Võ thuáºt Việt Nam
Võ thuáºt Việt Nam là tên gá»i khái quát hệ thống võ thuáºt, các võ phái, bà i thảo, võ sÆ° khai sinh và phát triển trên đất nÆ°á»›c Việt Nam, hoặc do ngÆ°á»i Việt là m chưởng môn gây dá»±ng sáng tạo tại ngoại quốc từ xÆ°a đến nay, có những đặc trÆ°ng riêng biệt trong sá»± đối sánh vá»›i các võ phái nÆ°á»›c ngoà i khác. Võ thuáºt Việt Nam có ná»™i hà m khái niệm rá»™ng hÆ¡n thuáºt ngữ võ cổ truyá»n Việt Nam (thÆ°á»ng biết đến vá»›i tên gá»i Võ Ta phân biệt vá»›i Võ Tà u) vốn thÆ°á»ng dùng để chỉ những võ phái đã phát triển trong khoảng từ giữa thế ká»· 20 trở vá» trÆ°á»›c trên lãnh thổ Việt Nam, theo đó, võ thuáºt Việt Nam có thể bao gồm cả những môn phái má»›i sinh thà nh trong thá»i Ä‘iểm hiện tại, và bao quát cả những võ phái đã phát triển trong suốt trÆ°á»ng kỳ lịch sá» dân tá»™c Việt Nam.
Lịch sá»
Kể từ bình minh của lịch sá», dân tá»™c Việt đã luôn phải chinh phục thiên nhiên hoang dã để mở cõi và đấu tranh chống ngoại xâm, nhất là những đạo quân từ phÆ°Æ¡ng Bắc trà n xuống. Những vÅ© khà bằng đồng của tổ tiên được tìm thấy, có niên đại từ thiên niên ká»· đầu tiên trÆ°á»›c công nguyên, nhÆ° dao găm, giáo, rìu, gÆ°Æ¡m là những vÅ© khà đánh gần. Việc sá» dụng chúng đòi há»i phải có sá»± can đảm, khéo léo kỹ thuáºt thà nh thạo. ChÃnh những yếu tố đó lại rất cần thiết để phát triển các hình thức chiến dấu nhằm tạo thuáºn lợi và nâng cao hiệu quả của vÅ© khÃ. Tuy nhiên, các sá» gia đã không thể tìm thấy bất cứ bằng chứng nà o minh chứng cho sá»± tồn tại của những kỹ pháp võ thuáºt, hiểu theo nghÄ©a hiện đại, trong ná»n văn hóa buổi đầu của lịch sá» dân tá»™c.
Những sá»± kiện lịch sá» trong suốt hai thiên niên ká»· tiếp theo đã thúc đẩy dần sá»± hình thà nh không chỉ binh pháp mà cả những kỹ thuáºt sá» dụng binh khÃ: đại phá quân Nam Hán trên Bạch Äằng giang năm 938, phá Tống năm 981 và 1077, chống Nguyên Mông năm 1258, 1285 và 1288, khởi nghÄ©a chống đô há»™ của nhà Minh những năm 1418 đến 1428, chiến thắng nhà Thanh năm 1789.
Trong suốt hai thá»i kỳ nhà Lý và nhà Trần từ thế ká»· 11 đến thế ká»· 14, Pháºt giáo trở thà nh quốc giáo. Những phÆ°Æ¡ng thức nghiêm ngặt nhằm tá»± kiểm soát, hoà n thiện mình và rèn luyện những bà kÃp vá» thần, khÃ, ý, lá»±c đã giúp các nhà sÆ° không chỉ am tÆ°á»ng tôn giáo mà còn rất giá»i võ. Thá»i Lý, các nhà sÆ° thÆ°á»ng tổ chức lá»… há»™i ở chùa chiá»n và đá»n miếu, nÆ¡i có những hoạt Ä‘á»™ng mang Ä‘áºm tinh thần thượng võ nhÆ° đấu váºt và tỉ thà võ công tay không hoặc có binh khÃ.
Từ thế ká»· 15 đến thế ká»· 19, võ Việt Nam tồn tại ở hai dạng: bình dân (tại các lá»… há»™i) và triá»u đình (chÆ°Æ¡ng trình chuyên rèn luyện và thi võ). Các hoạt Ä‘á»™ng võ thuáºt bình dân được tổ chức rá»™ng rãi trong dân chúng, thÆ°á»ng tại các lò võ và các lá»… há»™i truyá»n thống, để giải trÃ, gia tăng tinh thần thượng võ, nâng cao ká»· luáºt và tá»± vệ. Nổi tiếng trong các lá»… há»™i nà y là các hình thức võ váºt, đặc biệt là váºt Liá»…u Äôi ở Nam Äịnh. Những đô váºt tà i giá»i được dân gian phong là "trạng Váºt". Nhiá»u ngÆ°á»i trong số há» sau nà y trở thà nh những lãnh tụ của các cuá»™c khởi nghÄ©a nông dân, nhÆ° Phùng HÆ°ng, Nguyá»…n Hữu Cầu, Nguyá»…n Cừ, Lê Lợi, Tây SÆ¡n tam kiệt (Nguyá»…n Nhạc, Nguyá»…n Huệ, Nguyá»…n Lữ) và các đô đốc tà i ba của há» v.v.
Trong khoảng cuối thế ká»· 19 đầu thế ká»· 20, nhiá»u cuá»™c khởi nghÄ©a chống Pháp nổ ra do những báºc công thần treo ấn từ quan để thể hiện sá»± phản đối của mình vá»›i chÃnh sách của triá»u Nguyá»…n. Suốt thá»i kỳ nà y võ thuáºt phổ biến rá»™ng rãi. Tháºm chà khi phong trà o chống Pháp suy yếu thì các lò võ vẫn âm thầm hoạt Ä‘á»™ng và các võ sÆ° vẫn bà máºt truyá»n thụ võ thuáºt cho há»c trò, tạo nên những chÆ°Æ¡ng trình luyện táºp võ nghệ của quần chúng tồn tại song song vá»›i võ kinh của triá»u đình. Tuy nhiên, Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i những há»a khà (súng, đại bác) hiện đại từ Tây phÆ°Æ¡ng, bạch khà (gÆ°Æ¡m, giáo, mác) tá» rõ sá»± hạn chế. Trong quân sá»±, võ thuáºt Ä‘á»™t nhiên không còn đóng vai trò quyết định trong các cuá»™c chiến. DÆ°á»›i thá»i thuá»™c Pháp, triá»u đình ngừng việc Ä‘Ã o tạo võ nghệ và trong dân chúng, các môn thể dục thể thao phÆ°Æ¡ng Tây dần ngá»± trị. Tuy nhiên, rèn luyện võ thuáºt nhằm phát dÆ°Æ¡ng quang đại tinh thần thượng võ, kỹ thuáºt tá»± vệ, vẫn âm thầm nở rá»™ trong dân chúng, hình thà nh các trung tâm võ thuáºt vá»›i nhiá»u lò võ lừng danh ở Thăng Long-Hà Ná»™i (miá»n Bắc), Thanh Hóa, Nghệ An, Bình Äịnh (miá»n Trung), Sà i Gòn và các tỉnh đồng bằng sông Cá»u Long (miá»n Nam).
CÅ©ng từ cuối thế ká»· 19 đến hết thế ká»· 20, nhiá»u trÆ°á»ng phái võ thuáºt khác nhau đến từ các nÆ°á»›c châu à khác du nháºp dần và o Việt Nam nhÆ° Judo, Aikido, Karate (Nháºt Bản), Wushu, Thiếu Lâm phái, Võ Äang phái, Nga Mi phái, Thái Cá»±c quyá»n (Trung Quốc); Pencak silat (Malayssia), Taekwondo (Triá»u Tiên), quyá»n Anh (châu Âu) v.v. NgÆ°á»i Việt đã tiếp nháºn, chuyển hóa, kết hợp vá»›i võ thuáºt bản địa, là m phong phú thêm kỹ thuáºt tá»± vệ của võ há»c dân tá»™c. Liên Ä‘oà n Võ thuáºt Cổ truyá»n Việt Nam được thà nh láºp năm 1991 vá»›i tinh thần gìn giữ và phát huy tinh hoa võ thuáºt của tổ tiên, giá»›i thiệu quảng đại đến bè bạn năm châu má»™t phần vốn liếng di sản văn hóa được tÃch lÅ©y qua nhiá»u thế hệ ngÆ°á»i Việt. Liên Ä‘oà n cÅ©ng Ä‘ang hÆ°á»›ng tá»›i mục tiêu xây dá»±ng má»™t môn quốc võ[1], mà trá»ng tâm là sá»± đầu tÆ° cho các võ phái nhÆ° Vovinam Việt võ đạo [2] cÅ©ng nhÆ° các hệ phái võ thuáºt cổ truyá»n khác nhÆ° Bình Äịnh gia, Tân Khánh Bà Trà v.v.
Rèn luyện và khảo thà võ tại triá»u đình
TrÆ°á»›c thế ká»· 16 vua chúa bổ dụng các võ tÆ°á»›ng trong triá»u dá»±a trên những cống hiến, công trạng hoặc gia thế của há» chứ không qua thi tuyển. Do đó, Ä‘a số các võ tÆ°á»›ng cao cấp trong triá»u là ngÆ°á»i của hoà ng gia.
Năm 1253 triá»u Trần cho láºp Giảng Võ Ä‘Æ°á»ng, má»™t trÆ°á»ng rèn luyện võ dà nh cho hoà ng thân quốc thÃch là các võ tÆ°á»›ng. CÅ©ng trong khoảng thá»i gian nà y Trần Quốc Tuấn đã soạn Binh thÆ° yếu lược, má»™t cuốn sách nhằm chỉ dạy tÆ°á»›ng sÄ© rèn luyện binh pháp, võ công. Nhá» dạy và há»c võ má»™t cách bà i bản, triá»u Trần đã có nhiá»u tÆ°á»›ng lÄ©nh nổi tiếng nhÆ° Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Khánh DÆ°, Phạm NgÅ© Lão v.v, góp phần to lá»›n và o chiến thắng chống quân Nguyên Mông xâm lược.
Năm 1721 dÆ°á»›i thá»i Lê Dụ Tông trÆ°á»ng Ä‘Ã o tạo võ đầu tiên cho quảng đại quần chúng được mở tại Thăng Long mang tên Võ Há»c sở, đồng thá»i bổ nhiệm má»™t vị quan chịu trách nhiệm giảng dạy binh pháp. Chúa Trịnh CÆ°Æ¡ng rất lÆ°u tâm đến việc Ä‘Ã o tạo tÆ°á»›ng lÄ©nh, ông cÅ©ng là ngÆ°á»i biên soạn những quy định và thể chế thi tuyển võ há»c. Các kỳ thi ở cấp hÆ°Æ¡ng thôn, gá»i là "sở cá»" được tổ chức ba năm má»™t lần và o các năm TÃ, Ngá», Mão, Dáºu. Kỳ thi Há»™i (bác cá») diá»…n ra tại Thăng Long và o các năm Thìn, Tuất, Sá»u, Mùi. Má»—i kỳ thi gồm ba phần: thứ nhất là kiểm tra kiến thức binh pháp cổ, thứ hai là kiểm tra công phu võ há»c (cưỡi ngá»±a, bắn cung, múa kiếm, múa côn), thứ ba là chiến thuáºt và chiến lược quân sá»±[3].
Năm 1731, chúa Trịnh Giang tiếp tục soạn thêm những quy định vá» võ thà sau khi nháºn ra có nhiá»u võ sinh xuất sắc đã trượt ở phần thi viết luáºn vá» chiến lược dùng binh. Theo những quy định do nhà chúa sá»a đổi, công phu võ há»c được nhấn mạnh hÆ¡n là kiến thức vá» chiến lược quân sá»±. Tá»›i năm 1740 Triá»u Lê đã xây dá»±ng Võ Miếu để tôn thá» các binh gia nổi tiếng của Trung Quốc và Việt Nam nhÆ° Tôn Tá», Quản Tá» và Trần Quốc Tuấn. Trong suốt thá»i vua Lê chúa Trịnh (1428-1788) có 19 cuá»™c thi võ được tổ chức và lấy Ä‘á»— 200 võ sinh. Các cuá»™c thi võ tại triá»u đình nà y chỉ ngÆ°ng má»™t thá»i gian ngắn khi Nguyá»…n Huệ Ä‘Æ°a quân ra Bắc Hà "phò Lê, diệt Trịnh), và lại được tái tổ chức sau đó dÆ°á»›i thá»i Tây SÆ¡n.
Các vua nhà Nguyá»…n (1802-1945) cố gắng mở cõi vá» phÆ°Æ¡ng Nam nên rất chú trá»ng việc tuyển chá»n và rèn luyện quan võ. Năm 1836, Minh Mạng ban đạo dụ nói rõ: để cai trị đất nÆ°á»›c cần chú ý cả văn trị và võ công. Nhà vua còn đặt ra những chế định cho các kỳ thi võ hai cấp: thi HÆ°Æ¡ng và thi Há»™i, trong đó thi HÆ°Æ¡ng tổ chức và o các năm Dần, Thân, Tị, Hợi; thi Há»™i tổ chức và o năm TÃ, Ngá», Mão, Dáºu. Các cuá»™c thi võ ở Huế thÆ°á»ng tổ chức và o tháng bảy âm lịch, vá»›i những hạng mục nhÆ° xách tạ, chiến đấu tay không, sá» dụng vÅ© khà (côn, Ä‘ao, khiên, thÆ°Æ¡ng), đặc biệt là sá» dụng thiết côn nặng gần 20 kg để đấu đối kháng và thÆ°Æ¡ng dà i 3,3 mét để đâm các hình ná»™m. Trong vòng thi thứ ba các thà sinh được kiểm tra kỹ năng bắn súng. Những thà sinh trúng tuyển lại phải trải qua má»™t vòng khảo thà vá» "võ kinh thất thÆ°" (bảy bá»™ sách kinh Ä‘iển vá» võ há»c) [4], đồng thá»i thi đấu tá»± chá»n má»™t trong 18 môn loại võ khà thuá»™c tháºp bát ban võ nghệ.
Từ 1802 đến 1884 nhà Nguyá»…n tổ chức 74 kỳ thi ở các cấp và tổng số có 3893 thà sinh vượt qua được cả kỳ thi văn và thi võ. Các thà sinh trúng tuyển qua các kỳ thi vá»›i thà nh tÃch cao được phong tiến sÄ© võ.
Nhìn chung, các kỳ thi võ tại triá»u đình phong kiến Việt Nam rất khác vá»›i thà võ theo nghÄ©a hiện đại, trá»ng tâm nhấn mạnh tÃnh táºp thể, trải nghiệm của võ sinh trong chiến tráºn qua sá»± váºn dụng binh pháp, kỹ thuáºt chiến tranh và tÆ°Æ¡ng đối Ãt Ä‘á» cao cá nhân tÃnh, Ãt nhấn mạnh những sở há»c võ công của riêng má»™t ngÆ°á»i. Do đó Việt Nam trong suốt tiến trình lịch sá» không có truyá»n thống võ há»c kiểu Trung Hoa vá»›i các đại môn phái, các bang há»™i, các chưởng môn nhân lừng danh và những hiệp sÄ© hà nh hiệp trên giang hồ.
Các kỳ thi võ tại triá»u đình phong kiến Việt Nam chấm dứt và o năm 1880 khi ngÆ°á»i Pháp bắt đầu tăng cÆ°á»ng ná»n cai trị của há» tại Việt Nam.
Äặc Ä‘iểm
Một đòn đá bay kẹp cổ đặc thù trong môn Vovinam Việt võ đạo
Một đòn đá bay kẹp cổ đặc thù trong môn Vovinam Việt võ đạo
Bên cạnh những nét tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i ná»n võ thuáºt rá»™ng lá»›n của Trung Hoa do ảnh hưởng từ giao lÆ°u văn hóa trong lịch sá», các võ phái Việt Nam đặc biệt là các hệ phái võ thuáºt cổ truyá»n vẫn thể hiện những đặc Ä‘iểm khác biệt rõ rệt vá»›i các ná»n võ há»c khác trên thế giá»›i nói chung và Trung Hoa nói riêng:
* Lá»i thiệu của các bà i quyá»n, bà i binh khà thÆ°á»ng là m bằng thÆ¡, phú có vần Ä‘iệu, đặc biệt có nhiá»u bà i thÆ¡ Nôm, khác hẳn vá»›i các võ phái Trung Hoa hoặc không có lá»i thiệu, hoặc lá»i thiệu chỉ là sá»± liệt kê thứ tá»± chiêu thức má»™t cách rá»i rạc.
* Bá»™ pháp: váºn hà nh theo đồ hình bát quái, vá»›i nguyên lý "lưỡng túc bát quái vi căn" (hai chân lấy bát quái là m ná»n tảng), khi đứng thì vững nhÆ° đá tảng, khi di chuyển thì nhẹ nhà ng linh hoạt nhÆ° lá bay.
* CÆ°á»›c pháp: nổi tiếng vá»›i rất nhiá»u đòn Ä‘á»™c cÆ°á»›c, trong đó có những đòn đá bay hai chân xiết cổ đối phÆ°Æ¡ng và những đòn đá chá»›p nhoáng tấn công ở tầm trung đẳng trở xuống, Ãt có những đòn đá ở tầm thượng đẳng hoặc những đòn đá bay thiên vá» biểu diá»…n.
* Thủ pháp: áp dụng theo ngÅ© hà nh pháp vá»›i nguyên lý "song thủ ngÅ© hà nh vi bản" (hai tay lấy ngÅ© hà nh là m ná»n tảng).
* Kỹ thuáºt: Các đòn thế được chá»n lá»c, phân thế riêng phù hợp vá»›i cách đánh của từng dạng đối tượng, địa hình (có thể đánh trên lÆ°ng ngá»±a, voi, cá»c gá»—, thà nh giếng) nhất là lối đánh cáºn chiến má»™t ngÆ°á»i chống lại nhiá»u ngÆ°á»i. Rất Ãt có các kỹ thuáºt thiên vá» mà u mè hoa dạng mà mang tÃnh thá»±c dụng cao Ä‘á»™.
* Táºn dụng triệt để lối đánh "cá»™ng lá»±c", dá»±a và o sức lá»±c đối phÆ°Æ¡ng để triệt hạt đối phÆ°Æ¡ng theo nguyên lý "tá lá»±c đả lá»±c", lấy nghịch để chế thuáºn.
* Binh khÃ: các võ phái Việt Nam truyá»n thống nổi tiếng vá»›i nhiá»u loại binh khà được chế tác từ các dụng cụ thô sÆ¡ trong nghá» nông, nhÆ° Thiết lÄ©nh, má»™t dạng tÆ°Æ¡ng tá»± côn nhị khúc; Bút chì (vÅ© khÃ) chế từ chiếc xẻng có buá»™c thêm dây dà i và o cán để phóng; Tá» mi côn là m bằng tre, tầm vông còn gá»i là roi chiến. Äặc biệt tá» mi côn vá»›i những kỹ thuáºt Ä‘á»™c đáo nhÆ° thế "đâm so Ä‘Å©a", má»™t tuyệt kỹ bà truyá»n chÆ°a có cách hóa giải[5]. Các võ phái tại Bình Äịnh còn thÆ°á»ng xuyên phổ dụng môn binh khà là dải lụa được buá»™c váºt nặng ở đầu, má»™t vÅ© khà má»m hÆ¡n nhuyá»…n tiên của Trung Hoa, nhÆ°ng không kém phần uy lá»±c thuá»™c tháºp bát ban võ nghệ Việt Nam.
Các hệ phái chÃnh
Các hệ phái võ thuáºt cổ truyá»n ở Việt Nam Ä‘a dạng nhÆ°ng có thể xếp và o 5 nhóm chÃnh: Nhóm Bắc Hà (miá»n Bắc), nhóm Bình Äịnh (miá»n Trung), nhóm Nam Bá»™ (miá»n Nam), các môn phái có nguồn gốc từ phÆ°Æ¡ng Bắc đến Việt Nam (nhÆ° các hệ phái danh gia Thiếu Lâm) và ngoà i ra, còn có thể kể đến các võ phái Việt Nam phát triển ở nÆ°á»›c ngoà i.
Nhóm Bắc HÃ
Các phái võ Bắc Hà ban đầu Ä‘á»u phát triển ở miá»n Bắc Việt Nam dù có võ phái sau đó đã ảnh hưởng lan rá»™ng đến các khu vá»±c khác trong cả nÆ°á»›c. Các phái nà y bao gồm:
* Váºt Liá»…u Äôi: Võ váºt có truyá»n thống lâu Ä‘á»i và rất phổ biến tại miá»n Bắc Việt Nam. Nhiá»u là ng tổ chức thi đấu váºt và o các lá»… há»™i mùa xuân. Lá»… há»™i Váºt Liá»…u Äôi tổ chức thÆ°á»ng niên ở là ng Liá»…u Äôi, xã Liêm Túc, huyện Thanh Liêm, Hà Nam.
* Nhất Nam: có lịch sá» lâu Ä‘á»i nhất trong các võ phái cổ truyá»n Việt Nam, có khởi nguồn từ Thanh Hóa, Nghệ An. Ông tổ của môn váºt truyá»n thống Việt Nam, Nguyá»…n Tam Chinh, sinh ra tại vùng nà y. Äây cÅ©ng là vùng đất địa linh nhân kiệt sản sinh nhiá»u danh tÆ°á»›ng Việt Nam lẫy lừng trong lịch sá» chống ngoại xâm nhÆ° Bà Triệu (225-248), DÆ°Æ¡ng Äình Nghệ (?-938), Lê Lợi v.v. Trong ba cuá»™c kháng chiến chống Nguyên Mông xâm lược, nhà Trần chủ yếu dá»±a và o mÆ°á»i vạn binh sÄ© từ các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An.
* Nam Hồng SÆ¡n: do võ sÆ° Nguyá»…n Văn Tá»™ sáng láºp dá»±a trên cÆ¡ sở chÆ°Æ¡ng trình rèn luyện võ cổ truyá»n dân tá»™c từ thá»i Nguyá»…n và vay mượn thêm má»™t số kỹ thuáºt của võ Trung Hoa.
* Việt Võ đạo (Vovinam): Vovinam Việt Võ Äạo là môn võ được võ sÆ° Nguyá»…n Lá»™c sáng láºp và o năm 1938. Äây là hệ thống pha trá»™n những tinh túy của truyá»n thống võ há»c gia đình, võ Việt Nam và các trÆ°á»ng phái võ các nÆ°á»›c khác. Võ phái dá»±a trên kỹ thuáºt phản công ngang, Ä‘i từ dá»… đến khó, từ Ä‘Æ¡n giản đến phức tạp, phù hợp vá»›i thể chất ngÆ°á»i Việt.
Hà Ná»™i và vùng phụ cáºn được xem là cái nôi của võ cổ truyá»n. TrÆ°á»›c đây nhiá»u võ sinh khu vá»±c nà y đã vượt qua nhiá»u cuá»™c khảo thà võ rất gian nan do triá»u đình phong kiến tổ chức tại Giảng Võ Ä‘Æ°á»ng. Sau năm 1880 khi mà thi võ bị triá»u đình bãi bá», nhiá»u võ gia vẫn tiếp tục bà truyá»n các kỹ năng lại cho con cháu.
Nhóm Bình Äịnh
Bình Äịnh là vùng từng thuá»™c vÆ°Æ¡ng quốc Chămpa, nÆ¡i có truyá»n thống võ thuáºt lâu Ä‘á»i mà những phù Ä‘iêu của vÆ°Æ¡ng quốc Chăm còn lÆ°u giữ hình ảnh. Äây cÅ©ng là cái nôi võ thuáºt miá»n Trung gắn liá»n vá»›i triá»u đại Tây SÆ¡n (1778-1802). Trong thế ká»· 18, má»™t số võ sÆ° nổi tiếng từ miá»n Bắc Việt Nam và Trung Quốc chuyển đến định cÆ° tại vùng nà y và dạy võ cho ngÆ°á»i dân địa phÆ°Æ¡ng. Trong số nà y có TrÆ°Æ¡ng Văn Hiến (vùng Thanh Hóa, Nghệ TÄ©nh), Trần Kim Hùng (có tổ tiên sáng láºp thôn TrÆ°á»ng Äình, Tây SÆ¡n), Diệp Kim Tòng (từ Phúc Kiến), Äinh Văn NhÆ°ng (ngÆ°á»i Ninh Bình). Những võ sÆ° nà y đã rèn luyện võ nghệ cho anh em nhà Tây SÆ¡n và hầu hết các tÆ°á»›ng sÄ© của cuá»™c khởi nghÄ©a. [cần dẫn nguồn]
Từ cuối thế ká»· 18 các võ sÆ° đã gây dá»±ng tại Bình Äịnh phái võ Tây SÆ¡n (còn gá»i là Võ tráºn Tây SÆ¡n) Ä‘á»™c đáo, kết hợp của nhiá»u hình thức và kỹ thuáºt từ những võ phái Bình Äịnh khác nhau. Nguyên tắc của võ phái nà y là : "nhất mạnh, nhì nhanh, thứ ba giá»i", nhấn mạnh tầm quan trá»ng đặc biệt của sức mạnh, sá»± khéo léo, và kỹ thuáºt có uy lá»±c thá»±c dụng. Tuy nhiên, cùng vá»›i sá»± suy vi của dòng há» Tây SÆ¡n, nhiá»u kỹ thuáºt của phái võ tráºn nà y chỉ còn được truyá»n dạy trong các chi phái võ của các gia tá»™c tại Bình Äịnh.
Từ thá»i Tây SÆ¡n đến nay, nhóm Bình Äịnh bao gồm nhiá»u võ phái xuất phát từ Bình Äịnh và vùng phụ cáºn nhÆ°: roi Thuáºn Truyá»n, quyá»n An Thái, quyá»n An Vinh và các hình thức võ thuáºt do các gia tá»™c, các nhà sÆ° truyá»n dạy nhÆ° Tây SÆ¡n Nhạn, Thanh Long võ đạo, Bình Äịnh Sa Long CÆ°Æ¡ng, Võ tráºn Bình Äịnh, Tân SÆ¡n Bạch Long, Tây SÆ¡n Thiếu Lâm, Bình Äịnh gia v.v. Nhiá»u bà i danh quyá»n có xuất xứ từ đất Bình Äịnh nhÆ° Ngá»c trản ngân Ä‘Ã i, Lão mai quyá»n, Thần đồng quyá»n, Yến phi quyá»n (còn được gá»i là Én Bay thảo pháp) đã được Ä‘Æ°a và o chÆ°Æ¡ng trình khảo thà võ thuáºt thá»i Nguyá»…n và má»™t số bà i trở thà nh bà i quy định của Liên Ä‘oà n Võ thuáºt Cổ truyá»n Việt Nam.
Äiá»u cần nói ở đây là , tên gá»i "Võ Bình Äịnh" nguyên khởi xuất hiện và o thế ká»· thứ 15, do Nguyá»…n Trãi đặt và được truyá»n nối rồi ngá»™ nháºn là môn võ xuất phát từ vùng Bình Äịnh và o thá»i Tây SÆ¡n. Theo cách lý giải của tủ sách Tìm hiểu Võ thuáºt, sau cuá»™c khởi nghÄ©a thà nh công, Lê Lợi đặc biệt lÆ°u tâm đến việc trui rèn võ nghệ cho quân Ä‘á»™i nên cho mở các kỳ thi võ và mở trÆ°á»ng dạy võ. Nhà vua ủy thác cho nhà sÆ° Sa Viên là ngÆ°á»i huấn luyện võ nghệ cho nghÄ©a binh Lam SÆ¡n từ năm 1415 mở võ Ä‘Æ°á»ng. Nguyá»…n Trãi đã đặt tên cho võ Ä‘Æ°á»ng của nhà sÆ° Sa Viên là Võ Ä‘Æ°á»ng Bình Äịnh để tưởng nhá»› công lao của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Lê Lợi. Từ đó tên Võ Bình Äịnh được truyá»n nối khắp nÆ°á»›c[6].
Nhóm Nam Bộ
Các phái võ Nam Bá»™ xuất hiện cùng vá»›i quá trình mở cõi, "Từ thuở mang gÆ°Æ¡m Ä‘i mở cõi, Trá»i Nam thÆ°Æ¡ng nhá»› đất Thăng Long" (thÆ¡ Huỳnh Văn Nghệ), và định cÆ° của ngÆ°á»i Việt trong thế ká»· 18 và thế ká»· 19. Sau khi dứng chân ở Nam Trung Bá»™, các chúa Nguyá»…n tiếp tục mở rá»™ng lãnh thổ xuống phÃa Nam và di dân từ Quảng Nam, Äà Nẵng, Quy NhÆ¡n và o khai khẩn đất hoang tại đồng bằng sông Cá»u Long. Song song vá»›i Ä‘iá»u đó, triá»u Nguyá»…n cÅ©ng lÆ°u Ä‘Ã y nhiá»u tá»™i phạm và o Nam. Vì váºy, nhiá»u ngÆ°á»i Việt ở miá»n Nam xuất thân từ các vùng có truyá»n thống võ nghệ, lại già nh giáºt sá»± sống trong cuá»™c chiến sinh tá» vá»›i vùng quê má»›i còn hoang dã, nên hầu hết trong số há» rất thà nh thạo nghệ thuáºt chiến đấu.
Từ cuối thế ká»· 18, bị bại tráºn trÆ°á»›c quân khởi nghÄ©a Tây SÆ¡n, tà n quân nhà Nguyá»…n bá» chạy xuống phÃa Nam quy tụ vá» Äồng Nai tiếp tục tuyển má»™ các võ sÆ° để rèn binh luyện khÃ. Sau khi nhà Nguyá»…n được thà nh láºp năm 1802, nhiá»u ngÆ°á»i vùng nà y đã vượt qua các kỳ thi võ của triá»u đình, theo Ä‘uổi binh nghiệp và trở thà nh nhiá»u võ tÆ°á»›ng. Má»™t số hoà ng thân quốc thÃch nhà Tây SÆ¡n, để trốn tránh sá»± truy nã trả thù của Gia Long, cÅ©ng lÆ°u lạc tá»›i miá»n Nam, mang theo sở há»c của bản thân và âm thầm truyá»n dạy trong các gia tá»™c, hình thà nh nên nhiá»u võ phái nổi tiếng.
Xuất thân Ä‘a dạng của ngÆ°á»i Việt trong Nam đã tạo nên những hệ thống võ thuáºt Nam Bá»™ có nguồn gốc rất phong phú pha trá»™n từ các nhóm Bình Äịnh, Thanh Hóa, Nghệ An, đồng bằng sông Hồng và cả những võ phái có xuất xứ từ Trung Quốc (nhÆ° võ Thiếu Lâm), võ thuáºt của dân tá»™c Chăm, võ Cao Miên. Sá»± pha trá»™n nhiá»u môn loại vá»›i kỹ thuáºt được cải biến cho phù hợp vá»›i Ä‘iá»u kiện cụ thể ở miá»n Nam trong đó có nhu cầu tá»± vệ trÆ°á»›c thú dữ và khai khẩn đất canh tác má»›i, đã tạo nên phái Nam Bá»™ đặc biệt vá»›i những võ phái được gá»i là "võ miệt rừng" hay "võ miệt vÆ°á»n" nổi danh nhÆ° Tân Khánh Bà Trà , Thất SÆ¡n quyá»n của các nhà sÆ°, Âm dÆ°Æ¡ng võ phái và phái Kim Kê.
Nhiá»u võ sÆ° miá»n Nam nổi danh được và vá»›i "tam nháºt" (ba mặt trá»i) Hà n Bái, Bá Cát và Bảy Mùa; "tam nguyệt" (ba mặt trăng) TrÆ°Æ¡ng Thanh Äăng, Quách Văn Kế và VÅ© Bá Oai; "tứ tú" (bốn vì sao) vá»›i Hồ Văn Là nh, Trần Xil, Xuân Bình và Lý Huỳnh. Nhiá»u võ sÄ© miá»n Nam đã tham gia thượng Ä‘Ã i vá»›i rất nhiá»u lần toà n thắng trÆ°á»›c các võ sÆ° đến từ những quốc gia lân bang nhÆ° Cao Miên, Là o, Xiêm. TrÆ°á»›c năm 1975, miá»n Nam cÅ©ng đã từng thà nh láºp Tổng cuá»™c Quyá»n thuáºt Việt Nam của Tổng nha Thanh niên trá»±c thuá»™c Bá»™ Văn hóa Giáo dục và Thanh niên.
Các võ phái có nguồn gốc Trung Hoa
Sá»± giao lÆ°u, ảnh hưởng lâu Ä‘á»i từ Trung Hoa trong suốt trÆ°á»ng kỳ lịch sỠđã tạo nên ở Việt Nam những hệ phái võ thuáºt do các võ sÆ° Trung Quốc hoặc võ sÆ° Việt giảng dạy. Äó có thể là hệ thống được chân truyá»n nguyên bản từ phÆ°Æ¡ng Bắc, và cÅ©ng có thể là các hệ phái đã há»—n dung vá»›i kỹ thuáºt bản địa nhÆ°ng vẫn giữ nguyên tên gá»i có gắn vá»›i võ thuáºt Trung Hoa. Tuy nhiên, có má»™t đặc Ä‘iểm chung nhất cho các võ phái có nguồn gốc Trung Hoa hiện Ä‘ang được giảng dạy tại Việt Nam: hầu hết là những hệ thống đã Ãt nhiá»u cải biên cho phù hợp vá»›i thể chất và văn hóa của ngÆ°á»i Việt. Danh sách không đầy đủ các võ phái có nguồn gốc Trung Hoa trên lãnh thổ Việt Nam gồm: Bắc Mã SÆ¡n, Lâm SÆ¡n Äá»™ng, Pháºt gia quyá»n, Không Äá»™ng, VÄ©nh Xuân Quyá»n (Việt Nam), Thiếu SÆ¡n Pháºt Gia, Thiếu Lâm Long Phi, Thiếu Lâm Bắc Truyá»n Thiên Mục SÆ¡n, Thiếu Lâm Ná»™i Gia Quyá»n, Thiếu Lâm Bắc Phái Mai Hãn, Thiếu Lâm Tá»± (võ), Thiếu Lâm SÆ¡n Äông và các võ phái nhÆ° Võ Äang phái, Nga Mi phái v.v.
Võ thuáºt Việt Nam ở nÆ°á»›c ngoà i
Theo bÆ°á»›c chân của ngÆ°á»i Việt đến khắp thế giá»›i, rất nhiá»u kỹ thuáºt võ Việt Nam đã đến vá»›i nÆ°á»›c ngoà i, đặc biệt là các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây nhÆ° Pháp và má»™t số nÆ°á»›c châu Âu, Mỹ, Canada. Có đến 22 môn phái võ thuáºt có cá»™i nguồn từ Võ thuáºt Việt Nam tại Pháp, và có đến 30.000 võ sinh theo há»c[7]. DÆ°á»›i đây liệt kê má»™t số võ phái tại Pháp, má»™t nÆ°á»›c có thể coi là "cái nôi của võ thuáºt Việt Nam tại nÆ°á»›c ngoà i":
* phái Cá»u Long: do võ sÆ° Trần Hoà i Ngá»c thà nh láºp năm 1954 ở Việt Nam. Khi ông di cÆ° sang Pháp có phát triển môn phái nà y tại Loire Atlantiques và Côte d'Azur.
* phái Nam Hổ Quyá»n: do võ sÆ° Phillipe Äặng Văn Sung chấp chưởng. Äây là má»™t chi phái của Bình Äịnh gia, hiện phát triển tại Nice.
* Phái Trung Hòa: Nguyá»…n Trung Hòa là má»™t trong những võ sÆ° sáng láºp Liên Ä‘oà n Võ thuáºt Việt Nam tại Pháp. Phái Trung Hòa do võ sÆ° Jean Quý, đệ tá» của Nguyá»…n Trung Hòa sáng láºp sau khi sÆ° phụ qua Ä‘á»i, hiện phát triển chủ yếu tại Paris.
* Vo Thuat: Phong trà o Vo Thuat do Võ sÆ° Nguyá»…n Văn Trung thà nh láºp tại Montpellier năm 1967, tại Grenoble năm 1970 và vùng Paris Ile de France năm 1977. Võ sÆ° Nguyá»…n Văn Trung là đệ tá» của nhiá»u cá»±u võ sÆ° ẩn sÄ© của Việt Nam (tại Bắc Ninh, Bắc Giang, Hà Ná»™i, Hải DÆ°Æ¡ng, Bà Rịa VÅ©ng Tà u, Sà i Gòn Phú Nhuáºn, Marseille, Montpellier, Gap, Grenoble và Paris). Quê của ông ná»™i ở Huế (là ng Bao La), quê của mẫu thân và phụ thân ở Bắc Ninh. Võ sÆ° sinh ra ở phố Tiá»n An tỉnh Bắc Ninh năm 1948.
* Phái Thanh Long do võ sÆ° Francis Fournie thà nh láºp tại Toulouse. Bà i táºp là các phÆ°Æ¡ng pháp ná»™i gia, ngoại gia, các loại vÅ© khà truyá»n thống Việt Nam.
* SÆ¡n Lâm Hắc Hổ: phái võ do cố võ sÆ° VÅ© Ngá»c Vinh thà nh láºp, hiện do Frederic VÅ©, con trai võ sÆ° Vinh là m chưởng môn giảng dạy tại Paris.
* TrÆ°á»ng phái Cây Lau: CÅ©ng xuất xứ từ cố võ sÆ° Nguyá»…n Trung Hòa nhÆ° phái Trung Hòa. Nguyá»…n Trung Hòa bắt đầu dạy tại Pháp năm 1948. Khi ông qua Ä‘á»i năm 1975, cháu hỠông là Bernard Võ Äình Quang phát triển võ phái tại Paris.
* Phái Lam Sơn: phát triển tại vùng Montpellier, đại võ sư của môn phái là Jacques Trần Văn Ba.
* TrÆ°á»ng phái Song Long Khiên do Francois Brassecasse sáng láºp và giảng dạy tại Nevers. Kỹ thuáºt Ä‘Ã o tạo bao gồm cả ná»™i gia và ngoại gia.
* Võ Việt Nam do võ sÆ° Nguyá»…n Äức Má»™c giá»›i thiệu và o Pháp năm 1950 và phát triển đến nay.
* Phái Tây Sơn: xuất từ từ Phái Tây Sơn trong nước, hiện nay do võ sư Phan Toà n Châu chấp chưởng tại Paris.
* Phái Nam Hải: do võ sÆ° Nghiêm An Thạch sáng láºp tại Pháp khi sang Pháp năm 1983. Là hệ phái há»—n hợp Lam SÆ¡n, Bạch Hạc quyá»n, Thiếu Lâm (võ) và Thiếu Lâm Hồng gia.
* Phái Kỳ Lân Chi Minh hiện do võ sÆ° Trần Bá Äức, đệ tá» của Nguyá»…n Trung Hòa, là m chưởng môn.
* Phái Long Hải: do võ sÆ° Trần Giác sáng láºp, chÆ°Æ¡ng trình táºp chú trá»ng đặc biệt kỹ thuáºt khinh công và võ cổ truyá»n Việt Nam, hiện phát triển tại La Rochelle.
* Phái Hòa Long: do đại võ sÆ° VÄ©nh Long, chủ tịch Há»™i Võ thuáºt Việt Nam, sáng láºp và giảng dạy tại Paris.
* Việt VÅ© Äạo: chú trá»ng đặc biệt những triết lý võ há»c cổ truyá»n Việt Nam, thể hiện sá»± hòa hợp truyá»n thống và hiện đại, tinh thần và thể chất, nghệ thuáºt và thể thao. Việt VÅ© đạo do võ sÆ° Nguyá»…n Công Tốt sáng láºp, đã nhiá»u lần Ä‘Æ°a các võ sÆ° của võ phái, trong đó có nhiá»u ngÆ°á»i Pháp, vá» Việt Nam giao lÆ°u vá»›i các võ phái trong nÆ°á»›c trong má»™t số chÆ°Æ¡ng trình từ thiện, biểu diá»…n do Sổ tay võ thuáºt đứng ra tổ chức.
* Quán Khà Äạo (Qwankido): do võ sÆ° Võ Xuân Tòng sáng láºp, hiện Ä‘ang thịnh hà nh ở Pháp.
* Võ Äạo Việt Nam: Do Chu Tấn CÆ°á»ng sáng láºp, hiện thịnh hà nh ở Äức.
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: