Bạch Lão Bản làm quan to, tuy có lúc lên bổng xuống trầm, nhưng lão ta ko phải hạng nghèo rớt mùng tơi như Đỗ Phủ Đỗ lão gia. Do đó, Bạch lão thường có rượu để uống, có ca kĩ đàn cho nghe... Nói chung là có đủ thứ. Tuy nhiên, lão bản tài nghệ cực cao, dù sống trong nhung lụa, vẫn luôn quan tâm bá tánh bình dân. Hic. Cảm động quá.
Một hôm lão bản ra sông tiễn khách, nghe tiếng đàn tì bà, gặp người ca kĩ già bạc phận, sáng tác bài Tì bà hành này để tặng nàng ấy. Xuất xứ bài thơ được nêu rõ dưới đây bởi chính tác giả, nên tớ hem trình bày thêm.
Nguyên Hòa thập niên, dư tả thiên Cửu Giang quận Tư mã, minh niên thu tống khách Bồn hồ khẩu, văn chu trung dạ đầu tỳ bà giả, thính kỳ âm tranh tranh thiên, hữu kinh đô thanh. Vấn kỳ nhân, bản Trường An xướng nữ, thường học tì bà vu Mục, Tào nhị thiện tài. Niên trưởng sắc suy, uỷ thân vi cổ nhân phu. Toại mệnh tửu, sử khoái đàn sổ khuc khúc bãi, mẫn nhiên tự tự thiếu tiểu thời hoan lạc sự, kim phiêu luân tiều tụy, chuyển tỉ vu giang hồ gian. Dư xuất quan nhị niên, điềm nhiên tự an, cảm từ nhân ngôn, thị tịch thỉ giác hữu thiên trích ý, tự vi trường cú ca dĩ tặng chi, phàm lục bách nhị thập ngôn, mệnh viết Tỳ bà hành.
Tầm dương giang đầu dạ tống khách
Phong diệp dịch hoa thu sắt sắt
Chủ nhân há mã khách tại thuyền
Cử tửu dục ẩm vô quản huyền
Túy bất thành hoan, thảm tương biệt
Biệt thời mang mang giang tẩm nguyệt
Hốt văn thủy thượng tỳ bà thanh
Chủ nhân vong qui, khách bất phát
Tầm thanh ám vấn đàn giả thùy ?
Tỳ bà thanh đình dục ngữ trì
Di thuyền tương cận yêu tương kiến
Thiêm tửu hồi đăng trùng khai yến
Thiên hô vạn hoán thủy xuất lai
Do bão tỳ bà bán già diện
Chuyển trục bát huyền tam lưỡng thanh
Vị thành khúc điệu, tiên hữu tình
Huyền huyền yểm ức, thanh thanh tứ
Tự tố bình sinh bất đắc chí
Đê mi tín thủ tục tục đàn
Thuyết tận tâm trung vô hạn sự
Khinh lung mạn nhiên mạt phục khiêu
Sơ vi Nghê thường, hậu Lục yêu
Đại huyền tào tào như cấp vũ
Tiểu huyền thiết thiết như tư ngữ
Tao tao thiết thiết thác tạp đàn
Đại châu tiểu châu lạc ngọc bàn
Gian quan oanh ngữ hoa để hoạt
U yết tuyền lưu thủy hạ than
Thủy tuyền lãnh sáp huyền ngưng tuyệt
Ngưng tuyệt bất thông thanh tạm yết
Biệt hữu u sầu ám hận sinh
Thử thời vô thanh thắng hữu thanh
Ngân bình sạ phá thủy tương bỉnh
Thiết kỵ đột xuất đao thương minh
Khúc chung thu bát đương tâm hoạch
Tứ huyền nhất thanh như liệt bạch
Đông thuyền tây phảng tiễu vô ngôn
Duy kiến giang tâm thu nguyệt bạch
Trầm ngâm phóng bát sáp huyền trung
Chỉnh đốn y thường khởi liễm dung
Tự ngôn: Bản thị kinh thành nữ
Gia tại Hà mô lăng hạ trú
Thập tam học đắc tỳ bà thành
Danh thuộc giáo phường đệ nhất bộ
Khúc bãi tằng giao Thiện tài phục
Trang thành mỗi bị Thu nương đố
Ngũ Lăng niên thiếu tranh triền đầu
Nhất khúc hồng tiêu bất tri số
Điền đầu ngân tì kích tiết toái
Huyết sắc la quần phiên tửu ố
Kim niên hoan tiếu phục minh niên
Thu nguyệt xuân phong đẳng nhàn độ
Đệ tẩu tòng quân, a di tử
Mộ khứ triêu lai nhan sắc cố
Môn tiền lãnh lạc xa mã hi
Lão đại giá tác thương nhân phụ
Thương nhân trọng lợi, khinh biệt ly
Tiền nguyệt Phù Lương mãi trà khứ
Khứ lại giang khẩu thủ không thuyền
Nhiễu thuyền nguyệt minh giang thủy hàn
Dạ thâm hốt mộng thiếu niên sự
Mộng đề trang lệ hồng lan can
Ngã văn tỳ bà dĩ thán tức
Hựu văn thử ngữ trùng tức tức
Đồng thị thiên nhai luân lạc nhân
Tương phùng hà tất tằng tương thức
Ngã tòng khứ niên từ đế kinh
Trích cư ngọa bệnh Tầm Dương thành
Tầm Dương địa tịch vô âm nhạc
Chung tuế bất văn ty trúc thanh
Trú cận Bồn Giang địa đê thấp
Hoàng lô khổ trúc nhiễu trạch sinh
Kỳ gian đán mộ văn hà vật
Đỗ quyên đề huyết viên ai minh
Xuân giang hoa triêu thu nguyệt dạ
Vãng vãng thủ tửu hoàn độc khuynh
Khởi vô sơn ca dữ thôn địch
Ẩu á trào triết nan vi thính
Kim dạ văn quân Tỳ bà ngữ
Như thính tiên nhạc nhĩ tạm minh
Mạc từ cánh tọa đàn nhất khúc
Vị quân phiên tác tỳ bà hành
Cảm ngã thử ngôn lương cửu lập
Khước tọa xúc huyền huyền chuyển cấp
Thê thê bất tự hướng tiền thanh
Mãn tọa trùng văn giai yểm khấp
Tọa trung khấp hạ thùy tối đa?
Giang châu tư mã thanh sam thấp!
Tác phẩm được dịch nghĩa như sau:
Tỳ Bà Hành
Bạch Cư Dị
Bến Tầm Dương(1) ban đêm tiễn khách
Lá phong, hoa lau hơi thu xào xạc
Chủ nhân xuống ngựa, khách ở trong thuyền
Nâng chén định uống trong cảnh không đàn, không sáo
(Nhưng) say mà không thành cuộc vui, lại buồn sắp phải từ biệt
Lúc từ biệt trăng dầm trong lòng sông mênh mang
Chợt nghe có tiếng tỳ bà văng vẳng trên mặt nước
Chủ nhân quên về, khách không rời bến
Lần đến nơi có tiếng đàn sẽ hỏi: “ai đàn tá?“
Tiếng đàn ngừng lại, ý muốn thưa, nhưng lại tần ngần
Dời thuyền đến gần, mời cho được gặp mặt
Rót thêm rượu, giong lại đèn, tiệc vui mở tiếp
Hết lời mời mọc mới chịu bước ra
Còn ôm cây tỳ bà che khuất nửa mặt
Vặn trục lên dây, dạo qua đôi ba tiếng
Tuy chưa thành khúc điệu nhưng nghe đã có tình
Mỗi dây ngân lên là những lời ấm ức, mỗi tiếng thoát ra bao nhiêu tình tứ
Nhường như kẻ hết nỗi bất bình trong đời mình
Nhẹ cúi đôi mày, thuận tay đều đều gẩy
Nỗi niềm tâm sự, giãi hết nguồn cơn
Nắn nhe, bắt khoan vê rồi lại dạo
Hết khúa Nghê Thường(2) đến khúc Lục Yêu(3)
Dây to rào rạt như mưa sầm sập tới
dây nhỏ tỉ tê như kể lể niềm riêng
Rào rạt, tỉ tê, gẩy xen thành nhịp
Như bao hạt châu lớn nhỏ rắc xuống mâm ngọc
Ca oanh trơn giọng, líu lo trong hoa
Nhịp suối ngập ngừng, nước dội xuống thác
Suối bỗng rét đọng lại, dây đàn ngừng bặt
Dây ngừng bặt, tiếng tạm im
Lại hiện ra vẻ sầu hận thầm kín khác
Lúc này lặng lẽ lại tình tứ hơn lúc có tiếng đàn
Bỗng như bình bạc vỡ tan, nước tuôn tung tóe
Đoàn thiết kỵ xung đột, gươm đao đang gầm
Khúc vừa xong, giữa mặt đàn, phẩy một nhát mạnh
Cả bốn dây như một tiếng xé lụa vang lên
Thuyền mảng đông tây, im lặng phăng phắt
Chỉ thấy vầng trăng thu trắng xóa giữa dòng sông
Lặng lẽ gài chiếc que gẩy vào dây đàn
Xốc áo khép nép đứng dậy
Kể lể: Em vốn là người kinh thành
Nhà ở dưới làng Hà Mô
Mười ba tuổi đã học thạo ngón tì bà
Tên đứng vào hàng nhất trong phường hát
Sau mỗi khúc đàn, thường bọn thiện tài phải phục
Trang điểm xong từng bị ả Thu phát ghen
Bọn thiếu niên ở Ngũ Lăng tranh nhau tặng thưởng
Một khúc đàn, điếm không xuể những tấm lụa đào
Vành lược bạc, cành hoa vàng gãy tan nhịp gõ
Bức quần rượu hồng, hoen ố những vết rượu rơi
Cuộc truy hoan qua năm này sang năm khác
Trăng thu trong, gió xuân mát, thờ ơ trôi qua
Bỗng đứa em trai phải tòng quân, dì lại chết
Sớm lại, chiều qua, nhan sắc kém sút
Trước cửa vắng tanh, xe ngựa thưa
Trở về già gá nghĩa cùng một người lái buôn
Người lái buôn chỉ tham lợi, coi thường biệt ly
Bỏ đi Phù Lương buôn chè từ tháng trước
Từ đấy, một mình với chiếc thuyền không
Trăng rọi quanh thuyền, nước sông lạnh ngắt
Đêm khuya bỗng mơ lại cuộc đời lúc tuổi xuân
Lệ hồng trong mơ ngổn ngang trên má phấn
Ta nghe tiếng tỳ bà đã ngậm ngùi thay
Lại nghe câu chuyện càng thêm nức nở:
Cùng là khách lưu lạc nơi chân trời
Gặp nhau đây, cừ gì phải là quen biết sẵn?
Ta từ năm ngoái từ giã kinh đô(4)
Bị giáng trích ốm nằm ở thành Tầm Dương
Tầm Dương là nơi hẻo lánh, làm gì có âm nhạc
Suốt năm không hề được nghe tiếng sáo, tiếng đàn
Nhà lại ở gần sông Bồn, nơi ẩm trũng
Lau úm, trúc gầy mọc quanh nhà
Ở đấy nghe thấy gì lúa sớm tối?
Quyên kêu khắc khoải, vượn hót nỉ non
Trước những cảnh sông xuân hoa sớm, đêm thu trăng tròn
Thường thường chỉ một mình dốc chén
Há phải không có tiếng hát núi, tiếng sáo đồng
Khốn nỗi líu lo, líu lường, nghe thêm khó chịu
Đêm nay mới được nghe tiếng tỳ bà của nàng
Chẳng khác được nghe nhạc tiên, tai bỗng khoan khoái
Hãy vui lòng ngồi lại đàn chơi khúc nữa
Ta sẽ vì nàng chuyển thành một thiên Tỳ Bà Hành!
Cảm lời ta nàng tần ngân đứng lặng
Rồi ngồi xuống lên dây, tiếng dây nhộn nhịp
Rầu rầu khác hẳn tiếng đàn vừa qua
Khiến cả đám tiệc đều bưng mặc khóc
Trong đó ai khóc nhiều hơn?
Quan Tư mã Giang Châu vạt áo xanh ướt đẫm
Chú thích:
(1)Tầm Dương: Khúc sông Trường Giang chảy qua tỉnh Giang Tây, thị trấn Cửu Giang
(2)Nghê Thường: tức là khúc Nghê thường vũ y
(3)Lục Yêu: tên một khúc nhạc
(4)Tháng mười năm Nguyên Hòa thứ 10(815) Bạch Cư Dị bị đổi ra làm tư mã ở Giang Châu
Dịch Thơ
Lời tựa
Năm Nguyên Hoà thứ 10, ta về giữ chức Tư Mã ở quận Cửu Giang. Qua mùa thu năm sau, đêm ra tiễn khách bên bến sông Bồn, chợt nghe thuyền ai có tiếng đàn Tỳ bà vọng lại. Nghe trong tiến đàn thánh thót, âm vang điệu nhạc ở kinh đô. Bèn hỏi gốc gác. Người đàn bà trả lời rằng: Tôi vốn là con hát, quê ở Trường An, học đàn Tỳ Bà với hai danh sư Mục va Tào. Nay tuổi đã cao, nhan sắc tàn tạ, lấy chồng làm con buôn(thường theo thuyền buôn đi đây đi đó. Nghe vậy, cho dọn rượu ra đãi, xin nàng đàn lại cho nghe. Đàn xong cảm xúc vô vàn, nàng bèn kể lại cuộc đời mình từ lúc còn trẻ, vui sướng, cho tới lúc lưu lạc giang hồ khổ nhọc. Ta về đây làm quan đã được hai năm thanh thản yên ổn. Hôm nay nghe nàng nầy nói chuyện, cảm thương cho số phận lưu đầy! Bèn làm một bài thơ dài tặng nàng ta, gồm 616 lời, gọi là Tỳ Bà Hành.
Bản dịch của Phan Huy Vịnh như sau:
Chú thích của Lê Văn Đặng từ hội Việt Học
Nguyên tác gồm 88 câu 7 chữ hay 616 chữ. Phan Huy Vịnh dịch Nôm theo thể song thất lục bát (7-7-6-8), giữ nguyên số lượng chữ, thành 22 đoạn (7-7-6-8). Âm điệu Việt Nam phong phú hơn Tàu nên bản Nôm của Phan Huy Vịnh có phần trội hơn nguyên bản chữ Hán của Bạch Cư Dị. Thất sủng trong quan trường, bị đổi về quận Cửu giang với chức Tư Mã, Bạch tiên sinh được nghe tiếng đàn của một kỹ nữ về già, trông người rồi ngẫm đến ta:
Ðồng thị thiên nhai luân lạc nhơn, (同是天涯淪落人)
Tương phùng hà tất tằng tương thức. (相逢何必曾相識)
Tỳ bà hành
Bến Tầm Dương canh khuya đưa khách
Quạnh hơi thu, lau lách đìu hiu
Người xuống ngựa, khách dừng chèo
Chén quỳnh mong cạn, nhớ chiều trúc ty
Say những luống ngại khi chia rẽ
Nước mênh mông đượm vẻ gương trong
Đàn ai nghe vẳng bên sông
Chủ khuây khỏa lại, khách dùng dằng xuôi
Tìm tiếng sẽ hỏi ai đàn tá ?
Dừng dây tơ nấn nà làm thinh
Đời thuyền ghé lại thăm tình
Chong đèn, thêm rượu, còn dành tiệc vui
Mời mọc mãi, thấy người bỡ ngỡ
Tay ôm đàn che nửa mặt hoa
Vặn đàn mấy tiếng dạo qua
Dẫu chưa nên khúc tình đà thoảng hay
Nghe não ruột mấy dây buồn bực
Dường than niềm tấm tức bấy lâu
Mày chau tay gẩy khúc sầu
Giải bày hết nỗi trước sau muôn vàn
Ngón buông, bắt khoan khoan dìu dặt
Trước Nghê Thường, sau thoắt Lục Yêu
Dây to nhường đổ mưa rào
Nỉ non dây nhỏ khác nào chuyện riêng
Tiếng cao thấp lựa chen lần gẩy
Mâm ngọc đâu bỗng nẩy hạt châu
Trong hoa oanh ríu rít nhau
Nước tuôn róc rách chảy mau xuống ghềnh
Nước suối lạnh, dây mành ngừng đứt
Ngừng đứt nên phút bật tiếng tơ
Ôm sầu, mang giận ngẩn ngơ
Tiếng tơ lặng ngắt bây giờ càng hay
Bình bạc vỡ tuôn đầy dòng nước
Ngựa sắt giong, xô xát tiếng đao
Cung đàn trọn khúc thanh tao
Tiếng buông xé lụa, lựa vào bốn dây
Thuyền mấy lá đông tây lặng ngắt
Một vầng trăng trong vắt lòng sông
Ngậm ngùi đàn bát xếp xong
Áo xiêm khép nép hầu mong giãi lời
Rằng xưa vốn là người kẻ chợ
Cồn Hà Mô trú ở lân la
Học đàn từ thuở mười ba
Giáo phường đệ nhất sổ đà chép tên
Gã Thiện tài sợ phen dừng khúc
Ả Thu nương ghen lúc điểm tô
Ngũ Lăng chàng trẻ ganh đua
Biết bao the thắm chuốc mua tiếng đàn
Vành lược bạc gãy tan nhịp gõ
Bức quần hồng hoen ố rượu oi
Năm năm lần lữa vui cười
Mải trăng hoa chẳng đoái hoài xuân thu
Buồn em trảy lại lo dì thác
Sầu hôm mai đổi khác hình dung
Cửa ngoài xe ngựa vắng không
Thân già mới kết duyên cùng khách thương
Khách trọng lợi, khinh đường ly cách
Mải buôn chè sớm tếch nguồn khơi
Thuyền không, đậu bến mặc ai
Quanh thuyền trăng giãi, nước trôi lạnh lùng
Đêm khua, sực nhớ vòng tuổi trẻ
Chợt mơ màng dòng lệ đỏ hoen
Nghe đàn ta đã chạnh buồn
Lại rầu nghe nỗi nỉ non mấy lời
Cùng một lứa bên trời lận đận
Gặp gỡ nhau lọ sẵn quen nhau
Từ xa Kinh khuyết bấy lâu
Tầm dương đất trích gối sầu hôm mai
Chốn cùng tịch lấy ai vui thích
Tai chẳng nghe đàn địch cả năm
Sông Bồn gần chốn cát lầm
Lau vàng, trúc võ, âm thầm quanh hiên
Tiếng chi đó nghe liền sớm tối
Cuốc kêu sầu, vượn hót véo von
Hoa xuân nở, nguyệt thu tròn
Lần lần tay chuốc chén son ngập ngừng
Há chẳng có ca rừng, địch nội ?
Giọng líu lo, buồn nỗi khó nghe
Tỳ bà nghe dạo canh khuya
Dường như tiên nhạc gần kề bên tai
Hãy ngồi lại gẩy chơi khúc nữa
Sẽ vì nàng soạn sửa bài ca
Đứng lâu dường cảm lời ta
Lại ngồi lựa phím đàn đà kíp dây
Nghe não ruột khác tay đàn trước
Khắp tiệc hoa sướt mướt lệ rơi
Lệ ai chan chứa hơn người ?
Giang Châu tư mã đượm mùi áo xanh
Bản dịch của Trần Trọng Kim
Đêm đưa khách bến Tầm dương,
Gió thu san sạt lá vàng bông lau
Người xuống ngựa, khách đón chào,
Rượu kèo mời uống có đâu sáo đàn
Chén suông ngán nỗi hợp tan,
Trăng sông man mác, chứa chan nỗi lòng
Tiếng tì chợt vẳng trên sông,
Chủ quên trở lại, khách không vội về
Lần tìm sẽ hỏi ai kia,
Tiếng đàn nín bặt, người e ngỏ lời
Ghé thuyền đến cạnh chào mời,
Khêu đèn thêm rượu, lại bày tiệc hoa
Nằn nì mời mãi mới ra,
Ôm đàn che nửa, mặt hoa thẫn thờ
Ướm dây vặn trục dạo qua,
Chưa thành khúc điệu, thiết tha hữu tình
Đắn đo, nắn nót, rõ rành
Dường như tố cáo bình sinh nỗi buồn
Dang tay cúi mặt gảy luôn,
Xiết bao tâm sự như tuôn mạch sầu
Tiếng đàn đi tựa thấp cao,
Nghê Thường vừa dứt, lại vào Lục yêu
Dây to sầm sập mưa dào,
Nỉ non dây nhỏ, thì thào nỗi tây
Nhặt thưa réo rắt mấy dây,
Hạt châu to nhỏ rơi đầy trên mâm
Trong hoa ríu rít oanh ngâm,
Cuối ghềnh nước suối réo ngầm bãi khơi
Tiếng đàn, suối lạnh không trôi,
Không trôi ngập ngừng, tạm thôi nhịp nhàng
Lắng nghe sầu oán ngổn ngang,
Bấy giờ lặng lẽ, lại càng hay hơn
Nước tuôn bình bạc vỡ tan,
Giáo gươm thiết kỵ tiếng ran rợn người
Khúc xong gảy một tiếng dài,
Bốn dây một tiếng như ai xé là
Đông tây thuyền lặng như tờ,
Giữa sông bóng sáng thẫn thờ gương nga
Trên dây cày móng ngẩn ngơ,
Dung y chỉnh đốn, đứng xa phân trình
Kể rằng xưa ở kinh thành,
Hà Mô lăng ấy gần quanh là nhà,
Học đàn từ thửa mười ba,
Giáo phường đệ nhất, tiếng đà đồn xa
Thiện tài phục ngón tỳ bà,
Thu nương tấm tức, khi đà giồi trau
Ngũ lăng tuổi trẻ đua nhau,
Đàn xong một khúc biết bao khăn điều
Lược trăm gõ nhịp gãy nhiều,
Chén mời, giọt rượu quần điều ố hoen
Năm qua năm lại bao phen,
Xuân thu trăng gió đã quen vui vầy
Nỗi buồn dì chết em đày,
Sớm chiều thấm thoắt, mặt mày kém xuân
Ngựa xe lẻ tẻ trước sân,
Về già lấy một thương nhân bạn bè
Trọng tài lợi, nhẹ biệt ly,
Phu lương tháng trước chồng đi buôn chè
Một mình nấp bóng chiếc ghe,
Quanh thuyền nước lạnh trăng kề vẩn vơ
Đêm qua mộng thấy chuyện xưa,
Lệ rơi tầm tã, mắt mờ đỏ hoen
Tiếng tì đã gợi nỗi phiền,
Lại nghe mụ nói, chẳng yên nỗi lòng
Cùng nhau góc bể long đong,
Gặp nhau lọ phải đã cùng quen nhau
Đế kinh từ biệt bấy lâu,
Tầm Dương bị chích lại đau bấy chầy
Có đâu âm nhạc chốn này,
Suốt năm tơ trúc chẳng ngày nào nghe
Bến Bồn đất thấp ở kề,
Lau vàng trúc cỗi bao vi bốn bề
Sớm chiều nghe tiếng vật gì
Cuốc kêu vượn hú, ùa bi đêm ngày,
Xuân thu hoa nguyệt khoả khuây,
Thường thường chuốc chén lại say một mình,
Ca rừng sáo nội đã đành,
Liu lo ríu rít nào mình có hay
Tì bà giọng ấy đêm nay,
Nghe như tiên nhạc bên tai rach ròi.
Gảy thêm khúc nữa hãy ngồi,
Tì bà hành sẽ vì ai đặt thành
Cảm lời, đứng lúc lặng thinh,
Lại ngồi lựa ngón, lanh lanh gảy bài
Véo von khác trước một hồi,
Những người ngồi đó lệ rơi ngắn dài
Khóc nhiều hơn cả là ai
Giang Châu tư mã đẫm mùi áo xanh.
Bản dịch của Trần Nhất Lang
Tầm Dương bến đêm khuya tiễn khách
Lá phong bay, hiu hắt bờ lau
Xuống yên, thuyền khách đón chào
Chén hoa mong cạn, tìm đâu sáo đàn.
Say ngán nỗi hợp tan chia cách
Trăng soi dòng man mác, mênh mông
Tỳ Bà tiếng vẳng trên sông
Chủ vui vẻ lại, khách không nỡ rời.
Lần theo tiếng, hỏi ai đàn đó
Bặt dây tơ, chẳng ngỏ lời qua
Ghé thuyền hỏi chuyện lân la
Đèn khêu, rượu rót tiệc hoa lại bầy.
Mời mấy lượt, đàn tay ôm đến
Khuôn mặt nàng tơ phím nửa che
Lên dây, đàn dạo thoảng nghe
Chưa thành khúc điệu, có bề thiết tha.
Những ngao ngán cùng là buồn bực
Như than niềm uẩn ức từ lâu
Khúc buồn tay gẩy, mày chau
Nỗi lòng u ẩn trước sau giãi bầy.
Nắn nhẹ gẩy, đường dây buông bắt
Trước Nghê Thường, bỗng thoắt Lục Yêu
Dây to như đổ mưa rào
Véo von dây nhỏ thì thào niềm tây.
Cung cao thấp, lựa dây nhấn phím
Mâm ngọc đâu như tiếng châu rơi
Dưới hoa oanh ríu rít cười
Rì rào suối chẩy về xuôi cuối bờ.
Đàn ngừng, đứt dây tơ suối lạnh
Ngưng cung đàn, im hẳn tiếng ngân
U tình, nỗi hận chan chan
Bây giờ lặng ngắt lại càng hay hơn.
Như bình bạc vỡ tuôn nước chẩy
Quân kỵ xông, tiếng gẫy thương đao
Phím đàn dứt khúc thanh tao
Tiếng ngân xé lụa phổ vào bốn dây.
Thuyền thấp thoáng đông tây yên lặng
Vầng trăng thu chiếu sáng trên sông
Ngậm ngùi đàn phím xếp xong
Áo xiêm chỉnh đốn những mong tỏ lời.
“Ngày xưa vốn là người kinh khuyết
Nhà bên cồn ở miệt Hà Mô
Tỳ Bà học tuổi còn thơ
Giáo phường đệ nhất bấy giờ có tên.
Thiện tài cũng nhiều phen thán phục
Ả Thu Nương ghen tức điểm trang
Ganh đua chàng trẻ Ngũ Lăng
Biết bao gấm lụa, tiếng đàn đuổi đeo.
Thoa vàng, lược gẫy theo nhịp gõ
Quần lụa hồng rượu ố giọt rơi
Bao năm đàn hát, vui cười
Xuân thu trăng gió qua trôi đã nhiều.
Em lính thú, lo điều dì thác
Tháng ngày qua nhan sắc tàn phai
Trước sân xe, ngựa đâu ai?
Đến khi luống tuổi duyên hài khách thương.
Khách tham lợi, nhẹ đường ly biệt
Đi buôn trà mải miết Phù Lương
Bên sông đậu chiếc thuyền suông
Dưới bầu trăng dãi, nước tuôn lạnh lùng.
Canh khuya chợt nhớ nhung thời trẻ
Phai phấn son, dòng lệ mơ tràn”
Đã buồn vì nỗi nghe đàn
Lại rầu thêm nỗi thở than đôi lời.
“Cũng là kẻ chân trời tang hải
Gặp gỡ nhau lọ phải từng quen
Đế kinh từ giã mấy niên
Giáng ra, nằm bệnh ở miền Tầm Dương.
Chốn hẻo lánh chẳng thường tiếng nhạc
Suốt năm không nghe được trúc tơ
Sông Bồn gần bãi cát nhơ
Trúc gầy, lau úa phất phơ quanh nhà.
Sáng lại tối tiếng đà như hú
Vượn khóc than, cuốc rũ kêu sầu
Xuân hoa nở, đêm trăng thâu
Riêng mình nâng chén, ai đâu bạn cùng.
Há chẳng có sáo đồng, ca núi
Tiếng khó nghe, giọng nói líu lo
Tỳ Bà nàng lướt trên tơ
Nghe như tiên nhạc, thẫn thờ lòng ai!
Gượm ngồi lại, đàn vài ba khúc
Ta vì nàng sáng tác bài ca”
Ngập ngừng, nàng cảm lời ta
Lựa dây, nắn phím tay ngà gẩy mau.
Sao ai oán, giống đâu khúc trước?
Khách tiệc hoa lệ rớt từng hàng
Ai người nước mắt chứa chan?
Giang Châu Tư Mã lệ tràn áo xanh.
Bản dịch của Nguyễn phước Hậu
Tầm Dương tiễn khách lúc canh tàn
Xào xạc lau thu động lá vàng .
Khách xuống thuyền rồi người xuống ngựa
Chén đưa không sáo cũng không đàn .
Từ biệt cùng say, chẳng cuộc vui
Trăng dầm sông nước lững lờ trôi
Chợt nghe văng vẳng tỳ bà vọng
Chủ khách bâng khuâng chẳng muốn rời .
Đến nơi sẻ hỏi :”ai đàn tá?“
Ngừng bặt muốn thưa, ngại chẳng ra .
Thuyền đến gần bên xin gặp mặt
Giong đèn thêm rượu tiệc vui mà .
Hết lời mời mọc thuận tình ra
Ôm chiếc tỳ bà khuất mặt hoa
Vặn trục dạo dây đôi ba tiếng
Dẫu chưa thành điệu, ý tình xa .
Dây ngân ấm ức bấy nhiêu tình
Dường kể cho vơi nỗi bất bình
Khẻ nhíu đôi mày tay gãy nhẹ
Nỗi niềm tâm sự cả đời mình .
Nắn nhẹ bắt khoan rồi lại dạo
Lục Yêu nối tiếp khúc Nghê thường
Dây to rào rạt mưa sầm sập
Dây nhỏ tỉ tê nỗi khổ riêng .
Rào rạt tỉ tê xen lẫn nhịp
Như bao châu ngọc đỗ mâm vàng
Dưới hoa oanh líu lo trơn giọng
Nhịp suối ngập ngừng thác nước tuôn
Dây đàn ngưng bặt suối ngừng reo
Cả một trời thu vắng lặng theo
Thầm kín hiện ra niềm hận tủi
Lặng nghe tình tứ hơn đàn nhiều .
Bỗng như bình vỡ ,nước rơi tung
Đao kiếm gầm gừ,thiết kỵ xung.
Ngưng khóc, mặt đàn tay phất mạnh
Bốn dây xé lụa tiếng tưng bừng.
Thuyền mảng đông tây lặng gió đùa
Trăng thu trắng xóa nước sông đưa
Gài que gẫy giữa dây cầm sắt
Xốc áo dịu dàng đứng dậy thưa:
“Em vốn là người chốn đế đô
“Nhà xa làng tận ở Hà Mô
« Mười ba tuổi học tỳ bà thạo
« Hạng nhất trong bao đám hát trò.
« Thiện tài phải phục tiếng đàn em
« Trang điểm Thu nương lại ghét ghen
« Bao lụa đào trao không đếm xuể
« Ngủ Lăng bọn trẻ kháo nhau khen.
“Lược bạc,hoa vàng gãy nhịp xong
“Rượu rơi hoen ố đốm quần hồng
“Gió xuân trăng tỏ thờ ơ ngắm
“Năm lại sang năm cuộc lạc hoan.
“Mất dì , em lại phải tòng quân
“Sớm lại chiều qua kém mỹ quan
“Trước cửa lặng tanh xe ngựa vắng
“Về già gá nghĩa với người buôn.
“Lái buôn tham lợi biệt ly thường
“Tháng trước buôn trà tận phủ Lương
“Từ đấy một mình trên thuyền vắng
“Trăng dọi quanh thuyền, nước lạnh băng.
“Đêm sâu mơ lại tuổi xuân xưa
“Mơ mộng ngổn ngang rớt lệ thừa“...
Nghe tiếng tỳ bà ta cảm động
Lại nghe câu chuyện mắt đầy mưa .
Chân trời lưu lạc khách tha hương
Biết trước hay không,gặp chuyện thường
Năm ngoái giả từ Kinh tráng lệ
Giáng quan nằm ốm ở Tầm Dương.
Tầm Dương hẻo lánh đâu âm nhạc
Năm tháng không nghe tiếng sáo đàn
Nhà lại gần sông Bồn ẩm ướt
Quanh nhà lau trúc gió mênh mang.
Sớm tối ở đây thấy được gì ?
Quyên kêu khắc khoải vượn sầu bi
Cảnh sông,hoa sớm, trăng thu tỏ
Ta rót chén về nốc chen đi.
Há phải sáo đồng câu hát núi
Líu lo đến nổi khó nghe thêm
Đêm nay nàng gãy tỳ bà khúc
Khoan khoái dường như bản nhạc tiên.
Vui lòng ngồi lại đàn thêm nữa
Ta sẽ vì nàng chuyển khúc hành
Cả nể bồi hồi nàng đứng lựa
Rồi ngồi nắn nót nhộn âm thanh .
Rầu rầu khác hẳn tiếng đàn qua
Cả tiệc đều bưng mặt khóc òa.
Trong đó khóc nhiều hơn hết thảy :
Tư mã áo xanh đẫm lệ nhòa.
Bản dịch của Nguyễn Tâm Hàn
Tiễn người đêm bến Tầm Dương
Lau, phong xào xạc, thu vương dịu hiền
Chủ xuống ngựa, khách lên thuyền
Không đàn chẳng sáo chén buồn vân vê
Say nào vui lúc phân ly
Trăng chìm đáy nước, sông chia đôi tình
Chợt nghe tiếng nhạc lênh đênh
Khách ngơ, chủ ngẩn chẳng đành bước đi
Rằng sao âm quá não nề ?
Đàn ngưng ngỡ đáp, nào dè kín môi
Ghé thuyền gạn hỏi đôi lời
Chong đèn, rượu tiếp, tiệc vui đậm đà
Cạn lời nàng mới bước ra
Nửa phần má phấn tì bà khuất che
Chỉnh đàn tay ngọc vân vê
Dạo qua vài tiếng đã nghe tài tình
Đàn rung nghèn nghẹn, bồng bềnh
Xót xa như tả nỗi mình đắng cay
Tay đàn, cúi nhẹ, chau mày
Âm nghe kể lể dãi bày tâm tư
Bắt khoan, nắn nhẹ, dạo, vê
Hết Nghê Thường lại tiếp về Lục Yêu
Dây to rào rạt mưa gào
Dây con ngỡ tiếng lời nào oán than
Tiếng trầm tiếng bổng tràn lan
Tựa trên mâm ngọc rớt ngàn hạt châu
Lời oanh trơn giọng nhuốm sầu
Ngập ngừng tiếng suối, thác sâu nước gầm
Suối đông lạnh, đàn lặng câm
Nét sầu phảng phất, vẻ trầm bi ai
Bâng khuâng lòng khách ngậm ngùi
Bỗng âm oà vỡ tả tơi ngọc bình
Vó câu dồn dập đao binh
Giữa đàn tay ngọc thình lình phất lên
Âm như xé lụa giữa đêm
Đông, tây tĩnh lặng . . . khắp thuyền ngẩn ngơ
Trên sông trăng bạc dật dờ
Nhẹ cài que gẩy vào khe dây đàn
Đứng lên khép nép dịu dàng
Nguồn cơn nàng kể rõ ràng đầu đuôi:
“ Chốn thành đô thiếp ra đời
“ Chính quê xưa vốn là người Hà-Mô
“ Thạo tỳ bà thuở mười ba
“ Nhất danh đào hát chẳng là thua ai
“ Ngón đàn át cả Thiện tài
“ Thu còn ghen nét trang đài thắm xinh
“ Ngũ Lăng tài tử nặng tình
“ Lụa đào trao tặng quanh mình biết bao
“ Hoa vàng, vành lược cài đầu
“ Gẫy theo nhịp gõ, rượu mầu vương y
“ Vui triền miên tuổi xuân thì
“ Thu trong, xuân mát qua đi chẳng cần
“ Bỗng người em phải tòng quân
“ Người dì vắn số, muôn phần xót xa
“ Xuân tàn, sớm lại, chiều qua
“ Ngựa xe thưa thớt, cửa nhà vắng tanh
“ Về chiều kết nghĩa tơ mành
“ Chồng người buôn bán, nhẹ tình biệt ly
“ Phù Lương tháng trước chàng đi
“ Thuyền không lẻ bóng sầu bi não nùng
“ Nhìn trăng lạnh lẽo trên sông
“ Tơ vương lại thuở má hồng xa xưa
“ Xót thương thân phận đong đưa
“ Nhạt nhòa má phấn hoen mờ lệ sa“
Đã buồn theo tiếng tỳ bà
Càng thêm se sắt nghe qua chuyện nàng
Cùng thân lưu lạc trên đường
Chả cần quen biết cũng vương nặng tình
“ Tròn năm ta đã rời kinh
“ Tủi buồn nằm bệnh nơi thành Tầm Dương
“ Chốn này hẻo lánh nhiễu nhương
“ Quanh năm đàn nhạc chả thường được nghe
“ Cạnh sông Bồn ẩm, trũng kia
“ Trúc gầy, lau úm còn gì nữa đâu
“ Sớm khuya nghe mãi thêm rầu
“ Quyên kêu, vượn hú nỗi sầu khó vơi
“ Sông xuân, hoa sớm, trăng ngời
“ Một thân quạnh quẽ đầy vơi chén nồng
“ Giá đừng hát núi, sáo đồng
“ Líu lo thì hẳn bớt không bực mình
“ Đêm nay nghe khúc nhạc tình
“ Tưởng như từ chốn thiên đình vọng ra
“ Xin nàng hãy niệm tình ta
“ Đàn thêm khúc nữa gọi là tri âm
“ Bài Tỳ Bà tạ tình thâm“
Cảm lời nàng đứng lặng câm tần ngần
Trầm ngâm tay vuốt dây đàn
Âm nghe ray rứt chứa chan giọt sầu
Khách nghe mắt lệ rầu rầu
Áo xanh Tư Mã Giang Châu ướt dầm
