Nhà nghỉ cán bá»™ lão thà nh cách mạng Äại Lải sÆ°Æ¡ng chiá»u bà ng bạc trải trên cánh rừng thÆ°a, thoảng mùi hÆ°Æ¡ng thÆ¡m dìu dịu của các loà i hoa nở cánh khi chiá»u vá». Những giá»t mÆ°a ngâu chảy rì rầm hòa cùng tiếng kể chuyện Ä‘á»u Ä‘á»u của cụ Phà Văn Bái (tức Phan Kỳ Äức)...
Giữa năm 1942, tôi đến má»™t cÆ¡ sở cách mạng ở là ng LÆ°Æ¡ng Yên. Äang nói chuyện thì má»™t quân nhân trong bá»™ đồ nhà binh Pháp ở phÃa cổng Ä‘i và o. Tôi lánh sang buồng bên cạnh nói chuyện vá»›i các em Ä‘ang há»c. Khi ngÆ°á»i ấy vá», chủ nhà cho biết đó là Lê Trá»ng Tố. Tôi ngá» ngợ đã gặp anh nà y từ trÆ°á»›c ở đâu đó. Sau má»›i nhá»›, anh Tố là má»™t cầu thủ đá bóng giá»i của Ä‘á»™i Eclair (Tia chá»›p) ở vị trà tiá»n vệ. Anh đá rất hay vá»›i những pha lấy bóng rất kỹ thuáºt, tà i cản bóng và khéo léo dắt bóng và o khu vá»±c Ãt đối phÆ°Æ¡ng để đồng Ä‘á»™i tung hoà nh dá»… dà ng trÆ°á»›c khung thà nh Ä‘á»™i bạn.
Anh Trần Ất, má»™t ngÆ°á»i bạn dạy chữ Quốc ngữ buổi tối vá»›i tôi từ năm 1938 ở chùa Há»™ Quốc là ng Thanh Nhà n cho biết: Anh Lê Trá»ng Tố là con cụ Äồ Lê, ngÆ°á»i đã từng tham gia phong trà o Äông Kinh NghÄ©a Thục. Khi phong trà o bị Ä‘Ã n áp, cụ vá» là ng Thanh Nhà n mở lá»›p dạy chữ Nho, anh Trần Ất là trưởng trà ng (lá»›p trưởng).
Năm 1926, cụ Äồ Lê và Nhượng Tống đã tổ chức lá»… truy Ä‘iệu cụ Phan Chu Trinh má»›i tạ thế, tại Ä‘á»n Hai Bà TrÆ°ng là ng Äồng Nhân. Năm sau nổi lên sá»± kiện bà i thÆ¡ “Chiêu hồn nÆ°á»›c†của Phạm Tất Äắc. Cứ cuối má»—i buổi há»c, cụ Äồ Lê lại dạy cho há»c trò của mình há»c thuá»™c lòng 10 câu thÆ¡ trong bà i.
Sau khi biết anh Lê Trá»ng Tố là con má»™t gia đình yêu nÆ°á»›c, tôi nhá» gia đình cÆ¡ sở cách mạng Ä‘Æ°a báo Cứu Quốc và báo Cá» giải phóng cho anh. Anh Tố rất vui và mong được nháºn báo luôn. Mùa đông năm 1943, đồng chà LÆ°u Äức Hiểu (tức LÆ°u Quyên), trÆ°á»›c là Bà thÆ° Thà nh ủy Hà Ná»™i, vượt ngục SÆ¡n La vá» Hà Ná»™i biết chuyện nà y đã bảo tôi giao việc thá» thách anh Tố, nếu kết quả tốt thì kết nạp và o tổ chức Mặt tráºn. Äầu tiên anh Lê Trá»ng Tố mua hai tÃn phiếu của Việt Minh...
Theo chỉ thị của đồng chà Lê Quang Äạo - Bà thÆ° Ban Cán sá»± Hà Ná»™i - tôi và đồng chà Nguyá»…n Trà Uẩn chuẩn bị ra má»™t tá» báo: tá» Khởi nghÄ©a. Qua ngÆ°á»i em trai của anh Lê Trá»ng Tố là Lê Quý Giả (sau Cách mạng tháng Tám 1945 đổi tên là Trịnh Quý Äông, là m Bà thÆ° Tỉnh ủy Äảng Dân chủ tỉnh HÆ°ng Yên, Äại biểu Quốc há»™i khóa I) - má»™t thanh niên Cứu quốc trong tổ do anh Nguyá»…n Trà Uẩn phụ trách - váºn Ä‘á»™ng anh Tố nháºn để cÆ¡ sở in bà máºt tại nhà anh ở phÃa ngoà i đê sông Hồng giữa những hà ng cây um tùm kÃn đáo, xung quanh toà n ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng Ä‘i là m suốt ngà y. Không chỉ riêng anh mà cả chị vợ là Nguyá»…n Thị Mùi (tức Nguyá»…n Thị Minh SÆ¡n) nháºn lá»i và ngÆ°á»i em trai chị cùng tham gia, vá» sau là Thượng tÆ°á»›ng Lê Ngá»c Hiá»n. Anh chị còn nuôi hai ngÆ°á»i là m việc trong nhà in và bảo vệ chu đáo. Bây giá» nhắc lại thấy Ä‘Æ¡n giản, nhÆ°ng lúc ấy, dÆ°á»›i quyá»n thá»±c dân Pháp, đó là công việc nguy hiểm vô cùng. Nếu không phải gia đình có nhiệt tình vá»›i cách mạng thì anh em hoạt Ä‘á»™ng gặp rất nhiá»u khó khăn.
Việc thá» thách đã có kết quả tốt, tôi và ông Nguyá»…n Trà Uẩn báo cáo lên ông Lê Quang Äạo - Bà thÆ°, và ông VÅ© Quý - Ủy viên Ban Cán sá»± Äảng Hà Ná»™i (Khi ông Lê Quang Äạo Ä‘i công tác xuống Hải Phòng, ông VÅ© Quý là m Quyá»n Bà thÆ°). Hai ông Lê Quang Äạo và VÅ© Quý quyết định đồng ý kết nạp Lê Trá»ng Tố và o Mặt tráºn Việt Minh...
Anh Nguyá»…n Thế Cát là ngÆ°á»i gặp anh Tố nói chuyện trá»±c tiếp vá» Mặt tráºn. Vì anh Lê Trá»ng Tố là quân nhân nên Ä‘i đâu cÅ©ng thu hút sá»± chú ý của má»i ngÆ°á»i. Tôi và anh Nguyá»…n Trà Uẩn suy nghÄ© nhiá»u, cuối cùng Ä‘i đến thống nhất: má»i anh Tố đến nhà hát cô đầu ở phố Khâm Thiên, tuyên bố công nháºn Lê Trá»ng Tố gia nháºp Mặt tráºn Việt Minh. Sau đó Ä‘á» nghị đồng chà VÅ© Quý chuyển anh Tố và o hoạt Ä‘á»™ng trong tổ chức Binh sÄ© Cứu quốc.
Sau Cách mạng tháng Tám, má»—i ngÆ°á»i được Äảng phân công công tác má»™t nÆ¡i khác nhau. Tôi được cá» là m Phó chủ tịch Ủy ban Hà nh chÃnh tỉnh Ninh Bình, rồi được Ä‘iá»u Ä‘á»™ng lên Cục Äịch váºn – Tổng cục ChÃnh trị. Ông Lê Trá»ng Tố đổi tên thà nh Lê Trá»ng Tấn tham gia quân Ä‘á»™i, là m Trung Ä‘oà n trưởng E209 (Sông Lô), rồi TÆ° lệnh Äại Ä‘oà n 312.
Äầu những năm 60, má»™t hôm tôi ở trong ngõ nhà anh Giang Äức Tuệ Ä‘i ra phố Lý Nam Äế - cụ Phà Văn Bái kể tiếp - má»™t chiếc xe ôtô lÆ°á»›t qua rồi dừng lại. Cá»a xe mở ra, má»™t vị Ä‘eo quân hà m cấp tÆ°á»›ng má»i tôi lên xe: anh Lê Trá»ng Tấn. Anh Ä‘Æ°a tôi vá» nhà anh ở 36C Lý Nam Äế. Sau khi nhỠđồng chà bảo vệ Ä‘Æ°a tôi và o phòng khách, còn mình Ä‘i cất tà i liệu và rá»a mặt, anh trở ra ôm tôi rất lâu. Anh há»i từng anh em cùng hoạt Ä‘á»™ng trÆ°á»›c ngà y Nháºt đảo chÃnh Pháp. Riêng tôi, anh nói nhá»: “Anh Bái trong chỉnh quân, chỉnh huấn, cải cách ruá»™ng đất có là m sao không?â€.
Anh dẫn tôi xuống nhà dÆ°á»›i thăm chị Ä‘ang ốm. Anh há»i chị: “Bà có nhá»› ai đây không?â€. Chị Nguyá»…n Thị Mùi (tức Nguyá»…n Thị Minh SÆ¡n) nắm tay tôi, mỉm cÆ°á»i, khẽ nói: “Anh Phà Văn Bái cùng anh Văn Cao xuống nhà ta nhiá»u lầnâ€. Khi tiá»…n tôi vá», trÆ°á»›c khi ra cổng, anh nhá» tôi há»i thăm từng ngÆ°á»i và hẹn má»™t ngà y gần sẽ gặp nhau đầy đủ.
Lúc chia tay ra vá», anh Lê Trá»ng Tấn hẹn sau khi vá» già , đất nÆ°á»›c thống nhất hòa bình, nghỉ hÆ°u, có thá»i gian rảnh rá»—i chúng tôi sẽ gặp nhau cùng tâm sá»± những ná»—i truân chuyên đã trải qua. Tiếc thay anh mất Ä‘á»™t ngá»™t trên cÆ°Æ¡ng vị công tác, công việc còn dang dở, Æ°á»›c mong của anh chÆ°a vẹn tròn...
Cụ Phà Văn Bái trầm ngâm, má»™t thoáng im lặng bao phủ khắp căn phòng: “Chúng tôi rất tá»± hà o vá» anh Lê Trá»ng Tấn, má»™t vị chỉ huy quân sá»± tà i ba trong cuá»™c chiến tranh giải phóng dân tá»™c, má»™t con ngÆ°á»i luôn được nhân dân quý mến, kÃnh trá»ng và cảm phục. Má»i ngÆ°á»i nhá»› anh là Äại tÆ°á»›ng Lê Trá»ng Tấn, còn tôi luôn nhá»› anh là má»™t đồng chà có tình cảm chân thà nh vá»›i bạn bè, đồng Ä‘á»™iâ€
Kiá»u Mai SÆ¡n (ghi)