|
|
10-09-2008, 03:47 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 3
Thánh Tổ (1820-1840) (tiếp)
Niên hiệu: Minh Mệnh
1. Sự giặc giã
2. Giặc ở Bắc kỳ
3. Phan Bá Và nh
4. Lê Duy Lương
5. Nông Văn Vân
6. Giặc ở Nam Kỳ
7. Ãn Lê Văn Duyệt và Lê Chất
8. Giặc Tiêm La
9. Việc Ai Lao
10. Việc Chân Lạp
11. Việc giao thiệp với những nước ngoại dương
12. Sự cấm đạo
13. Vua Thánh Tổ mất
1. Sự Giặc Giã.
Vua Thánh Tổ tháºt là hết lòng lo việc chÃnh trị, Ä‘iá»u gì ngà i cÅ©ng xem xét đến, việc gì ngà i cÅ©ng sá»a sang lại, có ý muốn cho nÆ°á»›c thịnh dân già u, nhÆ°ng phải mấy năm vá» sau, trong nÆ°á»›c có lắm giặc giã, quan quân phải chinh nam phạt bắc, phải đánh Tiêm, dẹp Là o, thà nh ra dân sá»± không được yên nghiệp mà là m
Xét sá»± giặc giã vá» Ä‘á»i vua Thánh Tổ là do ở ba lẽ cốt yếu:
Má»™t là khi nhà Nguyá»…n thất thế ở Nam, quân há» Trịnh thua ở Bắc, nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n còn phải lo việc trong nÆ°á»›c, lúc bấy giá» nÆ°á»›c Tiêm La nhân lấy dịp ấy mà giữ quyá»n bảo há»™ nÆ°á»›c Chân Lạp và hiếp thế các nÆ°á»›c ở đất Là o. Äến khi vua Thế Tổ nhất thống nam bắc, thanh thế lừng lẫy, nÆ°á»›c Chân Lạp lại xin vá» thần phục nÆ°á»›c Nam, và các nÆ°á»›c Ai Lao, Vạn Tượng, Ä‘á»u sang triá»u cống nhà Nguyá»…n. Từ đó nÆ°á»›c Tiêm La đối vá»›i nÆ°á»›c Nam, bá» ngoà i tuy không ra mặt cừu địch, nhÆ°ng bá» trong chỉ tìm cách mà sinh sá»± để cÆ°á»›p lại cái quyá»n bảo há»™ ở Chân Lạp và ở các nÆ°á»›c Là o. Bởi váºy cho nên 183 vá» phÃa tây và phÃa nam bao giá» cÅ©ng có giặc Tiêm và giặc Là o quấy nhiá»…u mãi.
Hai là ở Bắc Kỳ tuy đã là thống thuá»™c vá» nhà Nguyá»…n rồi, nhÆ°ng còn có ngÆ°á»i mong nhá»› nhà Lê, thỉnh thoảng lại có nÆ¡i nổi lên, hoặc muốn khôi phục cho nhà Lê, hoặc để chống cá»± vá»›i quan nhà Nguyá»…n, bởi thế cho nên ở đất Bắc cứ phải loạn lạc luôn.
Ba là quan lại cứ hay nhÅ©ng nhiá»…u, là m cho lòng ngÆ°á»i không được thá»a thuáºn, và trong đám quan trÆ°á»ng thÆ°á»ng hay có thói bá»›i móc nhau để tâng công tâng cán. Nhà vua lại có tÃnh hẹp hòi, không bao dong cho những kẻ công thần, hay tìm chuyện là m uất ức má»i ngÆ°á»i, mà ở vá»›i thần dân thì nghiêm khắc quá, cho nên má»›i thà nh ra nhiá»u sá»± rối loạn.
Bởi những lẽ ấy, cho nên ở ngoà i thì có giặc Tiêm đánh phá, ở trong thì có ngụy Khôi dấy loạn ở phÃa nam. Lê Duy LÆ°Æ¡ng và Nông văn Vân dấy binh ở phÃa bắc. Lúc bấy giá» cÅ©ng nhá» có tôi hiá»n tÆ°á»›ng giá»i nhÆ° TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng, Tạ Quang Cá»±, Lê Văn Äức, Nguyá»…n Công Trứ v.v.... Ä‘á»u ra công đánh dẹp, cho nên không những là giặc trong nÆ°á»›c dẹp yên, mà lại thêm được bá» cõi rá»™ng rãi hÆ¡n cả những Ä‘á»i trÆ°á»›c.
2. Giặc ở Bắc Kỳ.
Sá»± giặc giã ở đất Bắc thì từ năm Minh Mệnh thứ hai (1822) trở Ä‘i, thỉnh thoảng ở các trấn vẫn có những giặc cá» quấy nhiá»…u ở các châu huyện. Còn những giặc có thanh thế to mà quan quân phải đánh dẹp khó nhá»c, thì có Phan Bá Và nh khởi ở Nam Äịnh, Lê Duy LÆ°Æ¡ng khởi ở Ninh Bình và Nông Văn Vân khởi ở Tuyên Quang.
3. Phan Bá Và nh.
Năm Minh Mệnh thứ 7 (1826), ở Nam Äịnh có Võ Äức Cát cùng vá»›i Phan Bá Và nh và Nguyá»…n Hạnh khởi binh đánh phủ Trà Lý và Lân Hải, giết quan thủ ngá»± là Äặng Äình Miá»…n và Nguyá»…n Trung Diá»…n. Quan trấn thủ ở Nam Äịnh là Lê Máºu Cúc Ä‘em quân xuống đánh, cÅ©ng bị giặc giết mất. Quan quân ở các trấn phải vá» tiá»…u trừ, bắt được tên Võ Äức Cát. Còn tên Và nh và dÆ° đảng thì chạy tan cả. NhÆ°ng đến tháng chạp năm ấy, Phan Bá Và nh và Nguyá»…n Hạnh lại thông vá»›i đảng giặc Khánh Ä‘i cÆ°á»›p ở ngoà i bể, rồi lại Ä‘em quân vỠđánh phá ở huyện Tiên Minh và huyện Nghi DÆ°Æ¡ng ở Hải DÆ°Æ¡ng.
Nhà vua thấy thế giặc to lắm, bèn sai quan Tham biện Thanh Hóa là Nguyá»…n Công Trứ, quan Tham biện Nghệ An là Nguyá»…n Äức Nhuáºn Ä‘em binh thuyá»n ở Thanh, Nghệ ra cùng vá»›i quan Hiệp trấn Bắc thà nh là Nguyá»…n Hữu Tháºn Ä‘i đánh giặc.
Tháng giêng năm Ä‘inh hợi (1827) là năm Minh Mệnh thứ 8, Và nh lại vỠđánh lấy phủ Thiên TrÆ°á»ng và phủ Kiến XÆ°Æ¡ng, sau lại vá» vây quan quân ở chợ Quán. Phạm Văn Lý và Nguyá»…n Công Trứ Ä‘em quân đến đánh giải vây, Và nh thua chạy vá» giữ Trà LÅ©. Quan quân vây đánh, bắt được Và nh và cả đảng hÆ¡n 765 ngÆ°á»i.
4. Lê Duy Lương.
Khi dẹp xong giặc Và nh thì trong xứ yên được má»™t Ä‘á»™, nhÆ°ng còn có dòng dõi nhà Lê muốn khôi phục nghiệp cÅ©, bởi váºy đến tháng ba năm quý tị (1833) là năm Minh Mệnh thứ 14, ở Ninh Bình có Lê Duy LÆ°Æ¡ng, là con cháu nhà Lê nổi lên, xÆ°ng là Äại Lê Hoà ng Tôn, cùng vá»›i bá»n thổ ti là Quách Tất Công, Quách tất Tế, Äinh Thế Äức, Äinh Công Trịnh, Ä‘em binh Ä‘i đánh phá các phủ huyện và chiếm giữ được 3 châu huyện là Lạc Thổ, Phụng Hóa và Yên Hóa. Lê Duy LÆ°Æ¡ng lại sai quân đến vây đánh thà nh HÆ°ng Hóa nguy cấp lắm.
Vua Thánh Tổ sai quan tổng đốc Nghệ TÄ©nh là Tạ Quang Cá»± Ä‘em quân ra Ninh Bình cùng vá»›i Tổng đốc Thanh hóa là Nguyá»…n Văn Trá»ng Ä‘i đánh Lê Duy LÆ°Æ¡ng.
Lê Duy LÆ°Æ¡ng ở Ninh Bình thế cô lắm, chống không nổi mấy đạo quan quân, chỉ Ä‘Æ°Æ¡ng được và i ba tháng thì bị bắt, đóng cÅ©i giải vá» Kinh trị tá»™i. Còn bá»n Quách Tất Công, Quách Tất Tế thì chẳng được bao lâu mà tan.
Vì có chuyện Lê Duy LÆ°Æ¡ng dấy binh, cho nên nhà vua truyá»n bắt dòng dõi nhà Lê Ä‘em Ä‘Ã y và o ở Quảng Nam, Quảng NghÄ©a, Bình Äịnh, cứ chia cho 15 ngÆ°á»i ở má»™t huyện và phát cho 10 quan tiá»n và 2 mẫu ruá»™ng để là m ăn.
5. Nông Văn Vân.
Ở Bắc còn Ä‘ang dẹp loạn Lê Duy LÆ°Æ¡ng chÆ°a xong, thì ở Nam Lê Văn Khôi là m phản, chiếm giữ thà nh Gia Äịnh. Nguyên tên Khôi là ngÆ°á»i Bắc, có há» hà ng bà con mạn Tuyên Quang, Cao Bằng, bởi váºy nhà vua sai quan tìm bắt anh em của tên Khôi Ä‘em vá» Kinh là m tá»™i. Bấy giỠở Tuyên Quang có ngÆ°á»i anh vợ tên Khôi là Nông Văn Vân bị quan bắt bá»›, bèn nổi lên đánh phá trong hạt Tuyên Quang, Thái Nguyên, Cao Bằng và Lạng SÆ¡n. Giặc Nông khởi từ tháng 7 năm quý tị (1833) cho đến tháng 3 năm ất mùi (1835) dai dẳng trong non hai năm trá»i, là m cho quan quân tháºt là vất vả.
Nông Văn Vân là m Tri châu châu Bảo Lạc. Nhân thấy quan quân tìm bắt há» hà ng Lê Văn Khôi, bèn nổi lên tá»± xÆ°ng là Tiết Chế Thượng TÆ°á»›ng 184 Quân, và bắt viên tỉnh phái thÃch chữ và o mặt rằng: "Quan tỉnh hay ăn tiá»n của dân", rồi Ä‘uổi vá».
Nông Văn Vân chia quân ra đánh phá các tỉnh, quan sở tại chống không nổi, phải xin quân cứu viện. Vua Thánh Tổ được tin ấy, bèn sai SÆ¡n HÆ°ng Tuyên Tổng Äốc là Lê Văn Äức là m Tam Tuyên Tổng Äốc Quân Vụ, và sai Hải An thá»± tổng đốc là Nguyá»…n Công Trứ là m tham tán, Ä‘em quân há»™i vá»›i Ninh Thái Tổng Äốc là Nguyá»…n Äình Phổ Ä‘i tiá»…u trừ giặc Nông.
Quân giặc vây đánh Cao Bằng và Lạng Sơn ngặt quá, nhà vua lại sai An Tĩnh tổng đốc là Tạ Quang Cự là m tổng thống đại thần, lên đánh ở mạn Cao Bằng và Lạng Sơn.
Nông Văn Vân nháºn được chá»— mÆ°á»ng mán lắm núi nhiá»u rừng, bèn chia quân Ä‘i tản ra má»i nÆ¡i, tìm chá»— hiểm yếu mà ẩn nấp, há»… có quan quân đến, đánh được thì tiến, không đánh được thì lui, cứ ra và o bất trắc, lui tá»›i không nhất định. Quan quân Ä‘i đánh tháºt là khó nhá»c và lại hao binh tổn tÆ°á»›ng rất nhiá»u.
Tháng chạp năm quý tị (1833) đạo quân của Tạ Quang Cá»± giải được vây tỉnh Lạng SÆ¡n và lấy lại được thà nh Cao bằng. Äạo quân của Lê Văn Äức và Nguyá»…n Công Trứ và o đến Vân Trung (tức là Bảo Lạc) là chá»— sà o huyệt của giặc. Nông Văn Vân phải chạy trốn sang Tà u.
NhÆ°ng mà khi quan quân rút vá», thì Nông Văn Vân lại vá» rủ đảng đánh phá nhÆ° cÅ©. Nhà vua lại sai các đạo quân tiến lên phòng giữ các tỉnh mạn ngược.
Äến tháng 9 năm giáp ngá» (1834) Lê Văn Äức và Phạm Văn Äiển Ä‘i từ SÆ¡n Tây lên Tuyên Quang; Tạ Quang Cá»±, Nguyá»…n Tiến Lâm, và Hồ Hữu Ä‘i từ Cao bằng; Nguyá»…n Äình Phổ và Nguyá»…n Công Trứ Ä‘i từ Thái Nguyên, ba mặt quân cùng tiến lên há»™i tiá»…u. Quan quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng sá khó khăn, lÆ°Æ¡ng thá»±c váºn tải không tiện, nhÆ°ng mà quân sÄ© Ä‘á»u cố hết sức, Ä‘i đến đâu quân giặc tan đến đấy. Tháng chạp năm ấy, cả ba đạo cùng đến há»™i ở Vân Trung, rồi sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang nói vá»›i quan nhà Thanh phòng giữ, đừng cho quân giặc chạy sang bên ấy. Quả nhiên Nông Văn Vân lại chạy sang Tà u, bị quân Tà u Ä‘uổi bắt, lại phải trở vá» Tuyên Quang.
Tháng 3 năm ất mùi (1835), Phạm Văn Äiển được tin biết chá»— tên Văn Vân ở, liá»n Ä‘em quân Ä‘i Ä‘uổi. Văn Vân chạy ẩn và o trong rừng, Phạm Văn Äiển bèn vây 4 mặt, rồi phóng há»a đốt rừng. Văn Vân bị chết cháy. Quan quân chém lấy đầu Ä‘em vá» Kinh báo tiệp.
6. Giặc ở Nam Kỳ.
Äất Nam Kỳ là đất của nhà Nguyá»…n khai sáng ra, và cÅ©ng bởi đấy mà vua Thế Tổ láºp nên cÆ¡ nghiệp bản triá»u bây giá», thế mà lại có sá»± phản nghịch là tại là m sao? Có phần là tại vua Thánh Tổ không dong thứ cho những kẻ cá»±u thần, có phần là tại những ngÆ°á»i gian nịnh muốn chiá»u ý vua để lấy công, là m ức hiếp ngÆ°á»i ta, cho nên má»›i thà nh ra sá»± loạn lá»›n ấy.
Nguyên mấy năm trÆ°á»›c, Lê Văn Duyệt là m tổng trấn ở Gia định thà nh, có uy quyá»n lắm, mà lòng ngÆ°á»i ai cÅ©ng kÃnh phục. Chỉ vì ông ấy là quan võ, tÃnh khà nóng nảy, lắm khi ở chá»— triá»u Ä‘Æ°á»ng tấu đối không được hợp thể, vua Thánh Tổ lấy là m không bằng lòng, nhÆ°ng ông ấy là báºc khai quốc công thần, cho nên ngà i cÅ©ng là m ngÆ¡ Ä‘i. Äến khi ông ấy mất, thì vua Thánh Tổ bãi chức Tổng Trấn thà nh Gia Äịnh và đặt chức tổng đốc, tuần phủ, bố chÃnh, án sát, lÄ©nh binh, nhÆ° các tỉnh ở ngoà i Bắc.
Tỉnh Phiên An (tức là tỉnh Gia Äịnh) có Nguyá»…n Văn Quế là m tổng đốc, Bạch Xuân Nguyên là m bố chÃnh, Nguyá»…n ChÆ°Æ¡ng Äạt là m án sát. NhÆ°ng Bạch Xuân Nguyên vốn là ngÆ°á»i tham lam tà n ác; khi đến là m bố chÃnh ở Phiên an, nói rằng phục máºt chỉ truy xét việc riêng của Lê Văn Duyệt, rồi đòi há»i chứng cá»›, trị tá»™i bá»n tôi tá»› của ông Duyệt ngà y trÆ°á»›c.
Trong bá»n ấy có Lê Văn Khôi. Nguyên trÆ°á»›c tên ấy gá»i là Nguyá»…n Hữu Khôi, ngÆ°á»i ở Cao Bằng, nhân cá»› khởi binh là m loạn, bị quan quân Ä‘uổi đánh, má»›i chạy và o Thanh Hóa, gặp Lê Văn Duyệt là m kinh lược ở đấy, nó xin ra thú. Ông Duyệt tin dùng cho là m con nuôi, đổi tên há» là Lê Văn Khôi, rồi Ä‘em vá» Gia Äịnh cất nhắc cho là m đến chức Phó Vệ Úy.
Bấy giá» Lê Văn Khôi bị bắt giam, phần thì tức giáºn, phần thì sợ tá»™i, bèn mÆ°u vá»›i mấy ngÆ°á»i đảng của nó để dấy loạn; ở Gia Äịnh lại có những ngÆ°á»i có tá»™i ở Bắc Kỳ Ä‘em Ä‘Ã y và o, hoặc cho là m ăn vá»›i dân sá»±, hoặc bắt là m lÃnh gá»i là hồi lÆ°Æ¡ng; những lÃnh ấy Ä‘á»u theo tên Khôi cả.
Äến đêm ngà y 18 tháng năm, năm quý tị (1833) là năm Minh Mệnh thứ 14, Khôi cùng vá»›i 27 ngÆ°á»i lÃnh hồi lÆ°Æ¡ng và o dinh quan Bố, giết cả nhà Bạch Xuân Nguyên, rồi ra gặp quan tổng đốc là Nguyá»…n Văn Quế Ä‘em ngÆ°á»i đến cứu, chúng cÅ©ng giết nốt. Còn quan Ãn và quan Lãnh thì chạy thoát được.
Bấy giá» những quân kinh đóng ở Phiên An phần nhiá»u theo vá» Lê Văn Khôi. Lê Văn Khôi bèn tá»± xÆ°ng là m Äại Nguyên Súy, phong cho đảng mình là bá»n Thái Công Triá»u và Lê Äắc Lá»±c quản trung quân, Nguyá»…n Văn 185 Äà và Nguyá»…n Văn Tông quản tiá»n quân, Võ VÄ©nh Tiá»n và Võ VÄ©nh Tà i quản hữu quân, Võ VÄ©nh Lá»™c và Nguyá»…n Văn Bá»™t quản háºu quân, LÆ°u TÃn và Trần Văn Tha quản thủy quân, Nguyá»…n Văn Tâm và Nguyá»…n Văn Chân quản tượng quân, v.v.... Lại đặt các quan chức nhÆ° má»™t triá»u đình riêng váºy. Äoạn rồi Lê Văn Khôi sai bá»n Thái Công Triá»u Ä‘em quân Ä‘i lấy các tỉnh thà nh, chỉ trong má»™t tháng mà 6 tỉnh Gia Äịnh thuá»™c vá» giặc cả.
Triá»u đình được tin ấy, liá»n sai Tống Phúc LÆ°Æ¡ng là m Thảo Nghịch tả tÆ°á»›ng quân và Nguyá»…n Xuân là m tham tán, sai Phan Văn Thúy là m Thảo nghịch hữu tÆ°á»›ng quân, TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng là m tham tán, cùng vá»›i Bình Khấu tÆ°á»›ng quân là Trần Văn Năng Ä‘em thủy bá»™ binh tượng và o đánh Lê Văn Khôi.
Khi quan quân và o đến Gia Äịnh không biết tại cá»› gì, mà trung quân của ngụy là Thái Công Triá»u xin vỠđái tá»™i láºp công. Nguyên Thái Công Triá»u là ngÆ°á»i ở Thừa Thiên, trÆ°á»›c là m quan vệ úy, coi vệ biá»n binh đóng ở Gia Äịnh, sau theo tên Khôi là m phản. Nay lại trở vá» vá»›i triá»u đình, Ä‘em quân Ä‘i đánh Lê Văn Khôi lấy lại các tỉnh.
Lê Văn Khôi biết thế không chống nổi, và o thà nh Phiên An đóng cá»a lại, rồi chia quân ra chống giữ, và lại sai ngÆ°á»i Ä‘i sang Tiêm La cầu cứu. Quân Tiêm nhân dịp ấy, chia là m mấy đạo sang đánh nÆ°á»›c Nam. Việc ấy sẽ nói ở mục sau.
Quan quân má»™t mặt thì đánh Ä‘uổi quân Tiêm, má»™t mặt thì vây đánh thà nh Phiên An, Lê Văn Khôi hết sức chống giữ, nhÆ°ng đến tháng chạp năm ấy thì phải bệnh chết. Tuy váºy, quân ngụy ở trong thà nh cứ chống giữ mãi, non ba năm trá»i quan quân má»›i hạ được thà nh.
Thà nh Phiên An là thà nh của ông Lê Văn Duyệt xây xong năm Minh Mệnh thứ 11 (1830). Xây toà n bằng đá ong, thà nh cao và rá»™ng, hà o sâu, ở trong thà nh lại có đủ cả lÆ°Æ¡ng thá»±c khà giá»›i, cho nên quan quân đánh thà nh lần nà o cÅ©ng bị chết hại nhiá»u ngÆ°á»i, mà không lấy được. Mãi đến tháng 7 năm ất tị (1835), quân ngụy ở trong thà nh đã má»i mệt lắm rồi, tÆ°á»›ng quân là Nguyá»…n Xuân, và Nguyá»…n Văn Trá»ng má»›i hạ được thà nh và và o bắt giết quân giặc cả thảy đến 1.831 ngÆ°á»i, Ä‘em chôn và o má»™t chá»—, nay gá»i là "mả ngụy". Còn những ngÆ°á»i thủ phạm thì đóng cÅ©i Ä‘em vá» Kinh trị tá»™i.
Ông J. Silvestre chép truyện Lê Văn Khôi khởi loạn ở Gia Äịnh 145
nói rằng trong 6 ngÆ°á»i thủ phạm phải đóng cÅ©i giải vá» Huế, có má»™t ông linh mục
145
Xem táºp tạp chà "Revue Indochinoise" số 7-8 năm 1915 và quyển An Nam Sá» Lược "Abrégé de l histoire d Annam" của ông A. Schreiner. ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp tên là Marchand (bấy giá» gá»i là cố Du), má»™t ngÆ°á»i khách tên là Mạch Tấn Gia, và má»™t đứa con của Khôi, má»›i lên 7 tuổi.
Việc ông cố Marchand thì đã nhiá»u ngÆ°á»i bà n Ä‘i bà n lại: ngÆ°á»i thì bảo ông ấy có ý muốn là m nhÆ° ông Bá Äa Lá»™c, để giúp Lê Văn Khôi láºp nên má»™t nÆ°á»›c theo đạo Thiên Chúa ở Gia Äịnh, ngÆ°á»i thì bảo ông ấy bị Lê Văn Khôi bắt và o trong thà nh. Việc ấy vẫn phân vân không rõ hẳn ra thế nà o.
Äến khi vỠđến Huế thì ông Marchand và 5 ngÆ°á»i kia Ä‘á»u phải tá»™i lăng trì. Thiết tưởng dẫu thế nà o mặc lòng, Ä‘em má»™t đứa con vô tá»™i và 2 ngÆ°á»i ngoại quốc ra là m cái tá»™i thảm hình ấy, thì tháºt gá»›m ghê quá. Tục à Äông ta trÆ°á»›c hay dùng những nhục hình nhÆ° là tá»™i lăng trì, tá»™i ngá»±a xé, tá»™i voi dà y v.v... thì tháºt là dã man vô cùng, ngà y nay ai nghÄ© đến cÅ©ng phải ghê mình.
7. Ãn Lê Văn Duyệt và Lê Chất: - Lê Văn Duyệt.
Quan quân bình xong giặc Lê Văn Khôi rồi vua Thánh Tổ sai phá thà nh Phiên An đi, xây lại chỗ khác và ngà i xuống chiếu định truy tội Lê Văn Duyệt và tội Lê Chất.
Cứ bình tỉnh mà xét, thì chẳng qua là vua Thánh Tổ vốn có ý không Æ°a hai ông ấy, rồi đình thần lại nhân đó mà bá»›i việc ra để chiá»u ý ngà i, cho nên thà nh ra hai cái án tháºt là không đáng.
Nay cứ theo trong sách "Äại Nam ChÃnh Biên Liệt Truyện" mà chép ra, để má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u được lấy lẽ công bằng mà phán Ä‘oán.
Từ khi tên Khôi khởi loạn, vua Thánh Tổ thÆ°á»ng ban trách Lê Văn Duyệt che chở quân phỉ đảng, để gây nên hoạn loạn.
Năm ất mùi (1835), ở Äô Sát Viện có Phan Bá Äạt dâng sá»› nói rằng: Lê Văn Duyệt trÆ°á»›c ở Gia Äịnh, lấy bá»n nghịch Khôi, nghịch Nhã, là m trảo nha, lấy binh Bắc Thuáºn, Hồi LÆ°Æ¡ng 146
là m tâm phúc. Bá»n ấy vốn là quân hung ác, không phải là ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng thiện, cho nên Duyệt mất chÆ°a bao lâu mà bá»n nghịch Khôi, nghịch Nhã, đã Ä‘em quân Hồi LÆ°Æ¡ng, Bắc thuáºn cùng vá»›i bá»n thủ hạ giữ thà nh là m phản; lại là m phiến hoặc nhân tâm, để vạ lây đến các tỉnh Nam Kỳ, mà khó nhá»c đến đại Ä‘á»™i quan quân phải tiến tiá»…u. Năm tỉnh nay dẫu thu phục rồi, song thà nh Phiên An tặc đảng vẫn còn thiết cứ, quan quân tiến tiá»…u, lắm ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng vong, cái vạ ấy nói sao cho xiết. Nay Duyệt mất rồi, sá»± trạng dẫu không có thể tÆ°á»ng cứu được, nhÆ°ng cứ xem con nuôi là Lê Văn Hán trÆ°á»›c đây và o ra trong thà nh, nháºp đảng vá»›i
146
Bắc Thuáºn, Hồi LÆ°Æ¡ng là những ngÆ°á»i ở Bắc Kỳ bị tá»™i phải Ä‘Ã y và o là m lÃnh ở Nam Kỳ. 186 nghịch Khôi, và đem Bạch Xuân Nguyên là m Ä‘uốc để tế từ Ä‘Æ°á»ng, thì tâm tÃch của Duyệt tưởng không phải xét cÅ©ng đã rõ. Nếu không bắt tá»™i e không là m gÆ°Æ¡ng được cho Ä‘á»i sau. Váºy xin truy Ä‘oạt quan chức của Duyệt, còn vợ con thì giao vá» Hình Bá»™ tra minh nghiêm nghị, để tá» phép nÆ°á»›c".
Vua dụ Ná»™i Các rằng: "Lê Văn Duyệt xuất tha6n từ kẻ yêm hoạn, vốn là má»™t đứa đầy tá»› trong nhà . Xảy gặp hồi trung hÆ°ng, rồng mây gặp gỡ, đánh dẹp Tây SÆ¡n, cÅ©ng dá»± có phần công lao. Äức hoà ng khảo ta nghÄ© tá»›i nó thủa nhá» sai khiến ở trong cung, má»›i Ä‘em lòng tin cáºy, nhiá»u lần cho nó cầm quyá»n đại tÆ°á»›ng. Không ngá» bá»n ấy phần nhiá»u là quân bất lÆ°Æ¡ng, má»—i ngà y sinh ra kiêu căng, manh tâm phản nghịch, sinh chà là m cà n, ăn nói há»—n xược. Vì nó còn e Hoà ng Khảo ta thánh minh, cho nên dẫu có lòng gian mà chÆ°a dám lá»™. Mà hoà ng khảo ta đến vãn niên cÅ©ng đã biết rõ. NhÆ°ng lại nghÄ© hắn dẫu có lòng gian, song thiên hạ đã yên rồi, thần dân ai còn theo kẻ thị hoạn đó, thì chắc hắn cÅ©ng chẳng là m gì được. Äến khi trẫm lên ngôi, cá»±u thần không còn mấy, vả lại nghÄ© nó tuổi đã già , cho nên cÅ©ng tạm khoan dung, hoặc là hắn biết nghÄ© mà chừa Ä‘i, để cho toà n vẹn công danh, thì cÅ©ng là việc hay. Không ngá» kẻ kia lòng nhÆ° rắn rết, tÃnh tá»±a sà i lang, cà ng ngà y cà ng sinh kiêu ngạo, dám nói xấu triá»u đình trÆ°á»›c mặt chúng nhân, mà khoe cái tà i riêng của mình. Năm trÆ°á»›c các quân tù phạm xứ Thanh, Nghệ cùng là những kẻ hung ác, hắn Ä‘á»u chiêu dụ ra thú, tâu xin ghép và o trÆ°á»›ng hạ để là m nanh vuốt. Lê Văn Khôi là quân vô lại, thì tiến cỠđến chức vệ úy, theo dÆ°á»›i cá» hắn, để là m phúc tâm. Thổ hà o nhÆ° bá»n DÆ°Æ¡ng Văn Nhã, Äặng VÄ©nh Ưng thì hắn ngấm ngầm vá»i dùng; nhân thÃch nhÆ° bá»n Võ VÄ©nh Tiá»n, Võ VÄ©nh Lá»™c thì hắn âm thầm láºp đảng. Những kẻ tù phạm Bắc Kỳ phát phối và o đó, hắn cho ở trong thà nh, rồi tha cho là m lÃnh; lại kén lấy những voi khá»e Ä‘em ra nÆ¡i đồn trú; vét lấy những thuyá»n bè khà giá»›i trong 6 tỉnh Nam Kỳ chứa và o thà nh Phiên An; rồi lại nghe tên Trần Nháºt VÄ©nh mà hút hết cao huyết của dân Nam Kỳ. Äắp thà nh Phiên An, tiếm bằng Kinh thà nh, hà o thì Ä‘Ã o sâu hÆ¡n. Nếu bảo thà nh cao hà o sâu để phòng giặc Tiêm, thì Ä‘Æ°á»ng bể phải phòng ở Hà Tiên, Ä‘Æ°á»ng bá»™ phải phòng ở Chân Lạp, có lẽ nà o bá» bốn tỉnh An, Hà , Long, TÆ°á»ng không giữ, mà lại giữ ở Phiên An hay sao? Thế là rõ rằng phòng Triá»u đình, chứ không phải phòng ngoại hoạn. Cứ suy Ä‘iá»u đó, thì ruá»™t gan hắn, dẫu ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘Æ°á»ng cÅ©ng biết, ai không căm tức, chỉ giáºn vì ai không chịu nói rõ cho Triá»u đình biết sá»›m mà thôi. Äến ná»—i ngà y nay nhÆ° nuôi cái nhá»t bá»c để nên Ä‘au, má»—i ngà y mầm vạ má»™t lá»›n, cho nên kẻ quyá»n yêm dẫu chịu tá»™i minh tru, mà bá»n nhá» nhặt còn dám giữ thà nh là m phản. Và dù quan cai trị không hèn đốn nhÆ° Nguyá»…n Văn Quế, tham tà n nhÆ° Bạch Xuân Nguyên, thì chúng nó có ngà y là m phản chứ không sao khá»I được. Vì bá»n tiêu hạ hắn toà n là quân hung đồ, quen là m những việc bất thiện. Chúng nó đã quen thấy hắn dối chúa, lấn trên, Ä‘á»u bắt chÆ°á»›c hắn. Tháºm chà hắn nói vá»›i ngÆ°á»i tra rằng hắn và o trấn Gia Äịnh, vốn là phong vÆ°Æ¡ng để giữ lấy đất, chứ không phải nhÆ° các tổng trấn tầm thÆ°á»ng khác. Mả của cha hắn, em hắn, cÅ©ng tiếm gá»i là lăng; hoặc dám đối vá»›i ngÆ°á»i ta, tá»± xÆ°ng là Cô, để cho bá»™ hạ táºp quen thà nh thói, chỉ biết có Lê Văn Duyệt mà không biết đến triá»u đình. Thầy Hữu tá» nói rằng: "Không Æ°a phạm ngÆ°á»i trên mà ưa là m loạn, chứ có lẽ ấy bao giá»". Váºy thì Æ°a phạm ngÆ°á»i trên và không Æ°a là m loạn, cÅ©ng chÆ°a có lẽ thế bao giá». Mối vạ gây nên đã lâu, lẽ nà o mà muốn cho bá»n tiêu hạ không là m phản được? Váºy nên hắn chết chÆ°a bao lâu, mà bá»n Lê Văn Khôi đã khởi loạn, cháu hắn cÅ©ng đồng tình tạo phản, để cho cả bá»n bá»™ khúc của hắn Ä‘á»u theo giặc cả, không má»™t tên nà o trốn Ä‘i, rồi nó kết tỠđảng, cáºy có thà nh cao, hà o sâu, lÆ°Æ¡ng thá»±c nhÆ° núi, khà giá»›i tinh nhuệ, đồ đảng lại nhiá»u, kháng cá»± lại vÆ°Æ¡ng sÆ°, chầy đến 3 năm trá»i, nhiá»u lần mở Ä‘Æ°á»ng sống cho nó, mà chúng nó không biết hối tá»™i đầu thà nh, đến ná»—i binh dân gan óc lầy Ä‘Æ°á»ng, nói ra Ä‘au xót đến gốc nguồn thì tá»™i hắn kể từng cái tóc cÅ©ng không xuể. Nay hãY Ä‘em những công việc của hắn là m, rõ rà ng ở tai mắt ngÆ°á»i ta, để gây nên hoạn loạn, hiểu thị cho ai nấy Ä‘á»u biết. Còn nhÆ° Lê Văn Duyệt và con cháu hắn nên xá» tá»™i thế nà o, thì giao cho đình thần nghị xá»".
Và i hôm sau, ná»™i các là Hà Quyá»n, Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, Hoà ng Quýnh tâu rằng: Duyệt che chở cho quân phỉ loạn, gây nên sá»± biến, cái tai vạ tÃch lại đã lâu. Nay xét những giấy má của y ngà y trÆ°á»›c, rõ ra hình tÃch bá»™i nghịch, có 6 Ä‘iá»u: 1) Năm Minh Mệnh thứ 4, y tá»± tiện sai ngÆ°á»i riêng là bá»n Phan Äạt giả danh Ä‘i thám, Ä‘i thuyá»n sang nÆ°á»›c Diến Äiện. Trong thÆ° ấy chắc có giao thông. Cứ lấy nghÄ©a "là m tôi không có phép được giao thông vá»›i nÆ°á»›c ngoà i", thì tâm sá»± của y đã rõ, ấy là má»™t tá»™i. 2) Äến khi sứ thần nÆ°á»›c Diến Ä‘iện đến thà nh, má»›i tâu và o Triá»u Äình. Äã có chỉ dụ nói việc đó quan hệ đến đại nghÄ©a, không nên khinh thÆ°á»ng, nghe lá»i ngoà i mà bá» tình hòa hiếu, gây việc cừu thù. Váºy mà y cố xin dung nạp. May mà triá»u đình trả đồ cống váºt cho sứ Diến Äiện vá» nÆ°á»›c, thì danh nghÄ©a nÆ°á»›c lá»›n ta má»›i tá» giải ra thiên hạ. Thế là y chẳng những mÆ°u việc nÆ°á»›c không ra gì, mà lại cố giữ lấy ý riêng để che Ä‘iá»u lá»—i, ấy là hai tá»™i. 3) Năm Minh Mệnh thứ 7, tà u bạt phong nÆ°á»›c Anh Cát Lợi Ä‘áºu và o cá»a Bình Thuáºn, đã có chỉ sai sở tại há»™ tống, mà y cố xin Ä‘Æ°a và o Gia Äịnh, và nói rằng: "Quan trấn kiá»m thúc, không bằng thần có quyá»n, khiến cho kẻ kia sợ tÆ°á»›ng lệnh và biết binh oai". Hai chữ "có quyá»n" từ xÆ°a vẫn lấy là m răn, mà y dám ngất ngưởng tá»± nháºn, kiêu tứ dÆ°á»ng nà o, ấy là ba tá»™i. 4) Năm Minh Mệnh thứ 4, thị vệ là Trần Văn Tình nhân việc công sai ở Gia Äịnh vá», có tâu việc Trần Nháºt VÄ©nh là m riêng phố ngói, 187 mua trá»™m các món. Y nghe chuyện là m váºy, năm sau và o chầu, cố xin bắt Trần Văn Tình giao cho y để y chém, nếu không giao thì y xin trả chức Tổng Trấn; rồi y xin từ chức thá»±c. Có ý trêu quân nhÆ° váºy, tá»™i gì còn to bằng tá»™i ấy. Vả y xin giết má»™t Trần Văn Tình, thế là bắt ngÆ°á»i ta phải khóa lưỡi, không ai dám nói nữa, rất là dụng tâm nham hiểm, ấy là bốn tá»™i. 5) Trần Nháºt VÄ©nh đã có chỉ bổ thụ ký lục VÄ©nh Thanh, mà y cố xin lÆ°u ở lại trong thà nh. Lê Äại CÆ°Æ¡ng có chỉ tuyên triệu, mà y cố xin lÆ°u lại là m việc phủ Lạc Hóa, Ä‘á»u là có ý vi chiếu. Trong táºp tâu của y lại nói rằng: "Chuẩn cho thần cầu xin việc ấy, thì hầu có Ãch cho việc ngoà i biên cÆ°Æ¡ng"; lại ở trong táºp tâu xin chi bổng cho bá»n thÆ¡ lại, cÆ¡, Ä‘á»™i, các vệ, có câu rằng: "Lão thần xa ở ngoà i biên khổn, chỉ e triá»u đình tin dùng không được vững bá»n". Trong lá»i lẽ ấy Ä‘á»u là không kÃnh, ấy là 5 tá»™i. 6) Năm Minh Mệnh thứ 6, y tâu xin tăng thá» cho Lê Chất, có nói rằng: "Ấy là vị thánh dược khởi tá» hồi sinh, tiếc gì mà không là m". Y là chức biên khổn dám kết đảng tÆ° tình nhÆ° thế, rất trái vá»›i đạo là m tôi, ấy là 6 tá»™i. Vả lại nghe y bình nháºt thÆ°á»ng khoe chuyện vá»›i ngÆ°á»i ta rằng: y xin được quẻ thẻ có 4 câu thÆ¡:
Tá Hán tranh tiên chÆ° Hán tÆ°á»›ng Phù Chu ninh háºu tháºp Chu thần Tha niên tái ngá»™ Trần kiá»u sá»± Nhất đán hoà ng báo bức thá» thân
Dịch Nôm Giúp Hán há thua cùng tÆ°á»›ng Hán Phò Chu nà o kém bá»n tôi Chu Trần kiá»u nếu gặp cÆ¡n binh biến Mảnh áo hoà ng bà o để ép nhau!
Giá y không phải là ngÆ°á»i sẵn có bụng bất trung, thì không khi nà o dám khoe bà i ấy vá»›i ngÆ°á»i ta. Bởi váºy bá»n tiêu hạ táºp quen thà nh thói, cho nên thây y chÆ°a lạnh mà đã có việc nà y. Váºy xin giao cả lá»i tâu nà y cho đình thần kết án để chÃnh tá»™i. Vua Æ°ng cho.
Äến khi nghị án xong, trÃch ra các lá»i nói, việc là m, bá»™i nghịch, có 7 tá»™i nên trảm: 1. Sai ngÆ°á»i Ä‘i riêng sang Diến Äiện, âm kết ngoại giao. 2. Xin giao tà u Anh Cát Lợi đến thà nh, để tá» có quyá»n. 3. Xin giết thị vệ là Trần Văn Tình, để khóa miệng ngÆ°á»i ta. 4. Kháng sá»› xin lÆ°u quan viên bổ Ä‘i chá»— khác. 5. Láºp đảng mà xin tăng thá» cho Lê Chất. 6. Giấu chứa giấy ngá»± bảo. 7. Má»™ cha, tiếm gá»i là lăng, đối vá»›i ngÆ°á»i ta, tá»± xÆ°ng là Cô.
Có 2 tá»™i nên giảo: 1. Cố xin dung nạp Diến Äiện để che chở cái lá»—i của mình. 2. Nói chuyện vá»›i ngÆ°á»i ta xin được quẻ thẻ có câu thÆ¡ hoà ng báo.
Má»™t tá»™i nên phát quân: 1. Tá»± tiện sai biá»n binh tu tạo tà u thuyá»n.
Sá»± biến Phiên An, y thá»±c là đầu vạ nên chiếu theo luáºt mÆ°u phản, khép và o tá»™i lăng tri; song y đã chịu minh tru, váºy xin truy Ä‘oạt cáo sắc, bá» quan quách giết thây, để tá» gÆ°Æ¡ng răn cho ngÆ°á»i khác. Còn nhÆ° tằng tổ, tổ phụ của y được phong tặng cáo sắc, thì xin truy Ä‘oạt cả; tiên phần có tiếm dụng trái phép nà o thì tÆ°á»›c hủy Ä‘i; con, cháu, vợ cả, vợ lẽ, Ä‘á»u phân biệt nghị tá»™i; tà i sản thì tịch biên hết.
Ãn ấy đệ lên. Những tá»™i nguyên nghị trảm quyết đổi là m giam háºu, con cháu từ 15 tuổi trở xuống, tạm hãy nghiêm cấm; trẻ thÆ¡ ấu chÆ°a biết gì thì tha không bắt; ba há» phải phát nô cÅ©ng Ä‘á»u tha; nguyên nghÄ© lục thì cÅ©ng thôi.
Lại sai Hình bá»™ sao bản văn án phát cho tổng đốc, tuần phủ các tỉnh, cho cứ ý kiến riêng mà tâu vá». Há»™ phủ Lạng Bình là Trần Huy Phác xin Ä‘iá»u phép tá»™i trảm quyết. Há»™ phủ Quảng Yên là Lê Dục Äức xin ngÆ°á»i nà o từ 16 tuổi trở lên Ä‘á»u chém, còn thì Ä‘á»u y nhÆ° đình nghị. Tổng đốc Bình Phú là Võ Xuân Cẩn, Tổng đốc Ninh Thái là Hoà ng Văn Trạm cÅ©ng Ä‘á»u xin y đình nghị. Lại nói kèm má»™t cầu rằng: hoặc nên lấy công bù tá»™i châm chÆ°á»›c Ãt nhiá»u thì tá»± Thiên Ân.
Dụ rằng: "Xem váºy thì đủ biết lẽ Trá»i không sai, mà công đạo ở lòng ngÆ°á»i không ai giấu được. Kẻ quyá»n gian kia gây vạ, thiên hạ ai cÅ©ng căm tức luôn, muôn miệng cùng lá»i, đủ tá» cái án sắt nghìn xÆ°a. Tá»™i Lê Văn Duyệt nhổ từng cái tóc mà kể cÅ©ng không hết, nói ra Ä‘au lòng, dù có bổ quan quách mà giết thây, cÅ©ng là đáng tá»™i. Song nghÄ© hắn chết đã lâu, và đã truy Ä‘oạt quan tÆ°á»›c, xÆ°Æ¡ng khô trong mã, không bõ gia hình. Váºy cho tổng đốc Gia Äịnh đến chá»— mả hắn, san là m đất phẳng và khắc đá dá»±ng bia ở trên viết to những chữ "Chá»— nà y là nÆ¡i quyá»n yêm Lê Văn Duyệt phục pháp", để chÃnh tá»™i danh cho kẻ đã chết, mà tá» phép nÆ°á»›c vá» Ä‘á»i sau, là m gÆ°Æ¡ng cho kẻ quyá»n gian muôn Ä‘á»i.
188 Không những Lê Văn Duyệt là há»a thủ tá»™i khôi, mà tên cháu y là Lê Văn Hán cÅ©ng giao thông vá»›i giặc, thì thân thuá»™c phải tá»™i, trong luáºt đã có Ä‘iá»u nói rõ rồi. Song nghÄ© nó chẳng qua cuồng dại má»™t lúc, qua lại vá»›i giặc mà thôi, sánh vá»›i kẻ trÆ°á»›c sau theo giặc kháng cá»± quan quân, hÆ¡i có khác nhau. Và đã xá» cá»±c hình, cÅ©ng đủ tá» phép nÆ°á»›c rồi. Những kẻ thân thuá»™c khác, khép tá»™i trảm giam háºu, cÅ©ng đủ cho nó phục tá»™i. Lá»i dụ nà y chuẩn lục tống phát cho má»—i tỉnh má»™t đạo, để cho ai nấy Ä‘á»u biết Triá»u Äình xá» rất công, rõ rà ng cái cân ba thÆ°á»›c mà nghiêm nhÆ° rìu búa nghìn thu".
Ãn Lê Chất: Ãn Lê Văn Duyệt phát ra năm trÆ°á»›c thì năm sau có quan Lại bá»™ tả thị lang là Lê Bá Tú truy tham những tá»™i bất thần của Lê Chất, có 6 tá»™i nên chết: 1. Chất cùng Duyệt toan mÆ°u là m việc Y, Hoắc (phế láºp), bị hai đứa ở nói hở ra ngoà i, bèn giết chúng nó để buá»™c miệng, là má»™t tá»™i. 2. Mấy lần cố xin thưởng cho hoà ng tỠđể là m con nuôi, muốn bắt chÆ°á»›c lối cÅ© của DÆ°Æ¡ng Kiên, là hai tá»™i. 3. Muốn cho con gái chÃnh vị trong cung, không được thá»a chi, nói ra những lá»i oán vá»ng, là ba tá»™i. 4. ThÆ°á»ng nói chuyện vá»›i Lê Văn Duyệt rằng: "NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng nói trá»i, vua và cha mẹ, ngÆ°á»i là m con, là m tôi dù có Ä‘iá»u bất bình, cÅ©ng không dám giáºn, mà má»™t mình tôi dám giáºn" là bốn tá»™i. 5. Lại nói rằng: "Vua cáºy có Trịnh Hoà i Äức, Nguyá»…n Hữu Thuáºn phúc tâm, chỉ Ä‘em Ä‘á»™ và i trăm ngÆ°á»i và o chầu, quát to má»™t tiếng, bá»n ấy cÅ©ng phải phục xuống đất, rồi ta muốn là m gì ta là m" là năm tá»™i. 6. Lại nói rằng quốc tÃnh đổi là m tôn thất, Ä‘á»u là bá»n Hoà i Äức a dua xui giục, nên Ä‘em chém ở trÆ°á»›c cá»a miếu để chÃnh tá»™i, là sáu tá»™i.
Lại có 10 tá»™i tiếm loạn: 1. Khi y ở Bắc thà nh, đầu năm Ä‘iểm binh, dám lên lầu NgÅ© môn ngồi chÃnh giữa. 2. Äệ niên thuyá»n tải ngoà i bể, y lấy của riêng mà tải và o thuyá»n công. 3. Cùng vá»›i Lê Văn Duyệt dâng biểu từ chức để bắt bà nhà vua. 4. Việc sinh sát dữ Ä‘oạt, hay tá»± tiện. 5. Trái phép, ăn lá»…, già u đến nghìn vạn. 6. Tấu sá»› không hợp phép, có chỉ không cho, mà cứ nhất định ná»™p lại, có Lê Văn Duyệt ngăn Ä‘i má»›i thôi. 7. Nuôi những cung nữ tiên triá»u, không biết kiêng nể gì. 8. NÆ¡i công sảnh tiếm là m gác chuông, gác trống. 9. Tá»™i án Lê Duy Thanh đã thà nh, lại còn cùng vá»›i Lê Văn Duyệt cố xin nghị lại. 10. Äiá»u bổ cÆ¡ binh, phủ binh, xin lấy chức quan văn mà thi hà nh.
Váºy xin giao cho đình nghị, để chÃnh tá»™i danh là m gÆ°Æ¡ng cho kẻ gian trăm Ä‘á»i.
Vua dụ rằng: "Chất, tÃnh vốn sà i lang, nết nhÆ° ma quá»·, là m tôi thì bất trung, bất chÃnh, xá» việc thì đại ác đại gian, việc nà o cÅ©ng cà n rỡ, ai là chẳng tức giáºn, chẳng những là 16 tá»™i mà thôi đâu. TrÆ°á»›c kia trẫm nghÄ© hắn cùng vá»›i Lê Văn Duyệt, dẫu mang lòng bất thần, nhÆ°ng ngÆ°á»i ta không chịu theo, thì chắc không dám gây sá»±. Vả hắn là nhất phẩm đại thần; dù có mÆ°u gian mà thần dân chÆ°a cáo tố, thì không nỡ bắt tá»™i. Kể đến hắn lại chịu tá»™i minh tru rồi thì lÆ°á»›i trá»i tưởng cÅ©ng không thoát, cho nên cÅ©ng chẳng kể là m gì nữa. Nay đã có ngÆ°á»i tham hạch, váºy thì phải trái công, đã có triá»u đình pháp luáºt. Chuẩn cho đình thần Ä‘em 16 Ä‘iá»u tá»™i của hắn mà định rõ tá»™i danh, vợ con cÅ©ng án luáºt mà nghị xá», duy con gái nà o đã xuất giá, cùng là cháu trai còn nhá» thì tha".
Äình thần nghị rằng: Chất, bất pháp bất trung, đại gian đại ác, có 6 tá»™i nên lăng trì, 8 tá»™i nên trảm, 2 tá»™i nên giảo. Những tá»™i phạm pháºn, âm mÆ°u Ä‘iá»u bất quá»·, thì khép và o tá»™i bạn nghịch mà xá» lăng trì. Song y đã chịu tá»™i minh tru, váºy xin truy Ä‘oạt cáo sắc, bổ áo quan, lục thây, khiêu thủ để thị giá»›i. Còn cáo sắc phong cho cha mẹ y, cÅ©ng xin truy Ä‘oạt; vợ là Lê Thị Sai từng đồng mÆ°u bạn vá»›i chồng, nghÄ© trảm láºp quyết. Lại phát cho các tổng đốc, tuần phủ, má»—i nÆ¡i má»™t đạo văn án, để cho Ä‘em ý riêng bà y tá» tâu vá», cho công lòng chúng. Các địa phÆ°Æ¡ng tâu vá», Ä‘á»u xin y đình nghị.
Ngà i dụ rằng: "NhÆ° váºy đủ rõ lẽ trá»i ở tại lòng ngÆ°á»i, công luáºn không bao giá» mất. Kẻ gian thần chứa vạ, muôn miệng cùng má»™t lá»i, đủ là m án sắt thiên cổ. Vả Lê Chất cùng vá»›i Lê Văn Duyệt, dá»±a nhau là m gian, tá»™i ác đầy chứa, nhổ từng cái tóc mà tÃnh cÅ©ng không hết, giá thá» bổ áo quan giết thây, cÅ©ng không là quá. Song lại nghÄ© Chất tá»™i cÅ©ng nhÆ° Duyệt, trÆ°á»›c kia Duyệt đã không bổ áo quan giết thây, thì nắm xÆ°Æ¡ng khô của Chất nay cÅ©ng chẳng mà ng bắt tá»™i. Váºy cho tổng đốc Bình Phú Võ Xuân Cẩn san phẳng má»™ của hắn, khắc bia dá»±ng lên trên Ä‘á» to mấy chữ: "Chá»— nầy là nÆ¡i Lê Chất phục pháp" để là m gÆ°Æ¡ng cho kẻ gian tặc muôn Ä‘á»i. Còn vợ hắn là Lê Thị Sai cùng ở má»™t nhà , dá»± biết mÆ°u bạn nghịch, xá» và o cá»±c hình, cÅ©ng là phải, song kẻ Ä‘Ã n bà chẳng cần vá»™i và ng chÃnh pháp. Váºy Lê Thị Sai cùng con là Lê Cẩn, Lê TrÆ°Æ¡ng, Lê ThÆ°á»ng, Lê Kỵ, Ä‘á»u cải là m trảm giam háºu. Lại tịch biên gia sản, được hÆ¡n 12.000 quan tiá»n, giao tỉnh chứa cả và o kho 147 .
147
Äến năm Tá»± đức nguyên niên (1847) quan đông các đại há»c sÄ© là Võ Xuân Cẩn là m sá»› tâu xin gia ân cho con cháu Nguyá»…n Văn Thà nh. Trong bà i sá»› có lắm câu thảm thiết. Có chá»— nói rằng: "Nguyá»…n Văn Thà nh, Lê Văn Duyệt và Lê Chất Ä‘á»u có lòng theo mây đợi gió, xông pha chá»— mÅ©i tên hòn đạn, thân là m đại tÆ°á»›ng, tÆ°á»›c đến quáºn công, sau hoặc vì con dại, hoặc vì cáºy công mà là m thà nh tá»™i ..... Dù bá»n Nguyá»…n Văn Thà nh có tá»™i, thì tá»™i đã trị rồi, mà công thì không há»i đến, 189
8. Giặc Tiêm La.
NÆ°á»›c Tiêm La tá»± khi mất quyá»n bảo há»™ ở Chân Lạp, vẫn có ý muốn sinh sá»± vá»›i nÆ°á»›c Nam, nhÆ°ng còn sợ thế lá»±c Nguyá»…n Triá»u chÆ°a dám là m gì, chỉ thỉnh thoảng sang sinh sá»± vá»›i những nÆ°á»›c ở Là o. Há»… khi nà o Tiêm và Là o đánh nhau, thì nhà vua sai quan quân phòng giữ những chá»— biên thùy, và sang cứu viện những nÆ°á»›c bị ngÆ°á»i Tiêm bắt nạt. NhÆ° năm Ä‘inh hợi (1827) là năm Minh Mệnh thứ 8, nÆ°á»›c Tiêm đánh lấy nÆ°á»›c Vạn Tượng (Vientiane), quốc trưởng nÆ°á»›c ấy là A Ná»— chạy sang cầu cứu, vua Thánh Tổ sai quan thống chế là Phan Văn Thúy là m kinh lược biên vụ đại thần Ä‘em binh tượng sang cứu A Ná»—.
Tháng chÃn năm ấy, bá»n Lê Äức Lá»™c, Nguyá»…n Công Tiến Ä‘em binh ở Nghệ An chia là m hai đạo Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Quy Hợp và đưá»ng Lạc Phà m qua Trấn Ninh sang cứu A Ná»—. Äi đến đâu vẽ những sông núi hình thế hiểm trở rồi gá»i vá» Kinh.
A Ná»— mất nÆ°á»›c không lấy lại được, phải theo quân An Nam vá» Nghệ An, đợi thu xếp quân sÄ© để vỠđánh báo thù. Äến năm máºu tà (1828), A Ná»— nói rằng quân Là o tụ hợp được đủ rồi, xin cho quan quân Ä‘Æ°a vá» nÆ°á»›c. Vua Thánh Tổ sai Phan Văn Thúy là m kinh lược đại thần, Nguyá»…n Văn Xuân là m phó, Nguyá»…n Khoa Hà o là m tham tán, Ä‘em 3.000 quân và 24 con voi, Ä‘Æ°a A Ná»— vá» Trấn Ninh.
Äến Trấn Ninh, A Ná»— xin Ä‘em quân Là o vá» Vạn Tượng (Vientiane). Phan Văn Thúy cho hai Ä‘á»™i quân Thần Sách Ä‘i há»™ tống. VỠđến Vạn Tượng, A Ná»— Ä‘em quân Ä‘i đánh quân Tiêm, quân sÄ© chết hại rất nhiá»u, rồi lại sai ngÆ°á»i sang Nghệ An xin viện binh.
Vua Thánh Tổ thấy A Ná»— hay sinh sá»± đánh nhau mà không được việc gì, bèn không cho quân sang cứu, chỉ xuống lệnh truyá»n cho các hạt ở Là o phải phòng giữ những chá»— biên thùy. A Ná»— không có quân cứu viện, bị quân Tiêm đến đánh, lại phải bá» thà nh mà chạy sang Trấn Ninh. Äược Ãt lâu, Chiêu Ná»™i là thủ lÄ©nh Trấn Ninh bắt A Ná»— Ä‘em ná»™p cho Tiêm La.
Quân Tiêm La phá được Vạn Tượng rồi, lại xâm và o đến các châu phụ thuá»™c vá» nÆ°á»›c Nam, ở mạn gần Quảng Trị. Vua Thánh Tổ sai thống chế Phạm Văn Äiển, kinh lý má»i việc ở Cam Lá»™, sai Lê Äăng Doanh là m tham tán quân vụ, cùng vá»›i quân các đạo ở Là o Ä‘i tiá»…u trừ.
chẳng hóa ra Ä‘em cái công lao bách chiến mà để đến ná»—i cái tà n hồn phải bÆ¡ vÆ¡ nhÆ° ma trÆ¡i ngoà i đồng, khác nà o quá»· Mạc Ngao không ai thá» cúng không?" Vua Dá»±c Tông xem bà i sá»› ấy lấy là m cảm Ä‘á»™ng bèn truy phong cho bá»n Nguyá»…n Văn Thà nh, và cấp phẩm hà m cho các con cháu.
Phạm Văn Äiển, má»™t mặt thì cho ngÆ°á»i Ä‘em thÆ° sang trách nÆ°á»›c Tiêm La sinh sá»±, má»™t mặt thì chia quân, là m ba đạo tiến lên đánh.
TÆ°á»›ng Tiêm la viết thÆ° trả lá»i má»™t cách khiêm nhÆ°á»ng lắm, rồi rút quân vá». Từ đó nÆ°á»›c Tiêm bá» ngoà i vẫn thông sứ Ä‘i lại để giữ sá»± hòa hiếu, nhÆ°ng ngấm ngầm cứ tìm cách quấy nhiá»…u nÆ°á»›c Nam. Ở phÃa tây nam, ngÆ°á»i Tiêm vẫn dung túng những ngÆ°á»i phản nghịch nÆ°á»›c Chân Lạp, mà ở phÃa tây bắc thì vẫn cứ hà hiếp Vạn Tượng và các nÆ°á»›c nhá» khác. Dù thế mặc lòng, vua Thánh Tổ không muốn gây việc binh Ä‘ao, cứ dùng lá»i nói ngá»t mà trang trải má»i việc.
Äến cuối năm quý tị (1833) nhân có ngụy Khôi khởi loạn ở đất Gia Äịnh và tên Khôi lại cho ngÆ°á»i sang cầu cứu vua Tiêm La bèn sai quân thủy bá»™ chia ra là m 5 đạo sang đánh Việt Nam.
Äạo thứ nhất thủy quân Ä‘em hÆ¡n 100 chiếc thuyá»n và o đánh lấy Hà Tiên; đạo thứ nhì bá»™ quân sang đánh Nam Vang (Phnon-penh), rồi tiến lên đánh lấy Châu Äốc và An Giang; đạo thứ ba đánh lấy mặt Cam Lá»™; đạo thứ tÆ° đánh Cam Cát, Cam Môn, đạo thứ năm đánh Trấn Ninh.
Tuy rằng quân nghịch năm đạo cùng tiến, nhÆ°ng chủ Ä‘Ãch của Tiêm La là cốt đánh Chân Lạp và Nam Kỳ, còn các đạo khác là để phân quân lá»±c của nÆ°á»›c Nam mà thôi.
Vua Thánh Tổ được tin báo cấp, liá»n xuống chiếu sai quan quân phòng ngá»± các nÆ¡i. PhÃa tây nam thì sai quân thứ ở Gia Äịnh, chia quân cho TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng và Nguyá»…n Xuân Ä‘i tiến tiá»…u ở mặt An Giang. PhÃa tây bắc thì sai Lê Văn Thụy giữ mặt Cam Lá»™, thuá»™c Quảng Trị, Phạm Văn Äiển giữ mặt Nghệ An. Lại sai Nguyá»…n Văn Xuân 148
là m kinh lược đại sứ đi tiễu trừ quân Tiêm và quân Là o ở Trấn Ninh.
TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng và Nguyá»…n Xuân đại phá quân Tiêm La ở sông Cổ cắng. Quân Tiêm La ở Chân Lạp cÅ©ng bị ngÆ°á»i bản xứ đánh phá. Chá»— nà o quân nghịch cÅ©ng thua to chết hại rất nhiá»u; chỉ trong má»™t tháng mà quan quân lấy lại Hà Tiên và Châu Äốc, Ä‘uổi quân Tiêm ra khá»i bá» cõi, rồi tiến lên đánh lấy thà nh Nam Vang và đưa vua Chân Lạp là Nặc Ông Chân vá» nÆ°á»›c.
148
Nguyễn Xuân thì là m tham tán đại thần theo Trương Minh Giảng, Nguyễn Văn Xuân thì là m hữu quân lĩnh An tĩnh tổng đốc đi đánh mặt Trấn Ninh. 190
TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng và Nguyá»…n Xuân từ Nam Vang tiến lên đánh quân Tiêm, liá»n phá mấy tráºn, chém tÆ°á»›ng bắt binh lấy được súng ống khà giá»›i không biết ngần nà o mà kể. TÆ°á»›ng Tiêm La là Phi Nhã Chất Tri Ä‘em bại binh chạy vá» nÆ°á»›c, quan quân Ä‘uổi đánh lấy thà nh Phú Túc (Pursat) rồi cho ngÆ°á»i Chân Lạp ở lại giữ các nÆ¡i: chá»— nà o hiểm yếu thì là m đồn đắp lÅ©y, để phòng ngá»± quân giặc.
Những đạo quân Tiêm và quân Là o sang đánh ở mặt Quảng Trị, Nghệ An và Trấn Ninh, Ä‘á»u bị tÆ°á»›ng quân là Nguyá»…n Văn Xuân, Phạm Văn Äiển và Lê Văn Thụy đánh Ä‘uổi, chá»— nà o quan quân cÅ©ng được toà n thắng, giữ được bá» cõi nguyên nhÆ° chá»— cÅ© cả.
Quân Tiêm sang đánh từ tháng giêng năm giáp ngá» (1834), đến tháng năm năm ấy, thì quan quân đã bình xong cả má»i nÆ¡i. Vua Thánh Tổ mừng rỡ, ban thưởng cho các tÆ°á»›ng sÄ© và bố cáo ra cho má»i nÆ¡i Ä‘á»u biết.
9. Việc Ai Lao.
NÆ°á»›c Nam ta vá» Ä‘á»i vua Thánh Tổ thì to rá»™ng hÆ¡n cả, là vì quân Tiêm La cứ hay sang quấy nhiá»…u cho nên các xứ ở Là o Ä‘á»u xin vá» ná»™i thuá»™c nÆ°á»›c ta.
Năm Ä‘inh hợi (1827), ngÆ°á»i Nam chưởng (Luan Prabang) thông vá»›i Tiêm La, rồi cứ Ä‘em quân xuống quấy nhiá»…u đất Trấn Ninh. Tù trưởng là Chiêu Ná»™i xin Ä‘em đất Trấn Ninh vá» ná»™i thuá»™c Việt Nam. Vua Thánh Tổ phong cho Chiêu Ná»™i là m Trấn Ninh phòng ngá»± sứ cai quản cả 7 huyện, lại phong cho những thổ mục là m thổ tri huyện và thổ huyện thừa. Chiêu Ná»™i dâng sổ dân Ä‘inh và điá»n thổ, cả thảy được 3.000 suất Ä‘inh và 28 sở ruá»™ng.
Lại có đất Tam Ä‘á»™ng và Lạc Phà n ( trÆ°á»›c thuá»™cvá» Vạn Tượng) cÅ©ng xin ná»™i thuá»™c. Triá»u đình chia những đất ấy ra là m hai phủ là Trấn TÄ©nh phủ và Lạc biên phủ. Năm ấy lại có xứ Xa hổ (?), Sầm Tá»™ (Sam teu), MÆ°á»ng soạn (?), Mang Lan (MÆ°á»ng Lam), Trình Cố (Xiêng-khô), Sầm nứa (Sam- neua), MÆ°Æ¡ng Duy (?) và ở Ngá»c Ma có Cám cát (Kham-keut), Cam Môn và Cam Linh (?) Ä‘á»u xin vá» ná»™i thuá»™c. Vua Thánh Tổ chia những đất ấy ra là m ba phủ là Trấn Biên, Trấn Äịnh và Trấn Man.
Phủ Trấn biên có bốn huyện là Xa hổ, Sầm tộ, Mang soạn, Mang lan; phủ Trấn định 149
có 3 huyện là Cam cát, Cam môn, và Cam linh. Hai phủ ấy Ä‘á»u thuá»™c vá» Nghệ An. Còn phủ Trấn Nam có 3 huyện là Trình Cố, Sầm nứa, Man Duy thì thuá»™c vá» Thanh Hóa.
149
Ở gần địa hạt Hà tÄ©nh bây giá».
Ở miá»n Cam Lá»™ thuá»™c Quảng Trị lại có những mÆ°á»ng Mang vang (?), Ná bi (?), Thượng kế (?), Tả bang (?), XÆ°Æ¡ng thịnh (?), Tầm bồn (?), Ba lan (?), Mang bổng (?), Lang thá»i (?), xin vá» ná»™i thuá»™c, chia ra là m 9 châu, cho chiếu lệ triá»u cống.
Äại khái là đất Sầm nứa, đất Trấn Ninh, đất Cam môn và đất Savannakhet bây giá», thủa ấy thuá»™c vá» Việt Nam ta cả.
10. Việc Chân Lạp.
Ở nÆ°á»›c Chân Lạp thì từ khi quan quân phá được giặc Tiêm rồi, TÆ°á»›ng quân là TrÆ°Æ¡ng minh Giảng và tham tán là Lê Äại CÆ°Æ¡ng láºp đồn An Nam ở gần Nam vang để bảo há»™ Chân Lạp.
Cuối năm giáp ngá» (1834), vua nÆ°á»›c Chân Lạp là Nặc Ông Chân mất, không có con trai, quyá»n cai trị trong nÆ°á»›c vá» cả mấy ngÆ°á»i phiên liêu là bá»n Trà Long và La Kiên. Những ngÆ°á»i nà y Ä‘á»u là ngÆ°á»i Chân Lạp mà lại nháºn quan chức Việt Nam. Äến năm ất mùi (1835), TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng xin láºp ngÆ°á»i con gái của Nặc Ông Chân tên là Angmey lên là m quáºn chúa, gá»i là Ngá»c Vân công chúa, rồi đổi nÆ°á»›c Chân Lạp ra là m Trấn tây thà nh, chia ra là m 32 phủ và 2 huyện. Äặt má»™t tÆ°á»›ng quân, má»™t tham tán đại thần, má»™t đỠđốc, má»™t hiệp tán, và 4 chánh phó lÄ©nh binh, để coi má»i việc quân dân. Ở các chá»— yếu hại, lại đặt chức tuyên phủ, an phủ để phòng ngá»±.
Năm canh tà (1840), nhà vua sai Lê Văn Äức là m khâm sai đại thần, Doãn Uẩn là m phó và cùng vá»›i TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng để kinh lý má»i việc ở Trấn Tây Thà nh, khám xét việc buôn bán, Ä‘o ruá»™ng đất, định thuế Ä‘inh, thuế thuyá»n bè buôn bán dÆ°á»›i sông.
NhÆ°ng vì quan lại Việt Nam ta sang là m nhiá»u Ä‘iá»u trái lẽ, nhÅ©ng nhiá»…u dân sá»±, lại bắt Ngá»c Vân công chúa Ä‘em vỠđể ở Gia Äịnh, bắt bá»n Trà Long và Lê Kiên Ä‘Ã y ra Bắc Kỳ, dân Chân Lạp ai cÅ©ng oán giáºn, chá»— nà o cÅ©ng có giặc giã nổi lên đánh phá. Lại có em Nặc Ông Chân là Nặc Ông Äôn khởi nghÄ©a, có ngÆ°á»i Tiêm La giúp đỡ, thà nh ra quan quân đánh mãi không được. Vá» sau khi vua Thánh Tổ mất rồi, quan quân phải bá» thà nh Trấn Tây mà rút vá» An Giang.
Ấy cÅ©ng là vì ngÆ°á»i mình không biết bênh vá»±c kẻ hèn yếu, chỉ Ä‘em lòng tham tà n mà ức hiếp ngÆ°á»i ta, cho nên thà nh ra hao tổn binh lÆ°Æ¡ng, nhá»c mệt tÆ°á»›ng sÄ©, mà lại phải sá»± bại hoại, tháºt là thiệt hại cho nÆ°á»›c mình.
11. Việc giao thiệp với những nước ngoại dương.
Việc giao thiệp của nÆ°á»›c Nam ta vá»›i các nÆ°á»›c ngoại dÆ°Æ¡ng mà ngăn trở là bởi có 191 hai lẽ: má»™t là vì sá»± cấm giảng đạo thiên chúa; hai là vì ngÆ°á»i nÆ°á»›c mình lúc bấy giá» không hiểu thá»i thế, cứ tá»± đắc mình là văn minh hÆ¡n ngÆ°á»i, không chịu há»c táºp nhÆ° ngÆ°á»i ta mà theo Ä‘Æ°á»ng tiến bá»™.
NÆ°á»›c ta từ Ä‘á»i tháºp thất thế ká»·, vá» nhà Háºu Lê đã có ngÆ°á»i Âu-la-ba ra và o buôn bán, hoặc ở Phố Hiến (HÆ°ng Yên), hoặc ở cá»a Há»™i An (Faifo), Ä‘á»u không có việc gì ngăn trở cả. Chỉ có sá»± giảng đạo Thiên chúa ở trong nÆ°á»›c là hay bị sá»± ngăn cấm. Ngà y trÆ°á»›c chúa Trịnh và chúa Nguyá»…n đã có dụ nghiêm cấm. Äến Ä‘á»i Nguyá»…n Tây SÆ¡n thì trong nÆ°á»›c rối loạn, còn phải lo việc chiến tranh, cho nên không nói đến việc cấm đạo. Vá» sau, khi vua Thế Tổ nhất thống cả nam bắc, thì ngà i nhá»› Æ¡n bên đạo có công giúp ráºp trong lúc gian truân, vẫn để các giáo sÄ© được phép Ä‘i giảng đạo má»i nÆ¡i. Mãi đến Ä‘á»i vua Thánh Tổ thì việc nÆ°á»›c đã yên, nhà vua lÆ°u ý vá» sá»± giáo hóa, lấy Nho đạo là m chÃnh đạo và cho các tôn giáo khác là m tả đạo, bắt dân gian phải bá» tà theo chÃnh. Sá»± cấm đạo lại khởi đầu phát ra nữa.
Mà cÅ©ng vì sá»± cấm đạo, cho nên sá»± buôn bán của những ngÆ°á»i ngoại dÆ°Æ¡ng ở nÆ°á»›c ta, thà nh ra ngăn trở. Bởi vì Triá»u đình thấy thỉnh thoảng có chiếc tà u buôn lại, thì có má»™t và i ngÆ°á»i giáo sÄ© và o giảng đạo, ngăn cấm thế nà o cÅ©ng không được, tưởng là có ý do thám gì chăng, cho nên lại cà ng nghi ngá» lắm.
Vả lại vá» Ä‘á»i nhà Nguyá»…n lúc bấy giá», ở trong nÆ°á»›c cÅ©ng không có ngÆ°á»i ngoại quốc ra và o buôn bán, chỉ có ngÆ°á»i Pháp Lan Tây trÆ°á»›c đã theo giúp vua Thế Tổ, rồi ở lại là m quan tại triá»u là Chaigneau và Vannier. Khi vua Thế Tổ hãy còn, thì Chaigneau có xin vá» nÆ°á»›c Pháp nghỉ ba năm, đến năm Ä‘inh mùi (1821), ông ấy trở sang thì lại nháºn chức lãnh sá»± và chức khâm sai của vua Louis XVIII, Ä‘em đồ phẩm váºt và tá» quốc thÆ° sang Ä‘iá»u đình việc thông thÆ°Æ¡ng vá»›i nÆ°á»›c Nam. Chaigneau sang đến nÆ¡i, thì vua Thế Tổ mất rồi, vua Thánh Tổ tiếp đãi Chaigneau cÅ©ng tá» tế, và ngà y sai quan trả lá»i cho Pháp Hoà ng rằng nÆ°á»›c Nam và nÆ°á»›c Pháp không việc gì mà phải là m Ä‘iá»u Æ°á»›c vá» việc thÆ°Æ¡ng mại. Việc và o buôn bán ở nÆ°á»›c Nam, thì cứ theo luáºt nÆ°á»›c Nam, không Ä‘iá»u gì ngăn trở cả.
Năm nhâm ngá» (1822) có chiếc tà u chiến của Pháp tên là Cléopâtre và o cá»a Äà nẵng, ngÆ°á»i quản tà u tên là Courson de La Ville Héllio nhá» Chaigneau xin phép cho và o yết kiến vua Thánh Tổ; ngà i không cho. Tháng 7 năm ấy, có tà u Anh Cát Lợi và o Äà nẵng xin thông thÆ°Æ¡ng, nhà vua cÅ©ng không cho.
Chaigneau thấy nhà vua cà ng ngà y cà ng nhạt nhẽo vá»›i mình, và cÅ©ng không là m được công việc gì có Ãch, bèn cùng vá»›i Vannier xin từ chức, rồi đến cuối năm giáp thân (1824), hai ngÆ°á»i xuống tà u Ä‘i qua Gia Äịnh vá» Pháp.
Tháng giêng năm ất dáºu (1825), lại có thủy quân đại tá nÆ°á»›c Pháp là ông Bougainville Ä‘em hai chiếc tà u chiến là Thétis và Espérance và o cá»a Äà Nẵng, Ä‘em đồ phẩm váºt và quốc thÆ°, xin và o yết kiến vua Thánh Tổ. Ngà i nói rằng nÆ°á»›c Pháp và nÆ°á»›c Anh là hai nÆ°á»›c cừu địch, mà nÆ°á»›c ta trÆ°á»›c đã không tiếp sứ Anh Cát Lợi, lẽ nà o nay lại tiếp sứ nÆ°á»›c Pháp. Vả lúc bấy giá» Chaigneau và Vannier đã vá» cả rồi, ngà i bèn sai quan Ä‘em đồ váºt ra ban thưởng cho sứ nÆ°á»›c Pháp và nói rằng ở trong triá»u không có ai biết tiếng Pháp, cho nên không thể tiếp được.
Qua năm sau (1826) chÃnh phủ Pháp lại sai cháu ông Chaigneau sang là m lÄ©nh sá»± thay cho chú, nhÆ°ng sang đến nÆ¡i, Triá»u đình nÆ°á»›c ta không nháºn, đến năm ká»· sá»u (1829) lại phải trở vá».
Từ đó cho đến 10 năm vá» sau nÆ°á»›c Pháp tuyệt giao vá»›i nÆ°á»›c Nam ta. Mà lúc bấy giá» chỉ trừ mấy ngÆ°á»i giáo sÄ© Ä‘i giảng đạo ở chá»— thôn dã ra, thì trong nÆ°á»›c cÅ©ng không có ngÆ°á»i ngoại dÆ°Æ¡ng nà o ở nữa.
12. Sá»± Cấm Äạo.
Từ khi vua Thánh Tổ lên ngôi, ngà i đã có ý không cho ngÆ°á»i ngoại quốc và o giảng đạo ở trong nÆ°á»›c. Äến năm ất dáºu (1825), khi chiếc tà u Thétis và o cá»a Äà Nẵng, có má»™t ngÆ°á»i giáo sÄ© tên là Rogerot ở lại Ä‘i giảng đạo các nÆ¡i, vua Thánh Tổ nhân dịp ấy má»›i có dụ cấm đạo, và truyá»n cho các quan phải khám xét các tà u bè của ngoại quốc ra và o cá»a bể. Trong dụ nói rằng: "Äạo phÆ°Æ¡ng Tây là tả đạo, là m mê hoặc lòng ngÆ°á»i và hủy hoại phong tục, cho nên phải nghiêm cấm để khiến ngÆ°á»i ta phải theo chÃnh đạo".
Ngà i lại sai tìm bao nhiêu những giáo sÄ© ở trong nÆ°á»›c Ä‘em cả vá» Huế để dịch những sách Tây ra chữ Việt Nam, chủ ý là không phải vì việc dịch sách, nhÆ°ng là để cho khá»i Ä‘i giảng đạo ở chốn hÆ°Æ¡ng thôn.
Lúc bấy giá» không phải là má»™t mình vua Thánh Tổ ghét đạo mà thôi, phần nhiá»u những quan lại cÅ©ng Ä‘á»u má»™t ý cả, cho nên sá»± cấm đạo lại cà ng nghiệt thêm. NhÆ°ng mà dẫu cấm thế nà o mặc lòng, trong nÆ°á»›c vẫn có ngÆ°á»i Ä‘i giảng đạo, nhà vua lấy Ä‘iá»u đó là m trái phép, lại có dụ ra lần nữa truyá»n cho dân bên giáo phải bỠđạo, và ai bắt được giáo sÄ© Ä‘em ná»™p thì được thưởng. Năm ấy ở Huế có má»™t ngÆ°á»i giáo sÄ© phải xá» giảo, và ở các nÆ¡i cÅ©ng rối loạn vì sá»± bắt đạo và giết đạo.
192
Từ đó trở Ä‘i, trong Nam ngoà i Bắc, chá»— nà o cÅ©ng có giặc giã nổi lên, nhà vua ngá» cho dân bên đạo theo giúp quân giặc, lại cà ng cấm nghiệt: từ năm giáp ngá» (1834) cho đến năm máºu tuất (1838), có nhiá»u giáo sÄ© và đạo đồ bị giết, nhất là từ khi bắt được cố Du (P. Marchand) ở Gia Äịnh rồi, sá»± giết đạo lại dữ hÆ¡n trÆ°á»›c nữa.
Nhà vua má»™t mặt thì cấm đạo, má»™t mặt thì ban những huấn Ä‘iá»u ra đê/ khuyên dân giữ lấy đạo chÃnh. NhÆ°ng nhà vua mà dùng uy quyá»n để giết hại bao nhiêu, thì dân sá»± lại khổ sở bấy nhiêu, chứ lòng tin tưởng của ngÆ°á»i ta không sao ngăn cấm được. Vả lại đạo Thiên chúa cÅ©ng là má»™t đạo tôn nghiêm, dạy ngÆ°á»i ta lấy lòng nhân ái, việc gì mà là m khổ dân sá»± nhÆ° thế? Các giáo sÄ© bấy giá» cứ má»™t niá»m liá»u sống chết Ä‘i truyá»n giáo cho được, có ngÆ°á»i phải Ä‘Ã o hầm mà ở dÆ°á»›i đất hà ng mấy tháng để dạy đạo. Những ngÆ°á»i có chà bá»n chặt nhÆ° váºy, thì hình phạt cÅ©ng vô Ãch mà thôi. Năm máºu tuất (1838), vua Thánh Tổ thấy cấm thế nà o cÅ©ng không được những ngÆ°á»i Ä‘i giảng đạo trong nÆ°á»›c, ngà i bèn sai sứ sang nÆ°á»›c Pháp để Ä‘iá»u đình vá»›i chÃnh phủ Pháp vá» việc ấy. Song khi sứ thần Việt Nam sang đến nÆ¡i, thì há»™i Ngoại Quốc Truyá»n Äạo xin Pháp Hoà ng là vua Louis Philippe đừng tiếp 150 . Sứ thần ta phải trở vá» không; khi vỠđến Huế thì vua Thánh Tổ đã mất rồi.
VỠsau việc cấm đạo cứ dai dẳng mãi đến khi nước Pháp sang bảo hộ mới thôi.
13. Vua Thánh Tổ Mất.
Vua Thánh Tổ mất năm canh tà (1840), thỠđược 50 tuổi, và trị vì được 21 năm, miếu hiệu là Thánh Tổ Nhân Hoà ng Äế.
Trong Ä‘á»i vua Thánh Tổ là m vua, pháp luáºt, chế Ä‘á»™, Ä‘iá»u gì cÅ©ng sá»a sang lại cả, là m thà nh má»™t nÆ°á»›c có cÆ°Æ¡ng ká»·. NhÆ°ng chỉ vì ngà i nghiêm khắc quá, cứ má»™t má»±c theo cổ, chứ không tùy thá»i mà biến hóa phong tục; lại không biết khoan dung cho sá»± sùng tÃn, Ä‘em giết hại những ngÆ°á»i theo đạo, và lại tuyệt giao vá»›i ngoại quốc là m thà nh ra nÆ°á»›c Nam ta ở lẻ loi má»™t mình.
Äã hay rằng những Ä‘iá»u lầm lá»—i ấy là trách nhiệm chung cả triá»u đình và cả bá»n sÄ© phu nÆ°á»›c ta lúc bấy giá», chứ không riêng chi má»™t mình ngà i, nhÆ°ng ngà i là ông vua chuyên chế má»™t nÆ°á»›c, việc trong nÆ°á»›c hay dỡ thế nà o, ngà i cÅ©ng có má»™t phần trách nhiệm rất to, không sao chối từ được. Váºy cứ bình tình mà xét, thì chÃnh trị của ngà i tuy có nhiá»u Ä‘iá»u hay, nhÆ°ng cÅ©ng có nhiá»u Ä‘iá»u dở; ngà i biết cÆ°Æ¡ng mà không biết nhu, ngà i có uy quyá»n
150
Sách Histore de la Cochinchine Francaise của ông Cultru. mà Ãt Ä‘á»™ lượng, ngà i biết có dân có nÆ°á»›c mà không biết thá»i thế tiến hóa. Bởi váºy cho nên nói rằng ngà i là má»™t ông anh quân thì khà quá, mà nói rằng ngà i là ông bạo quân thì không công bằng. Dẫu thế nà o mặc lòng, ngà i là má»™t ông vua thông minh, có quả cảm, hết lòng lo việc nÆ°á»›c, tưởng vá» bản triá»u nhà Nguyá»…n chÆ°a có ông vua nà o là m được nhiá»u công việc hÆ¡n ngà i váºy.
|
10-09-2008, 03:48 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 4
Hiến Tổ (1841-1847)
Niên hiệu: Thiệu Trị
1. Äức Ä‘á»™ vua Hiến Tổ
2. Việc Chân Lạp
3. Việc Tiêm La
4. Việc giao thiệp với nước Pháp
1. Äức Äá»™ Vua Hiến Tổ.
Tháng giêng năm tân sá»u (1841) Hoà ng Thái Tá» húy là Miên Tông lên ngôi ở Ä‘iện Thái Hòa đặt niên hiệu là Thiệu Trị.
TÃnh vua Hiến Tổ thuần hòa, không hay bà y ra nhiá»u việc và cÅ©ng không được quả cảm nhÆ° Thánh Tổ. Trong Ä‘á»i Ngà i là m vua, há»c hiệu, chế Ä‘á»™, thuế mà , Ä‘iá»u gì cÅ©ng theo nhÆ° triá»u vua Thánh Tổ cả. Bầy tôi lúc bấy giá» có TrÆ°Æ¡ng Äăng Quế, Lê Văn Äức, Doãn Uẩn, Võ Văn Giải, Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, Lâm Duy Tiếp trong ngoà i ra sức giúp ráºp. NhÆ°ng mà đất Nam Kỳ có giặc giã, dân Chân Lạp nổi loạn, quân Tiêm La sang đánh phá, nhà vua phải dùng binh đánh dẹp mãi má»›i xong.
2. Việc Chân Lạp.
Nguyên từ cuối Ä‘á»i đức Thánh Tổ, đất Nam Kỳ và đất Chân Lạp đã có giặc giã, các ông TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng, Nguyá»…n Tiến Lâm, Lê Văn Äức, Nguyá»…n Công Trứ cứ phải Ä‘em quân Ä‘i tiá»…u trừ mãi, đánh được chá»— nà y thì chá»— kia nổi lên. Sau ở Nam Kỳ lại có Lâm Sâm cùng vá»›i bá»n thầy chùa là m loạn ở Trà Vinh; ở Chân Lạp thì những ngÆ°á»i bản xứ cùng vá»›i ngÆ°á»i Tiêm La đánh phá. Quan quân chống không nổi. Triá»u đình lấy việc ấy là m lo phiá»n. Năm Thiệu Trị nguyên niên (1841), ở trong Triá»u, ông Tạ Quang Cá»± tâu xin bỠđất Chân Lạp, rút quân vá» giữ An Giang. Vua nghe lá»i ấy, xuống chiếu truyá»n cho tÆ°á»›ng quân là TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng rút quân vá». TrÆ°Æ¡ng Minh Giảng vỠđến An Giang thì mất. Bởi vì việc kinh lý đất Chân Lạp là ở tay ông cả, nay vì có biến loạn, quan quân phải bá» thà nh Trấn Tây mà , ông nghÄ© xấu hổ và buồn bá»±c đến ná»—i thà nh bệnh mà chết.
3. Việc Tiêm La.
Khi quân của Nguyá»…n Tiến Lâm và Nguyá»…n Công Trứ dẹp xong giặc Lâm Sâm ở Nam Kỳ, thì quân Tiêm La lại Ä‘em binh thuyá»n sang cùng vá»›i quân giặc để đánh phá. Vua bèn sai Lê Văn Äức là m tổng thống Ä‘em binh tÆ°á»›ng Ä‘i tiá»…u trừ. Sai Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng và Nguyá»…n Công Nhân giữ mặt VÄ©nh Tế, Phạm Văn Äiển và Nguyá»…n Văn Nhân giữ mặt Háºu Giang. Ba mặt cùng tiến binh lên đánh, quân Tiêm và quân giặc thua to, phải rút vá» giữ Trấn Tây. Quan quân Ä‘uổi được quân Tiêm La ra ngoà i bá» cõi rồi, đặt quân giữ các nÆ¡i hiểm yếu để đợi ngà y tiến tiá»…u.
Nguyên là Nặc Ông Äôn 151
Ä‘em quân Tiêm La vá» cứu viện để đánh lấy lại nÆ°á»›c. NhÆ°ng khi đến Việt Nam rút vá» rồi, quân Tiêm La tà n bạo, ngÆ°á»i Chân Lạp lại không phục, có ngÆ°á»i sang cầu cứu ở Nam Kỳ, vua bèn sai Võ Văn Giải sang kinh lý việc Chân Lạp.
Tháng sáu năm ất tị (1845), là năm Thiệu Trị thứ năm, Võ Văn Giải và o đến Gia Äịnh, cùng vá»›i Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, Doãn Uẩn, Tôn Thất Nghị, tiến binh sang đánh Chân Lạp, phá được đồn Dây Sắt, lấy lại thà nh Nam Vang, ngÆ°á»i Chân Lạp vá» hà ng kể hÆ¡n 23.000 ngÆ°á»i.
Äoạn rồi, Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng và Doãn Uẩn Ä‘em binh Ä‘uổi đánh quân Tiêm La và quân Chân Lạp, vây Nặc Ông Äôn và tÆ°á»›ng Tiêm La là Chất Tri ở Ô-Äông (Oudon).
Tháng chÃn năm ấy, Chất Tri sai ngÆ°á»i sang xin hòa. Qua tháng mÆ°á»i thì Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, Doãn Uẩn và Chất Tri ký tá» hòa Æ°á»›c ở nhà há»™i quán, hai nÆ°á»›c Ä‘á»u giải binh. Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng rút quân vỠđóng ở Trấn Tây, đợi quân Tiêm thi hà nh những Ä‘iá»u Æ°á»›c đã định.
Tháng chạp năm bÃnh ngá» (1846), Nặc Ông Äôn dâng biểu tạ tá»™i và sai sứ Ä‘em đồ phẩm váºt sang triá»u cống.
Tháng hai năm Ä‘inh mùi (1847) là năm Thiệu Trị thứ bảy, Triá»u đình phong cho Nặc Ông Äôn là m Cao Miên Quốc VÆ°Æ¡ng và phong cho Mỹ Lâm Quáºn Chúa là m Cao Miên Quáºn Chúa. Lại xuống chiếu truyá»n cho quân thứ ở Trấn Tây rút vá» An Giang.
Từ đó nÆ°á»›c Chân Lạp lại có vua, và việc ở phÃa nam má»›i được yên váºy.
151
Nặc Ông Äôn là em Nặc Ông Chân, chú nà ng Ang-mey là Ngá»c Vân quáºn chúa. 194 4. Việc Giao Thiệp vá»›i nÆ°á»›c Pháp.
Từ khi vua Hiến Tổ lên trị vì, thì sá»± cấm đạo hÆ¡i nguôi Ä‘i được má»™t Ãt. NhÆ°ng mà triá»u đình vẫn ghét đạo, mà những giáo sÄ© ngoại quốc vẫn còn giam cả ở Huế. Có ngÆ°á»i Ä‘Æ°a tin ấy cho trung tá nÆ°á»›c Pháp tên là Favin Lévêque coi tà u Héroine. Ông Favin Lévêque Ä‘em tà u và o Äà Nẵng xin cho năm ngÆ°á»i giáo sÄ© được tha.
Qua năm ất tị (1845) là năm Thiệu Trị thứ năm có má»™t giám mục tên Lefèbvre phải án xá» tá». Bấy giá» có ngÆ°á»i quản tà u Mỹ Lợi Kiên ở Äà Nẵng xin mãi không được, má»›i báo tin cho hải quân thiếu tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Pháp là Cécile biết. Thiếu tÆ°á»›ng sai quân Ä‘em chiếc tà u Alemène và o Äà Nẵng lÄ©nh giám mục ra.
Năm Ä‘inh mùi (1847) quan nÆ°á»›c Pháp được tin rằng ở Huế không còn giáo sÄ© phải giam nữa, má»›i sai đại tá De Lapierre và trung tá Rigault de Genouilly Ä‘em hai chiếc chiến thuyá»n và o Äà Nẵng, xin bá» những chỉ dụ cấm đạo và để cho ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c được tá»± do theo đạo má»›i.
Lúc hai bên còn Ä‘ang thÆ°Æ¡ng nghị vá» việc ấy, thì quan nÆ°á»›c Pháp thấy thuyá»n của ta ra đóng ở gần tà u của Pháp và ở trên bá» lại thấy có quân ta sắp sá»a đồn lÅ©y, má»›i nghi có sá»± phản trắc gì chăng, bèn phát súng bắn đắm cả những thuyá»n ấy, rồi nhổ neo kéo buồm ra bể.
Vua Hiến Tổ thấy sá»± trạng nhÆ° thế, tức giáºn vô cùng, lại có dụ ra cấm ngÆ°á»i ngoại quốc và o giảng đạo, và trị tá»™i những ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c Ä‘i theo đạo.
Việc tà u nÆ°á»›c Pháp và o bắn ở Äà nẵng xong được mấy ngà y tháng, thì vua Hiến Tổ phải bệnh mất. Bấy giá» là tháng chÃn năm Ä‘inh mùi (1847), năm Thiệu Trị thứ bảy. Ngà i là m vua được bảy năm, thá» 37 tuổi, miếu hiệu là Hiến tổ ChÆ°Æ¡ng Hoà ng Äế.
|
10-09-2008, 03:49 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 5
Dực Tông (1847-1883)
Niên hiệu: Tá»± Äức
1. Äức Ä‘á»™ vua Dá»±c Tông
2. Äình thần
3. Việc ngoại giao
4. Việc cấm đạo
5. Việc thuế má
6. Việc văn há»c
7. Việc binh chế
1. Äức Ä‘á»™ vua Dá»±c Tông.
Vua Hiến Tổ mất, truyá»n ngôi lại cho hoà ng tá» thứ hai húy là Hồng Nháºm. Bấy giá» hoà ng tá» má»›i có 19 tuổi, nhÆ°ng há»c hà nh đã thông thái. Äến tháng 10 năm Ä‘inh mùi (1847), thì ngà i lên ngôi hoà ng đế ở Ä‘iện Thái Hòa, đặt niên hiệu là Tá»± Äức, lấy năm sau là năm Máºu Thân là m Tá»± Äức nguyên niên.
Vua Dá»±c Tông đối vá»›i váºn há»™i nÆ°á»›c Nam ta tháºt là quan hệ, vì là đến Ä‘á»i ngà i thì nÆ°á»›c Pháp sang bảo há»™, đổi xã há»™i mình ra má»™t cảnh tượng khác. Bởi váºy cho nên ta cần phải biết rõ ngà i là ngÆ°á»i thế nà o, để xét Ä‘oán những công việc thá»i bấy giá» cho khá»i sai lầm. Quan tổng đốc Thân Trá»ng HuỠđã được trông thấy dung nhan của ngà i và đã tả rõ chân tượng của ngà i ra nhÆ° sau nà y: "Ngà i hình dung nhÆ° má»™t ngÆ°á»i nho sÄ©, không cao, không thấp, trạc ngÆ°á»i báºc trung, không gầy không béo, có má»™t phần hÆ¡i gầy má»™t tÃ. Da không trắng không Ä‘en. Mặt hÆ¡i dà i; cằm hÆ¡i nhá», trán rá»™ng mà thẳng, mÅ©i cao mà tròn, hai con mắt tinh mà là nh.
Ngà i hay chÃt cái khăn và ng mà nhá», và mặc áo và ng, khi ngà i có tuổi thì hay mặc quần và ng Ä‘i già y hà ng và ng của ná»™i vụ đóng. Ngà i không Æ°a trang sức mà cÅ©ng không cho các bà ná»™i cung Ä‘eo đồ nữ trang, chỉ cốt lấy sá»± ăn mặc sạch sẽ là m đẹp.
TÃnh ngà i tháºt là hiá»n là nh. Những ngÆ°á»i được hầu gần ngà i nói chuyện rằng: má»™t hôm ngà i ngá»± triá»u tại Ä‘iện Văn Minh, ngà i cầm cái hoa 195 mai 152
sắp hút thuốc, tên thái giám đứng quạt hầu, vô ý quạt mạnh quá, lá»a hoa mai bay và o tay ngà i. Tên thái giám sợ xanh mặt lại, mà ngà i chỉ xoa tay, chứ không nói gì cả.
Ngà i thỠđức Từ Dụ rất có hiếu. Lệ thÆ°á»ng cứ ngà y chẵn thì chầu cung, ngà y lẽ thì ngá»± triá»u: trong má»™t tháng chầu cung 15 lần, ngá»± triá»u 15 lần, trừ khi Ä‘i vắng và khi se yếu 153 . Trong 36 năm, thÆ°á»ng vẫn nhÆ° thế, không sai chút nà o.
Khi ngà i chầu cung thì ngà i tâu chuyện nà y chuyện kia, việc nhà việc nÆ°á»›c, việc xÆ°a việc nay. Äức Từ Dụ thuá»™c sá» sách đã nhiá»u mà biết việc Ä‘á»i cÅ©ng rá»™ng. Khi Äức Từ Dụ ban câu chi hay, thì ngà i biên ngay và o má»™t quyển giấy gá»i là Từ Huấn Lục.
Má»™t hôm rảnh việc nÆ°á»›c, ngà i ngá»± bắn tại rừng Thuáºn Trá»±c 154
gặp phải khi nÆ°á»›t lụt. Còn hai ngà y nữa thì có kị đức Hiến Tổ, mà ngà i chÆ°a ngá»± vá». Äức Từ Dụ nóng ruá»™t, sai quan đại thần là Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng Ä‘i rÆ°á»›c. Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng Ä‘i được nữa Ä‘Æ°á»ng, vừa gặp thuyá»n ngá»± Ä‘Æ°Æ¡ng chèo lên, mà nÆ°á»›c thì chảy mạnh, thuyá»n không Ä‘i mau được. Gần tối thuyá»n ngá»± má»›i tá»›i bến. Khi ấy trá»i Ä‘ang mÆ°a, mà ngà i vá»™i và ng lên kiệu trần Ä‘i thẳng sang cung, lạy xin chịu tá»™i. Äức Từ Dụ ngồi xoay mặt và o mà n, chẳng nói chẳng rằng chi cả. Ngà y lấy má»™t cây roi mây, dâng lên để trên ghế trát ká»· rồi ngà i nằm xuống xin chịu đòn. Cách má»™t hồi lâu, đức Từ Dụ xoay mặt ra lấy tay hất cái roi mà ban rằng:
- Thôi, tha cho! Äi chÆ¡i để cho quan quân cá»±c khổ thì phải ban thưởng cho ngÆ°á»i ta, rồi sá»›m mai Ä‘i hầu kị.
Ngà i lạy tạ lui vá», ná»™i đêm đó ngà i phê thưởng cho các quan quân Ä‘i hầu ngá»±. Quan thì má»—i ngÆ°á»i được má»™t đồng tiá»n bạc, lá»›n nhá» tùy theo phẩm, còn lÃnh thì má»—i tên được má»™t quan tiá»n kẽm. Äến sáng ngà i ngá»± ra Ä‘iện Long An lạy kị. Xem cách ngà i thá» mẹ nhÆ° thế, thì tá»± xÆ°a đến nay Ãt có.
TÃnh ngà i siêng năng, sáng chừng năm giá», ngà i đã ngá»± tánh, nghÄ©a là thức dáºy, chừng sáu giá», ngà i đã ra triá»u. Cho nên các quan ở Kinh buổi ấy cÅ©ng phải dáºy sá»›m để mà đi chầu. ThÆ°á»ng thấy các quan thắp đèn ăn cháo để và o triá»u cho sá»›m.
152
Hoa mai là má»™t sợi dây là m bằng chỉ để thắp lá»a mà hút thuốc. 153
Se yếu là đau yếu. Tiếng se ở Huế nói cách tôn kÃnh, nhÆ° vua Ä‘au thì nói vua se mình. 154
Cách Kinh thà nh chừng Ä‘á»™ 15 cây số, ở bên bá» sông Lợi Giang, có má»™t cái rừng cấm gá»i là Thuáºn Trá»±c. Chá»— ấy nhiá»u chim, đức Dá»±c Tông thÆ°á»ng ngá»± đến bắn ở đấy.
ThÆ°á»ng ngà i ngá»± triá»u tại Ä‘iện Văn Minh, ở bên tả Ä‘iện cần chÃnh. Các quan đến sá»›m, quan văn thì ngồi chá»±c tại tả vu, quan võ tại hữu vu. Khi ngà i đã ngá»± ra, thì thái giám tuyên triệu các quan và o chầu. Các quan Ä‘á»u mặc áo rá»™ng xanh, Ä‘eo thẻ bà i Ä‘i và o, quan văn bên hữu, quan võ bên tả 155 .
Khi các quan theo thứ tự đứng yên rồi, quan bộ Lại hay là quan hộ Binh tâu xin cho mấy ông quan mới được thăng thuyên bái mạng. Các quan bái mạng thì phải chực ở ngoà i, đợi bộ Lại hay là bộ Binh tâu xong mới được và o. Quan văn thuộc bộ Lại, quan võ thì thuộc bộ binh. Bái mạng thì phải mặc áo đại trà o.
Các ông bái mạng xong rồi, bá»™ nà o có việc gì tâu thì đến chá»— tấu sá»± quỳ tâu. NhÆ° bá»™ nà o có tâu việc gì thì các quan ấn quan trong bá»™ ấy Ä‘á»u quỳ chá»— tấu sá»±, rồi ông nà o tâu, thì Ä‘á»c bà i diện tấu. Má»™t bên các quan tấu sá»± lại có má»™t ông quan ná»™i các và má»™t ông ngá»± sá» Ä‘á»u quỳ. Quan ná»™i các để biên lá»i ngà i ban; quan ngá»± sỠđể Ä‘Ã n hạch các quan phạm phép.
Äức Dá»±c Tông đã thuá»™c việc mà lại chăm cho nên nhiá»u bữa ngà i ban việc đến chÃn mÆ°á»i giá» má»›i ngá»± và o ná»™i.
Ngà i thÆ°á»ng là m việc ở chái đông Ä‘iện Cần Chánh. Trong chái ấy lót ván đánh bóng. Gần cá»a kÃnh có mấy chiếc chiếu, trên trải má»™t chiếu cạp bằng hà ng và ng, để má»™t cái yên vá»›i nghiên bút, má»™t trái dá»±a (cái gối dá»±a), chứ không bà y bà n ghế gì cả. Cách má»™t khoảng có để má»™t cái đầu hồ vá»›i thẻ. Ngà y là m việc má»i thì đứng dáºy đánh đầu hồ, hay là đi bách bá»™. Ngà i ngồi là m việc má»™t mình, và i tên thị nữ đứng hầu để mà i son, thắp thuốc hay là đi truyá»n việc.
Lệ nÆ°á»›c ta xÆ°a nay các quan không được và o chá»— ngà i ngá»± tá»a là m giúp việc cho vua, cho nên việc lá»›n việc nhá», ngà i phải xem cả.
Phiến sá»› ác nÆ¡i Ä‘á»u gởi vá» ná»™i các. Ná»™i các Ä‘á» trong tráp tấu sá»±, Ä‘Æ°a cho giám, giám Ä‘Æ°a cho nữ quan dâng lên ngà i. Ngà i xem rồi giao ná»™i các. Ná»™i các giữ bản chÃnh có châu Ä‘iểm, châu phê, lục bản phó ra cho các bá»™ nha.
155
Khi ngà i ngá»± Ä‘iện Thái Hòa hay là điện Cần ChÃnh, hay là đi hà nh lá»… Ä‘iện Phụng Tiên, thì quan văn lại đứng bên tả, quan võ bên hữu, duy ở Ä‘iện Văn Minh thì quan võ bên tả, quan văn bên hữu, không biết tại là m sao? 196
Nay xem các nguyên bản trong Các, thì thấy có nhiá»u tá» phiến ngà i phê dà i hÆ¡n của các quan tâu. Chữ đã tốt mà văn lại hay, ai cÅ©ng kinh cái tà i của ngà i.
Ngà i vốn là ngÆ°á»i hiếu há»c. Äêm nà o ngà i cÅ©ng xem sách đến khuya. Có ba táºp Ngá»± Chế Thi Văn của ngà i đã in thà nh bản. Ngà i lại là m sách chữ nôm để dạy dân cho dá»… hiểu, nhÆ° là sách Tháºp Äiá»u, Tá»± Há»c Diá»…n Ca, Luáºn Ngữ Diá»…n Ca, v.v..."
Xem cái chân tượng của vua Dá»±c Tông nhÆ° thế, thì ngà i không phải là ngÆ°á»i to béo vạm vỡ 156 , mà cÅ©ng không phải là ông vua tà n ác bạo ngược nhÆ° ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng nói. Chỉ vì ngà i là m vua vá» má»™t thá»i đại khó khăn, trong nÆ°á»›c lắm việc, mà những ngÆ°á»i phò tá thì tuy có ngÆ°á»i thanh liêm nhÆ° ông TrÆ°Æ¡ng Äăng Quế, ông VÅ© Trá»ng Bình, trung liệt nhÆ° ông Phan Thanh Giản, ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, ông Hoà ng Diệu, v.v.... nhÆ°ng mà các ông ấy Ä‘á»u là ngÆ°á»i cÅ©, không am hiểu thá»i thế má»›i. Vả lại các thế lá»±c lúc bấy giá» kém hèn quá, dẫu có muốn cải cách duy tân, cÅ©ng không kịp nữa, cho nên má»i việc Ä‘á»u há»ng cả.
2. Äình Thần.
Äình thần là các quan ở trong Triá»u giúp vua để lo việc nÆ°á»›c. NhÆ°ng lúc bấy giá» tình thế đã nguy ngáºp lắm, vì từ đầu tháºp cá»u thế ká»· trở Ä‘i, sá»± sinh hoạt và há»c thuáºt của thiên hạ đã tiến bá»™ nhiá»u mà sá»± cạnh tranh của các nÆ°á»›c cÅ©ng kịch liệt hÆ¡n trÆ°á»›c. Thế mà những ngÆ°á»i giữ cái trách nhiệm chÃnh trị nÆ°á»›c mình, chỉ chăm việc văn chÆ°Æ¡ng, khéo nghá» nghiên bút, bà n đến quốc sá»± thì phi Nghiêu, Thuấn lại Hạ, ThÆ°Æ¡ng, Chu, việc mấy nghìn năm trÆ°á»›c cứ Ä‘em là m gÆ°Æ¡ng cho thá»i hiện tại, rồi cứ nghá»…u nghện tá»± xÆ°ng mình hÆ¡n ngÆ°á»i, cho thiên hạ là dã man. Ấy, các đình thần lúc bấy giá» phần nhiá»u là những ngÆ°á»i nhÆ° thế cả. Tuy có má»™t và i ngÆ°á»i đã Ä‘i ra ngoà i, trông thấy cảnh tượng thiên hạ, vá» nói lại, thì các cụ ở nhà cho là nói báºy, là m hủy hoại mất ká»· cÆ°Æ¡ng! Thà nh ra ngÆ°á»i không biết thì cứ má»™t niá»m tá»± đắc, ngÆ°á»i biết thì phải là m câm là m Ä‘iếc, không thở ra vá»›i ai được, phải ngồi khoanh tay mà chịu.
Xem nhÆ° mấy năm vá» sau, nhà vua thÆ°á»ng có há»i đến việc phú quốc cÆ°á»ng binh, các quan bà n hết lẽ ná» lẽ kia, nà o chiến, nà o thủ, mà chẳng thấy là m được việc gì ra trò. Vả thá»i bấy giá», cÅ©ng đã có ngÆ°á»i hiểu rõ thá»i thế, chịu Ä‘i du há»c và muốn thay đổi chÃnh trị. NhÆ° năm bÃnh dần (1866) lÃ
156
Ta thÆ°á»ng trông thấy có cái tranh vẽ má»™t ngÆ°á»i to lá»›n vạm vỡ, mặt mÅ©i dữ tợn mà mặc áo Ä‘á»™i mÅ© không ra lối lăng gì cả, ở dÆ°á»›i cái tranh có chữ Ä‘á» là vua Tá»± Äức. Cái tranh ấy chắc là của má»™t ngÆ°á»i nà o tưởng tượng mà vẽ ra chứ không phải là chân dung của ngà i. Vì là thủa trÆ°á»›c chỉ trừ những quan đại thần và những ngÆ°á»i được và o hầu cáºn, vua ta không cho ai trông thấy mặt, mà cÅ©ng không bao giá» có hình ảnh gì cả. năm Tá»± Äức thứ 19, có mấy ngÆ°á»i ở Nghệ An là Nguyá»…n Äức Háºu, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, Nguyá»…n Äiá»u Ä‘i du há»c phÆ°Æ¡ng tây. Sau Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vá» là m mấy bà i Ä‘iá»u trần, kể hết cái tình thế nÆ°á»›c mình, và cái cảnh tượng các nÆ°á»›c, rồi xin nhà vua phải mau mau cải cách má»i việc, không thì mất nÆ°á»›c. Vua giao những tá» Ä‘iá»u trần ấy cho các quan duyệt nghị. Äình thần Ä‘á»u lấy là m sá»± nói cà n, không ai chịu nghe.
Năm máºu thìn (1868) là năm Tá»± Äức thứ 21, có ngÆ°á»i ở Ninh Bình tên là Äinh Văn Äiá»n dâng tá» Ä‘iá»u trần nói nên đặt doanh Ä‘iá»n, khai má» và ng, là m tà u há»a, cho ngÆ°á»i các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng tây và o buôn bán, luyện táºp sÄ© tốt để phòng khi chiến thủ, thêm lÆ°Æ¡ng thá»±c cho quan quân, bá»›t sÆ°u dịch cho dân sá»±, thưởng cho những ngÆ°á»i có công, nuôi nấng những ngÆ°á»i bị thÆ°Æ¡ng, tà n táºt, v.v.... Äại để là những Ä‘iá»u Ãch quốc lợi dân cả, thế mà đình thần cho là không hợp vá»›i thá»i thế, rồi bá» không dùng.
Các quan Ä‘i sứ các nÆ¡i vá» tâu bà y má»i sÆ°, vua há»i đến đình thần thì má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u bác Ä‘i, cái gì cÅ©ng cho là không hợp thá»i. Năm ká»· mão (1879) là năm Tá»± Äức thứ 32, Nguyá»…n Hiệp Ä‘i sứ Tiêm La vá» nói rằng khi ngÆ°á»i nÆ°á»›c Anh Cát Lợi má»›i sang xin thông thÆ°Æ¡ng, thì nÆ°á»›c Tiê m La láºp Ä‘iá»u Æ°á»›c cho ngay, thà nh ra ngÆ°á»i Anh không có cá»› gì mà sinh sá»± để lấy đất, rồi Tiêm La lại cho nÆ°á»›c Pháp, nÆ°á»›c Phổ, nÆ°á»›c Ã, nÆ°á»›c Mỹ v.v... đặt lÄ©nh sá»± để coi việc buôn bán. NhÆ° thế má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có quyá»n lợi không ai hiếp chế được mình. Năm tân tị (1881) là năm Tá»± Äức thứ 34, có Lê ÄÄ©nh Ä‘i sứ ở HÆ°Æ¡ng Cảng vá», tâu rằng: các nÆ°á»›c Thái Tây mà phú cÆ°á»ng là chỉ cốt ở việc binh và việc buôn bán. Lấy binh lÃnh mà bênh vá»±c việc buôn bán, lấy việc buôn bán mà nuôi binh lÃnh.
Gần đây Nháºt Bản theo các nÆ°á»›c Thái Tây cho ngÆ°á»i Ä‘i buôn bán khắp cả má»i nÆ¡i. NÆ°á»›c Tà u cÅ©ng bắt chÆ°á»›c cho ngÆ°á»i ngoại quốc ra và o buôn bán. NÆ°á»›c ta, ngÆ°á»i khôn ngoan, lại có lắm sản váºt, nên theo ngÆ°á»i ta mà là m thì cÅ©ng có thể giữ được quyá»n Ä‘á»™c láºp của nÆ°á»›c nhà .
Năm ấy lại có quan hà n lâm viện tu soạn là Phan Liêm là m sá»› máºt tâu việc mở sá»± buôn bán, sá»± chung vốn láºp há»™i, và xin cho ngÆ°á»i Ä‘i há»c nghá» khai má». Giao cho đình thần xét, các quan Ä‘á»u bà n rằng việc buôn bán không tiện, còn việc khác thì xin đòi há»i các tỉnh xem thể nà o, rồi sẽ xét lại. Ấy cÅ©ng là má»™t cách là m cho trôi chuyện, chứ không ai muốn thay đổi thói cÅ© chút gì cả. Nhân việc đó vua Dá»±c Tông khuyên rằng các quan xét việc thì nên cẩn tháºn và suy nghÄ© cho chÃn, nhÆ°ng cÅ©ng nên là m thế nà o cho tiến bá»™, chứ không tiến, thì tức là thoái váºy.
197
Xem lá»i ấy thì không phải là vua không muốn thay đổi. Chỉ vì vua ở trong cung Ä‘iện, việc Ä‘á»i không biết rõ, phải lấy các quan là m tai là m mắt, mà các quan thì lại số ngÆ°á»i biết thì Ãt, số ngÆ°á»i không biết thì nhiá»u. Những ngÆ°á»i có quyá»n tÆ°á»›c thì lắm ngÆ°á»i trông không rõ, nghe không thấy, chỉ má»™t niá»m giữ thói cÅ© cho tiện việc mình. Lại có lắm ngÆ°á»i tá»± nghÄ© rằng mình đã quyá»n cả ngôi cao, thì tất là tà i giá»i hÆ¡n ngÆ°á»i, chứ không hiểu rằng cái tà i giá»i không cần phải nhiá»u tuổi, sá»± khôn ngoan không phải là m quan to hay là quan nhá». Cái phẩm giá con ngÆ°á»i ta cốt ở tÆ° tưởng, há»c thức, chứ không phải ở tiá»n của hay là ở quyá»n tÆ°á»›c.
Äến khi nÆ°á»›c Pháp đã sang lấy đất Nam Kỳ, đã ra đánh Bắc Kỳ, tình thế nguy cấp đến nÆ¡i rồi, thế mà cứ khÆ° khÆ° giữ lấy thói cổ, há»… ai nói đến sá»± gì hÆ¡i má»›i má»™t tÃ, thì bác Ä‘i. NhÆ° thế thì là m thế nà o mà không há»ng việc được.
Äã hay rằng vua có trách nhiệm vua, quan có trách nhiệm quan, dẫu thế nà o vua Dá»±c Tông cÅ©ng không tránh khá»i cái lá»—i vá»›i nÆ°á»›c nhà , nhÆ°ng mà xét cho xác ly, thì cái lá»—i của đình thần lúc bấy giá» cÅ©ng không nhá» váºy.
3. Việc Ngoại Giao.
Việc chÃnh trị Ä‘á»i Dá»±c Tông là nhất thiết không cho ngÆ°á»i ngoại quốc và o buôn bán. NhÆ° năm canh tuất (1850) là năm Tá»± Äức thứ 3, có tà u Mỹ Lợi Liên và o cá»a Äà Nẵng, Ä‘em thÆ° sang xin thông thÆ°Æ¡ng, nhà vua không tiếp thÆ°.
Từ năm ất mão (1855) cho đến năm Ä‘inh sá»u (1877) tà u Anh Cát Lợi ra và o mấy lần ở cá»a Äà Nẵng, cá»a Thị Nại (Bình Äịnh) và ở Quảng Yên, để xin buôn bán, cÅ©ng không được. NgÆ°á»i I Pha Nho và nÆ°á»›c Pháp Lan Tây xin thông thÆ°Æ¡ng cÅ©ng không được.
Vá» sau đất Gia Äịnh đã mất rồi, việc ngoại giao má»™t ngà y má»™t khó, nhà vua má»›i đặt Bình Chuẩn Ti để coi việc buôn bán, và ThÆ°Æ¡ng Bạc Viện để coi việc giao thiệp vá»›i ngÆ°á»i ngoại dÆ°Æ¡ng. Tuy váºy nhÆ°ng cÅ©ng không thấy ai là ngÆ°á»i hiểu việc buôn bán và biết cách giao thiệp cả.
4. Việc Cấm Äạo.
Việc cấm đạo thì từ năm máºu thân (1848) là năm Tá»± Äức nguyên niên, vua Dá»±c Tông má»›i lên ngôi, đã có dụ cấm đạo. Lần ấy trong dụ nói rằng những ngÆ°á»i ngoại quốc và o giảng đạo, thì phải tá»™i chết, những ngÆ°á»i đạo trưởng ở trong nÆ°á»›c mà không chịu bỠđạo, thì phải khắc chữ và o mặt, rồi phải Ä‘Ã y Ä‘i ở chá»— nÆ°á»›c Ä‘á»™c. Còn những ngu dân thì các quan phải ngăn cấm, đừng để cho Ä‘i theo đạo mà bá» sá»± thá» cúng cha ông, chứ đừng có giết hại v.v....
Äến năm tân hợi (1851) là năm Tá»± Äức thứ 4, lại có dụ ra cấm đạo. Lần nà y, cấm nghiệt hÆ¡n lần trÆ°á»›c, và có mấy ngÆ°á»i giáo sÄ© ngoại quốc phải giết.
Sức đã không đủ giữ nÆ°á»›c mà lại cứ là m Ä‘iá»u tà n ác. Äã không cho ngÆ°á»i ngoại quốc và o buôn bán, lại Ä‘em là m tá»™i những ngÆ°á»i Ä‘i giảng đạo, bởi thế cho nên nÆ°á»›c Pháp và nÆ°á»›c I Pha Nho má»›i nhân cá»› ấy mà đánh nÆ°á»›c ta váºy.
5. Việc Thuế Má.
Thuế má trong nÆ°á»›c Ä‘á»i bấy giá», thì đại khái cÅ©ng nhÆ° Ä‘á»i vua Thánh Tổ và Hiến Tổ, duy chỉ từ khi nÆ°á»›c Pháp và nÆ°á»›c I Pha Nho và o đánh lấy mấy tỉnh Nam Kỳ rồi, lại phải bồi tiá»n binh phà mất 4 triệu nguyên, nhà nÆ°á»›c má»›i tìm cách lấy tiá»n, bèn cho ngÆ°á»i khách tên là Hầu Lợi Trịnh trÆ°ng thuế bán thuốc nha phiến từ Quảng Bình ra đến Bắc Kỳ. Sá» chép rằng đồng niên nhà vua thu được có 302.200 quan tiá»n thuế nha phiến.
Nhà vua lại định lệ cho quyên từ 1.000 quan trở lên thì được hà m cá»u phẩm, lên đến 10.000 quan thì được hà m lục phẩm, nghÄ© là phải dùng lối Ä‘á»i trÆ°á»›c bán quan để lấy tiá»n.
6. Việc Văn Há»c.
Vua Dá»±c Tông là má»™t ông vua hay chữ nhất Ä‘á»i nhà Nguyá»…n, cho nên ngà i trá»ng sá»± nho há»c lắm. Ngà i chăm vá» việc khoa giáp, sá»a sang việc thi cỠđặt ra Nhã SÄ© Khoa và Cát SÄ© Khoa, để chá»n lấy ngÆ°á»i văn há»c ra là m quan.
Ngà i lại đặt Táºp Hiá»n Viện và Khai Kinh Diên để ngà i ngá»± ra cùng vá»›i các quan bà n sách vở, là m thÆ¡ phú hoặc nói chuyện chÃnh trị. Lại sai quan soạn bá»™ Khâm Äịnh Việt Sá» , từ Ä‘á»i thượng cổ cho đến hết Ä‘á»i nhà Háºu Lê.
7. Việc Binh Chế.
Äá»i vua Dá»±c Tông lắm giặc giã, nhà vua cần đến việc võ, nên chỉ năm tân dáºu (1861) là năm Tá»± Äức thứ 14 má»›i truyá»n cho các tỉnh chá»n lấy những ngÆ°á»i khá»e mạnh để là m lÃnh võ sinh. Äến năm ất sá»u (1865) là Tá»± Äức thứ 18 lại mở ra khoa thi võ tiến sÄ©.
Tuy rằng lúc bấy giá» nÆ°á»›c mình có lÃnh võ sinh, có quan võ tiến sÄ©, nhÆ°ng mà thá»i đại đã khác Ä‘i rồi, ngÆ°á»i ta đánh nhau bằng súng đạn nạp háºu, bằng đạn trái phá chứ không bằng gÆ°Æ¡m bằng giáo nhÆ° trÆ°á»›c nữa. Mà quân lÃnh của mình má»—i Ä‘á»™i có 50 ngÆ°á»i thì chỉ có 5 ngÆ°á»i cầm súng Ä‘iểu thÆ°Æ¡ng cÅ©, phải châm ngòi má»›i bắn được, mà lại không luyện táºp, cả năm 198 chỉ có má»™t lần táºp bắn. Má»—i ngÆ°á»i chỉ được bắn có 6 phát đạn mà thôi, há»… ai bắn quá số ấy thì phải bồi thÆ°á»ng.
Quân lÃnh nhÆ° thế, binh khà nhÆ° thế, mà quan thì lại cho lÃnh vá» phòng, má»—i Ä‘á»™i chỉ để Ä‘á»™ chừng 20 tên tại ngÅ© mà thôi. Váºy nên đến khi có sá»±, không lấy gì mà chống giữ được.
|
10-09-2008, 03:49 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 6
Chế Ä‘á»™ và tình thế nÆ°á»›c Việt Nam đến cuối Ä‘á»i Tá»± Äức
1. Cách tổ chức chÃnh trị và xã há»™i.
2. Bốn hạng dân
3. Sá»± sinh hoạt của ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c.
1. Cách Tổ Chức ChÃnh Trị và Xã Há»™i.
NÆ°á»›c Việt Nam tuy nói là má»™t nÆ°á»›c quân chủ chuyên chế 157 , nhÆ°ng theo cái tinh thần và cách tổ chức của xã há»™i thì có nhiá»u chá»— rất hợp vá»›i cái tinh thần dân chủ. Nguyên Nho Giáo là cái há»c căn bản của nÆ°á»›c ta khi xÆ°a, mà vá» Ä‘Æ°á»ng thá»±c tế, thì cái há»c ấy rất chú trá»ng ở sá»± trị nÆ°á»›c. Trị nÆ°á»›c thì phải lấy dân là m gốc, nghÄ©a là phải lo cho dân được sung túc, phải dạy dá»— dân cho biết đạo lý và mở mang trà tuệ của dân. Những việc quan trá»ng nhÆ° thế không phải bất cứ ai cÅ©ng là m được, tất là phải có những ngÆ°á»i có đủ đức hạnh, tà i năng và uy quyá»n má»›i có thể đảm Ä‘ang được. Bởi váºy cho nên má»›i cần có vua có quan.
Vua: Theo cái lý thuyết của Nho Giáo, thì khi đã có quần chúng, là phải có quân. Quân là má»™t Ä‘Æ¡n vị giữ cái chủ quyá»n để chịu hết thảy các trách nhiệm vá» sá»± sinh hoạt và tÃnh mệnh của toà n dân trong nÆ°á»›c. Cái Ä‘Æ¡n vị ấy gá»i là đế hay là vÆ°Æ¡ng, được giữ cái chủ quyá»n cả nÆ°á»›c. Cái chủ quyá»n ấy ngÆ°á»i ta còn gá»i là cái thần khÃ, nghÄ©a là má»™t váºt thiêng liêng do trá»i cho, tức là dân thuáºn má»›i được giữ. Nói rằng những ngÆ°á»i là m những Ä‘iá»u gian ác bạo ngược mà cÆ°á»›p lấy chủ quyá»n thì sao ? Äó là sá»± tiếm Ä‘oạt chứ không phải là chÃnh nghÄ©a. Ngay những ngÆ°á»i đã là m đế là m vÆ°Æ¡ng mà lạm dụng chủ quyá»n để là m những Ä‘iá»u tà n bạo, thì cÅ©ng chỉ là ngÆ°á»i tà n tặc mà thôi, chứ không phải là tháºt báºc đế báºc vÆ°Æ¡ng nữa.
157
Ta thÆ°á»ng hiểu mấy chữ quân chủ chuyên chế theo cái nghÄ©a của các nÆ°á»›c Âu Tây ngà y nay, chứ không biết mấy chữ ấy theo cái há»c nho giáo có nhiá»u chá»— khác nhau. 199 Triá»u đình: Sở dÄ© Ä‘á»i xÆ°a quần chúng công nháºn má»™t ông vua giữ cái chủ quyá»n cả nÆ°á»›c, là muốn cho có mối thống nhất để khá»i sá»± tranh dà nh và cuá»™c biến loạn. Song việc trị nÆ°á»›c là việc chung cả nÆ°á»›c, cho nên có vua là phải có triá»u đình. Triá»u đình không phải là má»™t nhóm cáºn thần để hầu hạ và là m việc riêng cho nhà vua, chÃnh là má»™t há»™i nghị chung cả nÆ°á»›c, do sá»± kén chá»n những ngÆ°á»i xứng đáng bằng cách thi cá» mà đặt ra. Cách thi cá» không phân biệt sang hèn già u nghèo gì cả, miá»…n là ai có há»c, có hạnh và có Ä‘Å© tà i năng thì được ra ứng thÃ. NgÆ°á»i nà o đã Ä‘á»— rồi và đã ra là m quan là ngÆ°á»i ấy có chân ở trong triá»u đình.
Lệ nhà vua, má»—i tháng phải mấy lần thiết đại triá»u, các quan tại kinh Ä‘á»u phải đến đủ mặt và theo phẩm tráºt mà đứng để tâu bà y má»i việc. Bởi vì khi có việc gì quan trá»ng, thì vua hạ đình nghị, nghÄ©a là giao cho đình thần bà n xét. Các quan bất kỳ lá»›n bé Ä‘á»u được Ä‘em ý kiến của mình mà trình bà y. Việc gì đã quyết định, Ä‘em dâng lên để vua chuẩn y, rồi má»›i thi hà nh.
Vua tuy có quyá»n lá»›n tháºt, nhÆ°ng không được là m Ä‘iá»u gì trái phép thÆ°á»ng. Khi vua có là m Ä‘iá»u gì lầm lá»—i, thì các quan Giám Sát Ngá»± Sá» phải tâu bà y mà can ngăn vua. Trừ những ông vua bạo ngược không kể, thÆ°á»ng là vua phải nghe lá»i can ngăn của các quan.
Há»… triá»u đình có những ngÆ°á»i ngay chÃnh và sáng suốt, thì việc nÆ°á»›c được yên trị; nếu có những ngÆ°á»i gian nịnh má» tối, thì việc nÆ°á»›c hÆ° há»ng. Äó là lệ chung từ xÆ°a đến nay nhÆ° váºy.
Quan tÆ°: mệnh lệnh của triá»u đình đã phát ra, thì quan tÆ° ở các quáºn huyện phải theo mà thi hà nh. Các quan coi các quáºn huyện có nhiệm vụ dạy dá»— dân, đừng để dân là m những Ä‘iá»u trái luân thÆ°á»ng đạo lý hay những việc phản loạn. Ngoà i ra quan phải để cho dân được yên nghiệp là m ăn, không nên bà y việc ra để nhiá»…u dân. Bởi váºy Ä‘á»i xÆ°a ông quan nà o cai trị má»™t hạt mà dân hạt ấy được yên trị là ông quan giá»i.
Quyá»n Tá»± Trị của dân là ng: Quan của triá»u đình bổ ra chỉ có đến phủ huyện, còn từ tổng trở xuống thuá»™c vá» quyá»n tá»± trị của dân. Dân tá»± chá»n lấy ngÆ°á»i của mình mà cá» ra coi má»i việc trong hạt. Tổng là má»™t khu gồm có mấy là ng hay xã, có má»™t cai tổng và má»™t phó tổng do há»™i đồng kỳ dịch các là ng cá» ra coi việc thuế khóa, đê Ä‘iá»u và má»i việc trị an trong tổng.
Là ng hay xã là phần tá» cốt yết của dân. Phong tục, lệ luáºt của là ng nà o hay là ng ấy, triá»u đình không can thiệp đến, cho nên tục ngữ có câu: "Phép vua thua lệ là ng". Là ng có há»™i đồng kỳ dịch do dân cá» ra để trông coi hết cả má»i việc. Há»™i đồng ấy có ngÆ°á»i tiên chỉ và thứ chỉ đứng đầu, rồi có lý trưởng và phó lý do há»™i đồng kỳ dịch cá» ra để thay mặt là ng mà giao thiệp vá»›i quan tÆ°, có tuần Ä‘inh chuyên coi việc cảnh sát trong là ng. Khi má»™t ngÆ°á»i nà o can phạm việc gì thì quan trách cứ ở là ng, cho nên ai Ä‘i đâu hay là m việc gì cÅ©ng phải lấy là ng là m gốc.
Ngà y xÆ°a các là ng không có sổ khai sinh tá» và giá thú, nhÆ°ng tục lệ của là ng, cứ con trai đến 12 tuổi thì phải và o là ng, tức là và o sổ Ä‘inh của là ng, con gái thì không có lệ ấy. Lại vì sá»± thá» cúng tổ tiên và sá»± tin số, tÆ°á»›ng, v.v... cho nên nhà nà o đẻ con ra, bất kỳ trai hay gái, cha mẹ phải nhá»› cho đúng giá», ngà y tháng và năm sinh của đứa con ấy. Bởi váºy ngÆ°á»i nà o cÅ©ng biết rõ ngà y tháng sinh của con mình.
Việc giá thú là việc quan hệ vá» gia tá»™c, phải là m đúng lệ thÆ°á»ng, nhÆ°ng đối vá»›i là ng, thì tục lệ bắt ngÆ°á»i chồng khi cÆ°á»›i vợ, phải trình là ng và ná»™p cho là ng má»™t số mấy quan tiá»n, gá»i là ná»™p tiá»n cheo. NhÆ° thế, thà nh ra theo tục lệ, tuy không có sổ khai sinh tá» giá thú, mà má»i Ä‘iá»u cÅ©ng đủ nhÆ° là có váºy.
2. Bốn Hạng Dân.
NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c chia ra là m bốn hạng là : sÄ©, nông, công, thÆ°Æ¡ng.
Công: Công là hạng ngÆ°á»i là m thợ hoặc là m má»™t công nghệ gì để lấy lợi. NhÆ°ng vì nÆ°á»›c ta khi xÆ°a chỉ có những tiểu công nghê, nhÆ° quây tÆ¡, dệt vải, dệt lụa, là m chà i lÆ°á»›i, là m mắm muối v.v.... chứ không có đại công nghệ là m già u nhÆ° các nÆ°á»›c khác. Äại công nghệ đã không có thì những ngÆ°á»i là m thợ, ai chuyên táºp nghá» gì thì láºp thà nh phÆ°á»ng, nhÆ° thợ má»™c, thợ ná», thợ rèn, thợ đúc, thợ gốm v.v.... má»—i phÆ°á»ng có thợ cả, thợ phó và thợ, và phÆ°á»ng nà o có tục lệ của phÆ°á»ng ấy. Những ngÆ°á»i là m thợ thÆ°á»ng là ngÆ°á»i Ãt há»c, quanh năm ngà y tháng Ä‘i là m thuê là m mÆ°á»›n chỉ được đủ ăn mà thôi.
ThÆ°Æ¡ng: ThÆ°Æ¡ng là hạng ngÆ°á»i là m nghá» buôn bán. Song việc buôn bán của ta ngà y xÆ°a kém cá»i lắm. NgÆ°á»i thiên hạ Ä‘i buôn nÆ°á»›c nà y, bán nÆ°á»›c ná», xuất cảng, nháºp cảng, kinh doanh những công cuá»™c to lá»›n kể hà ng ức hà ng triệu. NgÆ°á»i mình cả Ä‘á»i không Ä‘i đến đâu, chỉ quanh quẩn ở trong nÆ°á»›c, buôn bán những hà ng hóa lặt vặt, thà nh ra bao nhiêu mối lợi lá»›n vá» tay ngÆ°á»i ngoà i mất. Thỉnh thoảng có má»™t Ãt ngÆ°á»i có mÆ°Æ¡i lăm chiếc thuyá»n mà nh chở hà ng từ xứ nỠđến xứ kia, nhÆ°ng vốn Ä‘á»™ năm bảy vạn quan tiá»n, thì đã cho là hạng cá»± phú.
Công nghệ nhÆ° thế, buôn bán nhÆ° thế, bảo nÆ°á»›c mình phú cÆ°á»ng là m sao được? Rút cục lại, chỉ có nghá» nông và nghá» sÄ© là trá»ng yếu hÆ¡n cả. 200
Nông: Nông là hạng ngÆ°á»i chuyên nghá» là m ruá»™ng. Dân Việt Nam ta thÆ°á»ng thì ai cÅ©ng có Ãt ra là và i ba sà o ruá»™ng để cà y cấy, nghÄ©a là nghá» là m ruá»™ng là nghá» gốc của ngÆ°á»i mình. NhÆ°ng trừ những nÆ¡i ruá»™ng nhiá»u ngÆ°á»i Ãt và đất lại phì nhiêu nhÆ° đất ở Nam Việt, còn thì đất xấu và lại vì khà háºu không Ä‘iá»u hòa, nắng mÆ°a thất thÆ°á»ng, việc cà y cấy gặp nhiá»u ná»—i khó khăn. Dân ở nhà quê, phần nhiá»u ăn nhá» vá» ruá»™ng nÆ°Æ¡ng, há»… năm nà o mÆ°a hòa gió thuáºn, mùa mà ng tốt thì năm ấy dân được no ấm, nhÆ°ng năm nà o mÆ°a lụt hay hạn hán, mùa mà ng mất hết, thì dân đói khổ.
SÄ©: SÄ© là hạng ngÆ°á»i chuyên nghá» Ä‘i há»c, hoặc để thi Ä‘á»— ra là m quan, hoặc để Ä‘i dạy há»c, là m thầy thuốc, thầy địa lý, thầy bói, thầy tÆ°á»›ng, thầy số v.v.... là những nghá» phong lÆ°u nhà n hạ.
Sá»± há»c của nÆ°á»›c ta ngà y trÆ°á»›c có bá»™ Lá»… coi việc giáo hóa của toà n nÆ°á»›c. Ở tỉnh có quan Äốc Há»c, ở phủ có quan Giáo Thụ, ở huyện và ở châu thì có quan Huấn Äạo, là những ngÆ°á»i có khoa mục, triá»u đình bổ ra coi việc giáo dục ở các hạt, và má»—i ngÆ°á»i coi má»™t trÆ°á»ng công ở trong hạt. Những sÄ© tá» há»c ở các trÆ°á»ng tÆ° thục đã khá khá Ä‘á»u được đến há»c táºp ở các trÆ°á»ng công của quan Äốc, quan Giáo hay quan Huấn, đợi đến khi có khoa thi HÆ°Æ¡ng, thì ra ứng thÃ. Năm nà o có khoa thi, thì các quan huấn đạo, giáo thụ và đốc há»c mở cuá»™c khảo há»c trò để lá»±a chá» những ngÆ°á»i có đủ sức má»›i cho ra ứng thÃ.
Lệ nhà vua cứ ba năm mở khoa thi HÆ°Æ¡ng ở các địa phÆ°Æ¡ng. Những ngÆ°á»i Ä‘á»— cao ở khoa thi HÆ°Æ¡ng gá»i là cá» nhân, những ngÆ°á»i Ä‘á»— thấp gá»i là Tú Tà i. Năm sau ở Kinh đô mở khoa thi Há»™i tại bá»™ Lá»…, những ngÆ°á»i Ä‘á»— Cá» Nhân năm trÆ°á»›c và o ứng thÃ, ai trúng cách thì được và o thi Äình ở trong Ä‘iện nhà vua để lấy các báºc Tiến SÄ©, là những báºc đại khoa, ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c rất lấy là m quý trá»ng.
Má»—i khi có khoa thi HÆ°Æ¡ng, các quan ở kinh ra chấm thi có cái biển Ä‘á» bốn chữ: Phụng Chỉ Cầu Hiá»n, nghÄ©a là : vâng chỉ vua ra tìm ngÆ°á»i giá»i. Váºy sá»± thi cá» ngà y trÆ°á»›c có cái ý nghÄ©a khác sá»± thi cá» ngà y nay.
Äó là nói cách tổ chức việc giáo hóa của triá»u đình. Còn ở chá»— dân gian, thì sá»± há»c táºp rất tá»± do. Bất kỳ ngÆ°á»i nà o có há»c lá»±c kha khá cÅ©ng có thể mở trÆ°á»ng tÆ° thục để dạy há»c. Má»—i là ng có và i ba trÆ°á»ng tÆ° thục, hoặc ở nhà thầy, hoặc ở nhà ngÆ°á»i hà o phú nuôi thầy cho con há»c và cho con các nhà lân cáºn đến há»c. NgÆ°á»i Việt Nam ta vốn chuá»™ng sá»± há»c, cho nên ngÆ°á»i Ä‘i há»c cÅ©ng nhiá»u.
Nguyên sá»± há»c ngà y xÆ°a có cái mục Ä‘Ãch chân chÃnh là há»c cho hiểu đạo lý, biết phải trái, và luyện tâm tÃnh cho thà nh ngÆ°á»i có tiết tháo và có phẩm cách cao quý, để gặp thá»i thì ra giúp nÆ°á»›c giúp dân, nếu không, thì là m ngÆ°á»i ngay chÃnh trong xã há»™i. Sau dần dần vì sá»± sanh hoạt ở Ä‘á»i, sá»± há»c thà nh ra cái há»c chuyên vá» mặt cá» nghiệp, nghÄ©a là há»c chỉ cốt lấy Ä‘á»— để ra là m quan. NgÆ°á»i Ä‘i há»c đã Ä‘á»— đạt rồi, tá»± tin mình là tà i giá»i, chỉ vụ lấy cái hoa mỹ bá» ngoà i để lòe ngÆ°á»i, chứ không thiết gì đến sá»± thá»±c há»c. Tá»±u trung cÅ©ng có ngÆ°á»i muốn thi Ä‘á»— để lấy chút danh pháºn rồi vỠở nhà há»c thêm hay dạy há»c. NhÆ°ng đại Ä‘a số chỉ mong Ä‘á»— để là m quan vì là m quan là có địa vị tôn quý, ngoà i ra không có gì hÆ¡n nữa.
ChÆ°Æ¡ng trình sá»± há»c cá» nghiệp có những gì ? Bao nhiêu công phu của ngÆ°á»i Ä‘i há»c chú trá»ng và o sá»± há»c cho nhá»› những sách Tứ ThÆ°, NgÅ© Kinh cùng những lá»i thể chú của tiá»n nho trong những sách ấy và há»c thêm mấy bá»™ sá» nÆ°á»›c Tà u. Còn sá»± luyện táºp hà ng ngà y, thì cốt táºp cho thạo thuá»™c các lá» lối ở chá»— khoa trÆ°á»ng là : kinh nghÄ©a, tứ lục, thi phú, văn sách. Ấy là dùng hÆ° văn mà xét tà i thá»±c dụng, Ä‘em sá»± hoa mỹ là m má»±c thÆ°á»›c Ä‘o tà i kinh luân. Bởi váºy ai hay kinh nghÄ©a đã nghÄ© mình hÆ¡n ngÆ°á»i, ai tà i thi phú đã tưởng mình giá»i nghá» trị nÆ°á»›c. Việc Ä‘á»i thì tối tăm má» mịt mà lại tá»± phụ và kiêu căng, cho thiên hạ nhÆ° rÆ¡m rác, coi mình nhÆ° thần thánh.
Sá»± há»c của mình đã hÆ° há»ng nhÆ° thế, những hủ tục lại ăn sâu và o trà não, thà nh ra má»™t thứ cố táºt không sao chữa được. May nhá» cái tinh thần há»c cÅ©, ngÆ°á»i Ä‘i há»c, kiến thức tuy không có cái gì mấy, nhÆ°ng thÆ°á»ng có khà tiết, biết liêm sÄ© và nhá» có cái thanh nghị của bá»n sÄ© phu rà ng buá»™c, ngăn ngừa sá»± hà nh Ä‘á»™ng bấ chÃnh. Song chỉ có thế mà thôi, vẫn không đủ để sinh tồn trong cái thá»i đại quyá»n lợi cạnh tranh, quyá»n mÆ°u quá»· quyệt, trà thuáºt gian trá. Cho nên trong khi ngÆ°á»i tiến thì ta thoái, ngÆ°á»i thịnh thì ta suy.
Äại khái, cái trình Ä‘á»™ của bá»n sÄ© phu ở nÆ°á»›c ta lúc bấy giá» là thế, cho nên váºn nÆ°á»›c suy đến nÆ¡i mà hồn ngÆ°á»i vẫn mê muá»™i ở chá»— mÆ¡ mà ng má»™ng mị. Bá»n sÄ© phu là ngÆ°á»i có há»c, là m tai là m mắt cho má»i ngÆ°á»i mà còn kém cõI nhÆ° thế, thì bảo dân gian khôn ngoan là m sao được.
3. Sá»± Sinh Hoạt của ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c.
Tình thế trong nÆ°á»›c nhÆ° đã nói trên, công nghệ không có, buôn bán không ra gì, trừ việc cà y cấy là m ruá»™ng ra thì ngÆ°á»i nghèo đói không có nghá» nghiệp gì mà là m ăn cả, cho nên thủa ấy tuy má»™t tiá»n được bốn bát gạo, mà vẫn có ngÆ°á»i chết đói, vì rằng giá gạo thì rẻ, nhÆ°ng kiếm được đồng tiá»n tháºt là khó. NgÆ°á»i Ä‘i là m thuê khôn khéo, thì má»›i được má»™t ngà y má»™t tiá»n, không thì chỉ được 18 hay 30 đồng tiá»n mà thôi. Sá»± là m ăn ở chá»— thôn quê đã vất vã mà lại thÆ°á»ng bị nhiá»u sá»± hà lạm, ai có đồng tiá»n ở trong nhà thì lo sợ đủ má»i Ä‘Æ°á»ng: nà o sợ 201 kẻ gian phi trá»™m cắp, nà o sợ giặc đêm giặc ngà y cÆ°á»›p phá, cho nên phải chôn phải giấu cho kÃn.
Nhà cá»a phần nhiá»u là nhà tranh nhà lá, Ãt khi có nhà ngói nhà gạch. Kiểu nhà là m cÅ©ng phải theo kiểu thÆ°á»ng mà là m, chứ không được là m nhà lầu và nhà kiểu chữ công hay kiểu chữ môn. Ai là m nhà cữa mà không theo đúng phép, thì cho là lá»™ng hà nh, phải tá»™i.
Cách ăn mặc thì chỉ có đồ vải đồ nâu, ngÆ°á»i nghèo khổ chỉ có manh áo cánh và thÆ°á»ng thì đóng cái khố, có Ä‘i đâu má»›i mặc cái quần vải dà i đến đầu gối. NgÆ°á»i sung túc má»›i có và i cái áo nâu Ä‘en và và i cái quần hoặc nhuá»™m nâu hoặc để trắng, chứ không được mặc đồ gấm đồ vóc và đi già y. Nhà vua cấm nhÆ° thế, là cÅ©ng có ý muốn cho dân không quen thói xa hoa hoang phÃ, chỉ trừ những ngÆ°á»i là m quan là m tÆ° má»›i có cái đặc ân được ăn mặc hÆ¡n ngÆ°á»i. CÅ©ng vì thế cho nên ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c ai cÅ©ng mong được Ä‘i là m quan cho hiển đạt cái thân hình và cho rỡ rà ng mẹ cha, chứ không lo nghÄ© là m việc gì khác nữa. Há»… ai Ä‘i há»c mà vì lẽ gì thi không Ä‘á»—, là m quan không được, thì bức chà quay ra là m giặc để tìm cách hiển vinh, thà nh ra trong nÆ°á»›c hay có giặc giã.
NÆ°á»›c nghèo, dân khổ, lại phải lúc có nhiá»u tai biến, ngÆ°á»i ngoà i và o xâm lược, triá»u đình ngÆ¡ ngác không biết xoay xở ra thế nà o, lòng ngÆ°á»i ly tán, phân ra bè nỠđảng kia, giết hại lẫn nhau. Ấy là cái tình thế nÆ°á»›c Việt Nam ta và cuối Ä‘á»i Tá»± Äức là thế, cho nên sá»± nguy vong má»›i xảy ra váºy.
|
10-09-2008, 03:51 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
PV-ChÆ°Æ¡ng 7
Nước Pháp lấy đất Nam Kỳ
1. NÆ°á»›c Pháp đánh Äà Nẵng.
2. Quân Pháp hạ thà nh Gia Äịnh.
3. Mất tỉnh Äịnh TÆ°á»ng.
4. Mất tỉnh Biên Hòa và tỉnh Vĩnh Long
5. Hòa ước năm nhâm tuất (1862)
6. Sứ Việt Nam ta sang Tây
7. Việc bảo hộ Cao Miên
8. NÆ°á»›c Pháp lấy ba tỉnh phÃa tây đất Nam Kỳ
1. Quân Pháp Äánh Äà Nẵng.
Trong thá»i đại khó khăn nhÆ° Ä‘á»i vua Dá»±c Tông, mà vua quan cứ khÆ° khÆ° giữ lấy thói cÅ©, không biết theo thá»i mà mở nÆ°á»›c cho ngÆ°á»i ta và o buôn bán, không biết nhân dịp mà khai hóa dân trÃ, lại vì sá»± sùng tÃn mà đem giết hại ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, và đem là m tá»™i những ngÆ°á»i Ä‘i giảng đạo. Bởi những sá»± lầm lá»—i ấy, cho nên nÆ°á»›c Pháp má»›i dùng binh lá»±c để báo thù cho những ngÆ°á»i giáo sÄ© bị hại.
Nguyên từ năm tân hợi (1851) là năm Tá»± Äức thứ 4 vá» sau, nghÄ©a là từ khi có tá» dụ cấm đạo lần thứ hai, ở Bắc Kỳ có mấy ngÆ°á»i giáo sÄ© là ông Bonard, ông Charbonnier, ông Matheron và ông giám mục I Pha Nho tên là Diaz bị giết. Còn những giáo sÄ© khác thì phải Ä‘Ã o hầm Ä‘Ã o hố mà ở, hoặc phải trốn tránh ở trong rừng trong núi để giảng đạo. Những tin ấy vỠđến bên Tây, các báo chà ngà y ngà y kể những thảm trạng của các ngÆ°á»i giáo sÄ© Ä‘i truyá»n đạo ở nÆ°á»›c ta, lòng ngÆ°á»i náo Ä‘á»™ng cả lên.
ChÃnh phủ nÆ°á»›c Pháp bèn sai ông Leheur de Ville-sur-Arc, Ä‘em chiếc chiến thuyá»n "Catinat" và o cá»a Äà Nẵng rồi cho ngÆ°á»i Ä‘em thÆ° lên trách Triá»u Äình Việt Nam vá» việc giết đạo. Sau thấy quan ta lôi thôi không trả lá»i, quân nÆ°á»›c Pháp bèn bắn phá các đồn lÅ©y ở Äà Nẵng, rồi bá» Ä‘i. Bấy giá» là tháng 8 năm bÃnh thìn (1856) là năm Tá»± Äức thứ 9.
Äược 4 tháng sau thì sứ thần nÆ°á»›c Pháp là ông Montigny ở nÆ°á»›c Tiêm La sang, để Ä‘iá»u đình má»i việc. Chiếc tà u của ông Montigny Ä‘i và o đóng ở cá»a Äà nẵng, rồi cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° lên nói xin cho ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp 202 được tá»± do và o thông thÆ°Æ¡ng, đặt lÄ©nh sá»± ở Huế, mở cá»a hà ng buôn bán ở Äà Nẵng, và cho giáo sÄ© được tá»± do Ä‘i giảng đạo. Trong bấy nhiêu Ä‘iá»u, triá»u đình nÆ°á»›c ta không chịu Ä‘iá»u nà o cả.
Bấy giá» bên nÆ°á»›c Pháp đã láºp lại đế hiệu, cháu ông Nã Phá Luân đệ nhất là Nã Phá Luân đệ tam lên là m vua. Triá»u chÃnh lúc bấy giá» thì thuáºn đạo, lại có bà hoà ng háºu Eugénie cÅ©ng sùng tÃn. Vả chăng khi chiếc tà u "Catinat" và o cá»a Äà nẵng, có ông giám mục Pellerin trốn được xuống tà u rồi vá» bệ kiến Pháp Hoà ng, kể rõ tình cảnh các ngÆ°á»i giảng đạo ở Việt Nam.
Ông P. Cultru chép ở trong sách Nam Kỳ Sá» Ký (Histore de la Cochinchine) rằng: lúc bấy giá» có nhiá»u ngÆ°á»i quyá»n thế nhÆ° ông chủ giáo thà nh Rouen là Mgr de Bonnechose và có lẽ cả bà hoà ng háºu cÅ©ng có nói giúp cho ông giám mục Pellerin. Bởi váºy Pháp hoà ng má»›i quyết ý sai quan Ä‘em binh thuyá»n sang đánh nÆ°á»›c ta. Lại nhân vì những giáo sÄ© nÆ°á»›c I Pha Nho cÅ©ng bị giết, cho nên chÃnh phủ hai nÆ°á»›c má»›i cùng nhau trù tÃnh việc sang đánh nÆ°á»›c Việt Nam. Ấy cÅ©ng tại vì vua quan mình là m Ä‘iá»u trái đạo, giết hại những ngÆ°á»i theo đạo Gia Tô cho nên má»›i có tai biến nhÆ° váºy.
Tháng 7 năm máºu ngá» (1858) là năm Tá»± Äức thứ 11, hải quân Trung TÆ°á»›ng nÆ°á»›c Pháp là Rigault de Genouilly Ä‘em tà u Pháp và tà u I Pha Nho cả thảy 14 chiếc, chở hÆ¡n 3.000 quân của hai nÆ°á»›c và o cá»a Äà nẵng, bắn phá các đồn lÅ©y, rồi lên hạ thà nh An Hải và thà nh Tôn Hải.
Triá»u đình được tin ấy liá»n sai ông Äà o Trà ra cùng vá»›i quan tổng đốc Nam NghÄ©a là Trần Hoằng tiá»…u ngá»±. Ông Äà o Trà ra đến nÆ¡i thì hai cái hải thà nh đã mất rồi. Triá»u đình lại sai quan hữu quân Lê Äình Lý là m tổng thống Ä‘em 2.000 cấm binh và o án ngá»±.
Ông Lê Äình Lý và o đánh vá»›i quân Pháp má»™t tráºn ở xã Cẩm Lệ bị đạn, vỠđược mấy hôm thì mất.
Vua Dá»±c Tông lại sai quan Kinh Lược Sứ là ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng và o là m tổng thống, ông Chu Phúc Minh là m đỠđốc cùng vá»›i ông Äà o Trà chống giữ vá»›i quân Pháp và quân I Pha Nho.
Ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng láºp đồn Liên Trì và đắp lÅ©y dà i từ Hải Châu cho đến Phúc Ninh, rồi chia quân ra phòng giữ. Cứ nhÆ° sách Nam Kỳ Sá» của ông Cultru thì ý quan trung tÆ°á»›ng Rigault de Genouilly định lấy Äà Nẵng xong rồi, lên đánh Huê, nhÆ°ng mà đến lúc bấy giá» thấy quan quân phòng giữ cÅ©ng rát, và lại có ngÆ°á»i Ä‘em tin cho trung tÆ°á»›ng biết rằng có hÆ¡n 10.000 quân ở Huế sắp kéo xuống. Trung tÆ°á»›ng không biết rõ tình thế ra là m sao, mà đưá»ng xá lại không thuá»™c, cho nên cÅ©ng không dám tiến quân lên.
Nhân vì khi trÆ°á»›c các giáo sÄ© Ä‘á»u nói rằng há»… quân Pháp sang đánh, thì dân bên đạo tức khắc nổi lên đánh giúp, đến nay không thấy tin tức gì, mà quân lÃnh của trung tÆ°á»›ng thì tiến lên không được. Ở Äà Nẵng thì chá»— ăn chá»— ở không có, lại phải bệnh dịch tả chết hại mất nhiá»u ngÆ°á»i, bởi váºy trung tÆ°á»›ng lấy là m phiá»n lắm. Bấy giá» có ông giám mục Pellerin cÅ©ng Ä‘i theo sang ở dÆ°á»›i tà u Ménésis, trung tÆ°á»›ng cứ trách ông giám mục đánh lừa mình, giám mục cÅ©ng tức giáºn bá» vỠở nhà tu dạy đạo tại thà nh Pénang ở bên Mã Lai.
Äược mấy tháng, trung tÆ°á»›ng liệu thế đánh Huế chÆ°a được, bèn định kế và o đánh Gia Äịnh là má»™t nÆ¡i dá»… lấy, và lại là má»™t nÆ¡i trù phú của nÆ°á»›c Nam ta.
2. Quân Pháp và o đánh Gia Äịnh.
TrÆ°á»›c đó đã có ngÆ°á»i bà n vá»›i trung tÆ°á»›ng Rigault de Genouilly ra đánh Bắc Kỳ, nói rằng ở Bắc Kỳ có hÆ¡n 40 vạn ngÆ°á»i Ä‘i đạo, và lại có đảng theo nhà Lê, có thể giúp cho quân Pháp được thà nh công. Trung tÆ°á»›ng cho Ä‘i do thám biết rằng đất Nam Kỳ dá»… lấy hÆ¡n, và lại là đất già u có, nhiá»u thóc gạo. Äến tháng giêng năm ká»· mùi (1859) là năm Tá»± Äức tháng 12, Trung tÆ°á»›ng giao quyá»n lại cho đại tá Toyon ở lại giữ các đồn tại Äà Nẵng, rồi còn bao nhiêu binh thuyá»n Ä‘em và o Nam Kỳ. Quân Pháp và o cá»a Cần Giá», bắn phá các pháo Ä‘Ã i ở hai bên bá» sông Äồng Nai, rồi tiến lên đánh thà nh Gia Äịnh.
Ở Gia Äịnh, bấy giá» tuy có nhiá»u binh khÃ, nhÆ°ng quân lÃnh không luyện táºp, việc võ bị bá» trá»… nải, cho nên khi quân Pháp ở cá»a Cần Giá» tiến lên, quan há»™ đốc là VÅ© Duy Ninh vá»™i và ng tÆ° Ä‘i các tỉnh lấy binh vá» cứu viện; nhÆ°ng chỉ trong hai ngà y thì thà nh vỡ. VÅ© Duy Ninh tá»± táºn. Quân nÆ°á»›c Pháp và nÆ°á»›c I Pha Nho và o thà nh, lấy được 200 khẩu súng đại bác, 8 vạn rưỡi kilos thuốc súng và độ chừng 18 vạn pháºt lăng (francs) cả tiá»n lẫn bạc, còn các binh khà và thóc gạo thì không biết bao nhiêu mà kể.
Trung tÆ°á»›ng Rigault de Genouilly lấy được thà nh Gia Äịnh rồi, đốt cả thóc gạo và san phẳng thà nh trì là m bình địa, chỉ để má»™t cái đồn ở phÃa nam, sai thủy quân trung tá Jauréguiberry Ä‘em má»™t đạo quân ở lại chống giữ vá»›i quân của ông Tôn Thất Hợp đóng ở đất Biên Hòa.
Trung tÆ°á»›ng lại Ä‘em quân trở ra Äà Nẵng, rồi tiến lên đánh má»™t tráºn ở đồn Phúc Ninh. Quân ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng thua phải lui vá» giữ đồn Nại Hiên và đồn Liên Trì. 203
Trung tÆ°á»›ng muốn nhân dịp đó mà định việc giảng hòa, nhÆ°ng mà Triá»u đình cứ để lôi thôi mãi, ngÆ°á»i thì bà n hòa, kẻ thì bà n đánh, thà nh ra không xong việc gì cả 158 . Mà quân Pháp lúc bấy giỠở Äà Nẵng khổ sở lắm, nhiá»u ngÆ°á»i có bệnh táºt; trung tÆ°á»›ng Rigault de Genouilly cÅ©ng Ä‘au, phải xin vá» nghỉ.
ChÃnh phủ Pháp sai hải quân thiếu tÆ°á»›ng Page (Ba-du) sang thay cho trung tÆ°á»›ng Rigault de Genouilly và nhân thể để chủ việc giảng hòa cho xong. Äến tháng 10 năm ká»· mùi (1859) thì thiếu tÆ°á»›ng sang đến nÆ¡i, và cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° bà n việc hòa, chỉ cốt xin đừng cấm đạo, để cho các giáo sÄ© được tá»± do Ä‘i giảng đạo, đặt lÄ©nh sá»± coi việc buôn bán ở các cá»a bể và đặt sứ thần ở Huế. Äại để thì cÅ©ng nhÆ° những Ä‘iá»u của ông Montigny đã bà n năm trÆ°á»›c. NhÆ°ng chẳng may lúc bấy giỠở trong Triá»u không ai hiểu chÃnh sách ngoại giao mà chủ trÆ°Æ¡ng việc ấy, hóa ra là m mất cái dịp hay cả cho hai nÆ°á»›c.
Thiếu tÆ°á»›ng thấy cuá»™c hòa không xong bèn tiến binh lên đánh, tráºn ấy bên quân Pháp chết mất má»™t viên lục quân trung tá là Dupré Déroulède.
Khi quân Pháp và quân I Pha Nho sang đánh nÆ°á»›c ta ở Äà Nẵng và Gia Äịnh, thì quân nÆ°á»›c Anh và quân nÆ°á»›c Pháp Ä‘ang đánh nÆ°á»›c Tà u ở mạn Hoà ng Hải. Äến bấy giá» quân Pháp cần phải tiếp sang bên Tà u, chÃnh phủ nÆ°á»›c Pháp má»›i truyá»n cho thiếu tÆ°á»›ng Page phải rút quân ở Äà Nẵng vá», và chỉ để quân giữ lấy Gia Äịnh, còn bao nhiêu binh thuyá»n phải Ä‘em sang theo hải quân trung tÆ°á»›ng Charner Ä‘i đánh Tà u. Bởi váºy đến tháng ba năm canh thân (1860) quân Pháp đốt cả dinh trại ở Trà SÆ¡n rồi xuống tà u. VỠđến Gia Äịnh, thiếu tÆ°á»›ng Page để hải quân đại tá d Ariès ở lại giữ Gia Äịnh, còn bao nhiêu binh thuyá»n Ä‘em lên phÃa bắc há»™i vá»›i binh thuyá»n của nÆ°á»›c Anh để đánh nÆ°á»›c Tà u.
Triá»u đình ở Huế thấy quân Pháp bá» Äà nẵng Ä‘i, bèn sai Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, Phạm Thế Hiển và o Nam Kỳ, để cùng vá»›i ông Tôn Thất Hợp sung Gia Äịnh quân thứ.
Äến tháng 7 năm canh thân (1860) ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng khởi hà nh. Lúc gần Ä‘i, ông ấy có tâu bà y mấy lẽ vá» việc giữ nÆ°á»›c và nói rằng việc đánh nhau vá»›i nÆ°á»›c Pháp bây giá» khó gắp năm gấp bảy lúc trÆ°á»›c,
158
Chá»— nà y sách tây có quyển chép rằng khi hai bên Ä‘ang bà n việc hòa, thì vua Tá»± Äức sai ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng đánh quân Pháp ở Gia Äịnh. Vả xem sá» ta lúc bấy giá» thì ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng Ä‘ang còn ở Quảng Nam mãI đến tháng 5 năm canh thân (1860), ông ấy má»›i và o Nam Kỳ. Váºy việc đánh ở Gia Äịnh là ông Tôn Thất Hợp, chứ không phải là ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng. nhÆ°ng ông ấy xin cố hết sức để Ä‘á»n Æ¡n nÆ°á»›c, còn ở mặt Quảng Nam mà có việc gì, thì ông Phan Thanh Giản và ông Nguyá»…n Bá Nghi có thể cáng đáng được.
Quân Pháp và quân I Pha Nho ở Sà i gòn lúc bấy giá» chỉ có Ä‘á»™ 1.000 ngÆ°á»i mà quân của Việt Nam ta thì có đến hÆ¡n má»™t vạn ngÆ°á»i. NhÆ°ng mà quân ta đã không luyện táºp, lại không có súng ống nhÆ° quân Tây. Mình chỉ có mấy khẩu súng cổ, bắn bằng đá lá»a, Ä‘i xa Ä‘á»™ 250 hay là 300 thÆ°á»›c tây là cùng; còn súng đại bác thì toà n là súng nạp tiá»n mà bắn mÆ°á»i phát không Ä‘áºu má»™t. Lấy những quân lÃnh ấy, những khà giá»›i ấy mà đối địch vá»›i quân đã láºp theo lối má»›i, thì đánh là m sao được. Bởi váºy cho nên xem tráºn đồ của Việt Nam ta từ đầu cho đến cuối, chỉ có cách Ä‘Ã o hầm Ä‘Ã o hố để là m thế thủ, chứ không bao giá» có thế công, mà ngÆ°á»i Tây thì lợi cả công lẫn thủ. Tuy váºy ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng cùng vá»›i quan tham tán đại thần Phạm Thế Hiển và o xếp đặt ở Gia Äịnh má»™t cách rất có quy cÅ©, đắp dãy đồn Kỳ Hòa (ngÆ°á»i Pháp gá»i là dãy đồn Chà Hóa) cÅ©ng hợp quy thức, để chống nhau vá»›i quân của đại tá d Ariès. Hai bên đã từng đánh nhau hai ba tráºn, Ä‘á»u bị thiệt hại cả.
Äến tháng 9 năm canh thân (1860), thì nhà Thanh bên Tà u ký tá» hòa Æ°á»›c vá»›i nÆ°á»›c Anh và nÆ°á»›c Pháp, hai bên bãi sá»± chiến tranh. ChÃnh phủ nÆ°á»›c Pháp sai hải quân trung tÆ°á»›ng Charner Ä‘em binh thuyá»n vá» chủ trÆ°Æ¡ng việc lấy Nam Kỳ.
Tháng giêng năm tân dáºu (1861) trung tÆ°á»›ng Charner Ä‘em cả thảy 70 chiếc tà u và 3.500 quân bá»™ vỠđến Gia Äịnh 159 . Äược 20 ngà y thì trung tÆ°á»›ng truyá»n lệnh tiến quân lên đánh lấy đồn Kỳ Hòa. Hai bên đánh nhau rất dữ trong hai ngà y. Quân Pháp chết hÆ¡n 300 ngÆ°á»i, nhÆ°ng mà súng Tây bắn hăng quá, quân ta địch không nổi, phải thu bỠđồn chạy vá» Biên Hòa.
Tráºn ấy bên Tây thì có lục quân thiếu tÆ°á»›ng Vassoigne, đại tá I Pha Nho Palanca và mấy ngÆ°á»i nữa bị thÆ°Æ¡ng, mà bên ta thì ông Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng bị thÆ°Æ¡ng, em ngà i là Nguyá»…n Duy tá» tráºn, quan tham tán là Phạm Thế Hiển vỠđến Biên Hòa được mấy hôm thì mất, còn quân sÄ© thì chết hại rất nhiá»u.
3. Mất Tỉnh Äịnh TÆ°á»ng.
Phá được đồn Kỳ Hòa rồi, trung tÆ°á»›ng Charner truyá»n cho quân thủy bá»™ tiến lên Ä‘uổi đánh, quan quân vỡ tan cả.
159
Sá» ta chép rằng quân Pháp lúc bấy giá» có hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i, mà các sách chép việc lấy Nam Kỳ thì chỉ nói có 3.500 ngÆ°á»i thôi và trong số ấy lại có mấy Ä‘á»™i lÃnh má»™ An Nam nữa. Thiết tưởng số 3.500 có lẽ tháºt hÆ¡n. 204 Tà u thủy của Pháp lên lấy Thủ Dầu Má»™t và Tây Ninh. Trung tÆ°á»›ng lại sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang cho vua Cao Miên là Norodom (Nặc Ông Lân), đại lược nói rằng: chủ ý của Pháp định lấy đất Gia Äịnh là m thuá»™c địa, và nay mai sẽ đánh lấy Mỹ Tho (Äịnh TÆ°á»ng) để cho tiện Ä‘Æ°á»ng lÆ°u thông vá»›i nÆ°á»›c Cao Miên.
Bấy giá» bại quân của Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng rút vỠđóng ở Biên Hòa, còn Ä‘ang rối loạn, chÆ°a dám là m gì, quân Pháp bèn quay vá» phÃa tây đánh tỉnh Äịnh TÆ°á»ng. TrÆ°á»›c trung tÆ°á»›ng đã cho tà u Ä‘i dò các ngá»n sông xem Ä‘i Ä‘Æ°á»ng nà o tiện, đến cuối tháng 2 năm tân dáºu (1861), má»™t mặt trung tÆ°á»›ng sai trung tá Bourdais Ä‘em tà u Ä‘i Ä‘Æ°á»ng sông, tiến lên đánh các đồn, má»™t mặt thì sai thiếu tÆ°á»›ng Page Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể, theo cá»a sông Mê-kong và o, hai mặt cùng tiến lên đánh lấy thà nh Mỹ tho. Quan há»™ đốc là Nguyá»…n Công Nhà n phải bá» thà nh chạy.
Từ khi hạ xong thà nh Mỹ Tho rồi, trung tÆ°á»›ng đặt đồn lÅ©y ở các nÆ¡i hiểm yếu, và có ý hoãn việc binh để sá»a sang việc cai trị trong địa hạt đã lấy được, cho nên cÅ©ng không đánh các tỉnh khác.
Triá»u đình ở Huế được tin quan quân thất thủ đại đồn Kỳ Hòa, và thà nh Mỹ Tho cÅ©ng thất thủ rồi, sai quan thượng thÆ° Há»™ bá»™ là Nguyá»…n Bá Nghi là m Khâm sai đại thần và o kinh lý việc Nam kỳ. Nguyá»…n Bá Nghi biết thế chống không nổi vá»›i quân Pháp, dâng sá»› vá» xin giảng hòa. NhÆ°ng ở trong triá»u lúc bấy giá» có bá»n TrÆ°Æ¡ng Äăng Quế không chịu, bắt phải tìm kế chống giữ.
Có nhà chép sá» trách Nguyá»…n Bá Nghi rằng tuy ông ấy muốn giảng hòa, nhÆ°ng không chịu nhÆ°á»ng đất, cứ lấy lý mà cãi, chứ không biết rằng thá»i buổi cạnh tranh nà y, há»… cái sức đã không đủ, thì không có cái lý gì là phải cả. Vả chăng quân nÆ°á»›c Pháp đã sang đánh lấy mấy tỉnh ở Nam Kỳ, là cốt để là m thuá»™c địa, lẽ nà o tá»± nhiên lại Ä‘em trả lại. Bởi váºy sá»± giảng hòa cứ lôi thôi mãi không xong. Mà ở trong địa hạt tỉnh Gia Äịnh và tỉnh Äịnh TÆ°á»ng lúc ấy lại có mấy ngÆ°á»i nhÆ° tri huyện Toại, phó quản cÆ¡ TrÆ°Æ¡ng Äịnh, Thiên há»™ DÆ°Æ¡ng rủ những ngÆ°á»i nghÄ©a dÅ©ng nổi lên đánh phá quân Pháp. Quân Pháp cứ đánh dẹp mãi dân tình cÅ©ng bị lắm Ä‘iá»u cá»±c khổ.
Äến tháng 10 năm tân dáºu (1861), chÃnh phủ Pháp sai hải quân thiếu tÆ°á»›ng Bonard sang thay cho trung tÆ°á»›ng Charner vá» nghỉ.
4. Mất Tỉnh Biên Hòa và Tỉnh Vĩnh Long.
Thiếu tÆ°á»›ng Bonard thấy quan quân ta cứ chống giữ mãi, bèn quyết ý đánh lấy tỉnh Biên Hòa và tỉnh VÄ©nh Long. Äến tháng 11 năm ấy, thì quân Pháp chia ra là m 3 đạo, cùng tiến lên đánh lấy thà nh Biên Hòa, rồi lại tiến lên mặt đông nam đánh lấy đồn Bà Rịa. Qua tháng 3 năm sau là năm nhâm tuất (1862), thiếu tÆ°á»›ng Bonard lại Ä‘em 11 chiếc tà u và hÆ¡n 1.000 quân Ä‘i đánh VÄ©nh Long. Tỉnh thần ở đấy chống giữ được 2 ngà y thì thà nh phá. Tổng đốc TrÆ°Æ¡ng Văn Uyển phải Ä‘em quân lui vá» phÃa tây sông Mê-kong.
5. Hòa Ước Năm Nhâm Tuất (1862).
Lúc bấy giỠở ngoà i Bắc Kỳ có tên Phụng, tên TrÆ°á»ng, đánh phá ở mặt Quảng Yên và Hải DÆ°Æ¡ng ngặt lắm, lại có Nguyá»…n Văn Thịnh, tục gá»i là Cai Tổng Và ng, quấy nhiá»…u ở Bắc Ninh, mà trong Nam Kỳ thì lại mất thêm hai tỉnh nữa. Triá»u đình lấy là m lo sợ lắm, bèn sai Phan Thanh Giản và Lâm Duy Tiếp và o Gia Äịnh giảng hòa.
Äến tháng 4 thì sứ thần nÆ°á»›c ta theo chiếc tà u Forbin 160
và o Sà i gòn. Äến hôm 9 tháng 5 thì thiếu tÆ°á»›ng Bonard và sứ thần nÆ°á»›c Nam ta là ông Phan Thanh Giản và ông Lâm Duy Tiếp ký tá» hòa Æ°á»›c.
Tá» hòa Æ°á»›c ấy có 12 khoản, nhÆ°ng cốt có những khoản sau nà y là quan trá»ng hÆ¡n cả: 1. NÆ°á»›c Nam phải để cho giáo sÄ© nÆ°á»›c Pháp và nÆ°á»›c I Pha Nho được tá»± do và o giảng đạo, và để dân gian được tá»± do theo Äạo. 2. NÆ°á»›c Nam phải nhÆ°á»ng đứt cho nÆ°á»›c Pháp tỉnh Biên Hòa, tỉnh Gia Äịnh và tỉnh Äịnh TÆ°á»ng, và phải để cho chiến thuyá»n của Pháp được ra và o tá»± do ở sông Mékong. 3. NÆ°á»›c Nam không được Ä‘em binh khÃ, thuốc đạn Ä‘i qua những tỉnh đã nhÆ°á»ng cho nÆ°á»›c Pháp. 4. Há»… nÆ°á»›c Nam có giao thiệp vá»›i nÆ°á»›c nà o khác thì phải cho chÃnh phủ Pháp biết, và khi nà o muốn nhÆ°á»ng đất cho nÆ°á»›c nà o, thì phải tùy ý nÆ°á»›c Pháp có thuáºn cho má»›i được. 5. NgÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp và nÆ°á»›c I Pha Nho được ra và o buôn bán tá»± do ở cá»a Äà Nẵng, cá»a Ba Lạt và cá»a bể ở Quảng Yên. 6. NÆ°á»›c Nam phải trả tiá»n binh phà 4.000.000 nguyên, chia là m mÆ°á»i năm, má»—i năm 40 vạn nguyên. 7. NÆ°á»›c Pháp trả tỉnh VÄ©nh Long lại cho nÆ°á»›c Nam, nhÆ°ng quân Pháp cứ đóng ở tỉnh lỵ cho đến khi dẹp yên giặc giã ở tỉnh Gia Äịnh và tỉnh Äịnh TÆ°á»ng thì má»›i rút vá».
160
Nguyên trÆ°á»›c thiếu tÆ°á»›ng Bonard có sai trung tá Simon Ä‘em chiếc tà u Forbin và o cá»a Thuáºn An để đợi xem triá»u đình ở Huế có xin hòa không. Nay chiếc tà u ấy Ä‘em thuyá»n của sứ thần Việt Nam ta vá» Gia Äịnh. 205 Sá»± giảng hòa xong rồi thì triá»u đình sai ông Phan Thanh Giản là m tổng đốc VÄ©nh Long, ông Lâm Duy Tiếp là m tuần phủ Khánh Thuáºn, để giao thiệp vá»›i quan nÆ°á»›c Pháp ở Gia Äịnh.
Bấy giá» nÆ°á»›c I Pha Nho cÅ©ng nhÆ°á»ng quyá»n lấy đất là m thuá»™c địa cho nÆ°á»›c Pháp, chỉ nháºn tiá»n binh phà và quyá»n được cho giáo sÄ© Ä‘i giảng đạo thôi.
Tháng 2 năm quý hợi (1863) là năm Tá»± Äức thứ 16, thiếu tÆ°á»›ng Bonard và đại tá nÆ°á»›c I Pha Nho là Palanca và o Huế triá»u yết vua Dá»±c Tông để công nháºn sá»± giảng hòa của ba nÆ°á»›c. Äoạn rồi thiếu tÆ°á»›ng Bonard vá» Pháp nghÄ©. Hải quân thiếu tÆ°á»›ng De la Grandière sang thay.
6. Sứ Việt Nam Sang Tây.
Vua Dá»±c Tông tuy thế bất đắc dÄ© phải nhÆ°á»ng đất ba tỉnh Nam Kỳ cho nÆ°á»›c Pháp, nhÆ°ng trong bụng vẫn muốn cố hết sức để chuá»™c lại, vì là đất Gia Äịnh là đất khai nghiệp của nhà Nguyá»…n và lại là đất quê ngoại của ngà i, nên chi hòa Æ°á»›c đã ký rồi, mà ngà i vẫ sai quan thÆ°Æ¡ng nghị vá»›i quan nÆ°á»›c Pháp vá» việc ấy. Mà chủ ý ngÆ°á»i nÆ°á»›c Pháp lúc bấy giá» thì không những là chỉ giữ lấy ba tỉnh mà thôi, lại còn định mở rá»™ng thêm ra nữa. Váºy lẽ nà o lại Ä‘em trả lại cho mình?
Vua Dá»±c Tông thấy việc bên nà y bà n không xong, bèn sai quan hiệp biện đại há»c sÄ© Phan Thanh Giản, quan tả tham tri lại bá»™ Phạm Phú Thứ và quan án sát sứ tỉnh Quảng Nam là Ngụy Khắc Äản Ä‘em phẩm váºt sang sứ nÆ°á»›c Pháp và I Pha Nho. Còn việc giao thiệp ở trong Nam Kỳ thì giao lại cho quan tổng đốc tỉnh VÄ©nh Long là TrÆ°Æ¡ng Văn Uyển.
Tháng 6, các sứ thần xuống tà u "Echo" và o Gia Äịnh, rồi sang tà u "Européen" cùng vá»›i quan nÆ°á»›c Pháp và quan nÆ°á»›c I Pha Nho sang Tây. Äến tháng 8 thì tà u "Européen" vá» tá»›i nÆ°á»›c Pháp, sứ thần nÆ°á»›c ta lên Paris, xin và o triá»u yết Pháp Hoà ng Nã Phá Luân đệ tam. NhÆ°ng bấy giá» Pháp Hoà ng sắp Ä‘i ngá»± mát, sứ thần ta phải ở lại chỠđến hÆ¡n má»™t tháng má»›i được yết kiến. Ông Phan Thanh Giản tây bà y má»i lẽ vá» việc xin chuá»™c ba tỉnh Nam Kỳ. Pháp Hoà ng ban rằng việc đó để đình nghị xem thế nà o rồi sau sẽ trả lá»i cho Triá»u Äình Huế.
Mấy hôm sau, bá»n ông Phan Thanh Giản Ä‘i sang I Pha Nho, rồi đến cuối năm thì các sứ thần xuống tà u "Japon" trở vá».
7. Việc Bảo Hộ Cao Miên.
Trong khi sứ nÆ°á»›c ta sang Tây lo việc chuá»™c lại mấy tỉnh ở Nam Kỳ, thì ở bên nà y thiếu tÆ°á»›ng De La Grandière má»™t mặt cứ đánh dẹp má»i nÆ¡i, xếp đặt cách cai trị, định thuế lệ và mở trÆ°á»ng dạy chữ Pháp và chữ quốc ngữ 161 , má»™t mặt sai quan Ä‘i kinh doanh việc bảo há»™ nÆ°á»›c Cao Miên (Chân Lạp).
Nguyá»n từ năm ká»· mùi (1859), vua nÆ°á»›c Cao Miên là An DÆ°Æ¡ng (tức là Nặc Ông Tôn) mất rồi, ngÆ°á»i con trưởng tên là Norodom (Ông Lân) lên nối ngôi. Äến năm tân dáºu (1861), thì ngÆ°á»i em Norodom là Si-Vattha nổi lên tranh ngôi của anh. Norodom phải chạy sang Tiêm La. Sang năm nhâm tuất (1862) vua Tiêm La sai quân Ä‘em Norodom vá» nÆ°á»›c, rồi đặt quan ở Ô- đông để bảo há»™ Cao Miên.
Lúc bấy giỠở Cao Miên có ông giám mục tên là Miche khuyên vua Norodom vá» vá»›i nÆ°á»›c Pháp thì Tiêm La không dám bắt nạt. Bên nà y thiếu tÆ°á»›ng De La Grandière cÅ©ng sai đại úy Doudart de Lagrée sang kinh doanh việc bảo há»™ Cao Miên. Ông Doudart de Lagrée sang Cao Miên trong má»™t năm trá»i thu xếp má»i việc, đến năm giáp tà (1864) thì nÆ°á»›c Tiêm La phải rút quân vá», nhÆ°á»ng quyá»n bảo há»™ cho nÆ°á»›c Pháp.
8. NÆ°á»›c Pháp Lấy Ba Tỉnh PhÃa Tây Äất Nam Kỳ.
Ở bên Pháp lúc bấy giá» chÃnh phủ cÅ©ng còn phân vân, chÆ°a quyết hẳn lấy hay là trả đất Nam Kỳ, mà Pháp Hoà ng thì thấy Ä‘Æ°á»ng xá xa xôi cÅ©ng ngại, bèn sai hải quân trung tá Aubaret (Ha-ba-lý) sang Ä‘iá»u đình vá»›i Triá»u đình ở Huế vá» việc cho chuá»™c ba tỉnh Nam Kỳ.
Vua Dá»±c Tông lại sai quan Lại Bá»™ thượng thÆ° là ông Phan Thanh Giản ra sung chức toà n quyá»n cùng vá»›i Trần Tiá»…n Thà nh và Phan Huy Vịnh để thÆ°Æ¡ng nghị vá»›i sứ thần nÆ°á»›c Pháp.
Ông Aubaret Ä‘Æ°a bản thảo tá» hòa Æ°á»›c, đại lược nói rằng: NÆ°á»›c Pháp trả lại ba tỉnh Gia Äịnh, Biên Hòa và Äịnh TÆ°á»ng cho nÆ°á»›c Nam, chỉ giữ Sà igòn, Mỹ Tho và Thủ Dầu Má»™t để đóng quân. NhÆ°ng nÆ°á»›c Nam phải để nÆ°á»›c Pháp được quyá»n bảo há»™ cả 6 tỉnh Nam Kỳ. NÆ°á»›c Nam lại phải chịu má»—i năm là 2.000.000 nguyên tiá»n thuế.
161
Nguyên ngÆ°á»i nuá»›c ta tá»± xÆ°a tuy có tiếng nói riêng mà không có chữ viết. Há»c hà nh, văn chÆ°Æ¡ng, án từ, việc gì cÅ©ng là m bằng Hán tá»± cả. Từ Ä‘á»i nhà Trần vá» sau đã có ngÆ°á»i dùng Hán Tá»± mà đặt ra chữ Nôm để viết tiếng Quốc Ngữ. NhÆ°ng mà những nhà văn há»c không hay dùng đến chữ nôm. Äến cuối Ä‘á»i nhà Lê có các giáo sÄ© Bồ Äà o Nha sang giảng đạo ở nÆ°á»›c ta, thấy hán tá»± khó há»c và không mấy ngÆ°á»i hiểu, má»›i mượn chữ La Tinh mà đặt ra chữ quốc ngữ, để cho tiện sá»± giảng dạy. Ngà y nay ta cÅ©ng nhá» có chữ quốc ngữ ấy mà là m thà nh ra nÆ°á»›c ta có má»™t lối chữ riêng rất tiện. 206
Sứ hai nÆ°á»›c cứ bà n Ä‘i bà n lại mãi không xon, mà ở bên Pháp thì có nhiá»u ngÆ°á»i không muốn trả lại đất Nam Kỳ. Cuối năm giáp tà (1864) quan thượng thÆ° Hải quân bá»™ là hầu tÆ°á»›c De Chasseloup Laubat dâng sá»› tâu vá»›i Pháp Hoà ng nhất định xin không cho nÆ°á»›c Nam chuá»™c ba tỉnh. Pháp Hoà ng nghe lá»i ấy bèn xuống chỉ truyá»n cứ chiếu tá» hòa Æ°á»›c năm nhâm tuất (1862) mà thi hà nh.
Năm ất sá»u (1865), quan thượng thÆ° De Chasseloup Laubat muốn biết rõ tình thế bên Việt Nam nà y, bèn gá»i thiếu tÆ°á»›ng De La Grandière vá» há»™i nghị và sai hải quân thiếu tÆ°á»›ng Roze sang thay. Thiếu tÆ°á»›ng De la Grandière vá» Pháp cả Ä‘i lẫn vá» mất 7 tháng, lại trở sang kinh lý việc Nam Kỳ.
Lúc bấy giỠở ba tỉnh của Pháp đã thà nh nếp rồi, thiếu tÆ°á»›ng De la Grandière ở Pháp sang đã quyết ý lấy nốt ba tỉnh phÃa tây. Lại nhân từ khi trÆ°á»›c nÆ°á»›c Pháp sang lấy Nam Kỳ, ngÆ°á»i bản xứ thỉnh thoảng vẫn nổi lên đánh phá, quân Pháp dẹp mãi không yên. Ở Cao Miên lại có tên sÆ° Pu kầm Bô xÆ°ng là cháu Nặc Ông Chân cÅ©ng nổi lên đánh vua Norodom. Súy phủ ở Sà i gòn đổ cho quan Việt Nam xui giục và giúp đỡ những ngÆ°á»i là m loạn, bèn sá»a soạn việc lấy tỉnh VÄ©nh Long, tỉnh An Giang và tỉnh Hà Tiên.
Ở Huế tuy triá»u đình còn cứ mong chuá»™c lại đất ba tỉnh, nhÆ°ng vẫn biết ý súy phủ ở Sà i gòn rồi tất lấy cả ba tỉnh phÃa tây, cho nên năm bÃnh dần (1866), lại sai ông Phan Thanh Giản và o là m kinh lược sứ để tìm kế chống giữ.
Ở bên Pháp, thì từ năm đinh mão (1867), hải quân trung tướng Rigault de Genouilly lên là m thượng thư hải quân bộ 162
ra sức giúp thiếu tÆ°á»›ng De la Grandière cho xong việc. Bởi váºy súy phủ ở Sà i gòn chỉ đợi dịp để khởi sá»±.
Tháng 6 năm Ä‘inh mão (1867) là năm Tá»± Äức thứ 20, thiếu tÆ°á»›ng De la Grandière há»™i hÆ¡n 1.000 quân ở Mỹ Tho, rồi định ngà y kéo sang lấy VÄ©nh Long, An Giang và Hà Tiên. Ông Phan Thanh Giản biết thế không chống nổi, bảo các quan Ä‘Ã nh chịu ná»™p thà nh trì cho khá»i sá»± tai hại, rồi ông uống thuốc Ä‘á»™c mà tá»± táºn, dặn lại con cái phải cà y ruá»™ng mà ăn, chứ không được nháºn quan chức gì ở Nam Kỳ.
Bấy giỠông đã già , đã ngoà i 74 tuổi, là m quan tháºt là thanh liêm, nhÆ°ng chẳng may gặp phải khi nÆ°á»›c có biến, biết thế mình không là m gì được, Ä‘em tấm lòng son sắt mà báo Ä‘á»n Æ¡n nÆ°á»›c cho hết bổn pháºn ngÆ°á»i là m tôi.
Từ đó đất Nam kỳ toà n cảnh thà nh ra đất thuá»™c địa của Pháp, thuế má, luáºt lệ, Ä‘iá»u gì cÅ©ng do súy phủ ở Sà i gòn quyết định cả.
162 Lúc bấy giỠHải quân bộ kiêm cả Thuộc địa bộ
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
âàííû, àâòîçâóê, àâòîøêîëà, âèäåî, åêàòåðèíáóðã, áîäèáèëäèíã, àíãëî, äîñòàâêà, àïòåêà, ãîðÿùèõ, âÿçàíèå, áþäæåòèðîâàíèå, çàðàáîòîê, êèòàéñêèé, èìåíà, êîìïàíèÿ, êóëüòóðîëîãèÿ, íàëîãîâûé, ïåðåâîäîâ, íèññàí, íèæíèé, ïíåâìàòè÷åñêîå, ïðîáëåìû, ïðîñòèòóòêè, ñàéòîâ, ñóáàðó, òàíöû, õèëòîí, õîêêåé, òðàíñ, ýâàêóàòîð, ÷àñîâîé |
| |