»±c Lệ Quảng Äức doanh (tức là Thừa Thiên bây giá»), Quảng Trị doanh, Quảng bình doanh, Quảng Nam doanh.
Ở Bắc Thà nh và Gia Äịnh Thà nh Ä‘á»u đặt chức tổng trấn, và phó tổng trấn, để coi má»i việc. Ở các trấn thì đặt quan lÆ°u trấn hay là quan trấn thủ, quan cai bạ và quan ký lục để coi việc cai trị trong trấn.
Trấn lại chia ra phủ, huyện, châu, đặt chức tri phủ, tri huyện, tri châu để coi việc cai trị.
Những trấn ở Nghệ An, Thanh Hóa và 5 ná»™i trấn ở Bắc Thà nh, thì dùng những quan cá»±u thần nhà Lê là m quan cai trị. Còn 6 ngoại trấn ở Bắc Thà nh, thì giao quyá»n cai trị cho những thổ hà o sở tại.
3. Binh Chế.
Khi vua Thế Tổ đánh được Tây SÆ¡n rồi, ngà i ban thưởng cho các tÆ°á»›ng sÄ©, tặng phong và là m Ä‘á»n thá» những ngÆ°á»i tá» tráºn. Còn những quân lÃnh già nua thì cho vá» quê quán. Äặt ra phép giản binh: lệ định các trấn, tá»± Quảng Bình và o đến Bình Thuáºn thì cứ ba tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh; tá»± Biên Hòa trở và o thì cứ 5 tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh; tá»± Hà Tịnh trở ra đến 5 ná»™i trấn ở Bắc Thà nh thì cứ 7 tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh. Còn 6 ngoại trấn là Tuyên Quang, HÆ°ng Hóa, Cao Bằng, Lạng SÆ¡n, Thái Nguyên, Quảng Yên thì cứ 10 tên Ä‘inh kén lấy má»™t tên lÃnh.
Ở chá»— Kinh thà nh thì đặt ra thân binh, cấm binh, tinh binh. LÃnh thân binh má»—i vệ có 500 ngÆ°á»i và có 50 ngÆ°á»i táºp quân nhạc. Ở các trấn thì đặt ra lÃnh cÆ¡, lÃnh má»™. Lại đặt biá»n binh ban lệ, nghÄ©a là các binh lÃnh chia ra là m 3 phiên, 2 phiên vá» quán, còn má»™t phiên ở tại ban luân lÆ°u thay đổi cho nhau.
Những binh khà thì dùng gÆ°Æ¡m giáo, mã tấu, và lại có súng lá»›n bằng đồng gá»i là súng đại bác, súng nhá» gá»i là súng thạch cÆ¡ Ä‘iểu thÆ°Æ¡ng, nghÄ©a là bắn thì mổ bằng máy đá lá»a. Ở chá»— kinh thà nh láºp ra ba sở xạ trÆ°á»ng để quân lÃnh táºp bắn.
Ở các cá»a bể Ä‘á»u là m đồn đặt súng để phòng giữ và để xem xét những tà u bè ngoại quốc Ä‘i lại.
NÆ°á»›c Việt Nam ta có nhiá»u bể cần phải giữ gìn, bởi váºy vua Thế Tổ lÆ°u tâm vá» việc chỉnh đốn binh thuyá»n: lấy ngÆ°á»i ở gần bể vá» doanh Quảng Äức và doanh Quảng Nam là m 6 vệ thủy quân đóng tại Kinh Thà nh. Còn ở các hải khẩu, má»—i nÆ¡i có má»™t cÆ¡ lÃnh thủy coi giữ. Nhà vua lại là m má»™t thứ thuyá»n lá»›n ngoà i bá»c đồng, để Ä‘i lại tuần phòng ở miá»n bể.
4. Việc Tà i ChÃnh.
Thuế Ä‘inh, thuế Ä‘iá»n Ä‘á»u định lại cả. Thuế Ä‘iá»n thì chia ra là m 3 hạng: nhất đẳng Ä‘iá»n má»—i mẫu đồng niên ná»™p thóc 20 thăng; nhị đẳng Ä‘iá»n 15 thăng; tam đẳng Ä‘iá»n 10 thăng. Còn thứ ruá»™ng mùa đồng niên phải ná»™p 10 thăng.
Thuế đinh thì lệ định: từ Nghệ An ra đến nội ngoại Thanh Hóa, mỗi suất đồng niên phải chịu:
Thuế thân 1 quan 2 tiá»n
Mân tiá»n 1 tiá»n
Cước mễ 2 bát
5 nội trấn Bắc Thà nh và phủ Phụng Thiên 139 , mỗi suất đinh đồng niên phải chịu:
Thuế thân 1 quan 2 tiá»n
Mân tiá»n 1 tiá»n
Äiệu tiá»n (tạp dịch) 6 tiá»n
Cước mễ 2 bát
6 ngoại trấn Bắc Thà nh, mỗi suất đinh đồng niên phải chịu:
Thuế thân 6 tiá»n
Mân tiá»n 1 tiá»n
Äiệu tiá»n 3 tiá»n
Cước mễ 1 bát
Lệ giảm thuế: Thuế lệ tuy định nhÆ° váºy, nhÆ°ng năm nà o ở đâu mất mùa, nhÆ° là bị hoà ng trùng, đại hạn hay là nÆ°á»›c lụt, v.v... thì nhà nÆ°á»›c chiếu theo sá»± thiệt hại nhiá»u Ãt mà giảm thuế cho dân. Lúa 10 phần thiệt hại tá»›i 4 phần thì khoan giảm cho hai phần thuết; thiệt hại 5 phần thì giảm cho 3; thiệt hại 6 phần thì giảm cho 4; thiệt hại 7 phần thì giảm cho 5; thiệt hại 8 phần thì giảm cho 6; thiệt hại 9 phần thì giảm cho 7; thiệt hại hết cả thì giảm cả. Hoặc nhà nÆ°á»›c có lấy dân Ä‘inh Ä‘i là m Ä‘Æ°á»ng, Ä‘Ã o sông, xây thà nh v.v... thì cÅ©ng được giảm thuế.
139
Tức là phủ Hoà i Äức bây giá». 172
Vụ thuế: Nhà vua lại tùy từng địa phÆ°Æ¡ng mà định vụ thuế. Từ Quảng Bình đến Bình Thuáºn cứ má»—i năm má»™t vụ thu thuế, khởi đầu từ tháng 4 đến tháng 7 thì hết. Từ Nghệ An ra đến Thanh Hóa ngoại, cùng các trấn ở Bắc thà nh má»—I năm thu thuế 2 vụ: mùa hạ thì khởi tá»± tháng 4 đến tháng 6 thì hết; mùa đông thì khởi sá»± tá»± tháng 10 đến tháng 11 thì hết.
Äinh bạ: Lệ định 5 năm má»™t lần là m sổ Ä‘inh, trong là ng từ chức sắc cho đến quân dân, Ä‘á»u phải và o sổ. Kể từ 18 tuổi trở lên, 59 tuổi trở xuống, Ä‘á»u phải khai và o sổ.
Äiá»n bạ: Các là ng, hoặc ruá»™ng mùa, hoặc ruá»™ng chiêm, hoặc ruá»™ng hai mùa, hoặc có đất hạng nà o, bao nhiêu mẫu, sà o, thÆ°á»›c, tấc, tá»a lạc tại đâu, đông tây tứ chà phải chua cho rõ rà ng. Má»—i là ng phải là m 3 quyển sổ, cứ 5 năm là m má»™t lần đệ và o bá»™ đóng dấu kiá»m, rồi má»™t bản lÆ°u lại bá»™, để phòng khi xét đến; còn hai bản giao vá» tỉnh, tỉnh để má»™t bản lÆ°u chiểu, còn má»™t bản gia trả dân xã lÆ°u thủ.
Cấm bán ruá»™ng công Ä‘iá»n: Từ khi nhà Lê mất ngôi, dân xã có nÆ¡i thì Ä‘em công Ä‘iá»n đổi ra tÆ° Ä‘iá»n, có nÆ¡i thì Ä‘em cố bán Ä‘i, bởi váºy năm Gia Long thứ hai (1803) nhà vua láºp lệ cấm dân xã không được mua bán công Ä‘iá»n công thổ, chỉ trừ lúc nà o xã thôn có công dụng Ä‘iá»u gì, thì má»›i được phép cho Ä‘iển cố, hạn hết 3 năm lại phải trả lại. Ai giữ quán hạn ấy thì phải tá»™i.
Thuế các sản váºt: Năm Gia Long thứ hai (1803), định lệ các quế há»™ ở Nghệ An, đồng niên phải ná»™p các hạng quế 120 cân. Ở Thanh Hóa phải ná»™p 70 cân, và đá»u được miá»…n trừ thuế thân cả. Những ngÆ°á»i tìm được cây quế, phải trình quan để cấp cho văn bằng má»›i được đẵn. Äẵn xong rồi má»™t ná»a ná»™p quan, má»™t ná»a cho ngÆ°á»i tìm được.
Năm Gia long thứ tÆ° (1805), định lệ những ngÆ°á»i Ä‘i lấy yến sà o ở các đảo vá» hạt Quảng Nam, má»—i ngÆ°á»i đồng niên phải ná»™p thuế yến 8 lạng, và được tha việc binh lÃnh.
Còn những thuế hÆ°Æ¡ng, thuế sâm, thuế chiếu, thuế gá»—, Ä‘á»u có lệ riêng, định cho ná»™p bằng tiá»n hay là bằng sản váºt.
Vua Thế Tổ lại định lệ đánh thuế những thuyá»n các nÆ°á»›c và o buôn bán, cứ do thuyá»n lá»›n nhá» mà định số thuế phải ná»™p.
Những mỠđồng, má» thiếc, má» kẽm, cÅ©ng cho ngÆ°á»i Tà u khai để đánh thuế.
Äúc tiá»n: Năm Gia Long thứ hai (1803), mở sở đúc tiá»n ở Bắc Thà nh, để đúc tiá»n đồng và tiá»n kẽm; lại đúc ra nén và ng, nén bạc, lượng và ng, lượng bạc, để cho tiện sá»± giao thông buôn bán trong nÆ°á»›c.
Má»—i đồng tiá»n kẽm nặng 7 phân, má»™t mặt in chữ "Gia Long Thông Bảo", má»™t mặt in chữ "thất phân", má»—i quan tiá»n nặng 2 cân 10 lạng.
Giá và ng ở Bắc Thà nh thì định cứ một lượng và ng đổi lấy 10 lượng bạc.
Vá» sau mở thêm lò đúc tiá»n ở Gia Äịnh Thà nh và ở các trấn.
ThÆ°á»›c Ä‘o: Vua Thế Tổ chế tạo ra kiểu thÆ°á»›c đồng Ä‘o ruá»™ng, má»™t mặt khắc 7 chữ "Gia Long cá»u niên thu bát nguyệt", má»™t mặt khác 10 chữ "ban hà nh đạc Ä‘iá»n xÃch, công bá»™ Ä‘Æ°á»ng kÃnh tạo". Chuẩn định lại các thÆ°á»›c vuông Ä‘o ruá»™ng khi trÆ°á»›c, chế tạo ra thÆ°á»›c đồng, má»™t mặt khắc 7 chữ "Gia Long Cá»u Niên Thu Bát Nguyệt", má»™t mặt khắc 12 chữ "ban hà nh đạc Ä‘iá»n cá»±u kinh xÃch, công bá»™ Ä‘Æ°á»ng khâm tạo".
Phép cân: Năm Gia Long thứ 12 (1813), chế tạo ra cân thiên bình, cấp cho các doanh các trấn, để cân đồng, sắt, chì, thiếc và các sản váºt. Còn và ng và bạc thì dùng cân trung bình.
5. Công Vụ.
Vua Thế Tổ lại sá»a sang những Ä‘Æ°á»ng sá, xoi Ä‘Ã o các sông ngòi, đắp các đê Ä‘iá»u, để cho việc là m ăn của dân gian được tiện lợi.
ÄÆ°á»ng Quan Lá»™: ÄÆ°á»ng sá trong nưóc là sá»± khẩn yếu cho việc chÃnh trị, váºy nên vua Thế Tổ má»›i định lệ sai quan ở các doanh, các trấn phải sá»a sang Ä‘Æ°á»ng quan lá»™: bắt dân sở tại phải đắp Ä‘Æ°á»ng là m cầu, lệ cứ 15.000 trượng Ä‘Æ°á»ng thì phát cho dân 10.000 phÆ°Æ¡ng gạo.
Lại từ cá»a Nam quan (thuá»™c Lạng SÆ¡n) và o đến Bình Thuáºn, cứ Ä‘á»™ 4.000 trượng phải là m má»™t cái nhà trạm ở cạnh Ä‘Æ°á»ng quan lá»™, để cho quan khách Ä‘i lại nghỉ ngÆ¡i. Cả thảy 98 trạm.
Còn từ Bình Thuáºn trở và o phÃa nam đến Hà Tiên thì Ä‘i Ä‘Æ°á»ng thủy.
Sông ngòi và đê Ä‘iá»u: Những sông ngòi và đê Ä‘iá»u, Ä‘á»u là sá»± khẩn yếu cho việc canh nông, bởi váºy vua Thế Tổ truyá»n cho quan ở các trấn phải xoi Ä‘Ã o sông ngòi và các cá»a bể, và nhất là ở Bắc thà nh phải giữ gìn đê Ä‘iá»u cho cẩn tháºn: chá»— nà o không có thì đắp thêm, chá»— nà o hÆ° há»ng thì phải sá»a 173 lại. Ở các trấn lại đặt ra kho chứa thóc gạo, để phòng khi mất mùa đói kém thì lấy mà phát cho dân.
6. Pháp Luáºt.
Nguyên khi trÆ°á»›c vẫn theo luáºt nhà Lê, nhÆ°ng nay nhà Nguyá»…n đã nhất thống cả nam bắc, vua Thế Tổ bèn truyá»n cho đình thần láºp ra pháp luáºt rõ rà ng, để cho tiện sá»± cai trị. Năm tân mùi (1811) sai Nguyá»…n Văn Thà nh là m tổng tà i, coi việc soạn ra sách luáºt; lấy luáºt cÅ© của Ä‘á»i Hồng Äức nhà Lê, mà tham chÆ°á»›c vá»›i luáºt nhà Thanh là m thà nh má»™t bá»™, cả thảy 22 quyển, có 398 Ä‘iá»u.
Äến năm ất hợi (1815), thì in sách luáºt ấy phát ra má»i nÆ¡i. Bá»™ luáºt ấy tuy nói theo luáºt Hồng Äức nhÆ°ng kỳ thá»±c là chép luáºt của nhà Thanh và chỉ thay đổi Ãt nhiá»u mà thôi.
7. Việc Há»c Hà nh.
Thá»i bấy giá» nhá» có võ công má»›i dá»±ng nên cÆ¡ nghiệp, cho nên lúc ấy các quan đầu triá»u là quan ngÅ© quân đô thống, và quan tổng trấn Nam Bắc hai thà nh Ä‘á»u là quan võ cả. NhÆ°ng vua Thế Tổ cÅ©ng biết rằng sá»± trị nÆ°á»›c cần phải có võ có văn, bởi váºy đêm ngà y ngà y lÆ°u ý vá» việc há»c hà nh thi cá» trong nÆ°á»›c.
Ngà i láºp nhà Văn Miếu ở các doanh các trấn, thỠđức Khổng tá», để tá» lòng trá»ng Nho há»c. Äặt Quốc Tá» Giám ở Kinh đô, để dạy con các quan và các sÄ© tá». Mở khoa thi HÆ°Æ¡ng để kén lấy những ngÆ°á»i có há»c hà nh ra là quan.
Äặt thêm chức đốc há»c ở các trấn, và dùng những ngÆ°á»i có khoa mục ở Ä‘á»i nhà Lê, để coi việc dạy dá»—.
Vua Thế Tổ lo cả đến địa dÆ° và quốc sá», bởi váºy ngà y sai quan Binh Bá»™ Thượng ThÆ° là Lê Quang Äịnh kê cứu ở trong các trấn các doanh, tá»± Lạng SÆ¡n đến Hà Tiên, xem sÆ¡n xuyên hiểm trở, đưòng sá xa gần, sông bể, cầu quán, chợ búa, phong tục, thổ sản, có những gì là m thà nh sách "Nhất Thống Äịa DÆ° ChÃ" để dâng lên. Äến năm bÃnh dần (1806), bá»™ sách ấy là m xong cả thảy được 10 quyển.
Năm tân mùi (1811), ngà i sai quan tìm những sách dã sá» nói chuyện nhà Lê và nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n để sá»a lại quốc sá».
Thá»i bấy giá» văn quốc âm cÅ©ng thịnh lắm. Má»™t đôi khi nhà vua cÅ©ng dùng chữ nôm mà là m văn tế. Bà i văn tế tÆ°á»›ng sÄ© khi quan Tiá»n quân Nguyá»…n Văn Thà nh, tổng trấn Bắc Thà nh ra chủ tế không rõ ai là m, nhÆ°ng tháºt là má»™t bà i văn chÆ°Æ¡ng đại bút. Lại có những chuyện nhÆ° "Hoa Tiên" của ông Nguyá»…n Huy Tá»±, "Truyện Thúy Kiá»u" của quan Hữu Tham tri bá»™ Lá»… là ông Nguyá»…n Du 140 , cÅ©ng phát hiện ra thá»i bấy giá».
"Truyện Thúy Kiá»u" là má»™t táºp văn chÆ°Æ¡ng rất hay, diá»…n được đủ cả nhân tình thế cố, tả được cả má»i cảnh trong Ä‘á»i, mà chá»— nà o văn chÆ°Æ¡ng cÅ©ng tao nhã, lá»i lẽ cÅ©ng lý thú. Nói theo tiếng Ä‘á»i nay thì "Truyện Thúy Kiá»u" tháºt là má»™t táºp văn chÆ°Æ¡ng đại trÆ°á»›c tác của nÆ°á»›c ta váºy.
8. Việc Giao Thiệp Với Nước Tà u.
Khi vua Thế Tổ dứt được nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n và lấy được đất Bắc Hà rồi, sai quan thượng thÆ° Binh Bá»™ là Lê Quang Äịnh là m chánh sứ sang Tà u cầu phong và xin đổi quốc hiệu là Nam Việt, lấy lẽ rằng Nam là An Nam và Việt là Việt ThÆ°á»ng. NhÆ°ng vì đất Nam Việt Ä‘á»i nhà Triệu ngà y trÆ°á»›c gồm cả đất Lưỡng Quảng, cho nên Thanh Triá»u má»›i đổi chữ Việt lên trên, gá»i là Việt Nam để cho khá»i lầm vá»›i tên cÅ©.
Äến năm giáp tà (1804) Thanh Triá»u sai quan án sát sứ tỉnh Quảng Tây là Tá» Bố Sâm sang tuyên phong. Äoạn rồi, vua sai Lê Bá Phẩm là m chánh sứ Ä‘em đồ cống sang tạ và từ đó cứ chiếu lệ ba năm má»™t lần sang cống.
Äồ cống phẩm là :
VÃ ng
200 lượng
Bạc
1000 lượng
Lụa và cấp mỗi thứ 100 cây
Sừng tê giác
2 bá»™
Ngà voi và quế mỗi thứ 100 cân
9. Việc giao thiệp với nước Chân Lạp và nước Tiêm La.
Nguyên lúc còn Lê Triá»u thì chúa Nguyá»…n vẫn giữ quyá»n bảo há»™ nÆ°á»›c Chân Lạp. Sau vua nÆ°á»›c ấy là Nặc Ông Tôn 141
bị anh em hiếp chế, phải chia quyá»n ra là m ba, để cho Nặc Ông Vinh là m vua đầu, mình là m vua thứ hai, em là Nặc Ông Thâm là m vua thứ ba. Äược Ãt lâu Nặc Ông Vinh giết cả Nặc Ông Tôn và Nặc Ông Thâm giữ lấy quyá»n là m vua má»™t mình.
Lúc bấy giá» Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng còn ở Gia Äịnh má»›i sai Äá»— Thanh Nhân sang đánh Nặc Ông Vinh và láºp con Nặc Ông Tôn là Nặc Ông Ấn lên là m vua. Nặc Ông Ấn bấy giá» má»›i có 8 tuổi. Nguyá»…n VÆ°Æ¡ng sai Hồ Văn Lân ở lại
140
Ông Nguyá»…n Du ngÆ°á»i là ng Tiên Äiá»n, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà TÄ©nh 141
Xem ở chÆ°Æ¡ng VI 174 bảo há»™. NhÆ°ng đến khi đất Gia Äịnh thất thủ quyá»n bảo há»™ nÆ°á»›c Chân Lạp thuá»™c vá» nÆ°á»›c Tiêm La.
Năm bÃnh thìn (1796), Nặc Ông Ấn mất, truyá»n nôi lại cho con là Nặc Ông Chân. Vua Tiêm La sai sứ sang phong, nhÆ° thế là vua Chân Lạp phải thần phục vua Tiêm La.
Äến năm Ä‘inh mão (1807) Nặc Ông Chân lại bá» Tiêm La mà xin vá» thần phục vua Việt Nam ta, theo lệ cống tiến, cứ ba năm má»™t lần.
Äồ cống váºt là :
Voi Ä‘á»±c cao 5 thÆ°á»›c 2 con
Sừng tê giác
2 chiếc
Ngà voi
2 cái
Hột sa nhân
50 cân
Äáºu khấu 50 cân
Hoà ng lạp 50 cân
Cánh kiến 50 cân
SÆ¡n Ä‘en 20 lá»
Nặc Ông Chân có ba ngÆ°á»i em tên là Nặc Ông Nguyên, Nặc Ông Lem, Nặc Ông Äôn, muốn tranh quyá»n của anh, má»›i sang cầu cứu nÆ°á»›c Tiêm La. Tiêm La bắt Nặc Ông Chân phải chia đất cho các em. Nặc Ông Chân không chịu, quân Tiêm La bèn sang đánh thà nh La BÃch. Nặc Ông Chân chạy sang Tân Châu, rồi dâng biểu cầu cứu. Quan tổng trấn Gia Äịnh thà nh bấy giá» là Nguyá»…n Văn Nhân má»›i Ä‘em việc ấy tâu vá» Triá»u đình.
Năm tân mùi (1811), vua Thế Tổ cho sứ Ä‘Æ°a thÆ° sang trách nÆ°á»›c Tiêm La sinh sá»±. Năm sau, vua Tiêm La sai sứ sang phúc thÆ° lại rằng: việc ấy là muốn giảng hòa cho anh em Nặc Ông Chân, chứ không có ý gì cả. Váºy xin để Việt Nam xá» trà thế nà o, Tiêm La 142
cÅ©ng xin thuáºn.
Qua năm quý dáºu (1813) vua Thế Tổ sai quan tổng trấn Gia Äịnh Thà nh là Lê Văn Duyệt Ä‘em hÆ¡n 10.000 quân, há»™i đồng vá»›i sứ nÆ°á»›c Tiêm La, Ä‘Æ°a Nặc Ông Chân vá» nÆ°á»›c.
NÆ°á»›c Tiêm La tuy không dám kháng cá»±, nhÆ°ng vẫn lÆ°u quân ở lại giữ tỉnh Bắc tầm bon (Battambang), nói rằng để đất ấy phong cho các em Nặc Ông Chân. Lê Văn Duyệt má»›i viết thÆ° sang trách nÆ°á»›c Tiêm La vá» Ä‘iá»u ấy, quân Tiêm má»›i rút vá».
142
Tức là Thái Lan ngà y nay
Lê Văn Duyệt dâng sá»› xin xây thà nh Nam Vang (Phnompenh) và thà nh La-lêm. Khi những thà nh ấy xây xong, thì vua Thế Tổ sai Nguyá»…n Văn Thụy Ä‘em 1.000 quân ở lại bảo há»™ nÆ°á»›c Chân Lạp. Từ đó quyá»n bảo há»™ Chân Lạp lại vá» nÆ°á»›c ta.
10. Việc giao thiệp với nước Hồng Mao.
Năm quý hợi (1803), nÆ°á»›c Hồng Mao (tức là Anh Cát Lợi) sai sứ là ông Robert Ä‘em đồ phÆ°Æ¡ng váºt sang dân và xin cho và o mở cá»a hà ng buôn bán ở Trà SÆ¡n, thuá»™c Quảng Nam. Vua Thế Tổ không nháºn đồ, và cÅ©ng không cho mở cá»a hà ng. Sau ngÆ°á»i Hồng Mao còn Ä‘Æ°a thÆ° sang hai ba lần nữa, nhÆ°ng ngà y vẫn má»™t niá»m từ chối không chịu.
11. Việc giao thiệp với nước Pháp Lan Tây.
Äối vá»›i nÆ°á»›c Pháp thì vua Thế Tổ có biệt nhỡn hÆ¡n, là vì khi ngà i còn gian truân, ngà i có nhỠông Bá Äa Lá»™c có Ä‘em mấy ngÆ°á»i sang giúp ngà y. Äến khi xong việc đánh dẹp rồi, còn có Chaigneau, Vannier và Despiau là m quan tại triá»u, mà vua Thế Tổ cÅ©ng có lòng trá»ng đãi, cho má»—i ngÆ°á»i 50 lÃnh hầu, và đến buổi chầu thì không bắt lạy.
Vả trong khi vua Thế Tổ là m vua ở nÆ°á»›c Việt Nam, thì Nã Phá Luân đệ nhất (Napoleon I) là m vua bên nÆ°á»›c Pháp, Ä‘ang còn phải đánh nhau vá»›i các nÆ°á»›c, cho nên tà u Pháp cÅ©ng không hay Ä‘i lại ở phÃa Viá»…n Äông nà y. Äến khi Nã Phá Luân thất thế, dòng dõi nhà vua cÅ© lại trung hÆ°ng lên, bấy giá» sá»± chiến tranh đã yên, thì má»›i có tà u sang buôn bán ở phÆ°Æ¡ng à đông. Năm Ä‘inh sá»u (1817), có chiếc tà u "La Paix" của hiệu Balguerie, Sarget et Cie chở đồ hà ng sang bán, nhÆ°ng mà những đồ hà ng ấy, ngÆ°á»i Việt Nam ta không dùng được, lại phải chở vá». Vua Thế Tổ tha không đánh thuế. Qua tháng sáu năm ấy, chiếc tà u binh tên là Cybèle của nÆ°á»›c Pháp và o cá» Äà Nẵng. Quan thuyá»n trưởng là De Kergarion bá tÆ°á»›c nói rằng Pháp Hoà ng Louis XVIII sai sang xin thi hà nh những Ä‘iá»u Æ°á»›c do Bá Äa Lá»™c ký năm 1787 vá» việc nhÆ°á»ng cá»a Äà Nẵng và đảo Côn Lôn. Vua Thế Tổ sai quan ra trả lá»i rằng những Ä‘iá»u Æ°á»›c ấy nÆ°á»›c Pháp trÆ°á»›c đã không thi hà nh thì nay bá», không nói đến nữa.
Năm ká»· mão (1819), có chiếc tà u buôn ba cá»™t tên là "Rose" và "Le Henri" và o cá»a Äà Nẵng. Lần nà y hà ng hóa Ä‘em sang bán được, lại chở chè và lụa vá». Năm ấy Chaigneau xin nghỉ ba năm, Ä‘em vợ con xuống tà u "Le Henri" vá» Pháp.
175 12. Sự giết hại công thần.
Những ngÆ°á»i công thần nhÆ° Nguyá»…n Văn Thà nh và Äặng Trần ThÆ°á»ng Ä‘á»u bị giết hại trong khi vua Thế Tổ còn Ä‘ang trị vì.
Nguyá»…n Văn Thà nh, nguyên là ngÆ°á»i ở Thừa Thiên, nhÆ°ng và o ở Gia Äịnh đã hai ba Ä‘á»i. Theo vua Thế Tổ từ khi ngà i má»›i khởi binh đánh Tây SÆ¡n, chịu hết má»i Ä‘Æ°á»ng khổ sở. Sau ra đánh Tây SÆ¡n ở Quy NhÆ¡n, láºp được công lá»›n, đứng đầu hà ng công thần.
Khi vua Thế Tổ ra lấy bắc hà , triệu ông ra là m tổng trấn, giao cho xếp đặt má»i việc, chỉ có mấy năm mà đất Bắc Hà được yên trị. Sau vá» Kinh là m chức trung quân.
Ông có há»c thức, cho nên triá»u đình cá» là m tổng tà i việc là m sách luáºt và quốc sá».
Nguyá»…n Văn Thà nh có ngÆ°á»i con tên là Nguyá»…n Văn Thuyên thi Ä‘áºu cá» nhân, thÆ°á»ng hay là m thÆ¡ để giao du vá»›i những kẻ văn sÄ©. Bấy giá» nghe ngÆ°á»i ở Thanh Hóa là Nguyá»…n Văn Khuê và Nguyá»…n Äức Nhuáºn có tiếng hay chữ, Văn Thuyên là m bà i thÆ¡ sai tên Nguyá»…n TrÆ°Æ¡ng Hiệu cầm Ä‘i má»i và o chÆ¡i.
Bà i thơ rằng:
Văn đạo Ãi châu Ä‘a tuấn kiệt
Hư hoà i trắc tịch dục cầu ty
Vô tâm cá»u bảo Kinh sÆ¡n phác
Thiện tÆ°á»ng phÆ°Æ¡ng tri Ký bắc kỳ
U cốc hữu hương thiên lý viễn
Cao cÆ°Æ¡ng minh phượng cá»u thiên tri
Thư hồi nhược đắc sơn trung tể
Tá ngã kinh luân chuyển hóa ky
Dịch nôm là :
Ãi châu nghe nói lắm ngÆ°á»i hay
Ao Æ°á»›c cầu hiá»n đã bấy nay
Ngá»c phác Kinh sÆ¡n tà i sẵn đó
Ngựa kỳ Ký bắc biết lâu thay
Mùi hương hang tối xa nghìn dặm,
Tiếng phượng gò cao suốt chÃn mây
Sơn tể phen nà y dù gặp gỡ
Giúp nhau xoay đổi hội cơ nà y
Tưởng bà i thÆ¡ nà y chẳng qua là lá»i lẽ của ngÆ°á»i thiếu niên nói ngông mà thôi, không ngá» tên Hiệu Ä‘Æ°a cho Nguyá»…n Hữu Nghi xem, Hữu Nghi xui tên Hiệu Ä‘i cáo vá»›i Lê Văn Duyệt. Lê Văn Duyệt vốn ghét Nguyá»…n Văn Thà nh, nay thấy bà i thÆ¡ nà y, nắm lấy Ä‘em và o tâu vua, vua sai bắt Nguyá»…n Văn Thuyên Ä‘em bá» ngục. Bấy giá» triá»u thần có nhiá»u ngÆ°á»i bẻ tá»™i ông Thà nh. Má»™t hôm bãi triá»u rồi, ông Thà nh chạy theo nắm lấy áo vua mà kêu khóc rằng: "Thần theo Bệ Hạ từ thủa nhỠđến bây giá», nay không có tá»™i gì mà bị ngÆ°á»i ta cấu xé, Bệ Hạ nỡ lòng nà o ngồi nhìn để ngÆ°á»i ta giết thần mà không cứu?". Vua Thế Tổ giáºt áo ra Ä‘i và o cung, rồi từ đó cấm không co ông Thà nh và o chầu nữa, và sai Lê Văn Duyệt Ä‘em con Nguyá»…n Văn Thà nh ra tra há»i, bắt phải nháºn tá»™i. Nguyá»…n Văn Thà nh sợ tá»™i, uống thuốc Ä‘á»™c mà chết, còn Nguyá»…n Thuyên thì phải chém.
Äặng Trần ThÆ°á»ng ngÆ°á»i ở ChÆ°Æ¡ng Äức (tức là huyện ChÆ°Æ¡ng Mỹ, tỉnh Hà Äông bây giá») có tà i văn há»c, trốn Tây SÆ¡n và o Gia Äịnh theo giúp vua Thế Tổ là m đến Binh Bá»™ Thượng ThÆ°. Sau vì là m gian sắc phong thần cho Hoà ng NgÅ© Phúc là tÆ°á»›ng nhà Trịnh và o báºc phúc thần, triá»u đình là m án phải tá»™i chém. NhÆ°ng rồi lại được tha. Äặng Trần ThÆ°á»ng vốn có hiá»m vá»›i Lê Chất, cho nên Lê Chất má»›i bá»›i những việc nhÆ° là khi ra coi tà o binh ở Bắc Thà nh, có chiếm giữ đầm ao và ẩn láºu Ä‘inh Ä‘iá»n, v.v.... Lại bị bắt bá» ngục và xá» phải tá»™i giảo.
TÆ°Æ¡ng truyá»n rằng Äặng Trần ThÆ°á»ng ở trong ngục có là m bà i "Hà n VÆ°Æ¡ng Tôn Phú" bằng quốc âm để và mình nhÆ° Hà n TÃn Ä‘á»i Hán.
13. Xét công việc của vua Thế Tổ.
Vua Thể tổ là ông vua có tà i trÃ, rất khôn ngoan, trong 25 năm trá»i, chống nhau vá»›i Tây SÆ¡n, trải bao nhiêu lần hoạn nạn, thế mà không bao giá» ngã lòng, cứ má»™t niá»m lo sợ khôi phục. Ngà i lại có cái đức tÃnh rất tốt của những kẻ láºp nghiệp lá»›n, là cái đức tÃnh biết chá»n ngÆ°á»i mà dùng, khiến cho những kẻ hà o kiệt ai cÅ©ng nức lòng mà theo giúp. Bởi váºy cho nên không những là ngà i khôi phục được nghiệp cÅ©, mà lại thống nhất được sÆ¡n hà , và sá»a sang được má»i việc, là m cho nÆ°á»›c ta lúc bấy giá» thà nh má»™t nÆ°á»›c cÆ°á»ng đại, từ xÆ°a đến nay, chÆ°a bao giá» từng thấy.
Công nghiệp của ngà i thì to tháºt, tà i trà của ngà i thì cao tháºt, nhÆ°ng chỉ hiá»m có má»™t Ä‘iá»u là khi công việc xong rồi, ngà i không bảo toà n cho những công thần, mà lại lấy những chuyện nhá» nhặt Ä‘em giết hại những ngÆ°á»i có công vá»›i ngà i, khiến cho háºu thế ai xem đến những chuyện ấy, cÅ©ng nhá»› đến vua Hán Cao, và lại thở dà i mà thÆ°Æ¡ng tiếc cho những ngÆ°á»i ham mê hai chữ công danh vá» Ä‘á»i áp chế ngà y xÆ°a.
Vua Thế Tổ mất năm ká»· mão (1819), trị vì được 18 năm, thá» 59 tuổi, miếu hiệu là Thế Tổ Cao Hoà ng Äế. 176
Tà i sản của phongvan
10-09-2008, 03:45 PM
Bất Diệt Ma Tôn
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
PV-ChÆ°Æ¡ng 2
Thánh Tổ (1820-1840)
Niên hiệu: Minh Mệnh
1. Äức Ä‘á»™ vua Thánh Tổ
2. Việc chÃnh trị trong nÆ°á»›c
3. Nội các
4. CÆ¡ máºt viện
5. Tôn nhân phủ
6. Quan chế
7. Äặt tổng đốc, tuần phủ ở các tỉnh
8. Lương bổng của các quan
9. Tiá»n dưỡng liêm
10. Sá»± há»c hà nh thi cá»
11. Sách vở
12. Việc sá»a sang phong tục
13. Nhà dưỡng tế
14. Việc dinh Ä‘iá»n và thuế má
15. Việc võ bị
1. Äức Äá»™ Vua Thánh Tổ.
Tháng giêng năm canh thìn (1820), Hoà ng Thái Tá» húy là Äảm lên ngôi, đặt niên hiệu là Minh Mệnh.
Vua Thánh Tổ là má»™t ông vua có tÆ° chất minh mẫn, có tÃnh hiếu há»c và lại hay là m; phà m có việc gì, ngà i cÅ©ng xem xét đến, và có châu phê rồi má»›i được thi hà nh.
Ngà i tinh thâm Nho há»c, sùng đạo Khổng Mạnh, cho nên không Æ°a đạo má»›i, cho là má»™t tả đạo lấy trá»i thánh ra mà là m mê hoặc lòng dân. Bởi váºy, ngà i má»›i nghiêm cấm và trừng trị những ngÆ°á»i theo đạo Gia Tô.
Vá» sau có nhiá»u nhà là m sá», vì ý riêng mà cho ngà i là bạo quân, thì thiết tưởng Ä‘iá»u ấy không hợp vá»›i lẽ công bằng.
177
Phải biết rằng nÆ°á»›c ta từ xÆ°a đến nay, Ä‘iá»u gì cÅ©ng theo Nho Giáo, lấy tam cÆ°Æ¡ng ngÅ© thÆ°á»ng là m căn bản cho sá»± ăn ở. Vua tôi, cha con, vợ chồng, ấy là cái khóa luân lý củ xã há»™i mình. Ai tháo cái khóa ấy ra thì cho là không phải loà i ngÆ°á»i nữa. Váºy con phải theo cha, tôi phải theo vua, ai trái vá»›i cái đạo ấy ra phải tá»™i nặng, đáng chém giết.
Lúc trong nÆ°á»›c mình từ vua quan cho chà dân sá»±, ai ai cÅ©ng lấy cái lý tưởng ấy là m phải, là m hay hÆ¡n cả, mà lại thấy có ngÆ°á»i bá» Ä‘i theo đạo khác, nói những chuyện mà lúc bấy giá» lại không mấy ngÆ°á»i hiểu rõ ra thế nà o thì tất cho là theo tả đạo là m hÆ° há»ng cái phong tục hay của mình. Bởi váºy cho nên nhà vua má»›i cấm, không cho ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c Ä‘i theo đạo má»›i.
Má»™t ông vua nghiêm khắc nhÆ° Thánh Tổ mà cấm không được, thì tất là phải giết. Trong khi cấm và giết nhÆ° váºy, là vẫn tưởng mình là m bổn pháºn là m vua của mình, chá»› có biết đâu là mình là m sá»± thiệt hại cho dân cho nÆ°á»›c.
Vả, bao giá» cÅ©ng váºy, há»… ngÆ°á»i ta đã sùng tÃn má»™t tông giáo nà o, thì tất cho cái tông giáo của mình là hay hÆ¡n, và cho ngÆ°á»i theo tông giáo khác là thù nghịch vá»›i mình, rồi há»… có quyá»n thế là là m thế nà o cÅ©ng dùng cách ấy mà hà hiếp ngÆ°á»i khác đạo vá»›i mình. CÅ©ng vì lẽ ấy, cho nên ngà y trÆ°á»›c Vua Phillippe II nÆ°á»›c I Pha Nho, vua Louis XIV nÆ°á»›c Pháp Lan Tây giết hại bao nhiêu ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c. Mà chắc rằng lúc bấy giá» các ông ấy cÅ©ng tưởng là mình là m Ä‘iá»u phải, chá»› có biết đâu là mình là m Ä‘iá»u trái lẽ.
Vẫn biết rằng sá»± giết đạo là sá»± không là nh, nhÆ°ng phải hiểu cái trà não ngÆ°á»i Việt Nam ta lúc bấy giá», không rõ cái tông chỉ đạo Thiên Chúa ra thế nà o, cho nên dẫu không phải là vua Thánh Tổ nữa, thì ông vua khác cÅ©ng không chắc đã tránh khá»i cái lá»—i giết đạo ấy.
Nhà là m sá» lại đổ cho vua Thánh Tổ giết Nguyá»…n Văn Thà nh, song xét trong các truyện nhÆ° sách Thá»±c Lục ChÃnh Biên và sách Äại Nam ChÃnh Biên Liệt Truyện thì chỉ thấy chép rằng Nguyá»…n Văn Thà nh bị tá»™i phải uống thuốc Ä‘á»™c mà tá»± tá» năm Gia Long thứ 15 mà thôi. Còn nhÆ° vụ án Lê Văn Duyệt và Lê Chất thì có hẹp hòi tháºt, nhÆ°ng khi các ông ấy đã mất rồi, và lại vì có tên Khôi khởi loạn cho nên má»›i truy tá»™i hai ông ấy mà là m án, chứ lúc hai ông ấy còn sống, thì vua Thánh Tổ, tuy có bụng nghi ngá», nhÆ°ng vẫn không bạc đãi.
Việc ngà i giết chị dâu là bà vợ Hoà ng Tá» Cảnh và các cháu, thì không thấy sách nà o chép cả, chỉ thấy má»™t đôi ngÆ°á»i truyá»n ngôn nhÆ° thế mà thôi. Váºy việc ấy thá»±c hÆ° thế nà o không rõ.
Còn việc không biết giao thiệp vá»›i các nÆ°á»›c ngoại dÆ°Æ¡ng, thì không phải là cái lá»—i riêng má»™t mình ngà i. Lúc bấy giá» ngÆ°á»i mình ai cÅ©ng chỉ biết có nÆ°á»›c Tà u là văn minh hÆ¡n, còn thì cho là man di cả. Phá»ng sá» có ai là ngÆ°á»i biết mà nói ở thiên hạ còn có nhiá»u nÆ°á»›c văn minh hÆ¡n nữa cÅ©ng không ai tin. Bởi thế, há»… thấy ngÆ°á»i ngoại quốc và o nÆ°á»›c mình, thì không những là sợ có sá»± phản trắc và sợ Ä‘em đạo má»›i và o nÆ°á»›c mà thôi, lại còn sợ lây phải cái phong tục dã man nữa, cho nên không muốn giao thông vá»›i ngoại quốc là m gì. NhÆ° thế thì có nên riêng trách má»™t mình ai không ?
Cái nghÄ©a vụ là m sá», tưởng nên kê cứu cho tÆ°á»ng táºn, rồi cứ sá»± thá»±c mà nói, chứ không nên lấy lòng yêu ghét của mình mà xét Ä‘oán. Dẫu ngÆ°á»i mình ghét mà có là m Ä‘iá»u phải, mình cÅ©ng phải khen; ngÆ°á»i mình yêu mà có là m Ä‘iá»u trái, mình cÅ©ng phải chê. Vua Thánh Tổ là má»™t ông vua chuyên chế, tất thế nà o cÅ©ng có nhiá»u Ä‘iá»u sai lầm và có nhiá»u Ä‘iá»u tà n ác, nhÆ°ng xét cho kỹ, thì tháºt ngà i cÅ©ng có lòng vì nÆ°á»›c lắm. Trong, lo sá»a sang má»i việc, là m thà nh ra ná»n nếp chỉnh tá», ngoà i, đánh Tiêm dẹp Là o, là m cho nÆ°á»›c không đến ná»—i kém hèn.
Váºy cứ bình tình mà xét, thì dẫu ngà i không được là ông anh quân nữa, thì cÅ©ng không phải là ông vua tầm thÆ°á»ng; cứ xem công việc của ngà i là m thì hiểu rõ.
2. Việc ChÃnh Trị Trong NÆ°á»›c.
Vua Thánh Tổ đã 30 tuổi má»›i lên ngôi vua, cho nên việc triá»u chÃnh ngà i đã am hiểu lắm. Việc gì ngà i cÅ©ng muốn biết. Có khi xong buổi chầu rồi, ngà i đòi má»™t và i quan đại thần lên bà n má»i việc kinh lý và há»i những sá»± tÃch Ä‘á»i xÆ°a, những nhân váºt và phong tục ở các nÆ°á»›c xa lạ. Ngà i chăm xem xét má»i việc, có khi đêm thắp đèn xem chÆ°Æ¡ng, sá»›, đến trống hai, trống ba má»›i thôi. ThÆ°á»ng thÆ°á»ng ngà i nói vá»›i các quan rằng: Lòng ngÆ°á»i ai cÅ©ng muốn ở yên, mà không muốn sinh sá»± ra để thay đổi luôn, nhÆ°ng lúc trẻ mạnh mà không sá»a sang má»i việc, thì rồi đến lúc già yếu, má»i mệt còn là m gì được. Bởi váºy cho nên trẫm không dám lÆ°á»i biếng lúc nà o 143 .
Ở trong triá»u, thì ngà i đặt thêm ra các tá»± và các viện. Bấy giá» có Ná»™i Các và CÆ¡ Máºt Viện là quan trá»ng hÆ¡n cả.
3. Nội Các.
Äá»i vua Thế Tổ đã đặt Thị ThÆ° Viện là m chốn cÆ¡ yếu trong Ä‘iện, để có Ä‘iá»u gì thì vua há»i han và là m các việc nhÆ° biểu, sách, chế, cáo,
143
Minh Mệnh ChÃnh Yếu, quyển Cần ChÃnh. 178 chÆ°Æ¡ng, tấu, sắc, mệnh, v.v.... Äại khái cÅ©ng tá»± hồ phòng bà thÆ° của vua váºy.
Năm canh thìn (1820) là năm Minh Mệnh nguyên niên, vua Thánh Tổ cải là m Văn ThÆ° Phòng; đến năm Minh Mệnh thứ mÆ°á»i (1829), đổi là m Ná»™i Các, lấy quan tam tứ phẩm ở các bá»™, viện, và o quản lÄ©nh má»i việc.
4. CÆ¡ Máºt Viện.
Năm giáp ngá» (1834) là năm Minh Mệnh thứ 15, nhân vì việc quân quốc cÆ¡ yếu là việc rất quan trá»ng, vua Thánh Tổ má»›i theo nhÆ° Khu Máºt Viện nhà Tống và Quân CÆ¡ xứ nhà Thanh mà châm chÆ°á»›c đặt ra CÆ¡ Máºt Viện, cho có trách nhiệm riêng. Các quan đại thần sung chức trong viện ấy thì dùng 4 viên, văn võ từ tam phẩm trở lên, phụng chỉ kén dùng. Thuá»™c viên thì có viên ngoại lang, chủ sá»±, tÆ° vụ, biên tu, Ä‘á»u kén ở trong các bá»™ viện ra sung bổ. Các quan đại thần ở CÆ¡ Máºt Viện có đặc chỉ cho Ä‘em kim bà i để phân biệt vá»›i các quan khác. Kim bà i khởi đầu có từ đấy.
5. Tôn Nhân Phủ.
Năm bÃnh thân (1836) là năm Minh Mệnh thứ 17, vua Thánh Tổ đặt ra Tôn Nhân Phủ và đặt quan chức để coi má»i việc ở trong há» nhà vua.
Nhà vua thá» tiên tổ có 7 miếu: những miếu phÃa tả gá»i là chiêu, những miếu phÃa hữu gá»i là mục. Con cháu các dòng chiêu hay là mục phải phân biệt chi nà o ra chi ấy.
Äặt tôn nhân lệnh má»™t ngÆ°á»i, tả hữu tôn chÃnh hai ngÆ°á»i, tả hữu tôn nhân hai ngÆ°á»i, để coi việc hoà ng tá»™c và việc phân biệt tá»± hà ng chiêu hà ng mục, ghi chép hà ng lượt ngÆ°á»i thân ngÆ°á»i sÆ¡, việc nuôi nấng và cấp tÆ°á»›c lá»™c cho má»i ngÆ°á»i trong hoà ng tá»™c; lại đặt ra hữu tôn khanh hai ngÆ°á»i, tả hữu tá lý hai ngÆ°á»i, để coi thứ tráºt má»i ngÆ°á»i tôn thất và việc cấp dưỡng cho kẻ cô ấu, giúp đỡ những việc tang hôn v.v....
6. Quan Chế.
Vua Thánh Tổ lại đặt các phẩm cấp quan chế, từ nhất phẩm đến cá»u phẩm, mổi phẩm chia ra là m chánh và tòng hai báºc.
Văn Võ Chánh Nhất Phẩm Cần chÃnh Ä‘iện đại há»c sÄ©, Văn Minh Ä‘iện đại há»c sÄ©, Võ hiển Ä‘iện đại há»c sÄ©, Äông các đại há»c sÄ©. NgÅ© quân Äô Thống phủ đô thống chưởng phủ sá»±. Tòng Nhất Phẩm Hiệp biện đại há»c sÄ©. NgÅ© quân Äô Thống phủ đô thống. Chánh Nhị Phẩm Thượng thÆ°, tổng đốc, tả hữu đô ngá»± sá». Thống chế, đỠđốc. Tòng Nhị Phẩm Tham tri, tuần phủ, tả hữu phó đô ngá»± sá». Chưởng vệ, khinh xa đô úy,đô chỉ huy sứ,phó đỠđốc. Chánh Tam Phẩm Chưởng viện há»c sÄ©, thị lang, đại lý tá»± khanh, thái thÆ°á»ng tá»± khanh, bố chÃnh sứ, trá»±c há»c sứ, thông chÃnh sứ, thiêm sá»±, phủ doãn. Nhất đẳng thị vệ, chỉ huy sứ, thân cấm binh vệ úy, lãnh binh. Tòng Tam Phẩm Quang Lá»™c tá»± khanh, thái bá»™c tá»± khanh, thông chÃnh phó sứ. Binh mã sứ, tinh binh vệ úy, thâm cấm binh phó vệ úy, phó lãnh binh, kiêu kỵ đô úy, phò mã đô úy. Chánh Tứ Phẩm Hồng lô tá»± khanh, đại lý tá»± thiếu khanh, thái thÆ°á»ng tá»± thiếu khanh, tế tá»u, lang trung, thị Ä‘á»™c há»c sÄ©, thiếu thiêm sá»±, thái y viện sứ, tà o chÃnh sá», phủ thừa, án sát sứ. Quản cÆ¡, nhị đẳng thị vệ, binh mã phó sứ, tinh binh phó vệ úy, thà nh thủ úy. Tòng Tứ Phẩm Quang Lá»™c tá»± thiếu khanh, thái bá»™c tá»± thiếu khanh chưởng ấn, cấp sá»± trung, thị giảng há»c sÄ©, kinh kỳ đạo ngá»± sá», tÆ° nghiệp, từ tế sứ, quản đạo. Phó quản cÆ¡, tuyên úy sứ, kị đô úy. Chánh NgÅ© Phẩm Hồng lô tá»± thiếu khanh, giám sát ngá»± sá», hà n lâm viện thị Ä‘á»™c, viên ngoại lang, trưởng sá», từ tế phó sứ,ngá»± y, giám chánh, tà o chánh phó sứ,đốc há»c,phó quản đạo. Tam đẳng thị vệ, thân cấm binh chánh Ä‘á»™i trưởng, phòng thủ úy. Tòng NgÅ© Phẩm Hà n lâm viện thị giảng, hà n lâm viện thừa chỉ, miếu lang, giám phó, phó trưởng sá», phó ngá»± y, tri phủ. Tinh binh chánh Ä‘á»™i, tứ đẳng thị vệ, thân cấm binh chánh Ä‘á»™i trưởng suất Ä‘á»™i, tuyên phó sứ, phi kị úy. Chánh Lục Phẩm Hà n lâm việc trÆ°á»›c tác, chủ sá»±, đồng tri phủ, kinh huyện, tri huyện, y tả viện phán, ngÅ© quan chánh. NgÅ© đẳng, thị vệ, cẩm y hiệu úy, tinh binh chánh Ä‘á»™i trưởng suất Ä‘á»™i, thổ binh chánh Ä‘á»™i, trợ quốc lang. Tòng Lục Phẩm Hà n Lâm Viện tu soạn, tri huyện, tri châu, miếu thừa, Thân cấm binh chánh Ä‘á»™i trưởng, ân kị úy, thổ binh 179 há»c chánh, thông phán, thổ tri phủ, y hữu viện phán. chánh Ä‘á»™i trưởng suất Ä‘á»™i. Chánh Thất Phẩm Hà n lâm viện biên tu, tÆ° vụ, lục sá»±, giám thừa, giám linh Ä‘Ã i lang, giáo thụ, kinh lịch. Thân cấm binh chánh Ä‘á»™i trưởng, ân kị úy, thổ binh chánh Ä‘á»™i trưởng suất Ä‘á»™i. Tòng Thất Phẩm Hà n lâm viện kiểm thảo, y chánh, tinh linh Ä‘Ã i lang, thổ tri huyện, tri châu. Tinh binh Ä‘á»™i trưởng, phụng ân úy, dịch thừa, tòng thất phẩm thiên há»™, ná»™i tạo phó tÆ° tượng. Chánh Bát Phẩm Hà n lâm viện Ä‘iển tịch, huấn đạo, chánh bát phẩm thÆ¡ lại. Chánh bát phẩm Ä‘á»™i trưởng, chánh bát phẩm bá há»™, dịch mục, chánh bát phẩm chánh tÆ° tượng. Tòng Bát Phẩm Hà n lâm viện Ä‘iển bạ, y phó, tòng bát phẩm thÆ¡ lại. Tòng bát phẩm Ä‘á»™i trưởng, tòng bát phẩm bá há»™, thừa ân úy, tòng bát phẩm phó tÆ° tượng. Chánh Cá»u Phẩm Hà n lâm viện cung phụng, chánh cá»u phẩm thÆ¡ lại, thái y y chánh, tá»± thừa, phủ lại mục. Chánh cá»u phẩm Ä‘á»™i trưởng, phủ lệ mục, chánh cá»u phẩm bá há»™, chánh cá»u phẩm tượng mục. Tòng Cá»u Phẩm Hà n lâm viện đãi chiếu, tòng cá»u phẩm thÆ¡ lại, tỉnh y sinh, huyện lại mục, chánh tổng. Tòng cá»u phẩm Ä‘á»™i trưởng, tòng cá»u phẩm bá há»™, huyện lệ mục, tòng cá»u phẩm tượng mục. 7. Äặt Tổng Äốc, Tuần Phủ ở các tỉnh.
Nguyên trÆ°á»›c nÆ°á»›c Nam ta chia ra là m từng trấn, có quan Trấn Thủ, hay là quan LÆ°u Trấn để coi việc trong trấn. Từ Ä‘á»i Gia Long trở Ä‘i, ở Bắc Thà nh và Gia Äịnh Thà nh đặt quan Tổng Trấn và quan Hiệp Trấn, để coi việc quân và việc dân trong cả toà n xứ.
Äến năm tân mão (1831) là năm Minh Mệnh thứ 12, vua Thánh Tổ má»›i theo lối nhà Thanh, đổi trấn là m tỉnh và đặt chức tổng đốc, tuần phủ, bố chÃnh sứ, án sát sứ và lÄ©nh binh.
Tổng đốc thì coi việc quân, việc dân, khảo hạch quan lại, sá»a sang bá» cõi ở trong hạt; tuần phủ thì coi việc chÃnh trị, giáo dục và giữ gìn phong tục; bố chÃnh sứ thì coi việc thuế má, Ä‘inh Ä‘iá»n, lÃnh tráng và triá»u đình có ân trạch hay là cấm lệnh Ä‘iá»u gì, thì phải tuyên cho má»i nÆ¡i biết; án sát sứ thì coi việc hình luáºt và kiêm cả việc trạm dịch bÆ°u chÃnh; lÄ©nh binh thì chuyên coi binh lÃnh.
Từ tuần phủ trở xuống Ä‘á»u phải theo lệnh quan tổng đốc. ThÆ°á»ng thì tỉnh nà o lá»›n, có lắm việc quan trá»ng má»›i đặt tổng đốc để quản trị cả hai ba tỉnh. Còn những tỉnh nhá» thì chỉ đặt tuần phủ là quan đầu tỉnh 144 .
8. Lương bổng của các quan viên.
Năm ká»· hợi (1839) là năm Minh Mệnh thứ 20, vua Thánh Tổ định lÆ°Æ¡ng bổng đồng niên và tiá»n xuân phục của các quan viên.
Chánh nhất phẩm:tiá»n 400 quan, gạo 300 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 70 quan. Tòng nhất phẩm: tiá»n 300 quan, gạo 250 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 60 quan. Chánh nhị phẩm:tiá»n 250 quan, gạo 200 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 50 quan. Tòng nhị phẩm: tiá»n 180 quan, gạo 150 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 30 quan. Chánh tam phẩm:tiá»n 150 quan, gạo 120 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 20 quan. Tòng tam phẩm: tiá»n 120 quan, gạo 90 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 16 quan. Chánh tứ phẩm:tiá»n 80 quan, gạo 60 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 14 quan. Tòng tứ phẩm: tiá»n 60 quan, gạo 50 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 10 quan. Chánh ngÅ© phẩm:tiá»n 40 quan, gạo 43 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 9 quan. Tòng ngÅ© phẩm: tiá»n 35 quan, gạo 30 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 8 quan. Chánh lục phẩm:tiá»n 30 quan, gạo 25 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 7 quan. Tòng lục phẩm: tiá»n 300 quan, gạo 22 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 6 quan. Chánh thất phẩm:tiá»n 25 quan, gạo 20 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 5 quan. Tòng thất phẩm: tiá»n 22 quan, gạo 20 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 5 quan. Chánh bát phẩm:tiá»n 20 quan, gạo 18 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 5 quan. Tòng bát phẩm: tiá»n 20 quan, gạo 18 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 4 quan. Chánh cá»u phẩm:tiá»n 18 quan, gạo 16 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 4 quan. Tòng cá»u phẩm: tiá»n 18 quan, gạo 16 phÆ°Æ¡ng, tiá»n xuân phục 4 quan.
Lại dịch binh tượng: má»—i tháng tiá»n má»™t quan, gạo má»™t phÆ°Æ¡ng. Háºu bổ: má»—i tháng tiá»n 2 quan, gạo 2 phÆ°Æ¡ng.
Từ nhất phẩm đến tam phẩm, má»—i năm hai kỳ trình giấy lÄ©nh bá»—ng; tá»± tứ phẩm đến thất phẩm, má»—i năm 4 lần, đến tháng cuối mùa xuân, hạ, thu, đông, trình giấy lÄ©nh bá»—ng; tá»± bát cá»u phẩm trở xuống, thì cứ má»—i tháng đến lÄ©nh má»™t kỳ.
Tiá»n lÆ°Æ¡ng bổng của các quan viên lúc bấy giá» mà so sánh vá»›i bây giá», thì tháºt là Ãt á»i quá. NhÆ°ng mà chắc là sá»± ăn tiêu thủa trÆ°á»›c rẻ rúng không hết bao nhiêu. Nhà vua lại sợ những phủ huyện thiếu thốn mà nhÅ©ng lạm của dân, cho nên má»—i năm lại phát thêm tiá»n dưỡng liêm.
144
Äá»i vua Thế Tổ nÆ°á»›c Nam ta có 27 trấn, đến Ä‘á»i vua Thánh Tổ đặt thêm 4 tỉnh nữa là HÆ°ng Yên, Ninh Bình, Hà tÄ©nh và An Giang, cả thảy thà nh ra 31 tỉnh. 180
9. Tiá»n Dưỡng Liêm.
Tri phủ: tối yếu khuyết cho 50 quan, yếu khuyết 40 quan, khuyết 30 quan, giản khuyết 25 quan.
Äồng tri phủ: tối yếu khuyết cho 50 quan, yếu khuyết 40 quan, khuyết 30 quan, giản khuyết 25 quan.
Tri huyện, tri châu: tối yếu khuyết cho 40 quan, yếu khuyết 30 quan, trung khuyết 25 quan, giản khuyết 20 quan.
10. Sá»± Há»c Hà nh Thi Cá».
Việc trị nÆ°á»›c cần phải có văn há»c, cho nên từ Ä‘á»i vua Thế Tổ cÅ©ng đã lÆ°u ý vá» việc mở mang sá»± há»c hà nh. Äến Ä‘á»i vua Thánh Tổ thì ngà i lại trá»ng sá»± văn há»c lắm, ngà i thÆ°á»ng nói vá»›i các quan rằng: Äạo trị nÆ°á»›c thì trÆ°á»›c hết cần phải gây lấy nhân tà i. Bởi váºy ngà i có lòng yêu dùng những ngÆ°á»i có văn há»c, cho các hÆ°Æ¡ng cống và o là m hà nh tẩu ở trong lục bá»™, để há»c táºp việc chÃnh trị. Mở Quốc Tá» Giám cho các giám sinh được lÆ°Æ¡ng bổng ở ăn há»c.
Äá»i vua Thế Tổ thì chỉ có thi HÆ°Æ¡ng mà thôi, đến năm nhâm ngá» (1822) là năm Minh Mệnh thứ 3, má»›i mở khoa thi Há»™i, thi Äình để lấy tiến sÄ©, đến năm Minh Mệnh thứ 10 (1829) nhà vua lại cho những ngÆ°á»i trúng cách, nhÆ°ng không cáºp phân, được Ä‘á»— phó bảng. Phó bảng khởi đầu có từ đấy.
Nguyên trÆ°á»›c cứ 6 năm má»™t khoa thi, nay đổi lại là m 3 năm má»™t khoa, cứ năm tÃ, ngá», mão, dáºu, thi HÆ°Æ¡ng; năm thìn, tuất, sá»u, mùi, thi Há»™i, thi Äình.
Phép thi thì vẫn theo nhÆ° Ä‘á»i Gia Long, nghÄ©a là kỳ đệ nhất: kinh nghÄ©a; kỳ đệ nhị: tứ lục; kỳ đệ tam: thi phú; kỳ đệ tứ: văn sách. TrÆ°á»›c ai Ä‘á»— tam trÆ°á»ng, gá»i là sinh đồi, ai Ä‘á»— tứ trÆ°á»ng gá»i là hÆ°Æ¡ng cống, nay đổi sinh đồ là tú tà i, hÆ°Æ¡ng cống là cá» nhân.
Vua Thánh Tổ là ông vua thông minh, ngà i vẫn biết sá»± há»c của nÆ°á»›c ta sai lầm, những sÄ© phu trong nÆ°á»›c chỉ há»c theo lối cá» nghiệp, nghÄ©a là cốt há»c lấy thi Ä‘á»—, chứ không mấy ngÆ°á»i có thá»±c há»c. ThÆ°á»ng ngà i nói chuyện vá»›i các quan rằng: "Lâu nay khoa cá» là m cho ngÆ°á»i ta sai lầm. Trẫm nghÄ© văn chÆ°Æ¡ng vốn không có qui củ nhất định, mà nay những văn cá» nghiệp chỉ câu nệ cái hủ sáo, khoe khoang lẫn vá»›i nhau, biệt láºp má»—i nhà má»™t lối, nhân phẩm cao hay thấp do tá»± đó, khoa tráng lấy hay bá» cÅ©ng do tá»± đó. Há»c nhÆ° thế thì trách nà o mà nhân tà i chẳng má»—i ngà y má»™t kém Ä‘i. Song táºp tục đã quen rồi, khó đổi ngay được, vá» sau nên dần dần đổi lại". Vua Thánh Tổ tháºt là biết rõ cái táºt của những ngÆ°á»i Ä‘i há»c ở trong nÆ°á»›c ta, nhÆ°ng chỉ vì thói quen lâu ngà y khó bá». Vả lại dẫu có muốn đổi, thì dá»… thÆ°á»ng cÅ©ng không biết đổi ra thế nà o cho hay hÆ¡n được, cho nên sá»± há»c của mình vẫn nguyên nhÆ° cÅ©.
11. Sách Vở.
Vua Thánh Tổ má»›i lên ngôi, đã lo việc là m sách vỡ; ngà i đặt Quốc Sá» Quán để góp nhặt những chuyện là m quốc sá». Ngà i lại lÆ°u ý vá» việc tưởng lệ cho những ngÆ°á»i là m ra sách vở. Bởi váºy, ngà i xuống chiếu: há»… ai tìm được sách cÅ©, hay là m ra sách má»›i, thì được ban thưởng. Tá»± đó ông Trịnh Hoà i Äức dâng sách: Gia Äịnh Thà nh Thông Chà và sách Minh Bá»™t Di Hoán Văn Thảo; ông Hoà ng Công Tà i dâng má»™t bản Bản Triá»u Ngá»c Phả, 2 bản Ká»· Sá»±; ông Cung Văn Hi, ngÆ°á»i ở Quảng Äức dâng 7 quyển Khai Quốc Công Nghiệp Diá»…n ChÃ; ông Nguyá»…n Äình ChÃnh ngÆ°á»i Thanh Hóa dâng 34 quyển Minh LÆ°Æ¡ng Khải Cáo Lục; ông VÅ© Văn Tiêu, ngÆ°á»i Quảng NghÄ©a, dâng má»™t quyển Cố Sá»± Biên Lục.
Vua Thánh Tổ lại sai quan soạn xong bá»™ Liệt Thánh Thá»±c Lục Tiá»n Biên, bá»™ Khâm Äịnh Tiá»…u Binh Lưỡng Kỳ Phỉ Khấu PhÆ°Æ¡ng Lược, còn sách của ngà i soạn ra có hai bá»™ là Ngá»± Chế Tiá»…u Bình Nam Kỳ Tặc Khấu Thi Táºp và Ngá»± Chế Thi Táºp.
12. Việc Sá»a Sang Phong Tục.
Mấy năm vá» cuối Ä‘á»i vua Thánh Tổ trong nÆ°á»›c lắm giặc giã, phong tục thà nh ra kiêu bạc, dân sá»± lắm ngÆ°á»i cá» bạc rượu chè và hay mê hoặc những tà giáo. Nhà vua lấy sá»± ấy là m lo, bèn soạn ra 10 Ä‘iá»u huấn dụ, ban ra má»i nÆ¡i, để dạy bảo ngu dân. 1. Äô Nhân Luân: trá»ng tam cÆ°Æ¡ng ngÅ© thÆ°á»ng. 2. ChÃnh Tâm Thuáºt: là m việc gì cÅ©ng cốt phải giữ bụng dạ cho chÃnh Ä‘Ãnh trong sạch. 3. Vụ Bản Nghiệp: giữ bổn pháºn chăm nghá» nghiệp của mình. 4. Thượng Tiết Kiệm: chuá»™ng Ä‘Æ°á»ng tiết kiệm. 5. Háºu Phong Tục: giữ phong tục cho thuần háºu. 6. Huấn Tá» Äệ: phải dạy bảo con em. 7. Sùng ChÃnh Há»c: chuá»™ng há»c đạo chÃnh. 8. Giá»›i Dâm Thắc: răn giữ những Ä‘iá»u gian tà dâm dục. 9. Tháºn Pháp Thủ: cẩn tháºn mà giữ pháp luáºt. 10. Quảng Thiện Hạnh: rá»™ng sá»± là m là nh.
Năm bÃnh thân (1836) là năm Minh Mệnh thứ 17, có quan giám sát ngá»± sá» là Bùi Máºu Tiên dâng sá»› tâu rằng: "Các là ng ở ngoà i Bắc Thà nh nhiá»u kẻ hà o cÆ°á»ng trái phép, mà dân thì biếng nhác chỉ cá» bạc rượu chè; việc tế lá»… quá»· thần thì hay dùng cách xa xỉ, việc táng tế thì chuá»™ng Ä‘Æ°á»ng xa hoa, 181 tháºm chà có kẻ bán sạch cá»a nhà cÆ¡ nghiệp để Ä‘á»n nợ miệng, thá»±c là trái vá»›i nghÄ©a tÆ°Æ¡ng bảo tÆ°Æ¡ng lân".
Vua Thánh Tổ bèn xuống chiếu trách cứ các quan địa phÆ°Æ¡ng phải Ä‘em những Ä‘iá»u huấn dụ đã ban ra trÆ°á»›c mà khuyên bảo dân sá»±, và phải chuyển sức cho tổng lý: há»… thấy ai biếng nhác rong chÆ¡i cá» bạc rượu chè, thì phải cấm chỉ Ä‘i. Những kẻ hà o cÆ°á»ng trong là ng mà ỷ thế hống hách Ä‘iêu toa kiện tụng, chống cưỡng vá»›i quan trên, dáºm dá»a kẻ bình dân, thì phải theo phép mà trừng trị. Còn những lệ thá» thần và lá»… tang tế thì Lá»… Bá»™ đã định ra phép tắc, há»… ai không tuân theo thì phải tá»™i.
13. Nhà Dưỡng Tế.
Không những là vua Thánh Tổ chỉ lo việc dạy dân mà thôi, ngà i lại thÆ°Æ¡ng đến những kẻ nghèo khổ, váºy nên ngà i truyá»n cho các quan ở các trấn ngoà i Bắc Thà nh được quyá»n lấy tiá»n kho mà láºp má»™t sở dưỡng tế: há»… những kẻ quan quả, cô Ä‘á»™c, và kẻ tà n táºt không có nÆ¡i nÆ°Æ¡ng nhá», phải đến ở đó, thì má»—i ngà y cấp cho má»—i tên 20 đồng tiá»n và ná»a bát quan đồng gạo.
14. Việc Äinh Äiá»n và Thuế Má.
Thuế Ä‘inh và thuế Ä‘iá»n thì đại khái cÅ©ng theo nhÆ° Ä‘á»i vua Thế Tổ đã định. Chỉ có năm bÃnh thân (1836) là năm Minh Mệnh thứ 17, đất Nam kỳ đạc Ä‘iá»n xong, tÃnh ra được hÆ¡n 630.075 mẫu và định lại các thứ thuế Ä‘iá»n thổ ở miá»n ấy. Còn nhÆ° số dân Ä‘inh và điá»n thổ trong nÆ°á»›c, thì cứ theo sổ bá»™ tổng cá»™ng lại được 970.516 suất Ä‘inh và 4.063.892 mẫu ruá»™ng và đất.
Những dân Tà u sang thà nh láºp hÆ°Æ¡ng ấp ở nÆ°á»›c Nam ta gá»i là Minh HÆ°Æ¡ng, thì có lệnh má»—i ngÆ°á»i đồng niên phải ná»™p hai lạng bạc và được trừ giao dịch. Những ngÆ°á»i lão hạng và tà n táºt thì phải chịu má»™t ná»a.
Còn những ngÆ°á»i nhà Thanh sang buôn bán ở nÆ°á»›c Nam, phà m ngÆ°á»i nà o mà có váºt lá»±c thì đồng niên phải đóng 6 quan năm tiá»n; ai không có váºt lá»±c thì phải ná»™p má»™t ná»a, hạn cho 3 năm, thì chiếu lệ thu cả thuế.
Nhà vua lại đặt lệ đánh thuế muối. Cứ mỗi ruộng muối đồng niên phải nộp bằng muối từ 6 phương cho đến 10 phương.
Má»—i phÆ°Æ¡ng ná»™p bằng tiá»n thì phải từ 3 tiá»n cho đến 4 tiá»n 30 đồng.
Còn các thứ thuế má», thuế sản váºt, v.v... thì đại khái cÅ©ng theo lệ Ä‘á»i vua Thế Tổ đã định, chứ không thay đổi mấy Ä‘i.
15. Việc Võ Bị.
Khi vua Thánh Tổ lên nối nghiệp là m vua, thì trong nÆ°á»›c đã được yên trị, nhÆ°ng ngà i vẫn biết việc trị nÆ°á»›c cần phải có võ bị, cho nên thÆ°á»ng thÆ°á»ng ngà i vẫn có dụ truyá»n bảo các quan phải luyện táºp binh mã để phòng khi hữu sá»±.
Ở những nÆ¡i hiểm yếu thì láºp đồn ải, ở các cá»a bể và các đảo thì láºp pháo Ä‘Ã i. Và lại là m tà u đồng, táºp thủy quân để phòng giữ mặt bể.
Binh chế thì có bộ binh, thủy binh, tượng binh, kị binh và pháo thủ binh.
Bá»™ binh thì có kinh binh và cÆ¡ binh. Kinh binh chia ra là m doanh, vệ, Ä‘á»™i, hoặc để đóng giữ ở Kinh thà nh, hoặc sai Ä‘i đóng giữ các tỉnh. Má»—i doanh có 5 vệ, má»—i vệ có 10 Ä‘á»™i, má»—i Ä‘á»™i có 50 ngÆ°á»i, có suất Ä‘á»™i và đội trưởng cai quản.
Những binh khà của má»—i vệ, thì có hai khẩu súng thần công, 200 khẩu Ä‘iểu thÆ°Æ¡ng và 21 ngá»n cá».
CÆ¡ binh là lÃnh riêng của từng tỉnh, cÅ©ng chia ra là m cÆ¡, là m Ä‘á»™i. CÆ¡ thì có quản cÆ¡, mà đội thì có suất Ä‘á»™i cai quản.
Tượng quân chia ra thà nh Ä‘á»™i, má»—i Ä‘á»™i là 40 con voi. Số voi ở Kinh thà nh 150 con, ở Bắc thà nh 110 con, ở Gia Äịnh thà nh 75 con, ở Quảng Nam 35 con, ở Bình Äịnh 30 con, ở Nghệ An 21 con, ở Quảng Bình, Quảng NghÄ©a, Thanh Hóa má»—i nÆ¡i 15 con, Quảng Trị, Phú Yên, Bình Thuáºn, Ninh Bình má»—i nÆ¡i 7 con.
Thủy quân có 15 vệ, chia ra là m 3 doanh, mỗi doanh có quan chưởng vệ quản lĩnh, và có quan đô thống coi cả 3 doanh.
Vua Thánh Tổ vẫn biết rằng nÆ°á»›c ở dá»c bá» bể, thủy binh là việc rất yếu trá»ng cho sá»± phòng bị. ThÆ°á»ng ngà i bắt quan Ä‘em binh thuyá»n ra để luyện táºp.
Äại khái việc binh cÆ¡, ngà i không bá» trá»… chút nà o. Ngà i láºp toán giáo dưỡng binh, để cho con các quan võ, từ suất Ä‘á»™i trở lên ai muốn tình nguyện và o há»c, thì cho lÆ°Æ¡ng bổng, và cá» quan đại thần ra dạy võ nghệ.
Còn nhÆ° khi nà o có quân lÃnh Ä‘i đâu, thì nhà vua đặt lệ sai mấy ngÆ°á»i y sinh Ä‘i theo để Ä‘iá»u há»™.
182
Tuy nhà vua muốn lÆ°u ý vá» việc binh lÃnh, nhÆ°ng ngÆ°á»i mình lúc bấy giá» ai cÅ©ng trá»ng văn khinh võ, bình nháºt không có ai lo gì đến việc quân lÃnh khà giá»›i. Há»… có lâm sá»± thì má»›i rối lên. Dẫu rằng nhà vua nay có chỉ dụ ra táºp binh, mai có chỉ dụ ra táºp tráºn mặc lòng, các quan chỉ là m cho xong việc, rồi lại bá» mặc bá»n quản Ä‘á»™i là m thế nà o thì là m. Thà nh ra quân số ở trong sổ sách thì nhiá»u, mà thế lá»±c thì vẫn không đủ: ấy là đá»i vua Thánh Tổ mà còn thế, huống chi đến những Ä‘á»i sau, lại còn suy nhược hÆ¡n nữa.
Tà i sản của phongvan
Từ khóa được google tìm thấy
âàííû , àâòîçâóê , àâòîøêîëà , âèäåî , åêàòåðèíáóðã , áîäèáèëäèíã , àíãëî , äîñòàâêà , àïòåêà , ãîðÿùèõ , âÿçàíèå , áþäæåòèðîâàíèå , çàðàáîòîê , êèòàéñêèé , èìåíà , êîìïàíèÿ , êóëüòóðîëîãèÿ , íàëîãîâûé , ïåðåâîäîâ , íèññàí , íèæíèé , ïíåâìàòè÷åñêîå , ïðîáëåìû , ïðîñòèòóòêè , ñàéòîâ , ñóáàðó , òàíöû , õèëòîí , õîêêåé , òðàíñ , ýâàêóàòîð , ÷àñîâîé