 |

22-08-2008, 09:23 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
Câu Chuyện Triết Há»c - Will Durant
Câu Chuyện Triết Há»c
Dịch giả : Trà Hải và Bá»u ÄÃch ChÆ°Æ¡ng 1
PLATON
1. Bá»I CẢNH:
Nếu bạn nhìn và o má»™t bản đồ của Âu châu, bạn sẽ thấy rằng Hy Lạp giống nhÆ° má»™t bà n tay chìa các ngón ra biển Äịa trung hải. PhÃa nam là hòn đảo Crète hình nhÆ° nằm gá»n trong các ngón tay, ngà n năm trÆ°á»›c Tây lịch (tTL) đó là nÆ¡i khởi đầu của văn minh nhân loại. Vá» phÃa đông là lãnh thổ thuá»™c vá» Ã châu tuy ngà y nay có vẻ lạc háºu nhÆ°ng dÆ°á»›i thá»i Platon là má»™t lãnh thổ rất trù phú vá»›i má»™t ná»n thÆ°Æ¡ng mãi, kỹ nghệ cá»±c thịnh và má»™t ná»n văn hoá phong phú. Vá» phÃa tây là nÆ°á»›c à giống nhÆ° má»™t toà lâu Ä‘Ã i ở giữa biển, các đảo Sicile và nÆ°á»›c Y-pha-nho (Tây Ban Nha). Tại những nÆ¡i đó có những nhóm ngÆ°á»i Hy lạp sinh sống; cuối cùng là xứ Gibraltar, nÆ¡i đầy nguy hiểm cho các thuá»· thủ má»—i khi muốn vượt eo biển nà y. Vá» phÃa bắc là những xứ man rợ nhÆ° Thessaly, Epirus và Macédonie. Từ những xứ ấy nhiá»u bá»™ lạc xuất phát và mở những cuá»™c tấn công vá» phÃa nam, những tráºn đánh do những văn nhân Hy lạp nhÆ° Homère kể lại mà những chiến sÄ© nhÆ° Périclès chỉ huy. Hãy nhìn má»™t lần thứ hai và o bản đồ, bạn sẽ thấy nhiá»u chá»— lồi lõm ở bá» biển và núi đồi trong đất liá»n, đâu đâu cÅ©ng có những vịnh nhá» và những má»m đá trồi ra biển. NÆ°á»›c Hy lạp bị chia cắt và cô láºp bởi những chÆ°á»›ng ngại thiên nhiên đó. Sá»± Ä‘i lại và liên lạc ngà y xÆ°a khó khăn hÆ¡n bây giá» rất nhiá»u. Do đó má»—i vùng tá»± phát triển lấy ná»n kinh tế, tá»± thà nh láºp lấy ná»n hà nh chánh chÃnh trị, tá»± phát huy tôn giáo, văn hoá và ngôn ngữ của mình. Những quốc gia nhÆ° Locris, Etolia, Phocis, Béothia v.v.
Hãy nhìn và o bản đồ má»™t lần thứ ba và quan sát vị trà của tiểu quốc Athènes: đó là má»™t tiểu quốc nằm vá» phÃa cá»±c đông của Hy lạp. Äó là cá»a ngõ của Hy lạp để giao thiệp vá»›i các quốc gia thuá»™c vùng à châu, đó là cá»a ngõ để Hy lạp thu nháºn những sản phẩm và ánh sáng văn hoá từ bên ngoà i. Ở đây có má»™t hải cảng rất tiện lợi, hải cảng Pirus, rất nhiá»u tà u bè đến trú ẩn để tránh những lúc sóng to gió lá»›n. Ngoà i ra Pirus còn là nÆ¡i xuất phát má»™t hạm Ä‘á»™i chiến tranh hùng mạnh.
Và o khoảng năm 490 trÆ°á»›c Tây lịch, hai tiểu quốc Sparte và Athènes quên mối háºn thù để hợp lá»±c cùng nhau đánh Ä‘uổi quân xâm lăng Ba TÆ° lăm le biến Hy lạp thà nh má»™t thuá»™c địa của mình. Trong cuá»™c chiến tranh nà y, Sparte cung cấp lục quân và Athènes cung cấp thuá»· quân. Khi chiến tranh chấm dứt, Sparte giải ngÅ© quân Ä‘á»™i và chịu sá»± khủng hoảng kinh tế do sá»± giải ngÅ© nà y sinh ra. Trong khi đó thì Athènes khôn ngoan hÆ¡n, biến hạm Ä‘á»™i tà u chiến thà nh má»™t hạm Ä‘á»™i tà u buôn và trở nên má»™t nÆ°á»›c buôn bán già u mạnh nhất thá»i thượng cổ. Sparte Ä‘iêu tà n trong nghá» canh nông và bị cô láºp vá»›i thế giá»›i bên ngoà i, trong khi Athènes trở nên thịnh vượng và là má»™t nÆ¡i giao Ä‘iểm của nhiá»u chủng tá»™c, nhiá»u nguồn tÆ° tưởng, văn hoá, sá»± chung đụng nảy sinh sá»± so sánh, phân tÃch và suy nghiệm.
Những truyá»n thống, lý thuyết gặp gỡ nhau, chống đối nhau, tá»± Ä‘Ã o thải nhau và được cô Ä‘á»ng lại. Trong khi có hà ng ngà n tÆ° tưởng chống đối nhau, ngÆ°á»i ta có khuynh hÆ°á»›ng hoà i nghi tất cả những tÆ° tưởng ấy. Có lẽ những thÆ°Æ¡ng gia là những ngÆ°á»i nhiá»u hoà i nghi nhất vì há» thấy quá nhiá»u, bị tuyên truyá»n quá nhiá»u, há» có khuynh hÆ°á»›ng coi ngÆ°á»i khác nếu không phải là những ngÆ°á»i ngu thì cÅ©ng là những ngÆ°á»i lÆ°u manh, há» hoà i nghi tất cả những nguồn tÆ° tưởng. Theo vá»›i thá»i gian há» phát triển khoa há»c; toán há»c nảy sinh nhá» sá»± giao hoán, thiên văn há»c nảy sinh vá»›i nhu cầu hà ng hải. Vá»›i sá»± phát triển ná»n kinh tế, con ngÆ°á»i có nhiá»u thì giá» nhà n rá»—i, được hưởng nhiá»u tiện nghi trong má»™t không khà tráºt tá»± và an ninh. Äó là những Ä‘iá»u kiện tiên quyết để nghiên cứu và suy tÆ°. NgÆ°á»i ta nhìn và o các ngôi sao trên trá»i không những để tìm phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng cho chiếc tà u Ä‘ang lênh đênh trên mặt biển mà còn để tìm bà máºt của vÅ© trụ: những triết gia Ha lạp đầu tiên là những nhà thiên văn. Aristote nói rằng sau khi thắng cuá»™c chiến tranh, các ngÆ°á»i Hy lạp tìm cách phát huy chiến quả và mở rá»™ng ná»— lá»±c và o nhiá»u lãnh vá»±c khác. NgÆ°á»i ta cố tìm những lá»i giải đáp cho những bà i toán trÆ°á»›c kia được giao phó cho các thần linh quản trị, những tế lá»… tà thuyết nhÆ°á»ng bÆ°á»›c cho khoa há»c, triết lý bắt đầu từ đó.
Khởi đầu triết lý là má»™t môn há»c có tÃnh cách váºt lý, ngÆ°á»i ta quan sát thế giá»›i hữu hình vá»›i hy vá»ng tìm thấy yếu tố khởi thuá»· của tất cả vạn váºt. Má»™t lối giải đáp tá»± nhiên là thuyết duy váºt của Démocrite (460 - 360 tTL). Démocrite nói rằng: "trong vÅ© trụ chỉ có nguyên tá» và hÆ° không", đó là nguồn tÆ° tưởng chÃnh của Hy lạp, ngÆ°á»i ta lãng quên nó trong má»™t thá»i gian nhÆ°ng nó lại được sống dáºy vá»›i tÆ° tưởng của Epicure (342-279 tTL) và Lucrèce (98-55 tTL). Tuy nhiên khÃa cạnh quan trá»ng nhất và đặc sắc nhất của ná»n triết há»c Hy lạp được thể hiện trong tÆ° tưởng của những nguỵ luáºn gia đó là những ngÆ°á»i Ä‘i lang thang rà y đây mai đó để tuyên truyá»n cho chủ nghÄ©a của mình, há» gắn bó vá»›i tÆ° tưởng của mình hÆ¡n tất cả má»i váºt trên Ä‘á»i. Phần đông há» là những ngÆ°á»i rất thông minh hoặc rất thâm thuý, há» bà n cãi vá» tất cả những vấn Ä‘á» mà ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i thắc mắc, hỠđặt câu há»i cho tất cả các vấn Ä‘á», há» không sợ đụng chạm đến các tôn giáo hoặc các tÆ° tưởng chÃnh trị của các vua chúa, há» mạnh dạn chỉ trÃch tất cả các định chế xã há»™i hoặc lý thuyết chÃnh trị trÆ°á»›c công luáºn. Vá» mặt chÃnh trị hỠđược chia là m hai phái. Má»™t phái giống nhÆ° Rousseau cho rằng thiên nhiên là tốt, văn minh xã há»™i là xấu, trong thiên nhiên tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u bình đẳng và con ngÆ°á»i trở nên bất bình đẳng vá»›i các định chế xã há»™i, luáºt lệ là những phát minh của những kẻ mạnh để trói buá»™c và thống trị kẻ yếu. Má»™t nhóm khác giống nhÆ° Nietzsche cho rằng thiên nhiên vượt ra ngoà i phạm vi của cái xấu và cái tốt, trong thiên nhiên con ngÆ°á»i đã mất bình đẳng, luân lý là má»™t phát minh của kẻ yếu để giá»›i hạn và doạ nạt kẻ mạnh, sức mạnh là ná»n đạo đức tối thượng và sá»± ao Æ°á»›c tối thượng của con ngÆ°á»i, và chế Ä‘á»™ chÃnh trị cao đẹp nhất hợp thiên nhiên nhất là chế Ä‘á»™ quý tá»™c.
Sá»± tấn công tÆ° tưởng dân chủ là phản ảnh của sá»± thịnh vượng của má»™t nhóm ngÆ°á»i già u có ở Athènes há» tá»± láºp má»™t đảng gá»i là lá»±c lượng những ngÆ°á»i Æ°u tú. Äảng nà y chỉ trÃch tÆ° tưởng dân chủ là vô hiệu lá»±c. Tháºt ra cái dân chủ mà há» chỉ trÃch khác xa cái dân chủ mà chúng ta quan niệm ngà y hôm nay. Trong số 400 ngà n dân của Athènes, đã có 250 ngà n thuá»™c và o hạng nô lệ bị tÆ°á»›c Ä‘oạt tất cả quyá»n chÃnh trị, trong số 150 ngà n ngÆ°á»i còn lại chỉ có má»™t thiểu số được đại diện tại quốc há»™i để bà n cãi và quyết định vá» các vấn Ä‘á» của quốc gia. Tuy nhiên cái ná»n dân chủ còn lại đó là má»™t ná»n dân chủ có thể nói là hoà n hảo nhất từ xÆ°a đến nay. Quốc há»™i có quyá»n tối thượng và là cÆ¡ quan tối cao của quốc gia, tối cao pháp viện gồm trên 1000 thẩm phán (để là m nản lòng những kẻ hối lá»™), số thẩm phán nà y được tuyển chá»n theo thứ tá»± ABC trong danh sách của toà n thể công dân. Không má»™t chế Ä‘á»™ chÃnh trị nà o dám thá»±c hà nh tÆ° tưởng dân chủ Ä‘i xa đến mức Ä‘á»™ ấy.
Trong cuá»™c chiến tranh giữa Sparte và Athènes (430 - 400 tTL) lá»±c lượng các ngÆ°á»i Æ°u tú của Athènes do Critias lãnh đạo, chủ trÆ°Æ¡ng nên bãi bá» chế Ä‘á»™ dân chủ vì cho đó là mầm mống của cuá»™c chiến bại và thà nh láºp má»™t chÃnh thể giống nhÆ° chÃnh thể quý tá»™c của thà nh Sparte. Kết quả là nhiá»u lãnh tụ của lá»±c lượng bị lÆ°u Ä‘Ã y. Sau khi chiến tranh chấm dứt vá»›i sá»± đầu hà ng của Athènes, má»™t trong các Ä‘iá»u kiện đình chiến là phải đại xá cho những ngÆ°á»i trong lá»±c lượng bị lÆ°u Ä‘Ã y. Những ngÆ°á»i nà y tôn Critias là m minh chủ và lăm le đảo chánh để thà nh láºp má»™t chÃnh phủ của lá»±c lượng Æ°u tú. Cuá»™c đảo chánh thất bại, Critias tá» tráºn. Critias là môn đệ của Socrate và có há» hà ng vá»›i Platon.
2. SOCRATE
Nếu chúng ta suy xét trong khi ngắm bức tượng bán thân của Socrate còn sót lại trải qua bao nhiêu Ä‘iêu tà n hoang phế thì ta sẽ nháºn thấy rằng Socrate có má»™t diện mạo không đẹp đẽ gì. Má»™t cái đầu hói, cái mặt lá»›n và tròn, má»™t cặp mắt sâu và nhìn thẳng, lá»— mÅ©i lá»›n ... Cái mặt đó là m ta liên tưởng đến má»™t ngÆ°á»i gác cổng hÆ¡n là má»™t triết gia danh tiếng và o báºc nhất. NhÆ°ng nếu nhìn lại lần thứ hai ta sẽ thấy rằng, qua những nét khắc trong đá, má»™t cái gì hoà nhã và bình dị thoát ra từ bá»™ mặt đó, những nét ấy đã là m cho Socrate được hầu hết các thanh niên thà nh Athènes kÃnh mến. Ta biết rất Ãt vá» Socrate, nhÆ°ng đồng thá»i ta hiểu Socrate hÆ¡n triết gia có vẻ quý phái nhÆ° Platon hoặc thông thái nhÆ° Aristote. Sau hÆ¡n hai ngà n năm, ta còn mÆ°á»ng tượng được hình dáng của Socrate vá»›i chiếc áo choà ng thụng thịnh bÆ°á»›c từng bÆ°á»›c khoan thai trÆ°á»›c các Ä‘á»n thá», tâm tÆ° hoà n toà n không bị ảnh hưởng bởi các biến cố chÃnh trị. Ông tụ há»p những thanh niên và những há»c giả xung quanh mình và o những nÆ¡i có bóng mát trÆ°á»›c cá»a các Ä‘á»n thỠđể cùng nhau Ä‘Ã m đạo.
Những ngÆ°á»i Ä‘i theo Socrate thuá»™c rất nhiá»u thà nh phần khác nhau, chÃnh những ngÆ°á»i nà y đã tạo nên ná»n triết lý tây phÆ°Æ¡ng. Có những ngÆ°á»i con nhà già u nhÆ° Platon và Alcibiade, há» thÃch lối chỉ trÃch chế Ä‘á»™ dân chủ của Socrate, cÅ©ng có những kẻ vá» phe xã há»™i chủ nghÄ©a Æ°a thÃch nếp sống nghèo nà n của Socrate và cho đó là má»™t dấu hiệu của sá»± thánh thiện, cÅ©ng có những kẻ chủ trÆ°Æ¡ng diệt tráºt tá»± nhÆ° Aristippe, há» chủ trÆ°Æ¡ng má»™t xã há»™i không có nô lệ cÅ©ng không có chủ nô lệ, tất cả Ä‘á»u sống tá»± do và không lo lắng nhÆ° chÃnh Socrate. Tất cả những vấn Ä‘á» là m con ngÆ°á»i suy nghÄ© và là m cho những thiếu niên bà n cãi suốt ngà y Ä‘á»u được Ä‘em ra mổ xẻ trong cái nhóm nhỠấy, há» tin tưởng má»™t cách thà nh tháºt rằng nếu cuá»™c Ä‘á»i mà không có bà n luáºn vá» triết lý thì đó là má»™t cuá»™c Ä‘á»i không đáng sống. Trong nhóm nhỠấy hầu hết các nguồn tÆ° tưởng của nhân loại Ä‘á»u được đại diện.
Socrate là m gì để sống ? Ãt ai biết đến. Ông không bao giá» là m việc, không bao giá» nghÄ© đến ngà y mai. Ông ăn khi nà o có ngÆ°á»i má»i, có lẽ ngÆ°á»i ta rất thÃch má»i ông vì xem ra ông cÅ©ng béo tốt phÆ°Æ¡ng phi nhÆ° ai. Äối vá»›i vợ con thì ông ta không được hoan nghênh lắm. Theo Xanthippe, Socrate là má»™t kẻ du thủ du thá»±c chỉ Ä‘em vá» cho gia đình má»™t Ãt tiếng tăm mà không bao giá» Ä‘em vá» tiá»n bạc hoặc lÆ°Æ¡ng thá»±c. Xanthippe cÅ©ng thÃch Ä‘Ã m đạo nhÆ° Socrate, những cuá»™c Ä‘Ã m đạo nà y, rÅ©i thay, không được lÆ°u truyá»n. NhÆ°ng chúng ta biết rằng bà ta yêu Socrate và rất Ä‘au buồn trÆ°á»›c cái chết của ngÆ°á»i bạn tinh thần.
Tại sao những môn đệ kÃnh mến Socrate đến thế ? Có lẽ tại rằng Socrate là má»™t ngÆ°á»i trÆ°á»›c khi là má»™t triết gia: ông đã khinh thÆ°á»ng gian nguy để cứu Alcibiade trong vòng tên đạn khói lá»a, ông có tá»u lượng rất khá, không từ chối mà cÅ©ng không Ä‘i đến chá»— say sÆ°a. NhÆ°ng Ä‘iá»u là m ngÆ°á»i ta yêu thÃch Socrate nhất có lẽ là sá»± khiêm nhượng của ông ta: ông không tá»± cho rằng mình hiểu triết lý, ông chỉ Ä‘i tìm triết lý, ông là ngÆ°á»i thÃch triết lý, không phải là triết gia nhà nghá». Má»™t câu sấm tại Ä‘á»n Delphe cho biết rằng Socrate là ngÆ°á»i thông minh nhất của xứ Hy lạp. Socrate cho rằng câu sấm nà y ám chỉ đến thuyết bất tri của ông ta: "Tôi chỉ biết má»™t Ä‘iá»u, đó là tôi không biết gì hết". Triết lý bắt đầu khi ngÆ°á»i ta biết hoà i nghi, nhất là hoà i nghi những niá»m tin của chÃnh chúng ta. Biết đâu rằng chÃnh những niá»m hy vá»ng ao Æ°á»›c thầm kÃn, những khao khát đã trở thà nh những niá»m tin đối vá»›i chúng ta ? Biết đâu rằng những tÆ° tưởng có vẻ khách quan chỉ là những niá»m Æ°á»›c vá»ng trá hình. Sẽ không có triết lý nếu chúng ta không chịu khó Ä‘i má»™t vòng quanh và quan sát lại chÃnh chúng ta: "Hãy tá»± biết mình !" Socrate nói thế.
TrÆ°á»›c Socrate cÅ©ng đã có nhiá»u triết gia. Những ngÆ°á»i vá»›i lý luáºn Ä‘anh thép nhÆ° Thalès và Héraclite, tế nhị nhÆ° Parménide và Zénon, sâu sắc nhÆ° Pythagore và Empedocle. NhÆ°ng phần nhiá»u những ngÆ°á»i ấy là những triết gia hÆ°á»›ng vá» váºt lý, há» tìm bản thể của sá»± váºt định lý và yếu tố của thế giá»›i bên ngoà i. Những ná»— lá»±c ấy rất đáng khen, Socrate nói, nhÆ°ng có má»™t Ä‘iá»u vô cùng quý giá hÆ¡n những cây cá», sông núi, trăng sao, đó là con ngÆ°á»i. Con ngÆ°á»i là gì, và con ngÆ°á»i sẽ Ä‘i đến đâu ?
Rồi từ đó ông chuyên chú và o tâm hồn con ngÆ°á»i, tìm hiểu những định lý, hoà i nghi những tÆ° tưởng sẵn có. NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng nói đến hai chữ công bằng, Socrate liá»n há»i công bằng là gì ? Anh hiểu gì vá» hai chữ ấy, tại sao anh dám Ä‘em hai chữ ấy để giải quyết vấn Ä‘á» sống chết của đồng loại ? Danh dá»± là gì ? Äạo đức là gì ? Bản ngã của anh là gì ? Äó là những vấn đỠđạo đức và tâm lý mà Socrate thÆ°á»ng tá»± há»i. Có những ngÆ°á»i lấy là m khó chịu vá» phÆ°Æ¡ng pháp của Socrate, má»™t phÆ°Æ¡ng pháp đòi há»i những định nghÄ©a chÃnh xác, những tÆ° tưởng minh bạch, những phân tÃch xác đáng. Há» cho rằng Socrate há»i nhiá»u hÆ¡n trả lá»i và là m rối trà con ngÆ°á»i nhiá»u hÆ¡n sau khi đã thụ huấn vá»›i ông. Tuy nhiên Socrate đã để lại cho triết há»c hai câu trả lá»i minh bạch cho hai bà i toán khó khăn nhất của chúng ta: Äạo đức là gì? Quốc gia tốt đẹp nhất là gì ?
Không má»™t vấn Ä‘á» nà o thiết yếu hÆ¡n những vấn Ä‘á» trên. Những nguỵ luáºn gia đã là m tan rã sá»± tin tưởng của đám thanh niên thà nh Athènes đối vá»›i các vị thần thánh và những Ä‘iá»u khoản luân lý căn cứ và o sá»± thưởng phạt của các vị thần thánh, bây giá» không có lý do nà o ká»m giữ há» trong các hà nh vi của há» nếu không bị pháp luáºt rà ng buá»™c. Má»™t chủ nghÄ©a cá nhân lan trà n và là m suy yếu đức tÃnh của ngÆ°á»i Athènes khiến cho nÆ°á»›c nà y trở nên má»™t món mồi ngon của liên bang Sparte. Vá» phÆ°Æ¡ng diện chÃnh trị, thuyết dân chủ cá»±c Ä‘oan đã là m say mê dân Athènes cÅ©ng Ä‘em đến nhiá»u Ä‘iá»u bất tiện. Quá nhiá»u quyá»n hà nh đã được giao cho quốc há»™i, các cuá»™c bầu cỠđược tổ chức quá vá»™i và ng, ngÆ°á»i có trách nhiệm nhÆ° các tÆ°á»›ng lãnh đã được tấn phong và cách chức má»™t cách quá dá»… dà ng, sá»± chỉ định những nông phu, thÆ°Æ¡ng gia là m thẩm phán trong tối cao pháp viện theo thứ tá»± ABC là những yếu tố là m tan rã má»™t ná»n hà nh chÃnh và chÃnh trị vững mạnh. Là m thế nà o để thiết láºp má»™t ná»n đạo đức má»›i, là m thế nà o để cứu vãn tình trạng suy đồi của quốc gia do các định chế dân chủ cá»±c Ä‘oan gây nên ?
ChÃnh vì trả lá»i cho các câu há»i trên mà Socrate đã nháºn lấy cái chết và đồng thá»i trở nên bất tá». Phái thủ cá»±u có lẽ sẽ thÆ°Æ¡ng tiếc ông ta nếu ông lên tiếng bênh vá»±c lối thá» phượng Ä‘a thần của ngà y xÆ°a, nếu ông xúi giục các môn đệ của ông đến các nÆ¡i thá» phượng và dâng lá»… cúng cho những đấng thần linh ngà y trÆ°á»›c. Trái lại, Socrate cho rằng là m nhÆ° váºy tức là đi ngược vá»›i ná»n tiến triển của nhân loại, đó là má»™t sá»± tiến tá»›i diệt vong. Ông chủ trÆ°Æ¡ng rằng chỉ có má»™t đấng tối cao mà thôi, nhÆ°ng ông lại cho rằng má»™t ná»n đạo đức thá»±c tiá»…n không thể căn cứ và o má»™t giáo lý mÆ¡ hồ, ta có thể tạo dá»±ng má»™t ná»n luân lý hoà n toà n không lệ thuá»™c thần há»c, hoà n toà n thÃch hợp vá»›i ngÆ°á»i có tôn giáo cÅ©ng nhÆ° không có tôn giáo thì xã há»™i có thể được ổn định mà không cần đến thần há»c.
Nếu có ai nháºn thức rằng con ngÆ°á»i tốt là con ngÆ°á»i thông minh, con ngÆ°á»i đức hạnh là con ngÆ°á»i khôn ngoan, nếu há» nháºn thức được đâu là quyá»n lợi chÃnh đáng, thấu triệt được luáºt nhân quả, kiểm soát được lòng ham muốn để khá»i cảnh há»—n Ä‘á»™n tá»± diệt và đi đến má»™t xã há»™i có ká»· cÆ°Æ¡ng, thì hỠđã nắm được cái tinh hoa của ná»n luân lý, há» không cần dá»±a theo lá»i răn dạy của thần há»c hay những Ä‘iá»u ngăn cấm khác.
Tất cả tá»™i lá»—i Ä‘á»u do vô minh mà ra. NgÆ°á»i trà huệ cÅ©ng bị cám dá»— bởi tham sân si nhÆ° ngÆ°á»i vô minh nhÆ°ng há» biết dùng trà huệ để chế ngá»± sá»± cám dá»— và không rÆ¡i và o vòng tá»™i lá»—i. Má»™t xã há»™i sáng suốt là má»™t xã há»™i trong đó ngÆ°á»i dân cảm thấy được hưởng quyá»n lợi thì nhiá»u, mà bị hạn chế tá»± do thà Ãt. Trong xã há»™i ấy, ăn ở ngay thẳng là giữ đúng quyá»n lợi mình và an ninh tráºt tá»± cÅ©ng nhÆ° thiện chà trong xã há»™i Ä‘á»u phát xuất từ sá»± nháºn định sáng suốt của cá nhân.
NhÆ°ng nếu chÃnh phủ là má»™t sá»± há»—n Ä‘á»™n và phi lý, nếu chÃnh phủ cai trị mà không giúp đỡ, chỉ huy mà không lãnh đạo thì là m sao có thể thuyết phục ngÆ°á»i dân đồng hoá quyá»n lợi cá nhân vá»›i quyá»n lợi xã há»™i ? Alcibiade nổi loạn chÃnh vì để chống má»™t chÃnh phủ lung lạc nhân tà i và mị dân. Không suy nghÄ© sáng suốt tất nhiên Ä‘i đến cảnh há»—n Ä‘á»™n, đám đông quyết định trong hấp tấp và vô ý thức tất nhiên có ngà y phải hối háºn vì sai lầm. Ai có thể tin rằng đám đông có lẽ phải ? Sá»± tháºt thì đám đông luôn luôn ngông cuồng hÆ¡n, Ä‘á»™c ác hÆ¡n những cá nhân hà nh Ä‘á»™ng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c. Äể cho kẻ miệng lưỡi lung lạc quần chúng là má»™t Ä‘iá»u sỉ nhục, há» chỉ là những cái máy nói, má»—i khi vặn lên là thao thao bất tuyệt. Việc trị nÆ°á»›c an dân là má»™t việc tối quan trá»ng đòi há»i nhiá»u kinh nghiệm và suy xét. Xã há»™i chỉ có thể được cứu vãn và trở nên hùng mạnh nếu được lãnh đạo bởi những ngÆ°á»i khôn ngoan và sáng suốt nhất.
Các bạn thá» tưởng tượng phản ứng của nhà cầm quyá»n Athènes khi nghe những lá»i trên đúng và o lúc phải giải quyết chiến tranh, đúng và o lúc má»™t thiểu số trà thức và quà tá»™c Ä‘ang âm mÆ°u má»™t cuá»™c đảo chánh. Các bạn hãy đặt mình và o địa vị của Anytus nhà lãnh đạo thà nh Athènes bị cáºu con trai vá» nhà đổ lÆ° hÆ°Æ¡ng vì cáºu nà y là má»™t môn đệ của Socrate.
Rồi cuá»™c ná»™i chiến bùng nổ, phe trà thức và quý tá»™c choảng nhau hết mình vá»›i phe nhân dân. Cuối cùng phe nhân dân thắng. Biến cố nà y quyết định luôn cả số pháºn của Socrate : ông là nhà lãnh đạo tinh thần của phe nổi loạn, dù ông có yêu chuá»™ng hoà bình đến mấy cÅ©ng mặc, chÃnh ông đã chủ trÆ°Æ¡ng thuyết quý tá»™c cầm quyá»n, chÃnh ông đã xúi giục đám thanh niên há»™i thảo. Anytus kết luáºn: Socrate cần phải chết.
Cái chết của Socrate được Platon kể lại trong má»™t quyển sách bất hủ. Vá»›i những lá»i lẽ cảm Ä‘á»™ng Platon suy tôn báºc Thầy đã hy sinh vì chân lý, vì tá»± do tÆ° tưởng, thà chết chứ không chịu xin đám đông tha tá»™i vì xÆ°a nay Socrate vẫn khinh thÆ°á»ng phán quyết của đám đông.
Socrate bị xá» phải uống thuốc Ä‘á»™c. Môn đệ của ông tìm cách cứu ông má»™t lần chót: những kẻ giữ ngục đồng ý nháºn má»™t món tiá»n hối lá»™ và là m ngÆ¡ cho Socrate trốn Ä‘i. Socrate từ chối. Ông đã bảy mÆ°Æ¡i tuổi, có lẽ ông nghÄ© rằng có chết cÅ©ng vừa, vả lại đây cÅ©ng là má»™t cÆ¡ há»™i tốt để mà chết. Vá»›i các môn đệ đến ngục thất để tiá»…n Ä‘Æ°a Socrate vá» cõi chết, Socrate nói: Hãy cứ vui Ä‘i, các con chỉ chôn cái thể phách của thầy.
Nói xong ông đứng dáºy và đi và o phòng tắm vá»›i Criton. Chúng tôi (theo Platon kể lại) ngồi đợi ở ngoà i, lòng buồn vô hạn. Ông cÅ©ng nhÆ° cha, bây giỠông chết, chúng tôi không khác gì những kẻ mồ côi. Giá» mặt trá»i lặn đã gần ká». Khi ông trở ra, ông lại ngồi vá»›i chúng tôi, chuyện trò rất Ãt. Chằng bao lâu ngÆ°á»i giữ ngục Ä‘i và o, đến gần ông và nói nhÆ° sau: - Ông tháºt là ngÆ°á»i cao quý nhất, hiá»n là nh nhất trong Ä‘á»i. Chắc rằng ông không có ý nghÄ© giáºn tôi giống nhÆ° những kẻ thÆ°á»ng chá»i bá»›i mắng nhiếc tôi khi tôi tuân lệnh trên, Ä‘em chén thuốc Ä‘á»™c và o đây cho há» uống. Xin ông thông cảm, tôi vá»›i ông không thù hằn gì. Chúc ông can đảm chịu Ä‘á»±ng. Nói xong ngÆ°á»i giữ ngục oà khóc và ôm mặt Ä‘i ra ngoà i. Socrate trả lá»i nhÆ° sau: - Tôi sẽ là m nhÆ° lá»i ông nói và chúc ông má»i sá»± tốt là nh. Quay vá» phÃa chúng tôi Socrate nói nhÆ° sau: - NgÆ°á»i đó rất tốt vá»›i thầy từ lúc thầy và o đây, y đến thăm há»i luôn, bây giá» y thá»±c tình mến tiếc, nhÆ°ng Criton Æ¡i, hãy Ä‘em chén thuốc và o đây nếu thuốc đã chế xong. Nếu thuốc chÆ°a chế xong, hãy nói ngÆ°á»i ta chế. Criton nói: - ThÆ°a sÆ° phụ, mặt trá»i còn trên đỉnh đồi. Nhiá»u kẻ đợi trá»i tối má»›i uống và trÆ°á»›c khi uống hỠđược quyá»n ăn uống no say thoả thÃch. Xin sÆ° phụ chá»› gấp gáp, hãy còn thì giá». Socrate nói: - Những kẻ ấy là m rất phải, vì há» có lợi trong sá»± chần chá», nhÆ°ng ta thì không thấy có lợi gì khi uống chén thuốc Ä‘á»™c cháºm hÆ¡n má»™t chút, Ä‘á»i của ta kể nhÆ° đã hết. Hãy là m nhÆ° ta đã nói và xin đừng từ chối. Criton ra dấu cho ngÆ°á»i giúp việc, ngÆ°á»i nà y Ä‘i ra má»™t lúc rồi trở lại vá»›i ngÆ°á»i giữ ngục, tay cầm chén thuốc. Socrate nói: - Ông bạn là ngÆ°á»i thông thạo vá» vấn Ä‘á» nà y, xin ông cho biết tôi phải là m thế nà o? NgÆ°á»i giữ ngục trả lá»i: - Uống xong ông nên Ä‘i dạo má»™t lúc, khi nà o cảm thấy nặng ở hai chân thì nằm xuống, thuốc sẽ ngấm dần lên đến tim. Nói xong hắn Ä‘Æ°a chén thuốc cho Socrate. Socrate nháºn lấy má»™t cách vô cùng nhã nhặn, không chút sợ sệt hoặc thay đổi sắc mặt. - TrÆ°á»›c khi uống, tôi cần dà nh má»™t phần chén thuốc để dâng cúng thần linh không ? - Chúng tôi chế thuốc vừa đủ. - Tôi hiểu rồi, nhÆ°ng dù sao tôi cÅ©ng cầu nguyện thần linh phù há»™ cho tôi trong cuá»™c hà nh trình sang thế giá»›i bên kia. Nói xong Socrate cầm chén thuốc Ä‘Æ°a lên môi và uống má»™t cách vui vẻ.
Từ trÆ°á»›c đến giá» chúng tôi cố nén sá»± Ä‘au buồn thÆ°Æ¡ng tiếc, nhÆ°ng khi thấy ông uống cạn chén thuốc, chúng tôi không còn cầm lòng được nữa. NÆ°á»›c mắt tôi tuôn trà o, tôi ôm mặt khóc. Không phải tôi khóc ông, mà chÃnh là tôi khóc tôi từ nay vÄ©nh biệt tôn sÆ°. Criton khóc trÆ°á»›c tôi, y ôm mặt Ä‘i lãng xa vì không thể chứng kiến nổi cảnh ấy. Tôi cÅ©ng ôm mặt theo Criton. Trong lúc ấy thì Apollodorus Ä‘ang khóc bá»—ng thét lên má»™t tiếng là m tất cả chúng tôi Ä‘á»u giáºt mình. Socrate vẫn bình tÄ©nh, ông nói: - Cái gì lạ váºy ? Không cho phụ nữ và o đây là để tránh cái cảnh nà y. NgÆ°á»i ta cần phải chết trong thanh tịnh. Các con hãy bình tÄ©nh và nhẫn nại. Nghe những lá»i nói ấy chúng tôi hổ thẹn và thôi không khóc. Ông Ä‘i dạo má»™t hồi cho đến khi cảm thấy nặng ở chân, rồi nằm xuống đúng theo lá»i dặn. NgÆ°á»i giữ ngục quan sát tay chân ông, đè mạnh xuống hai bà n chân và há»i: - Ông cảm thấy gì không ? - Không. NgÆ°á»i ấy Ä‘i lần lên phÃa trên, vừa đè vừa há»i. Chúng tôi thấy hai chân ông đã cứng và lạnh, Socrate cÅ©ng lấy tay ấn thá» và nói: - Khi nà o thuốc ngấm đến tim là xong. Khi lạnh đến thắt lÆ°ng, ông bá» miếng vải che mặt và nói: - Criton, thầy nợ Asclepius má»™t con gà , con nhá»› trả món nợ ấy. - Con sẽ trả, còn gì nữa không ?
Không có tiếng trả lá»i, và i phút sau Socrate cá» Ä‘á»™ng, ngÆ°á»i giữ ngục bá» miếng vải che mặt ra, Criton vuốt mắt và miệng cho ngÆ°á»i chết. Äó là giây phút cuối cùng của tôn sÆ° chúng tôi, ông là ngÆ°á»i minh triết nhất, công bằng nhất và tốt nhất.
3. THỜI KỲ HỌC HỎI CỦA PLATON:
Cuá»™c gặp gỡ giữa Platon và Socrate có má»™t tầm quan trá»ng đặc biệt. Platon thuá»™c vá» giai cấp trung lÆ°u, đẹp trai và khoẻ mạnh. Ông đã từng ở trong quân ngÅ© và đã Ä‘oạt giải quán quân vá» thể thao. Không ai có thể ngá» rằng má»™t ngÆ°á»i nhÆ° váºy có thể trở nên má»™t triết gia. Tâm hồn tế nhị của Platon tìm thấy vui thÃch trong biện chứng pháp của Socrate. Platon rất sung sÆ°á»›ng khi nghiá»n ngẫm những lý thuyết của Socrate nhằm đả kÃch các luáºn Ä‘iệu sai lầm Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i: Platon dá»± và o cuá»™c tranh luáºn triết lý cÅ©ng nhÆ° ông ta đã dá»± và o những cuá»™c tranh giải thể thao, và từ những cuá»™c tranh luáºn đó Platon đã Ä‘i đến những suy tÆ° thâm thuý hÆ¡n. Chà ng ta trở thà nh má»™t ngÆ°á»i yêu triết lý và má»™t môn đệ Æ°u tú của Socrate. Chà ng thÆ°á»ng nói rằng: "Tôi cám Æ¡n trá»i đã cho tôi là m má»™t ngÆ°á»i Hy lạp chứ không phải má»™t dân má»i rợ, má»™t ngÆ°á»i tá»± do chứ không phải má»™t ngÆ°á»i nô lệ, má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông chứ không phải má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà , và quan trá»ng nhất là được sinh và o thá»i Socrate."
Khi Socrate chết, Platon má»›i được 28 tuổi, và biến cố cảm Ä‘á»™ng nà y đã in sâu và o tâm thức của Platon. Nó là m cho Platon thù ghét những tÆ° tưởng dân chủ, thù ghét quần chúng thêm và o sá»± thù ghét phát sinh từ giai cấp quý tá»™c của Platon. Do đó ông ta chủ trÆ°Æ¡ng rằng cần phải táºn diệt chế Ä‘á»™ dân chủ và thay và o đó má»™t chÃnh thể do những phần tá» quý tá»™c và sáng suốt lãnh đạo. Má»™t trong những vấn Ä‘á» trá»ng đại mà Platon đã nghiên cứu suốt Ä‘á»i là là m sao tìm ra ngÆ°á»i khôn ngoan nhất để giao phó việc lãnh đạo quốc gia.
Trong lúc đó những liên hệ giữa Platon và Socrate là m cho chÃnh quyá»n Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i nghi ngá» Platon. Những bạn bè của ông khuyên ông nên trốn khá»i Athènes và ông cÅ©ng cho rằng đây là má»™t dịp tốt để chu du thế giá»›i. Năm 399 tTL ông xách gói ra Ä‘i.
Những nÆ¡i nà o ông đã Ä‘i qua chúng ta không được biết rõ. Hình nhÆ° ông đã Ä‘i Ai cáºp trÆ°á»›c tiên và ông rất bất bình khi nghe các nhà lãnh đạo tôn giáo cai trị xứ nà y nói rằng Hy lạp là má»™t quốc gia ấu trÄ© không có truyá»n thống và văn hoá và không thể so sánh được vá»›i quốc gia Ai cáºp. Sá»± bất mãn nà y là m ông ta suy nghÄ© nhiá»u hÆ¡n và chuyến Ä‘i Ai Cáºp đóng má»™t vai trò quan trá»ng trong tác phẩm của ông nhan Ä‘á» là Utopia. Sau đó ông đáp tà u qua Sicie và đến Ã. Ở đó ông gia nháºp nhóm triết gia do Pythagore sáng láºp. Cảnh tượng má»™t nhóm ngÆ°á»i có quyá»n chÃnh trị rá»™ng rãi lại say mê trong việc nghiên cứu và há»c há»i, sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i bình dị mặc dù nắm nhiá»u quyá»n thế trong tay là má»™t Ä‘á» tà i để Platon suy nghÄ©. Ông Ä‘i chu du suốt 12 năm, há»c há»i tất cả các chÃnh thể, há»p bà n vá»›i tất cả các nhóm, tìm hiểu tất cả các há»c thuyết. Má»™t và i ngÆ°á»i cho rằng ông đã đến Judée và đã nghiên cứu há»c thuyết đượm tÃnh chất xã há»™i của các triết gia ở đây. Có ngÆ°á»i cho rằng ông đã đến táºn bá» sông Hằng và há»c há»i tÆ° tưởng các triết gia Ấn Ä‘á»™.
Ông trở vá» Athènes năm 387 tTL, lúc nà y ông đã 40 tuổi, má»™t ngÆ°á»i già dặn sau nhiá»u năm há»c há»i ở nhiá»u nÆ°á»›c. Ông vẫn còn giữ sá»± hăng hái của tuổi trẻ nhÆ°ng ông đã nháºn thức được rằng tất cả những tÆ° tưởng quá khÃch chỉ là những chân lý ná»a vá»i. Ông vừa là má»™t triết gia, vừa là má»™t thi sÄ©, lối văn của ông vừa khúc chiết nhÆ° má»™t bà i luáºn triết há»c, vừa đẹp đẽ nhÆ° má»™t bà i thÆ¡: đó là lối văn Ä‘Ã m thoại. ChÆ°a bao giá» triết há»c trải qua má»™t thá»i gian sáng lạn nhÆ° váºy. Văn thể của ông sáng chói ngay cả trong những bản dịch. Shelley nháºn xét rằng văn thể của Platon kết hợp luáºn lý sắc bén và hồn thÆ¡ lai láng, vừa dịu dà ng trong âm Ä‘iệu vừa hùng hồn trong láºp luáºn. Nên biết rằng trÆ°á»›c khi trở thà nh má»™t triết gia Platon là má»™t nhà soạn kịch.
Sá»± kết hợp của văn chÆ°Æ¡ng và triết lý, của khoa há»c và nghệ thuáºt trong các tác phẩm của Platon đôi khi là m chúng ta khó hiểu: chúng ta không biết rằng những nhân váºt của Platon diá»…n tả tÆ° tưởng của mình trong trÆ°á»ng hợp nà o, châm biếm, pha trò hay nói đứng đắn. Khuynh hÆ°á»›ng pha trò châm biếm của Platon đôi khi là m chúng ta bỡ ngỡ. Những cuá»™c đối thoại do Platon viết ra là để cho đại chúng: nhá» trình bà y những luáºn Ä‘iệu bênh vá»±c và đả kÃch, nhá» láºp Ä‘i láºp lại những ý tưởng nòng cốt, các tác phẩm của Platon rất thÃch hợp vá»›i những ngÆ°á»i muốn há»c triết lý cho qua thì giá». Do đó những lối ngụ ngôn, những giá»ng văn hà i hÆ°á»›c thÆ°á»ng rất nhiá»u. Ngoà i ra lẽ cố nhiên còn có những tÆ° tưởng liên quan đến những biến cố mà Platon cùng ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i thÆ°á»ng bà n bạc đến, những tÆ° tưởng nà y rất khó hiểu đối vá»›i má»™t Ä‘á»™c giả thế ká»· thứ hai mÆ°Æ¡i.
Chúng ta phải công nháºn rằng Platon có những đặc tÃnh mà ông thÆ°á»ng chỉ trÃch. Ông không Æ°a những thi sÄ© vá»›i trà tưởng tượng quá dồi dà o. Ông không Æ°a những giáo sÄ©, nhÆ°ng chÃnh ông là má»™t giáo sÄ©, má»™t giảng sÆ°. Giống nhÆ° Shakespeare, ông cho rằng má»i sá»± so sánh Ä‘á»u nhầm lẫn, nhÆ°ng ông lại luôn luôn dùng phÆ°Æ¡ng pháp so sánh. Ông chỉ trÃch các triết gia Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i là những kẻ miệng lưỡi nhÆ°ng chÃnh ông cÅ©ng dùng phÆ°Æ¡ng pháp nà y. Faguet đã nhại lối văn của Platon nhÆ° sau: - Toà n thể lá»›n hÆ¡n má»™t phần, phải chăng ? - Chắc chắn nhÆ° váºy. - Và má»™t phần nhá» hÆ¡n toà n thể phải chăng ? - Äúng nhÆ° thế. - ... Do đó rõ rà ng là triết gia phải lãnh đạo quần chúng. - Ông nói cái gì ? - Tháºt là rõ rà ng, chúng ta hãy lý luáºn trở lại.
Mặc dù tất cả những lá»i chỉ trÃch, những cuốn đối thoại của Platon là má»™t trong những tác phẩm hay nhất của thế giá»›i. Tác phẩm Cá»™ng hoà là má»™t công trình rá»™ng lá»›n dÆ°á»›i hình thức má»™t cuốn sách nhá» trong đó táºp trung những tÆ° tưởng của Platon vá» siêu hình, thần há»c, đạo đức há»c, tâm lý há»c, sÆ° phạm, chÃnh trị và thẩm mỹ. Chúng ta có thể tìm thấy trong đó những vấn Ä‘á» mà ngà y nay chúng ta Ä‘ang băn khoăn suy nghÄ©: thuyết Cá»™ng sản và xã há»™i, thuyết nam nữ bình quyá»n, thuyết hạn chế sinh sản và phÆ°Æ¡ng pháp dạy trẻ. Những vấn Ä‘á» của Nietzsche vỠđạo đức và quý tá»™c, những vấn Ä‘á» cÅ©ng Rousseau vá» trạng thái thiên nhiên và tá»± do giáo dục, những vấn Ä‘á» của Bergson vá» Ä‘Ã sống (élan vital) và những vấn Ä‘á» của Freud vá» phân tâm há»c. Emerson nói rằng : "Platon là triết lý, và triết lý là Platon". Äối vá»›i ông, thì quyển Cá»™ng hoà của Platon cÅ©ng nhÆ° kinh Coran và ngÆ°á»i ta có thể đốt tất cả các thÆ° viện, vì tinh hoa của các thÆ° viện Ä‘á»u nằm trong cuốn sách nà y.
Chúng ta hãy nghiên cứu tác phẩm Cộng hoà !
4. VẤN ÄỀ ÄẠO ÄỨC:
Cuá»™c tranh luáºn xảy ra trong nhà của Cephalus, má»™t ngÆ°á»i già u có thuá»™c giai cấp quý tá»™c. Trong cuá»™c tranh luáºn còn có Glaucon và Adeimantus, anh của Platon, Thrasymachus, má»™t triết gia Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Socrate (mà Platon dùng nhÆ° má»™t nhân váºt để diá»…n tả những tÆ° tưởng của chÃnh mình) há»i Cephalus: - Lợi Ãch quan trá»ng nhất mà tiá»n của Ä‘em lại cho ta, theo ý ông là gì ? Cephalus trả lá»i: tiá»n của cho phép ông ta có thể Ä‘á»™ lượng, tháºt thà và công bằng. Socrate há»i: công bằng nghÄ©a là gì ? Và mở ra má»™t cuá»™c tranh luáºn dà i. Không gì khó hÆ¡n má»™t định nghÄ©a, vì nó đòi há»i nhiá»u khôn khéo và sáng suốt trong tÆ° tưởng. Socrate đả phá tất cả những định nghÄ©a do cá» toạ Ä‘Æ°a ra cho đến lúc Thrasymachus mất bình tÄ©nh và la lên: - Socrate, ông có Ä‘iên không ? Tại sao các ông lại dẫm chân nhau nhÆ° váºy ? nếu ông muốn biết công bằng là gì, ông phải trả lá»i chứ không được há»i, ông không nên tá»± hà o vì đả phá được kẻ khác... Có rất nhiá»u ngÆ°á»i có thể đặt câu há»i nhÆ°ng không thể trả lá»i. Socrate không nao núng. Ông vẫn há»i chứ không trả lá»i, và sau cùng Thrasymachus Ä‘Æ°a ra má»™t định nghÄ©a: "Hãy nghe đây: tôi cho rằng sức mạnh là lẽ phải, và công bằng là quyá»n lợi của kẻ mạnh ... Những chÃnh thể khác nhau là m nên luáºt, dù đó là chÃnh thể dân chủ, quý tá»™c hay Ä‘á»™c tà i, tất cả Ä‘á»u nhắm đến quyá»n lợi của mình; và những Ä‘iá»u luáºt ấy, là m ra để phụng sá»± quyá»n lợi của chúng, được đặt lên đầu nhân dân và gá»i là công bằng, những kẻ nà o cưỡng lại sẽ bị phạt và bị xem là không công bằng...
Tôi nói vá» sá»± bất công má»™t cách tổng quát, và ý nghÄ© của tôi rất rõ rà ng khi nghiên cứu chÃnh thể Ä‘á»™c tà i. Trong chÃnh thể nà y, ngÆ°á»i ta dùng sức mạnh và sá»± gian trá để xâm chiếm tà i sản kẻ khác. Khi má»™t ngÆ°á»i đã lấy tất cả tà i sản của dân chúng và bắt dân chúng là m nô lệ ngÆ°á»i ta xem nó không phải là má»™t kẻ thượng lÆ°u. NgÆ°á»i ta chỉ trÃch sá»± bất công khi ngÆ°á»i ta là nạn nhân chứ không phải vì bị lÆ°Æ¡ng tâm cắn rứt má»—i khi có hà nh vi bất công."
Äó là há»c thuyết mà ngà y nay được gán Ãt nhiá»u cho Nietzsche. "Tôi thÆ°á»ng cÆ°á»i những kẻ yếu tưởng rằng mình là tốt, chỉ vì chúng nó chân tay què quặt". Stirner diá»…n đạt tÆ° tưởng má»™t cách gá»n gà ng hÆ¡n: "má»™t nắm quyá»n hà nh tốt hÆ¡n má»™t bao lẽ phải". TÆ° tưởng trên cÅ©ng được Platon diá»…n tả trong Gorgias. Calliclès chỉ trÃch rằng đạo đức là má»™t phát minh của kẻ yếu để vô hiệu hóa quyá»n lá»±c của kẻ mạnh.
"Chúng nó khen và chê tuỳ theo quyá»n lợi của chúng: chúng nói rằng gian manh là bất công và nhục nhã, chúng nó cho rằng gian xảo là ý muốn có nhiá»u hÆ¡n ngÆ°á»i hà ng xóm, vì tá»± biết trình Ä‘á»™ thấp kém của mình, chúng chỉ mong được bình đẳng... NhÆ°ng nếu có má»™t ngÆ°á»i vá»›i đầy đủ quyá»n lá»±c, ngÆ°á»i ấy sẽ vượt lên trên những lý luáºn nà y, sẽ chà đạp tất cả những công thức, những luáºt lệ ...
"Những kẻ sống thá»±c sá»± cần phải cho ý chà của mình phát triển đến tá»™t Ä‘á»™; và khi đã phát triển ý chà đến tá»™t Ä‘á»™, há» phải có đủ can đảm và thông minh để phụng sá»± ý chÃ, để thoả mãn tất cả những Ä‘iá»u ham muốn. Äó là lẽ công bằng tá»± nhiên, sá»± quý phái tá»± nhiên. NhÆ°ng Ä‘a số không thể là m nhÆ° váºy, do đó há» chỉ trÃch ngÆ°á»i khác. ChÃnh vì há» nhục nhã trong sá»± bất lá»±c, chÃnh vì há» muốn che dấu sá»± nhục nhã ấy, há» tuyên bố rằng lòng tham vô Ä‘á»™ là thấp kém... Há» muốn kìm hãm những kẻ quý phái hÆ¡n và cổ võ sá»± công bằng chỉ vì há» là những kẻ nhút nhát".
Sá»± công bằng ấy là má»™t đạo đức không phải đối vá»›i ngÆ°á»i xuất chúng mà đối vá»›i ngÆ°á»i hạ cấp; đó là má»™t thứ đạo đức nô lệ không phải là đạo đức xuất chúng, những đức tÃnh thá»±c sá»± là của ngÆ°á»i ta là lòng can đảm và trà thông minh.
Có lẽ rằng những tÆ° tưởng phi đạo đức kể trên phản ảnh sá»± bà nh trÆ°á»›ng của chủ nghÄ©a đế quốc trong chÃnh sách ngoại giao của tiểu quốc Athènes, chÃnh sách nà y đối xá» rất tà n bạo vá»›i những dân tá»™c nhá» bé. Trong má»™t bà i văn tế, Periclès nói: "Äế quốc của ngà i căn cứ và o quyá»n lá»±c của ngà i chứ không phải là thiện chà của thần dân". Các sá» gia kể lại công cuá»™c ép buá»™c Melos phải vá» phe Athènes để chống vá»›i Sparte nhÆ° sau: "Ông cÅ©ng biết nhÆ° chúng tôi rằng chỉ có vấn Ä‘á» lẽ phải đối vá»›i những kẻ quyá»n lá»±c ngang nhau: kẻ mạnh là m cái gì y có thể là m và kẻ yếu chịu Ä‘á»±ng cái gì y bắt buá»™c phải chịu Ä‘á»±ng". Chúng ta có ở đây những vấn đỠđạo đức căn bản, những lý thuyết căn bản vá» luân lý. Công bằng là gì ? - Chúng ta cần phải tìm lẽ phải hay cần phải tìm quyá»n lá»±c ? -Chúng ta nên tốt hay nên mạnh ?
Platon giải quyết vấn Ä‘á» nà y nhÆ° thế nà o ? Sá»± tháºt thì ông không giải quyết gì cả. Ông nhấn mạnh rằng lẽ công bằng là má»™t sá»± quan hệ giữa cá nhân, tuỳ thuá»™c và o tổ chức xã há»™i và do đó cần phải được nghiên cứu song song vá»›i cÆ¡ cấu xã há»™i chứ không thể được nghiên cứu nhÆ° má»™t thái Ä‘á»™ cá nhân. Nếu chúng ta có thể hình dung má»™t quốc gia công bằng, chúng ta má»›i có đủ yếu tố để định nghÄ©a má»™t cá nhân công bằng. Platon lấy và dụ rằng muốn thá» con mắt của má»™t cá nhân cần phải cho há» Ä‘á»c những chữ lá»›n rồi dần dần đến những chữ nhá». CÅ©ng thế, định nghÄ©a công bằng trong mẫu má»±c lá»›n là quốc gia giản dị hÆ¡n định nghÄ©a công bằng trong mẫu má»±c nhá» là cá nhân. Sá»± tháºt thì Platon muốn dùng lối lý luáºn nà y để nối liá»n hai phần nghiên cứu. Chẳng những ông muốn thảo luáºn vá» vấn đỠđạo đức cá nhân mà ông còn muốn thảo luáºn cả vá» vấn Ä‘á» xã há»™i và chÃnh trị. Trong cuá»™c thảo luáºn nà y Platon sắp Ä‘Æ°a ra tác phẩm Quốc gia lý tưởng (Utopia).
5. VẤN ÄỂ CHÃNH TRỊ:
Công bằng sẽ là má»™t vấn Ä‘á» giản dị nếu con ngÆ°á»i cÅ©ng giản dị. Platon tưởng tượng nhÆ° sau: TrÆ°á»›c hết chúng ta thá» hình dung nếp sống của má»™t xã há»™i giản dị. NgÆ°á»i ta sẽ sản xuất lúa, rượu, áo quần, dà y dép, nhà cá»a. Há» sẽ là m việc lÆ°ng trần và chân không trong mùa hạ, mang già y và áo ấm trong mùa đông. Há» tá»± nuôi sống bằng lúa mì, xay bá»™t và nÆ°á»›ng bánh, há» ngồi ăn trên chiếu hoặc trên lá, ngả lÆ°ng và o giÆ°á»ng hoặc và o thân cây. HỠăn uống vá»›i gia đình, uống rượu do há» tá»± là m lấy, mang những vòng hoa trên đầu, hát những Ä‘iệu ca tụng thần linh, sống trong sá»± hoà nhã êm ái không để cho nhân khẩu trong gia đình vượt quá phÆ°Æ¡ng tiện sinh nhai vì há» biết lo xa, sợ nghèo đói và chiến tranh... Lẽ cố nhiên há» có những món ăn Æ°a thÃch: trái ô liu, phó mát, hà nh, su và những thứ rau khác; há» tráng miệng bằng xoà i, máºn, Ä‘Ã o, há» nÆ°á»›ng những loại bánh và uống rượu có chừng má»±c. Vá»›i những món ăn nhÆ° váºy há» có thể sống an nhà n cho đến tuổi già và để lại cho con cháu má»™t Ä‘á»i sống cÅ©ng an nhà n.
Chúng ta hãy để ý đến sá»± kiểm soát sinh sản, sá»± ăn chay và sá»± sống theo thiên nhiên mà các huyá»n thoại Do thái dùng để tả thiên Ä‘Æ°á»ng. Toà n thể Ä‘oạn văn là m chúng ta liên tưởng đến triết lý của Diogène khuyên ta nên trở vá» sống vá»›i thú váºt bởi vì chúng nó sống yên ổn.
Chúng ta cÅ©ng còn liên tưởng đến các lý thuyết của Saint Simon, Fourrier, William Morris và Tolstoi. NhÆ°ng Platon có phần hoà i nghi hÆ¡n những tác giả ấy, ông không Ä‘i sâu và o vấn Ä‘á»: tại sao má»™t Ä‘á»i sống gần nhÆ° thiên Ä‘Ã ng không bao giỠđến vá»›i nhân loại ? Tại sao những tiểu quốc thuá»™c loại Utopia chÆ°a bao giá» nằm trên bản đồ ?
Platon trả lá»i: Äó là tại lòng tham và sá»± xa hoa. Con ngÆ°á»i không chịu bằng lòng vá»›i má»™t Ä‘á»i sống giản dị, há» luôn luôn muốn chiếm Ä‘oạt, muốn ao Æ°á»›c, muốn ganh Ä‘ua, muốn ghen ghét. Há» sẽ bất mãn vá»›i những gì há» có và chạy theo những gì há» chÆ°a có, há» chỉ muốn những cái gì thuá»™c vá» kẻ khác. Kết quả là sá»± xâm chiếm lãnh thổ kẻ khác, sá»± cạnh tranh giữa các nhóm để già nh giá»±t tà i nguyên và cuối cùng là chiến tranh. Ná»n kinh tế phát triển Ä‘em lại những giai cấp má»›i. "Tất cả những quốc gia Ä‘á»u gồm có hai quốc gia, quốc gia của những ngÆ°á»i nghèo và quốc gia của những ngÆ°á»i già u, hai quốc gia xung Ä‘á»™t nhau gay gắt. Nếu cho rằng đó chỉ là má»™t quốc gia thì chúng ta lầm lá»—i lá»›n". Má»™t giai cấp thÆ°Æ¡ng gia trá»—i dáºy muốn dùng tiá»n của để chiếm địa vị và cổ võ sá»± tiêu thụ hà ng hoá. "Chúng nó sẽ tiêu những số tiá»n lá»›n để các bà vợ trang sức". Những sá»± thay đổi trong việc phân phối lợi tức gây nên những sá»± thay đổi vá» mặt chÃnh trị : khi lợi tức của bá»n thÆ°Æ¡ng gia vượt quá lợi tức của bá»n địa chủ, chÃnh thể phú nông nhÆ°á»ng chá»— cho chÃnh thể phú thÆ°Æ¡ng. Lúc đó sá»± phối hợp các lá»±c lượng xã há»™i và sá»± Ä‘iá»u chỉnh chÃnh sách quốc gia, nói tóm là nghệ thuáºt trị nÆ°á»›c được thay thế bằng những thủ Ä‘oạn chÃnh trị phát xuất từ những đảng phái và sá»± háo danh lợi.
Tất cả những chÃnh thể quốc gia Ä‘á»u có khuynh hÆ°á»›ng tá»± Ä‘Ã o thải khi Ä‘i và o con Ä‘Æ°á»ng quá khÃch. ChÃnh thể quý tá»™c tá»± Ä‘Ã o thải khi thu hẹp số ngÆ°á»i nắm giữ quyá»n hà nh, chÃnh thể dân chủ tá»± Ä‘Ã o thải vì lòng tham già nh giá»±t danh lợi. Trong cả hai trÆ°á»ng hợp thế nà o cÅ©ng Ä‘i đến cách mạng. Khi cách mạng xảy đến, ngÆ°á»i ta có cảm tưởng rằng nguyên do là những biến cố nhá» nhặt, sá»± tháºt thì cách mạng là háºu quả của vô số lá»—i lầm chồng chất lại. "Khi má»™t cÆ¡ thể đã suy yếu, những nguyên do rất tầm thÆ°á»ng cÅ©ng có thể Ä‘em đến bệnh táºt. Khi chÃnh thể dân chủ đến, kẻ nghèo chiến thắng đối thủ của há», tà n sát má»™t số, trục xuất má»™t số và cho tất cả má»i ngÆ°á»i những quyá»n hà nh và tá»± do bình đẳng".
NhÆ°ng chÃnh thể dân chủ tá»± huá»· vì quá dân chủ. há» muốn rằng tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có quyá»n tham gia chÃnh phủ và ấn định Ä‘Æ°á»ng lối quốc gia. Má»›i xem qua thì đó là má»™t lý tưởng quá tốt đẹp, nhÆ°ng thá»±c ra nó trở nên vô cùng nguy hiểm vì dân chúng không được giáo dục để có thể lá»±a chá»n ngÆ°á»i tà i giá»i ra cầm quyá»n và ấn định Ä‘Æ°á»ng lối thÃch hợp nhất. "Dân chúng không có kiến thức, há» chỉ láºp lại những Ä‘iá»u gì nhà cầm quyá»n nói vá»›i há»". Muốn ủng há»™ hoặc đả phá má»™t há»c thuyết, chỉ cần soạn những vở kịch trong đó những há»c thuyết kia được Ä‘em ra chỉ trÃch hoặc cổ võ trÆ°á»›c công chúng. Äể cho dân chúng cầm quyá»n không khác gì cho con thuyá»n quốc gia lÆ°á»›t trong vùng bão tố, miệng lưỡi của bá»n chÃnh trị gia là m nÆ°á»›c nổi sóng và láºt hÆ°á»›ng Ä‘i của con thuyá»n. Không chóng thì chầy, má»™t chÃnh thể nhÆ° váºy sẽ Ä‘i và o con Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»™c tà i. Dân chúng rất Æ°a những lá»i nịnh hót, những kẻ khôn ngoan và vô liêm sỉ tá»± gán cho mình cái danh nghÄ©a bảo vệ dân chúng rất có cÆ¡ há»™i cầm quyá»n tối cao.
Cà ng nghÄ© đến vấn Ä‘á» nà y, Platon cà ng kinh ngạc vá» sá»± Ä‘iên rồ khi giao cho quần chúng trá»ng trách chá»n ngÆ°á»i cầm giá»ng mối quốc gia, đó là chÆ°a nói đến những thế lá»±c kim tiá»n núp sau sân khấu chÃnh trị dân chủ để Ä‘iá»u khiển những chÃnh quyá»n bù nhìn. Platon phà n nà n rằng đối vá»›i má»™t việc nhá» nhÆ° việc đóng già y, ngÆ°á»i ta còn phải lá»±a chá»n những ngÆ°á»i thợ chuyên môn, tại sao trong lãnh vá»±c chÃnh trị là má»™t lãnh vá»±c trá»ng đại, ngÆ°á»i ta có thể tin tưởng rằng bất cứ kẻ nà o chiếm được nhiá»u phiếu Ä‘á»u biết cách trị nÆ°á»›c an dân. Khi chúng ta bị bệnh, chúng ta má»i đến má»™t y sÄ© là nh nghỠđã trải qua nhiá»u năm đèn sách và thá»±c táºp, chúng ta không má»i những y sÄ© đẹp trai nhất hoặc những y sÄ© miệng lưỡi nhất. Thế thì tại sao khi quốc gia lâm nguy, chúng ta không tìm đến những ngÆ°á»i khôn ngoan nhất, đức hạnh nhất ? Tìm ra má»™t phÆ°Æ¡ng pháp để loại bá» bá»n bất tà i và bịp bợm ra khá»i chÃnh phủ, chá»n lá»±a những kẻ tà i cao đức trá»ng, đó là vấn Ä‘á» chÃnh của triết lý chÃnh trị.
6. VẤN ÄỀ TÂM LÃ:
Äằng sau vấn Ä‘á» chÃnh trị là vấn Ä‘á» tÃnh chất con ngÆ°á»i. Muốn hiểu chÃnh trị, chúng ta cần phải hiểu tâm lý. " Con ngÆ°á»i thế nà o, quốc gia thế ấy"; "ChÃnh thể thay đổi cÅ©ng nhÆ° tÃnh ngÆ°á»i thay đổi... Quốc gia được cấu tạo bởi bản chất con ngÆ°á»i". Do đó, chúng ta không thể mÆ¡ tưởng những quốc gia hoà n hảo hÆ¡n khi chúng ta chÆ°a có những con ngÆ°á»i hoà n hảo. Chúng ta là những ngÆ°á»i tháºt kỳ lạ, luôn luôn uống thuốc chữa bệnh là m cho bệnh trạng cà ng rắc rối và nặng hÆ¡n, luôn luôn tưởng rằng có thể được chữa là nh bởi má»™t và i thứ thuốc rẻ tiá»n do má»™t và i ngÆ°á»i chỉ bà y, nhÆ°ng không bao giá» khá hÆ¡n, trái lại chỉ nặng thêm mà thôi... Những kẻ ấy tháºt kỳ lạ khi há» muốn trở thà nh nhà láºp pháp và tưởng tượng rằng vá»›i má»™t và i cải cách há» có thể chấm dứt nạn tham nhÅ©ng của nhân loại. Há» không biết rằng tham nhÅ©ng cÅ©ng nhÆ° con rắn thần thoại, chặt đầu nà y nó má»c đầu khác".
Chúng ta hãy xem xét con ngÆ°á»i, chất liệu cấu tạo triết lý chÃnh trị. Hà nh Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i có ba nguyên do: tham, sân và trÃ. Lòng tham muốn, khao khát, dục, bản năng, tất cả Ä‘á»u thuá»™c má»™t loại; sân si, giáºn dữ, can đảm, tất cả Ä‘á»u thuá»™c má»™t loại; trà huệ, hiểu biết lý luáºn, tất cả Ä‘á»u thuá»™c má»™t loại. Lòng tham nằm nÆ¡i tháºn, nó là má»™t kho chứa năng lá»±c phần lá»›n là thuá»™c tÃnh dục. Sân si nằm ở trái tim, và bị chi phối bởi áp lá»±c máu trong huyết quản. Trà huệ nằm trong đầu, và có thể trở thà nh kẻ hÆ°á»›ng đạo cho linh hồn.
Những yếu tố ấy có trong tất cả má»i ngÆ°á»i, nhÆ°ng vá»›i mức Ä‘á»™ khác nhau. Má»™t số ngÆ°á»i chỉ là sá»± thể hiện của lòng tham, luôn luôn muốn chiếm Ä‘á»at tiá»n của, muốn sống xa hoa và phô trÆ°Æ¡ng, muốn chạy theo những gì há» chÆ°a có. Äó là những ngÆ°á»i cầm đầu trong giá»›i là m ăn. Má»™t số khác Æ°a gây gá»— và can đảm, há» thÃch gây gá»— chỉ để gây gá»—, há» muốn có quyá»n hÆ¡n là có của, há» sung sÆ°á»›ng trên chiến trÆ°á»ng hÆ¡n là ngoà i đồng áng, những ngÆ°á»i nà y cấu tạo những lá»±c lượng lục quân và hải quân trên thế giá»›i. Cuối cùng, có những ngÆ°á»i Æ°a thÃch suy nghÄ© và hiểu biết, há» không chạy theo của cải hoặc chiến thắng mà chạy theo sá»± hiểu biết. Há» tránh xa thị trÆ°á»ng và chiến trÆ°á»ng để suy tÆ° trong cảnh tịch mịch. Há» là những ngÆ°á»i khôn ngoan đứng riêng rẽ và không được ai sá» dụng.
Hà nh vi của con ngÆ°á»i có giá trị khi lòng tham sân si được hÆ°á»›ng dẫn bởi trà tuệ. Trong má»™t quốc gia lý tưởng, những lá»±c lượng sản xuất chỉ lo sản xuất mà không cai trị, những lá»±c lượng võ trang chỉ lo bảo vệ mà không cai trị, những lá»±c lượng trà huệ phải được nuôi dưỡng và bảo vệ và phải cầm quyá»n cai trị. Nếu không được hÆ°á»›ng dẫn bởi trà huệ, dân chúng chỉ là má»™t đám ô hợp, dân chúng cần sá»± hÆ°á»›ng dẫn của triết gia cÅ©ng nhÆ° lòng tham cần sá»± hÆ°á»›ng dẫn của trà huệ. "Sá»± sụp đổ sẽ xảy đến khi những con buôn nhá» già u sang đã trở thà nh những ngÆ°á»i cai trị". Hoặc khi má»™t tÆ°á»›ng lãnh dùng lá»±c lượng võ trang của mình để láºp nên má»™t chÃnh thể quân nhân. Những ngÆ°á»i sản xuất rất thÃch hợp trong lãnh vá»±c kinh tế, những chiến sÄ© rất thÃch hợp trên chiến trÆ°á»ng, nhÆ°ng cả hai Ä‘á»u tai hại trong lãnh vá»±c chÃnh trị, trong những bà n tay vụng vá» của há», những thủ Ä‘oạn chÃnh trị thay thế nghệ thuáºt trị nÆ°á»›c an dân. Thuáºt trị nÆ°á»›c vừa là khoa há»c vừa là nghệ thuáºt, nó đòi há»i nhiá»u sá»± táºn tâm và há»c há»i. Chỉ những triết gia má»›i thÃch hợp trong việc trị nÆ°á»›c. "Khi nà o triết gia trở thà nh quốc vÆ°Æ¡ng và tất cả quốc vÆ°Æ¡ng trên thế giá»›i Ä‘á»u trở thà nh triết gia thì những tệ Ä‘oan của xã há»™i sẽ chấm dứt, đó là tÆ° tưởng nòng cốt của Platon.
7. GIẢI PHÃP TÂM LÃ:
Chúng ta phải là m những gì ? Chúng ta phải gởi vỠđồng quê tất cả những công dân trên 10 tuổi. Má»™t khi đã kiểm soát được đám trẻ con chúng ta sẽ không để cho lÅ© trẻ con nà y bị ảnh hưởng xấu của cha mẹ chúng nó. Chúng ta không thể xây dá»±ng má»™t quốc gia lý tưởng mà không hoà n toà n dứt khoát vá»›i quá khứ. Có thể dùng má»™t miá»n đất xa xôi nà o đó để thá»±c hiện má»™t quốc gia lý tưởng. Äám trẻ con ấy sẽ được dạy dá»— đồng Ä‘á»u: những kẻ kỳ tà i xuất chúng có thể tìm thấy ở tất cả má»i giá»›i váºy cần phải cho tất cả trẻ con những cÆ¡ há»™i há»c há»i đồng Ä‘á»u.
Trong 10 năm đầu, ná»n giáo dục sẽ đặc biệt chú trá»ng đến thể dục, má»—i trÆ°á»ng há»c Ä‘á»u có má»™t sân chÆ¡i và má»™t sân váºn Ä‘á»™ng. ChÆ°Æ¡ng trình há»c gồm toà n những môn thể dục và thể thao. Trong 10 năm đó, lÅ© trẻ sẽ có má»™t sức khoẻ dồi dà o khiến cho việc khám bệnh và trị bệnh trở nên hoà n toà n vô Ãch. Sở dÄ© ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng mắc bệnh là đã sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i quá nhà n rá»—i, quá bê tha, thiếu váºn Ä‘á»™ng. Vá» mục Ä‘Ãch của ná»n giáo dục trong giai Ä‘oạn nà y là là m cho bệnh táºt không có cÆ¡ há»™i để phát triển. ChÃnh những kẻ nhà già u vì cuá»™c sống quá nhà n rá»—i đã tá»± Ä‘em bệnh hoạn đến cho mình. Nếu má»™t kẻ lao Ä‘á»™ng nhuốm bệnh, há» sẽ tìm má»™t loại thuốc nà o công hiệu để chóng khá»i. Nếu có ngÆ°á»i khuyên nhủ há» phải trải qua má»™t thá»i kỳ Ä‘iá»u trị công phu nhÆ° là lá»±a chá»n các món ăn, tắm hÆ¡i, đấm bóp... Kẻ ấy sẽ trả lá»i rằng há» không có thì giá» và há» cÅ©ng không muốn mất công nuôi dưỡng bệnh trạng trong khi còn bao nhiêu việc khác cần phải là m, há» sẽ chế nhạo ông thầy thuốc đã khuyên há» những lá»i khuyên lố bịch ấy, há» sẽ ăn uống nhÆ° thÆ°á»ng ngà y. Nếu há» là nh bệnh thì sẽ tiếp tục nghá» nghiệp, nếu bệnh không là nh há» sẽ chết má»™t cách giản dị. Chúng ta không thể khoanh tay ngồi nhìn má»™t quốc gia gồm toà n những bệnh nhân sống không ra sống, chết không ra chết. Quốc gia lý tưởng cần phải được xây dá»±ng trên sức khoẻ của dân chúng.
Tuy nhiên, những môn thể dục và thể thao có khuynh hÆ°á»›ng phát triển con ngÆ°á»i chỉ vá» má»™t chiá»u. Những kẻ can đảm có sức mạnh siêu quần thÆ°á»ng không được nhã nhặn. Quốc gia lý tưởng không thể chỉ gồm những võ sÄ© và lá»±c sÄ©. Váºy cần phải dạy cho dân chúng biết âm nhạc. NhỠâm nhạc mà tâm hồn con ngÆ°á»i ý thức được sá»± Ä‘iá»u hoà và nhịp Ä‘iệu, do đó ý thức được công lý. Sá»± Ä‘iá»u hoà không bao giá» Ä‘i đôi vá»›i bất công. Nhạc lý sẽ thâm nháºp và o linh hồn con ngÆ°á»i khiến cho linh hồn trở nên đẹp đẽ hÆ¡n. Nhạc lý sẽ uốn nắn tÃnh tình con ngÆ°á»i và do đó Ä‘em đến má»™t giải pháp tốt đẹp cho các vấn Ä‘á» xã há»™i và chÃnh trị. Má»—i khi tiết tấu của âm nhạc thay đổi thì các nguyên lý căn bản của xã há»™i cÅ©ng thay đổi theo.
Âm nhạc chẳng những sá»a đổi tánh tình trở nên tế nhị hÆ¡n mà còn giữ gìn hoặc bảo đảm sức khoẻ. Dân Corybantic có tục lệ chữa trị các phụ nữ mắc bệnh Ä‘iên bằng âm nhạc. Má»™t khi Ä‘iệu nhạc trá»—i lên các bệnh nhân sẽ nhảy nhót má»™t cách cuồng loạn cho đến khi kiệt lá»±c và nằm ngủ. Sau giấc ngủ Ä‘a số bệnh nhân đã bình phục. Những tÆ° tưởng bị lãng quên trong vô thức được khÆ¡i Ä‘á»™ng bởi những phÆ°Æ¡ng pháp kể trên. Những kẻ xuất chúng là những kẻ có những cá»™i rá»… thiên tà i bắt nguồn từ cõi vô thức. Không má»™t ngÆ°á»i nà o trong trạng thái hữu thức có thể có những ý nghÄ© xuất chúng. Những ngÆ°á»i xuất chúng và những ngÆ°á»i Ä‘iên giống nhau ở Ä‘iểm nà y.
Platon đã Ä‘á» cáºp đến khoa phân tâm há»c. Ông nói rằng sở dÄ© khoa tâm lý chÃnh trị của nhân loại còn mÆ¡ hồ vì ngÆ°á»i ta chÆ°a biết rõ và chÆ°a nghiên cứu tÆ°á»ng táºn những sở thÃch và bản năng của con ngÆ°á»i. Nếu quan sát những giấc mÆ¡, ngÆ°á»i ta có thể hiểu rõ hÆ¡n vá» những bản năng ấy. "Má»™t và i loại thú vui được xem nhÆ° bất hợp pháp, má»i ngÆ°á»i ai cÅ©ng thÃch những thú vui ấy nhÆ°ng đối vá»›i phần đông thì sở thÃch bị dồn ép bởi luáºt lệ và lý trÃ. Những sở thÃch luôn luôn có mặt trong tiá»m thức trong khi khả năng của lý trà bị lu má». Trong những lúc ấy những sở thÃch trá»—i dáºy nhÆ° những con váºt và có thể gây ra tất cả những tá»™i ác có thể tưởng tượng được. Äối vá»›i những ngÆ°á»i có sức khoẻ tinh thần há» luôn luôn đủ sức ká»m hãm những khuynh hÆ°á»›ng kể trên và không rÆ¡i và o vòng tá»™i lá»—i". Âm nhạc và nhịp Ä‘á»™ khiến cho tâm hồn trở nên khoẻ mạnh. Tuy nhiên, quá nhiá»u âm nhạc cÅ©ng có hại nhÆ° quá nhiá»u thể thao, thể dục. Những lá»±c sÄ© chỉ biết có thể dục không khác gì má»™t kẻ rừng rú, những nhạc sÄ© chỉ biết có nhạc thÆ°á»ng trở nên quá yếu má»m. Váºy cần phải dung hoà cả hai khuynh hÆ°á»›ng. Quá 16 tuổi má»i môn âm nhạc cần phải đình chỉ, trừ những môn đồng ca. Âm nhạc còn cần phải được dùng để giảng giải những môn khó khăn hÆ¡n nhÆ° toán há»c, sá» ký và khoa há»c. Cần phải phổ nhạc những bà i há»c để cho dá»… nhá»› hÆ¡n. Những kẻ nà o không có khiếu để há»c các môn kể trên được tá»± do lá»±a chá»n những môn khác, không nên ép buá»™c trẻ con phải thấu hiểu bất cứ môn há»c nà o. NgÆ°á»i ta cần phải được tÆ° do trong vấn Ä‘á» há»c há»i. Những môn há»c ép buá»™c không bao giá» thấm nhuần và o tâm trà của ngÆ°á»i há»c. Việc há»c cần phải được tổ chức nhÆ° má»™t trò chÆ¡i và nhÆ° thế có thể cho phép chúng ta tìm hiểu khuynh hÆ°á»›ng thiên nhiên của đứa trẻ.
Tâm trà cần phải được tá»± do trong việc phát triển và thể chất cần phải mạnh mẽ nhá» các môn thể thao và thể dục. Có nhÆ° váºy quốc gia má»›i được vững mạnh trên hai căn bản tâm lý và sinh lý. Tuy nhiên cần phải có má»™t căn bản đạo đức, tất cả những cá nhân trong má»™t táºp thể cần phải được thống nhất, há» phải biết vai trò của há» trong táºp thể, tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có quyá»n hà nh và trách nhiệm đối vá»›i ngÆ°á»i khác. Chúng ta phải xá» trà cách nà o trong khi má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u tham lam, ganh ghét, dâm dáºt và ưa gây gổ ? Phải dùng đến cảnh sát chăng ? Äó là má»™t phÆ°Æ¡ng pháp dữ tợn và tốn kém. Có má»™t phÆ°Æ¡ng pháp khác tốt đẹp hÆ¡n đó là sá»± chế tà i của má»™t đấng tối cao: chúng ta cần có má»™t tôn giáo.
Platon tin tưởng rằng má»™t nÆ°á»›c không có tÃn ngưỡng và o má»™t đấng tối cao không thể là má»™t nÆ°á»›c mạnh. Chỉ tin tưởng và o má»™t nguyên lý sÆ¡ khai, má»™t sức mạnh vÅ© trụ hoặc má»™t sức sống mãnh liệt mà không tin tưởng và o má»™t đấng tối cao thì cÅ©ng chÆ°a đủ để tạo nên hy vá»ng, sá»± táºn tâm và lòng hy sinh, chÆ°a đủ để an ủi tinh thần của những kẻ thất vá»ng hoặc gây sá»± can đảm cho những kẻ chinh chiến. Chỉ có má»™t đấng tối cao má»›i có thể là m những việc sau nà y, má»›i có thể bắt buá»™c những ngÆ°á»i Ãch ká»· phải dằn lòng để sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i tiết Ä‘á»™, ká»m hãm sá»± Ä‘am mê. Cần phải cho dân chúng tin tưởng và o sá»± bất diệt của linh hồn: chÃnh sá»± tin tưởng ấy là m cho ngÆ°á»i ta có can đảm để Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i sá»± chết hoặc chịu Ä‘á»±ng sá»± vÄ©nh viá»…n ra Ä‘i của những kẻ thân yêu.
NgÆ°á»i ta sẽ chiến đấu vá»›i nhiá»u Æ°u thế hÆ¡n khi ngÆ°á»i ta chiến đấu vá»›i lòng tin. Vẫn biết rằng sá»± hiện hữu của má»™t đấng tối cao không bao giá» có thể chứng minh được; vẫn biết rằng đấng tối cao chỉ có trong sá»± tưởng tượng do hy vá»ng và lòng thà nh kÃnh của con ngÆ°á»i đặt ra, vẫn biết rằng linh hồn không khác gì những tiếng nhạc do má»™t nhạc khà phát ra và sẽ tiêu tan cùng lúc vá»›i nhạc khà ấy... NhÆ°ng chúng ta vẫn thấy rằng tÃn ngưỡng không Ä‘em lại Ä‘iá»u gì có hại mà chỉ Ä‘em lại những Ä‘iá»u lợi cho con em của chúng ta.
Công việc giảng giải những hiện tượng trong vÅ© trụ trÆ°á»›c óc tò mò cà ng ngà y cà ng lá»›n của đám thanh niên là má»™t việc rất khó, nhất là khi chúng đến lứa tuổi 20 và bắt đầu tìm hiểu để thá»±c nghiệm những Ä‘iá»u đã há»c. Äó cÅ©ng là lúc chúng ta tổ chức những kỳ thi tổng quát vừa lý thuyết vừa thá»±c hà nh. Cần phải cho những thà sinh các thá» thách váºt chất cÅ©ng nhÆ° tinh thần. Tất cả những khả năng sẽ có dịp xuất hiện cùng lúc vá»›i những nhược Ä‘iểm. Những thà sinh nà o bị rá»›t sẽ nháºn những công việc kinh tế của quốc gia, há» sẽ là những nhà buôn bán, thÆ° ký, thợ, là m ruá»™ng. Cuá»™c thi phải được tổ chức má»™t cách vô tÆ°, tất cả những ngÆ°á»i có khả năng, bất luáºn há» thuá»™c thà nh phần nà o Ä‘á»u phải được chấm Ä‘áºu.
Những ngÆ°á»i được chấm Ä‘áºu qua kỳ thi đầu tiên nà y sẽ há»c thêm 10 năm nữa để rèn luyện tinh thần, thể chất và tÃnh tình. Sau 10 năm đó há» sẽ thi má»™t lần thứ hai khó hÆ¡n lần trÆ°á»›c rất nhiá»u. Những kẻ nà o rá»›t sẽ trở thà nh những ngÆ°á»i phụ tá, những sÄ© quan tham mÆ°u trong tổ chức chÃnh phủ. Cần phải an ủi những kẻ bị thi rá»›t để há» chấp nháºn số pháºn má»™t cách vui vẻ. Là m thế nà o để đạt mục Ä‘Ãch ấy ? Chúng ta phải nhỠđến tôn giáo và tÃn ngưỡng. Chúng ta nói cho há» biết rằng số trá»i đã định nhÆ° váºy và không thể thay đổi được. Chúng ta có thể nói vá»›i há» nhÆ° sau: "Hỡi các đồng bà o, tất cả chúng ta Ä‘á»u là anh em nhÆ°ng trá»i sinh chúng ta má»—i ngÆ°á»i má»™t khác, có ngÆ°á»i có khả năng chỉ huy, những ngÆ°á»i ấy không khác gì và ng, há» phải có những vinh dá»± lá»›n nhất. Có những ngÆ°á»i khác được và nhÆ° bạc, há» có thể là những kẻ phụ tá đắc lá»±c. Những ngÆ°á»i còn lại là những ngÆ°á»i nông phu hoặc thợ thuyá»n, há» có thể và nhÆ° sắt và đồng. Có nhiá»u khi cha mẹ và ng sinh con bạc hoặc cha mẹ bạc sinh con và ng. Váºy cần phải thay đổi ngôi thứ để thÃch hợp vá»›i khả năng của má»i ngÆ°á»i. Những kẻ là m quan to cÅ©ng không nên buồn phiá»n khi thấy con cái mình phải là m nông dân hoặc thợ thuyá»n. Trái lại cÅ©ng có những trÆ°á»ng hợp con cái nông dân thợ thuyá»n trở nên quan lá»›n. Số trá»i đã định rằng nếu để những ngÆ°á»i thuá»™c hạng sắt và đồng lên cầm quyá»n thì quốc gia sẽ Ä‘iêu tà n".
Có lẽ nhá» huyá»n thoại ấy mà chúng ta thu hoạch được sá»± phục tùng của dân chúng hầu thi hà nh chÃnh sách quốc gia. Äối vá»›i những kẻ thi Ä‘áºu kỳ thứ hai phải là m thế nà o ? Há» sẽ được há»c môn triết lý. Lúc nà y hỠđã được 30 tuổi vì không nên cho những ngÆ°á»i quá trẻ há»c triết lý quá sá»›m, há» sẽ quen thói suy luáºn cãi cá», hồ nghi... giống nhÆ° những con chó con hay cắn xé những miếng giẻ trong các trò chÆ¡i của chúng. Theo Platon thì triết lý có hai nghÄ©a: Äó là phÆ°Æ¡ng pháp suy luáºn má»™t cách minh bạch và cai trị má»™t cách khôn ngoan. TrÆ°á»›c hết những kẻ trà thức trẻ tuổi phải há»c cách suy luáºn minh bạch, há» phải biết thế nà o là má»™t ý nghÄ©.
Lý thuyết của Platon vỠý nghÄ© là má»™t trong những lý thuyết rắc rối và tối tăm nhất của lịch sá» triết lý. Platon cho rằng ý nghÄ© có thể bao trùm tổng quát hoặc có thể là má»™t định luáºt chi phối vạn váºt hoặc có thể là má»™t lý tưởng. Sau thế giá»›i hiện tượng do các giác quan của con ngÆ°á»i phát hiện là thế giá»›i của những ý nghÄ© do sá»± suy luáºn phát hiện. Thế giá»›i của những ý nghÄ© có tÃnh cách trÆ°á»ng tồn hÆ¡n thế giá»›i hiện tượng và do đó có thể xem là xác thá»±c hÆ¡n. Và dụ ý nghÄ© vá» con ngÆ°á»i trÆ°á»ng tồn hÆ¡n sá»± hiện hữu của ông A, ông B hay bà C. à nghÄ© vá» vòng tròn tồn tại mãi mãi trong khi má»™t vòng tròn kẻ trên giấy có thể biến mất. Má»™t cái cây có thể còn đứng vững hoặc đã ngã xuống nhÆ°ng những định luáºt chi phối sá»± đứng vững hoặc ngã xuống của cái cây còn tồn tại mãi mãi. Thế giá»›i của ý nghÄ© do đó có thể coi là đã có trÆ°á»›c thế giá»›i hiện tượng và có thể tồn tại sau khi thế giá»›i hiện tượng đã biến mất. Äứng trÆ°á»›c má»™t cây cầu giác quan chỉ cảm thấy má»™t khối khổng lồ bằng sắt và xi-măng nhÆ°ng chÃnh nhỠý nghÄ© mà ngÆ°á»i kỹ sÆ° hình dung được các định luáºt chi phối sá»± thà nh hình của cây cầu, các định lý toán há»c, váºt lý há»c theo đó tất cả cây cầu phải được xây cất. Nếu những định luáºt ấy không được tuân theo, cây cầu sẽ sụp đổ. Có thể nói rằng chÃnh những định luáºt đóng vai trò của đấng tối cao để giữ cho cây cầu đứng vững. Các định luáºt do đó là má»™t phần cần thiết trong việc há»c há»i triết lý. Ở trÆ°á»›c cá»a Ä‘i và o Hà n lâm viện Platon cho vẽ những chữ sau đây: "Kẻ nà o không thông suốt hình há»c thì xin chá»› và o đây".
Không có thế giá»›i của ý nghÄ© má»i váºt sẽ há»—n Ä‘á»™n và vô nghÄ©a. ChÃnh ý nghÄ© cho phép con ngÆ°á»i sắp xếp vÅ© trụ theo thứ tá»±. Thế giá»›i không có ý nghÄ© là má»™t thế giá»›i không có tháºt, không khác gì những hình bóng cá» Ä‘á»™ng trên tÆ°á»ng. Do đó mục Ä‘Ãch chÃnh của ná»n đại há»c là đi tìm những ý nghÄ© để biết được hÆ°á»›ng tiến lý tưởng, biết được sá»± tÆ°Æ¡ng quan giữa váºt nà y và váºt khác, biết vÅ© trụ diá»…n biến nhÆ° thế nà o. Chúng ta cần phải phối hợp và sắp đặt các kinh nghiệm của giác quan theo các tiêu chuẩn kể trên, chÃnh Ä‘iểm nà y là điểm khác biệt duy nhất giữa ngÆ°á»i ngu và ngÆ°á»i thông minh.
Sau 5 năm há»c há»i vá» thế giá»›i của ý nghÄ©, vá» nguồn gốc và sá»± diá»…n tiến của vÅ© trụ, sau 5 năm há»c há»i khác vá» cách áp dụng những nguyên lý kể trên trong việc xá» thế và trị nÆ°á»›c, sau 10 năm há»c há»i để phát triển thể chất và tinh thần, những kẻ được may mắn chấm Ä‘áºu đã sẵn sà ng để cầm quyá»n chÆ°a ? Chắc chắn hỠđã trở nên những triết gia lãnh tụ đủ sức để cầm quyá»n và giải phóng xứ sở chÆ°a ?
Platon cho rằng chÆ°a đủ. Sá»± Ä‘Ã o luyện đến đây vẫn còn khiếm khuyết. Sau giai Ä‘oạn Ä‘Ã o luyện vá» lý thuyết cần phải bÆ°á»›c qua giai Ä‘oạn Ä‘Ã o luyện bằng thá»±c hà nh. Cần phải cho những ông tiến sÄ© ấy hoà mình và o Ä‘á»i sống, các lý thuyết sẽ không có giá trị nếu chúng không bị thá» thách bởi cuá»™c sống hằng ngà y. Những ông tiến sÄ© nà y phải chung đụng vá»›i Ä‘á»i má»™t cách hoà n toà n bình đẳng, há» phải cạnh tranh để mÆ°u sống vá»›i những nhà buôn bán, những phần tỠđầy thủ Ä‘oạn xảo quyệt, trong cuá»™c sống nà y há» sẽ được Ä‘Ã o luyện bởi trÆ°á»ng Ä‘á»i, há» sẽ Ä‘em mồ hôi để đổi lấy bát cÆ¡m. Cuá»™c sống nà y sẽ kéo dà i thêm 15 năm. Má»™t số các thà sinh sẽ bị Ä‘Ã o thải, số còn lại sẽ trở nên ôn hoà và tá»± tin hÆ¡n trÆ°á»›c, há» không còn tá»± đắc mù quáng và o những lý thuyết, há» sẽ có má»™t sá»± hiểu biết quý báu do truyá»n thống, kinh nghiệm và sá»± đấu tranh Ä‘em lại. Những ngÆ°á»i ấy xứng đáng được cầm quyá»n trị nÆ°á»›c.
8. GIẢI PHÃP CHÃNH TRỊ:
Dân chủ có nghÄ©a là cÆ¡ há»™i đồng Ä‘á»u cho toà n thể công dân nhất là trong lãnh vá»±c giáo dục. Nó không phải chỉ là để cho má»i ngÆ°á»i có cÆ¡ há»™i tham gia chÃnh quyá»n, Ä‘iểm quan trá»ng là tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có cÆ¡ há»™i há»c há»i để sau nà y có thể đảm nháºn những phần việc trong chÃnh quyá»n. Tuy nhiên chỉ những kẻ nà o tá» ra thông minh xuất chúng má»›i có đủ Ä‘iá»u kiện. Những chức vụ cao sẽ được lá»±a chá»n không phải bằng cách bầu cá» cÅ©ng không phải bằng sá»± đấu tranh giữa các phe nhóm mà chÃnh là bằng khả năng của từng ngÆ°á»i. Không má»™t ngÆ°á»i nà o được giữ chức vụ cao mà không được huấn luyện trÆ°á»›c hoặc chÆ°a là m tròn nhiệm vụ ở những chức vụ thấp.
Phải chăng đây là má»™t chÃnh thể quý tá»™c ? - Vấn Ä‘á» danh từ không quan trá»ng lắm, nó chỉ quan trá»ng đối vá»›i ngÆ°á»i ngu và các chÃnh trị gia. Chúng ta muốn được cai trị bởi những phần từ xuất sắc nhất, đó là tinh hoa của chÃnh thể quý tá»™c. Tuy nhiên chúng ta thÆ°á»ng quan niệm rằng chÃnh thể quý tá»™c là phải cha truyá»n con nối. Vá» Ä‘iểm nà y chúng ta hoà n toà n khác biệt vá»›i quan niệm của Platon. Tháºt váºy, Platon chủ trÆ°Æ¡ng má»™t chÃnh thể quý tá»™c dân chủ. Thay vì phải chá»n lá»±a những ứng cá» viên do các bè phái Ä‘Æ°a ra, ngÆ°á»i dân có thể tá»± Ä‘á» cá» mình bằng cách há»c há»i. Ở trong chế Ä‘á»™ nà y hoà n toà n không có giai cấp, không có vấn Ä‘á» cha truyá»n con nối, tất cả má»i tà i năng Ä‘á»u có cÆ¡ há»™i phát triển đồng Ä‘á»u, dù là con vua chúa hay là con thứ dân cÅ©ng Ä‘á»u bắt đầu ngang nhau. Nếu con vua chúa mà không có khả năng cÅ©ng vẫn bị Ä‘Ã o thải. Nếu là con thứ dân mà có đủ khả năng cÅ©ng vẫn có thể tiến tá»›i. Äây là ná»n dân chủ của há»c Ä‘Æ°á»ng, má»™t ná»n dân chủ trăm ngà n lần đẹp đẽ hÆ¡n ná»n dân chủ của thùng phiếu.
Và nhÆ° váºy những ngÆ°á»i cầm quyá»n sẽ dà nh tất cả ná»— lá»±c của mình để duy trì tá»± do cho xứ sở. Không có vấn Ä‘á» phân quyá»n; láºp pháp, hà nh pháp cÅ©ng nhÆ° tÆ° pháp Ä‘á»u táºp trung và o má»™t nhóm ngÆ°á»i, ngay cả nguyên tắc pháp trị cÅ©ng không thể là m cho há» bó tay trÆ°á»›c những tình thế đặc biệt. Quyá»n hà nh của há» là má»™t thứ quyá»n hà nh vừa thông minh, vừa má»m dẻo, vừa không có giá»›i hạn.
Là m sao có thể tìm ra những ngÆ°á»i có đủ sá»± thông minh và má»m dẻo ? Adeimantus ( má»™t nhân váºt trong tác phẩm của Platon ) quan niệm rằng triết gia cÅ©ng có thể lầm lạc và Ãch ká»·, những ngÆ°á»i nà y đôi khi trở thà nh kỳ dị và hoà n toà n vô dụng trong xã há»™i. Quan niệm nà y có thể áp dụng đối vá»›i má»™t số ngÆ°á»i trong xã há»™i ngà y nay. Platon đã nghÄ© đến vấn Ä‘á» nà y và chủ trÆ°Æ¡ng má»™t lối giáo dục thá»±c tế, Ä‘i đôi vá»›i Ä‘á»i sống, song hà nh vá»›i má»™t ná»n há»c vấn uyên thâm. Háºu quả của phÆ°Æ¡ng pháp nầy là đà o tạo những phần tá» nhìn xa thấy rá»™ng và ưa hoạt Ä‘á»™ng. Platon quan niệm triết lý là má»™t ná»n văn hoá hoạt Ä‘á»™ng kết hợp được sá»± khôn ngoan sáng suốt và nhu cầu hoạt Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i. Trong lãnh vá»±c nà y Platon rất khác biệt vá»›i triết gia Kant.
Äể đối phó vá»›i sá»± tham nhÅ©ng trong giai cấp lãnh đạo, Platon chủ trÆ°Æ¡ng má»™t chế Ä‘á»™ cá»™ng sản triệt để: "Trong giai cấp nà y không ai được quyá»n có của riêng ngoà i những váºt dụng tối cần thiết cho Ä‘á»i sống. Há» không được có nhà riêng có cá»a khoá, váºt dụng và đồ ăn uống chỉ vừa đủ cho má»™t chiến sÄ© lâm tráºn. Há» lãnh má»™t số phụ cấp vừa đủ ăn và sống Ä‘á»i sống táºp thể giống nhÆ° những quân nhân trong doanh trại. Há» không cần có và ng bạc vì giá trị bản thân há» quý hÆ¡n và ng bạc. Há» không cần phải Ä‘á»™ng đến các thứ đó hoặc Ä‘eo chúng và o ngÆ°á»i. Trong những Ä‘iá»u kiện ấy há» má»›i có thể duy trì được nÆ°á»›c. Nếu trái lại há» ham mua nhà , đất hoặc tÃch trữ tiá»n bạc, há» sẽ trở nên những ngÆ°á»i chủ nhà hoặc chủ nông trại thay vì phải là những ngÆ°á»i giữ nÆ°á»›c. Há» sẽ trở nên kẻ thù của những ngÆ°á»i khác. Sá»± căm thù và những âm mÆ°u là m hại nhau là những mầm móng phá tan xã há»™i từ bên trong, hiệu quả hÆ¡n những kẻ thù từ bên ngoà i".
Lối sống kể trên là m cho giai cấp lãnh đạo không nghÄ© đến việc bè phái mà chỉ nghÄ© đến Ãch lợi chung. Há» không thiếu thốn, không cần lo nghÄ© vá» những vấn Ä‘á» kinh tế nhÆ°ng đồng thá»i há» cÅ©ng không có cÆ¡ há»™i để tham nhÅ©ng và đeo Ä‘uổi những khát vá»ng cá nhân. Há» sẽ ăn chung vá»›i nhau, ngủ chung vá»›i nhau trong má»™t Ä‘á»i sống giản dị. Quyá»n lá»±c của há» sẽ không là m hại kẻ khác, phần thưởng Ä‘á»™c nhất của há» là niá»m tá»± hà o đã giúp Ãch cho xã há»™i. Chắc chắn sẽ có những ngÆ°á»i bằng lòng sống má»™t Ä‘á»i sống nhÆ° váºy, há» sẽ đánh giá má»™t Ä‘á»i sống táºn tụy cho xứ sở cao hÆ¡n những món lợi kinh tế. Do đó sẽ không còn những phe phái cấu xé nhau vì địa vị.
Những ngÆ°á»i vợ ở nhà thì sao ? Các bà nà y có chịu hy sinh những xa hoa của Ä‘á»i sống không ? - Giai cấp lãnh đạo sẽ không có vợ, chế Ä‘á»™ cá»™ng sản bao gồm cả những ngÆ°á»i vợ. Chẳng những há» không tìm cái lợi cho bản thân mà còn không tìm cái lợi cho gia đình. Há» không bị các bà vợ thúc giục vÆ¡ vét của cải, há» táºn tâm vá»›i xã há»™i chứ không phải vá»›i má»™t ngÆ°á»i. Những đứa con sinh ra cÅ©ng không thể gá»i là con của ngÆ°á»i nà o. Tất cả hà i nhi Ä‘á»u phải rá»i mẹ từ khi má»›i lá»t lòng và được nuôi nấng chung, không ai được già nh quyá»n sở hữu trên những hà i nhi ấy. Tất cả những ngÆ°á»i mẹ Ä‘á»u chăm sóc cho toà n thể những ngÆ°á»i con. Tình huynh đệ giữa những đứa trẻ nà y sẽ nẩy nở vô cùng tốt đẹp. Tất cả những đứa con trai Ä‘á»u là anh em, tất cả những đứa con gái Ä‘á»u là chị em, tất cả những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông Ä‘á»u là cha, tất cả những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đá»u là mẹ.
Tìm đâu ra những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ấy ? - Má»™t số sẽ tuyển dụng trong những giai cấp khác, má»™t số sẽ từ giai cấp lãnh đạo lá»›n lên. Trong xã há»™i nầy sẽ không có vấn Ä‘á» phân chia nam nữ nhất là trong lãnh vá»±c giáo dục. Con gái cÅ©ng có đầy đủ cÆ¡ há»™i há»c há»i nhÆ° con trai và có thể đảm nháºn những chức vụ vao nhất trong xã há»™i. Khi Glaucon ( má»™t nhân váºt trong tác phẩm của Platon ) nêu ra ý kiến rằng nếu để cho phái nữ tham gia chÃnh trị thì nguyên tắc phân công sẽ bị xâm phạm, Platon trả lá»i rằng nguyên tắc phân công căn cứ trên khả năng không phải trên Ä‘iá»u kiện sinh lý. Nếu má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà tá» ra có khả năng trong lãnh vá»±c chÃnh trị, hãy để cho bà ta là m chÃnh trị. Nếu má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông có khả năng rá»a chén, hãy để cho ông ta rá»a chén.
Sung công phụ nữ không phải là giao hợp bừa bãi. Ngay trong lãnh vá»±c nà y cÅ©ng phải có kế hoạch và kiểm soát. Cần phải rút kinh nghiệm trong kỹ thuáºt nuôi súc váºt: ngÆ°á»i ta đã thà nh công trong việc pha giống bò để có những con bò to lá»›n khoẻ mạnh, tại sao ngÆ°á»i ta không áp dụng những kỹ thuáºt tÆ°Æ¡ng tá»± trong việc Ä‘Ã o tạo giống ngÆ°á»i. Cho đứa trẻ má»™t ná»n giáo dục thÃch hợp chÆ°a đủ, cần phải cho nó má»™t giống tốt. Sá»± giáo dục phải bắt đầu trÆ°á»›c khi đứa bé ra Ä‘á»i. Vì lẽ đó, không má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông hoặc Ä‘Ã n bà nà o được phép gầy giống và sinh đẻ nếu há» không hoà n toà n khoẻ mạnh. Muốn là m giá thú trÆ°á»›c hết phải có chứng chỉ sức khoẻ. NgÆ°á»i Ä‘Ã n ông chỉ được phép gây giống nếu trên 30 tuổi và dÆ°á»›i 45 tuổi. NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà chỉ được phép sinh đẻ nếu trên 20 tuổi và dÆ°á»›i 40 tuổi. Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông khoẻ mạnh trên 35 tuổi mà không chịu láºp gia đình sẽ bị đánh thuế nặng. Những hà i nhi ra Ä‘á»i má»™t cách bất hợp pháp hoặc tà n táºt ốm yếu sẽ bị thủ tiêu. Sá»± giao hợp được tá»± do ngoà i những thá»i kỳ cho phép vá»›i Ä‘iá»u kiện là phải phá thai. Hôn thú giữa những ngÆ°á»i bà con sẽ bị cấm vì con cái sinh ra không được khoẻ mạnh. "Những phần tá» Æ°u tú nhất trong phái nam cÅ©ng nhÆ° trong phái nữ sẽ được giao hợp cà ng nhiá»u cà ng tốt. Những phần tá» yếu kém chỉ được giao hợp vá»›i nhau. Tuy nhiên chỉ những hà i nhi do những phần tá» Æ°u tú sinh ra má»›i được nuôi dưỡng. Äó là phÆ°Æ¡ng pháp duy nhất để có má»™t giống nòi Æ°u tú !"
Má»™t xã há»™i nhÆ° váºy cần phải được bảo vệ chống vá»›i kẻ thù bên trong lẫn bên ngoà i. Cần phải sẵn sà ng để chiến thắng. Xã há»™i của chúng ta lẽ cố nhiên là hiếu hoà và giữ mức Ä‘á»™ dân số phù hợp vá»›i những phÆ°Æ¡ng tiện sinh sống. NhÆ°ng các nÆ°á»›c láng giá»ng có thể thèm thuồng sá»± thịnh vượng nầy và đem quân qua cÆ°á»›p phá. Vì lẽ đó chúng ta sẽ có má»™t giai cấp chiến sÄ© sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i khắc ká»· giống nhÆ° giai cấp lãnh đạo và cÅ©ng do dân chúng chu cấp. Äồng thá»i tất cả má»i biện pháp phải được thi hà nh để tránh chiến tranh. Nguyên do thứ nhất của chiến tranh là dân số quá đông, nguyên do thứ hai là sá»± buôn bán giữa các nÆ°á»›c. Tháºt váºy, sá»± cạnh tranh trong lãnh vá»±c buôn bán tháºt ra là má»™t hình thức chiến tranh. Vì lẽ đó xã há»™i của chúng ta cần phải ở sâu trong đất liá»n để không có Ä‘iá»u kiện phát triển ngoại thÆ°Æ¡ng. "Äại dÆ°Æ¡ng là m cho má»™t quốc gia trà n ngáºp hà ng hoá cùng vá»›i những kẻ là m tiá»n, những sá»± mua bán đổi chác nó là m cho con ngÆ°á»i quen vá»›i tánh tham lam và gian xảo. Ná»n ngoại thÆ°Æ¡ng đòi há»i má»™t hạm Ä‘á»™i để bảo vệ, và hạm Ä‘á»™i là mầm móng của chiến tranh. Trong tất cả các trÆ°á»ng hợp, chiến tranh là trách nhiệm của má»™t thiểu số trong khi đại Ä‘a số quần chúng là bạn. Hình thức chiến tranh tệ hại nhất là ná»™i chiến, giữa ngÆ°á»i Hy lạp vá»›i ngÆ°á»i Hy lạp. Nếu tất cả các ngÆ°á»i Hy lạp biết Ä‘oà n kết thà nh má»™t liên minh thì há» có thể tránh được sá»± đô há»™ của ngoại bang.
CÆ¡ cấu chÃnh trị của chúng ta sẽ do má»™t nhóm lãnh đạo, nhóm nà y được bảo vệ bởi các quân nhân và sau cùng là các nhóm ngÆ°á»i buôn bán, là m kỹ nghệ, là m ruá»™ng để nâng đỡ hai nhóm trên. Chỉ có nhóm thứ ba nầy má»›i được có của cải riêng, vợ chồng riêng, con cái riêng. Tuy nhiên các ngà nh thÆ°Æ¡ng mãi và canh nông sẽ do nhóm lãnh đạo Ä‘iá»u khiển để tránh những trÆ°á»ng hợp quá già u hoặc quá nghèo, những ngÆ°á»i nà o có của cải gấp 4 lần trung bình phải ná»™p số thặng dÆ° cho nhà nÆ°á»›c, việc cho vay nặng lãi bị cấm và tiá»n lá»i bị hạn chế. Chế Ä‘á»™ cá»™ng sản triệt để áp dụng cho giai cấp lãnh đạo không thể áp dụng cho giai cấp kinh tế. Äặc Ä‘iểm của giai cấp nầy là tánh Æ°a vÆ¡ vét và cạnh tranh, chỉ có má»™t số Ãt có tâm hồn cao thượng hÆ¡n, còn phần đông chỉ lo chỉ lo chạy theo món lợi thay vì phải chạy theo chân lý và lẽ phải. Những kẻ chạy theo tà i lợi không đủ tÆ° cách để trị nÆ°á»›c và chúng ta hy vá»ng rằng nếu giai cấp lãnh đạo sống giản dị và là m việc hữu hiệu thì giai cấp kinh tế sẽ vui lòng chịu nháºn sá»± lãnh đạo của há». Nói tóm lại má»™t xã há»™i lý tưởng là má»™t xã há»™i trong đó má»—i giai cấp sống theo bản tánh tá»± nhiên của mình và không giai cấp nà o Ä‘á»™ng chạm đến quyá»n lợi của giai cấp khác. Trái lại tất cả ba giai cấp Ä‘á»u phối hợp để hợp thà nh má»™t xã há»™i Ä‘iá»u hoà , má»™t quốc gia công bình.
9. GIẢI PHÃP LUÂN LÃ:
Chúng ta đã bà n vá» giải pháp chÃnh trị. Bây giá» chúng ta sẵn sà ng để trả lá»i câu há»i đã đặt ra: - Công bằng là gì ?
Trên Ä‘á»i nầy chỉ có ba váºt đáng giá, đó là công bằng, mỹ thuáºt và chân lý. Trong ba ý niệm ấy, không có má»™t ý niệm nà o có thể định nghÄ©a được. Bốn trăm năm sau Platon, má»™t viên chức La mã, Judea, cÅ©ng đặt ra câu há»i: Sá»± tháºt là gì ? Và ngà y hôm nay các triết gia cÅ©ng không thể cho chúng ta biết mỹ thuáºt là gì ?
Äối vá»›i ý niệm công bằng Platon cho chúng ta má»™t định nghÄ©a nhÆ° sau: Công bằng là có hoặc là m cái gì thuá»™c vá» ta. Äịnh nghÄ©a nà y có vẻ là m ta thất vá»ng. Sau ba cuá»™c tham luáºn chúng ta chá» mong má»™t định nghÄ©a huyá»n diệu. Äịnh nghÄ©a của Platon diá»…n tả má»™t cách giản dị rằng công bằng là má»—i ngÆ°á»i nháºn được cái gì mình đã là m ra và là m công việc thÃch hợp vá»›i bản tánh của mình nhất. Má»™t ngÆ°á»i công bằng là má»™t ngÆ°á»i ở đúng vị trà của mình, là m theo đúng bản tánh của mình và trả lại cho xã há»™i những cái gì hỠđã nháºn của xã há»™i. Má»™t xã há»™i gồm có những ngÆ°á»i công bằng là má»™t xã há»™i Ä‘iá»u hoà và hữu hiệu vì má»—i phần tỠở đúng vị trà của há», là m theo đúng bản tÃnh của há» giống nhÆ° những nhạc khà trong má»™t ban nhạc toà n hảo. Sá»± công bằng trong má»™t xã há»™i là má»™t yếu tố Ä‘iá»u hoà sá»± di chuyển của các tinh tú trên bầu trá»i. Có công bằng xã há»™i má»›i có thể tồn tại. Nếu con ngÆ°á»i không giữ đúng vị trà của mình, nếu giai cấp kinh tế áp đảo giai cấp lãnh đạo, nếu giai cấp quân nhân đòi cầm quyá»n thì sá»± Ä‘iá»u hoà đã bị tổn thÆ°Æ¡ng, xã há»™i sẽ bị phân hoá và tan rã. Công bằng chÃnh là sá»± phối hợp tuyệt hảo.
Äối vá»›i cá nhân, công bằng cÅ©ng là má»™t sá»± phối hợp của những bản năng, má»—i bản năng giữ đúng vị trà của mình và là m đúng pháºn sá»± của nó. Má»—i má»™t cá nhân là má»™t sá»± phối hợp của các Æ°á»›c muốn, các tình cảm và các ý nghÄ©. Nếu các yếu tố ấy được Ä‘iá»u hoà thì cá nhân sẽ được tồn tại và thà nh công. Nếu các yếu tố ấy không giữ đúng vị trà của mình, nếu để tình cảm hÆ°á»›ng dẫn hà nh Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i sẽ mất thăng bằng. Công bằng là sá»± ổn cố của tâm hồn. Tâm hồn cần có công bằng cÅ©ng nhÆ° thể xác cần có sức khoẻ. Tất cả sá»± xấu xa trên Ä‘á»i Ä‘á»u do sá»± thiếu Ä‘iá»u hoà nghÄ©a là thiếu công bằng : giữa ngÆ°á»i và vÅ© trụ, giữa ngÆ°á»i và ngÆ°á»i, giữa những yếu tố trong tâm hồn của má»™t ngÆ°á»i.
Theo Platon thì công bằng chẳng những là sức mạnh mà còn là sức mạnh Ä‘iá»u hoà . Công bằng không phải là quyá»n lá»±c của kẻ mạnh mà là sá»± Ä‘iá»u hoà của toà n thể. Má»™t ngÆ°á»i ra khá»i vị trà của mình có thể gặt hái má»™t và i Ä‘iá»u lợi, ngÆ°á»i cuối cùng há» sẽ bị chế tà i má»™t cách tá»± nhiên. Chiếc Ä‘Å©a của nhạc trưởng luôn luôn kéo những nhạc khà và o đúng âm Ä‘iệu và tiết nhịp. Vị sÄ© quan đảo Corse có thể muốn đặt châu Âu dÆ°á»›i má»™t ná»n quân chủ chuyên chế nhÆ°ng cuối cùng ông bị Ä‘Ã y ra má»™t hòn đảo hoang vắng và khi đó ông má»›i nháºn thấy rằng ông chỉ là công cụ của tạo hoá.
Những ý niệm trên không có gì má»›i mẻ hoặc lạ lùng và chúng ta có thể nghi ngá» những lý thuyết tá»± cho là má»›i mẻ trong lãnh vá»±c triết há»c. Chân lý có thể má»—i ngà y khoác má»™t bá»™ áo khác nhÆ°ng dÆ°á»›i bá»™ áo ấy chân lý luôn luôn không thay đổi. Trong lãnh vá»±c luân lý, chúng ta không nên chỠđợi má»™t cái gì má»›i lạ: tất cả các ý niệm luân lý Ä‘á»u quay xung quanh sá»± Ä‘iá»u hoà của táºp thể. Luân lý bắt đầu vá»›i táºp thể, vá»›i sá»± tÆ°Æ¡ng quan, vá»›i sá»± tổ chức. Äá»i sống trong xã há»™i đòi há»i sá»± nhượng bá»™ của má»™t Ãt quyá»n lợi cá nhân để góp phần và o tráºt tá»± chung. Má»™t xã há»™i sẽ được tồn tại nhá» khả năng hợp tác của những phần tá» trong xã há»™i ấy. Còn sá»± hợp tác nà o đẹp đẽ hÆ¡n khi má»—i cá nhân có thể là m việc theo đúng bản tánh của mình, đó là mục tiêu mà tất cả các xã há»™i phải tìm đến. Äạo đức đối vá»›i Gia tô giáo là sá»± thÆ°Æ¡ng yêu kẻ yếu hèn, đối vá»›i Nietzsche là sá»± can đảm của kẻ mạnh, đối vá»›i Platon là sá»± Ä‘iá»u hoà của táºp thể. Rất có thể cả ba định nghÄ©a Ä‘á»u đúng và phải được phối hợp vá»›i nhau nhÆ°ng chúng ta có thể tá»± há»i trong ba định nghÄ©a ấy, định nghÄ©a nà o là căn bản ?
10. PHÊ BÌNH:
Chúng ta có thể nói gì vá» quốc gia lý tưởng của Platon? Má»™t quốc gia nhÆ° váºy có thể được thá»±c hiên không ? Nếu không thá»±c hiện được hoà n toà n chúng ta có thể áp dụng má»™t phần nà o và o Ä‘á»i sống chÃnh trị hiện nay không ? Có nÆ¡i nà o đã áp dụng lý tưởng của Platon hoặc toà n thể hoặc má»™t phần nà o không ?
Câu há»i chót trên đây có thể được trả lá»i má»™t cách thuáºn lợi cho Platon: Trong suốt 1000 năm Âu châu bị đặt dÆ°á»›i quyá»n cai trị của má»™t giai cấp không khác gì giai cấp cầm quyá»n lý tưởng mà Platon đã mô tả. Trong thá»i kỳ trung cổ ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng phân chia dân chúng thà nh 3 giai cấp : đó là giai cấp cần lao, giai cấp quân nhân và giai cấp giáo sÄ©. Giai cấp sau cùng nà y, mặc dù chỉ là má»™t thiểu số đã nắm trong tay tất cả quyá»n hà nh và đã cai trị má»™t cách gần nhÆ° tuyệt đối má»™t phần ná»a lãnh thổ Âu châu. Giai cấp giáo sÄ© nà y được lên cầm quyá»n không phải do sá»± tấn phong của dân chúng mà chÃnh là do công trình nghiên cứu há»c há»i, nếp sống đạo đức và giản dị. Giai cấp giáo sÄ© cÅ©ng không bị rà ng buá»™c vì nếp sống gia đình và trong nhiá»u trÆ°á»ng hợp hỠđược hưởng nhiá»u tá»± do trong vấn Ä‘á» luyến ái mà Platon chủ trÆ°Æ¡ng nên dà nh cho giai cấp lãnh đạo. Nếp sống Ä‘á»™c thân của giai cấp giáo sÄ© là má»™t yếu tố tâm lý rất thuáºn lợi: phần thì há» không bị cản trở bởi sá»± Ãch ká»· dà nh cho gia đình, phần thì dân chúng coi há» nhÆ° những con ngÆ°á»i đặc biệt đứng trên sá»± kêu gá»i xác thịt.
Các thủ Ä‘oạn chÃnh trị của giáo há»™i Thiên chúa giáo là sá»± áp dụng những huyá»n thoại mà Platon đã Ä‘á» ra: à niệm vá» thiên Ä‘Ã ng, địa ngục có những liên hệ máºt thiết vá»›i những ý kiến trình bà y trong cuốn Cá»™ng hoà . Vá»›i má»™t má»› lý thuyết nhÆ° trên, dân chúng Âu châu đã được cai trị mà không cần dùng đến vÅ© lá»±c, há» sẵn sà ng chấp nháºn sá»± cai trị ấy và không bao giỠđòi há»i tham gia trá»±c tiếp và o bá»™ máy chÃnh quyá»n. Những giai cấp buôn bán và quân nhân, những nhóm lẻ tẻ ở địa phÆ°Æ¡ng, tất cả Ä‘á»u má»™t lòng tùng phục La Mã. Giai cấp lãnh đạo thá»i ấy tháºt khôn khéo, hỠđã xây dá»±ng nên má»™t tổ chức cai trị vững mạnh và lâu dà i nhất thế giá»›i.
Những giáo phái cai trị xứ Paraguay trÆ°á»›c đây là những giai cấp lãnh đạo xứng đáng vá»›i lý tưởng của Platon. Äó là má»™t giai cấp giáo phẩm thượng lÆ°u vừa biết nhiá»u hiểu rá»™ng, vừa có biệt tà i ở giữa má»™t đám đông dân chúng bán khai. Sau cách mạng tháng 10 năm 1917 những nhà lãnh đạo cá»™ng sản ở Nga xô cÅ©ng sống cuá»™c Ä‘á»i mà Platon đã mô tả. Há» là má»™t thiểu số cấu kết vá»›i nhau bằng má»™t niá»m tin mãnh liệt. Há» sợ sá»± khai trừ khá»i đảng hÆ¡n là sợ chết, hoà n toà n hiến thân cho đảng, chết vì đảng không khác gì các thánh tỠđạo, há» sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i giản dị Ä‘Æ¡n sÆ¡ trong khi cầm quyá»n cai trị má»™t ná»a diện tÃch Âu châu.
Những và dụ kể trên chứng tá» rằng lý tưởng của Platon có thể thá»±c hiện được và chÃnh Platon cÅ©ng căn cứ lý thuyết của mình trên các nháºn xét thá»±c tế trong các cuá»™c du lịch của ông. Ông đã để ý đến giai cấp lãnh đạo thá»i ấy gồm má»™t thiểu số giáo sÄ©. Platon đã so sánh chÃnh thể Ai cáºp vá»›i chÃnh thể tại thà nh Athènes và cảm thấy Athènes còn nhiá»u khiếm khuyết. Tại nÆ°á»›c à ông có dịp quan sát má»™t nhóm lãnh đạo đúng theo chế Ä‘á»™ cá»™ng sản và ăn chay trÆ°á»ng. Nhóm nà y cầm quyá»n khá lâu và khá vững. Ở Sparte ông cÅ©ng quan sát những Ä‘iá»u kiện tÆ°Æ¡ng tá»±: Nhóm lãnh đạo ở đây sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i khắc khổ táºp thể, há» rất chú trá»ng Ä‘á»n việc cải thiện nòi giống, chỉ những kẻ khoẻ mạnh can đảm thông minh má»›i được quyá»n láºp gia đình và sinh con cái. Má»™t tác giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i tên là Euripides cÅ©ng đã chủ xÆ°á»›ng má»™t nếp sống cá»™ng sản triệt để. Giải phóng nô lệ, sung công phụ nữ, bình định các lãnh thổ Hy lạp. Nói tóm lại, khi Ä‘á» ra chÆ°Æ¡ng trình của mình Platon không coi đó là má»™t chÆ°Æ¡ng trình hão huyá»n, xa vá»i thá»±c tế.
Tuy nhiên, những kẻ chỉ trÃch Platon từ thá»i Aristote đến nay cÅ©ng đã Ä‘Æ°a ra nhiá»u luáºn cứ đáng để ý, Aristote nói rằng những Ä‘á» nghị của Platon đã xuất hiện nhiá»u lần trong lịch sá» nhân loại. Nói rằng tất cả má»i ngÆ°á»i là anh em tháºt là má»™t Ä‘iá»u hay ho trên lý tưởng nhÆ°ng trên thá»±c tế khi cho rằng tất cả má»i ngÆ°á»i là anh em thì mối thâm tình giữa những ngÆ°á»i anh em tháºt sá»± không còn ý nghÄ©a nữa. Äối vá»›i vấn Ä‘á» cá»™ng sản cÅ©ng váºy, nó sẽ là m cho tinh thần trách nhiệm bị lu má». Khi tất cả của cải Ä‘á»u thuá»™c quyá»n sở hữu của tất cả má»i ngÆ°á»i thì sẽ không còn ai lo giữ gìn của cải ấy. Sau cùng, chế Ä‘á»™ cá»™ng sản bắt buá»™c dân chúng sống cuá»™c Ä‘á»i táºp thể nghÄ©a là giết chế sá»± Ä‘á»™c đáo cá nhân và sá»± tá»± do của Ä‘á»i tÆ°, chỉ những kẻ giác ngá»™ má»›i có thể sống Ä‘á»i sống táºp thể mà không gây ra những xÃch mÃch nan giải. Äem áp dụng lối sống ấy cho đại Ä‘a số quần chúng là má»™t Ä‘iá»u sai lầm; không thể bắt dân chúng sống theo mức sống đạo đức quá cao so vá»›i mức trung bình, không thể bắt dân chúng hấp thụ má»™t ná»n giáo dục chỉ thÃch hợp vá»›i má»™t thiểu số xuất chúng. Trái lại chúng ta phải nhắm đến má»™t lối sống trung bình thÃch hợp vá»›i đại Ä‘a số quần chúng và má»™t chÃnh thể mà đại Ä‘a số có thể chấp nháºn.
Những lá»i chỉ trÃch của Aristote, ngÆ°á»i há»c trò thông minh nhất của Platon, được nhiá»u triết gia hưởng ứng. Platon khinh thÆ°á»ng sức mạnh của táºp tục đã được xây dá»±ng lâu Ä‘á»i nhÆ° phong tục Ä‘á»™c thê, ông không tiên liệu tánh ghen tuông tá»± nhiên của ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông, tình mẫu tá» của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà . Khi ông muốn phá vỡ Ä‘á»i sống gia đình, ông đã phá vỡ những Ä‘iá»u kiện cho má»™t nếp sống đạo đức. Chế Ä‘á»™ cá»™ng sản chẳng qua cÅ©ng chỉ là má»™t chế Ä‘á»™ gia đình được ná»›i rá»™ng cho toà n dân, khi đả kÃch gia đình Platon không biết rằng ông đã phá vỡ ná»n móng của xã há»™i lý tưởng mà ông sắp xây cất.
Những lá»i chỉ trÃch kể trên không phải hoà n toà n xa lạ đối vá»›i Platon. Nếp sống cá»™ng sản do ông chủ xÆ°á»›ng không áp dụng đối vá»›i quảng đại quần chúng. Platon biết rằng chỉ má»™t thiểu số giác ngá»™ má»›i đủ đức tÃnh tinh thần để sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i lãnh đạo, chỉ những ngÆ°á»i lãnh đạo má»›i xem nhau nhÆ° anh em, chỉ những ngÆ°á»i lãnh đạo má»›i từ bá» quyá»n tÆ° hữu. Äa số dân chúng còn lại được quyá»n sống theo các táºp tục cổ xÆ°a, hỠđược phép có của riêng, được phép sống xa hoa, được phép cạnh tranh, há» có thể sống vá»›i gia đình, chồng đâu vợ đó, mẹ đâu con đó v.v. Äối vá»›i giai cấp lãnh đạo há» phải có tinh thần danh dá»± và sá»± hãnh diện của giai cấp, chÃnh những yếu tố nà y cho phép há» sống cuá»™c Ä‘á»i khắc khổ táºp thể. Äối vá»›i tình mẫu tá», chúng ta phải công nháºn rằng tình nầy không mãnh liệt khi đứa trẻ chÆ°a sinh ra hoặc chÆ°a lá»›n, ngÆ°á»i mẹ trung bình chấp nháºn đứa hà i nhi sÆ¡ sanh không phải bằng sá»± vui mừng mà bằng sá»± nhẫn nhục. Tình mẫu tá» không phải có ngay lúc đó mà chỉ lá»›n dần cùng vá»›i đứa con vá»›i sá»± săn sóc của ngÆ°á»i mẹ, nó trở thà nh má»™t mối tình lá»›n khi đứa con trở thà nh sá»± đúc kết của công lao ngÆ°á»i mẹ.
Nhiá»u luáºn Ä‘iệu chỉ trÃch khác dá»±a trên yếu tố kinh tế. NgÆ°á»i ta trách Platon quá chú trá»ng đến sá»± phân chia giai cấp. Sá»± tháºt thì nguyên do của sá»± phân chia là những mâu thuẫn kinh tế trong xã há»™i. Trong chÃnh thể của Platon giai cấp lãnh đạo đã tá»± ý từ bá» sá»± cạnh tranh để vÆ¡ vét của cải. Chúng ta có thể kết luáºn rằng giai cấp lãnh đạo của Platon là má»™t giai cấp có quyá»n mà không có trách nhiệm chăng ? - Không phải nhÆ° váºy, há» có quyá»n chÃnh trị và quyá»n Ä‘iá»u khiển nhÆ°ng há» không có quyá»n lá»±c kinh tế. Giai cấp kinh tế có thể từ chối cấp dưỡng nếu há» bất bình vá»›i giai cấp lãnh đạo, cÅ©ng nhÆ° ngà y nay quốc há»™i kiểm soát hà nh pháp bằng cách biểu quyết ngân sách. Má»™t số ngÆ°á»i khác thắc mắc là m sao giai cấp lãnh đạo có thể giữ vững được quyá»n hà nh nếu không kiểm soát được những lá»±c lượng kinh tế ? Há» dá»±a và o lý thuyết của Hamilton và Marx cho rằng quyá»n lá»±c chÃnh trị chỉ là hình ảnh của kinh tế, quyá»n lá»±c chÃnh trị sẽ không còn gì má»™t khi quyá»n lá»±c kinh tế đã và o tay má»™t nhóm khác nhÆ° đã xảy ra tại Âu châu trong thế ká»· thứ 18.
Äó là má»™t lý lẽ rất căn bản, tuy nhiên chúng ta thấy rằng quyá»n lá»±c của giáo há»™i Thiên chúa giáo La Mã đã có má»™t thá»i rất oanh liệt không phải nhá» thế lá»±c của kim tiá»n mà nhá» và o sá»± tÃn ngưỡng của dân chúng. Quyá»n lá»±c của giáo há»™i ngà y xÆ°a má»™t phần là do ở trạng thái nông nghiệp: Những nhà nông thÆ°á»ng dá»… mê tÃn vì nghá» nghiệp của há» tuỳ thuá»™c rất nhiá»u và o thiên nhiên. Khi các Ä‘iá»u kiện kinh tế thay đổi, khi ná»n kinh tế kỹ nghệ bắt đầu thay thế cho ná»n kinh tế nông nghiệp, thì quyá»n lá»±c của giáo há»™i bắt đầu sút giảm. Quyá»n lá»±c chÃnh trị phải luôn luôn được Ä‘iá»u chỉnh để ăn khá»›p vá»›i tình trạng kinh tế. Giai cấp cầm quyá»n của Platon không chóng thì chầy sẽ bị phụ thuá»™c và o giai cấp sản xuất đã nuôi dưỡng nó. Dù giai cấp cầm quyá»n nắm trong tay tất cả quân lá»±c cÅ©ng không thoát khá»i sá»± lệ thuá»™c ấy. Quan niệm chÃnh yếu của Platon có lẽ là muốn chứng minh rằng dù cho các lá»±c lượng kinh tế quyết định chÃnh sách quốc gia, những kẻ thi hà nh chÃnh sách nà y phải là những nhà chuyên môn, không thể để những ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng gia, kỹ nghệ gia cầm quyá»n chÃnh trị vì há» chÆ°a được huấn luyện trong lãnh vá»±c nà y.
NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng chê trách rằng Platon chÆ°a ý thức được sá»± đổi thay thăng trầm của tất cả các chế Ä‘á»™ kinh tế, văn hoá cÅ©ng nhÆ° chÃnh trị : Ông phân loại ngÆ°á»i thà nh những giai cấp không khác gì nhà côn trùng há»c phân loại các côn trùng. Ông còn tạo ra các huyá»n thoại để bắt buá»™c dân chúng tin tưởng và o sá»± phân loại ấy. Quôc gia của Platon là má»™t quốc gia thủ cá»±u, thuáºt chÃnh trị của Platon thiếu sá»± tế nhị má»m dẻo, nó Ä‘á» cao tráºt tá»± mà không Ä‘á» cao sá»± tá»± do, nó thÃch cái đẹp nhÆ°ng không biết nuôi dưỡng các nghệ sÄ©.
Platon chủ trÆ°Æ¡ng rằng những kẻ cầm quyá»n phải là những kẻ Æ°u tú nhất, ông còn thêm rằng những kẻ cầm quyá»n phải được huấn luyện chu đáo. Äó là hai ý kiến đã được Ä‘em ra bà n cãi và đã được áp dụng nhiá»u lần trong lịch sá»; sau cùng cần phải nói thêm rằng quốc gia lý tưởng của Platon không nhất thiết phải là má»™t quốc gia trên thá»±c tế, nó chỉ ấn định Ä‘Æ°á»ng hÆ°á»›ng cho các quốc gia khác noi theo. Tuy nhiên đã có lần Platon muốn thá»±c hiện má»™t quốc gia lý tưởng : Äó là và o khoảng năm 384 tTL, Platon được má»™t quốc vÆ°Æ¡ng má»i là m cố vấn để thá»±c hiện những cải cách sâu rá»™ng. Platon nháºn lá»i nhÆ°ng lẽ cố nhiên việc của ông không thà nh tá»±u vì quốc vÆ°Æ¡ng kia không muốn giảm bá»›t quyá»n hạn của mình. Tục truyá»n rằng Platon bị kết tá»™i khi quân và bị Ä‘em bán là m nô lệ.
Những năm cuối cùng trong Ä‘á»i của Platon có thể gá»i là những năm hạnh phúc. Môn đệ của ông nhiá»u ngÆ°á»i giữ địa vị cao trong xã há»™i. Ông được các môn đệ tìm đến vì ông luôn luôn giữ được tinh thần sáng suốt cởi mở thông cảm vá»›i tất cả má»i ngÆ°á»i. Năm 80 tuổi, Platon được má»™t môn đệ má»i Ä‘i dá»± đám cÆ°á»›i. Khi tiệc gần tà n Platon lui và o nhà trong để nằm nghỉ. Sáng sá»›m ngÆ°á»i ta đến thức ông dáºy thì thấy rằng ông đã qua Ä‘á»i. Äám táng của ông được tổ chức rất trá»ng thể vá»›i rất nhiá»u ngÆ°á»i tham dá»±./.
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y:
|

22-08-2008, 09:25 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
ARISTOTE
( 384 – 322 tTL )
1. MỘT CHÚT LỊCH SỬ:
Aristote sinh tại Stagira tại tiểu quốc Macédoine cách Athènes 200 dặm, và o năm 384 tTL. Cha của ông là m nghá» thầy thuốc, bạn thân của quốc vÆ°Æ¡ng Macédoine Amyntas. Ông nà y là tổ phụ của Alexandre đại đế. Hình nhÆ° Aristote là đoà n viên của má»™t y sÄ© Ä‘oà n danh tiếng thá»i ấy, ông có tất cả những cÆ¡ há»™i thuáºn tiện để há»c há»i và phát triển tri thức.
Có hai giả thuyết vá» thá»i kỳ niên thiếu của Aristote. Má»™t giả thuyết cho rằng ông là má»™t thiếu niên thÃch ăn chÆ¡i, phung phà tiá»n của đến ná»—i trở nên nghèo nà n đói rách, không có nghá» sinh nhai phải và o lÃnh trong má»™t thá»i gian. Mãi đến năm 30 tuổi má»›i đến xin há»c và trở thà nh môn đệ của Platon (427 – 348 tTL) . Giả thuyết thứ hai không chấp nháºn thá»i kỳ ăn chÆ¡i và phung phà tiá»n của. Theo giả thuyết nà y Aristote đến Athènes từ lúc 18 tuổi và trở thà nh môn đệ của Platon bắt đầu từ đó.
Ông há»c vá»›i Platon và o khoảng từ 8 đến 20 năm, con số 20 năm có lẽ đúng hÆ¡n nếu ta xét ảnh hưởng của Platon trong các tác phẩm của Aristote. NgÆ°á»i ta có thể tưởng tượng rằng thá»i kỳ sống vá»›i Platon là má»™t thá»i kỳ lý tưởng trong cuá»™c Ä‘á»i Aristote. Má»™t môn đệ thông minh xuất chúng được ở gần má»™t giáo sÆ° toà n năng. Sá»± tháºt thì mối liên quan giữa hai thầy trò không phải luôn luôn tốt đẹp. Platon lá»›n hÆ¡n Aristote gần 50 tuổi (43 tuổi – chú thÃch của ngÆ°á»i đánh máy !), chỉ sá»± cách biệt ấy cÅ©ng không là m dá»… dà ng sá»± thông cảm. Platon công nháºn rằng Aristote là má»™t môn đệ thông minh xuất chúng, hiếu há»c vì Aristote là má»™t trong những ngÆ°á»i đầu tiên trong lịch sá» nhân loại biết sÆ°u tầm những tà i liệu viết tay thá»i bấy giỠđể láºp thà nh má»™t thÆ° viện. Nhà của Aristote được Platon gá»i là nhà đá»c sách, nhiá»u ngÆ°á»i cho đó là má»™t lá»i khen, nhÆ°ng cÅ©ng có ngÆ°á»i cho đó là má»™t lá»i chê có ý ám chỉ đến tinh thần quá chú trá»ng và o sách vở của Aristote. Má»™t sá»± bất hoà khác quan trá»ng hÆ¡n xảy ra và o cuối Ä‘á»i Platon. Aristote có vẻ chống lại tÆ° tưởng của Platon và nhiá»u khi không đồng ý vá»›i Platon. Thái Ä‘á»™ nà y là m Platon rất bất bình coi Aristote nhÆ° má»™t đứa con vô Æ¡n. Má»™t và i há»c giả cho rằng Aristote láºp má»™t trÆ°á»ng hùng biện. Trong số các môn sinh có Hermias sau nà y thà nh ngÆ°á»i cầm quyá»n tiểu quốc Atarneus. Äể tá» lòng nhá»› Æ¡n thầy cÅ©, Hermias má»i Aristote vá» sống tại triá»u đình và năm 344 tTL, Hermias giá»›i thiệu ngÆ°á»i chị của mình là m vợ Aristote. Cuá»™c hôn nhân là má»™t sá»± thà nh công mỹ mãn. Sau đó má»™t năm quốc vÆ°Æ¡ng Macédoine là Philippe má»i Aristote vá» triá»u đình để dạy cho thái tá» Alexandre. Äó là má»™t vinh dá»± rất lá»›n cho Aristote, vì Philippe cÅ©ng nhÆ° Alexandre là những vị vua danh tiếng và hùng mạnh nhất trong lịch sá» nhân loại. Philipe chinh phục Thrace năm 356 tTL để chiếm những má» và ng vô cùng phong phú gấp 10 lần số và ng của Athènes. Thần dân của Philippe là những nông dân khoẻ mạnh, những chiến sÄ© dÅ©ng cảm biết chịu Ä‘á»±ng gian khổ. Nhá» những yếu tố ấy Philippe và Alexandre đã thôn tÃnh hà ng trăm tiểu quốc và thá»±c hiện được sá»± thống nhất Hy lạp. Philippe không Æ°a chủ nghÄ©a cá nhân Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i mặc dù chủ nghÄ©a nà y có kết quả tốt đẹp đối vá»›i nghệ thuáºt và đá»i sống tinh thần của dân Hy Lạp. Philippe cho rằng chủ nghÄ©a cá nhân là nguồn gốc của sá»± đồi truỵ kinh tế cÅ©ng nhÆ° chÃnh trị. ChÃnh dá»±a và o chủ nghÄ©a nà y mà những kẻ lÆ°u manh chÃnh trị có thể lÆ¡i dụng sá»± tin tưởng quá dá»… dãi của dân chúng để mặc tình thao túng chÃnh trÆ°á»ng gây nên bè phái, giai cấp, âm mÆ°u chống đối nhau. Philippe quyết chấm dứt tình trạng trên để thá»±c hiện má»™t nÆ°á»›c Hy Lạp thống nhất và hùng mạnh xứng đáng là trung tâm chÃnh trị của thế giá»›i thá»i bấy giá». Trong thá»i niên thiếu Philippe đã há»c quân sá»± tại Thèbes. Năm 338 tTL ông chiến thắng tại Athènes và thá»±c hiện được sá»± thống nhất của nÆ°á»›c Hy Lạp. Ông mong má»i sẽ cùng ngÆ°á»i con là Alexandre tiếp tục cuá»™c chinh phục thế giá»›i nhÆ°ng giấc má»™ng của ông bị tan vỡ vì ông bị ám sát.
Khi Aristote đến nháºn việc thì Alexandre là má»™t cáºu bé 13 tuổi bồng bá»™t và ốm yếu, Æ°a cưỡi ngá»±a và táºp ngá»±a. Những cố gắng của Aristote để là m dịu sá»± bồng bá»™t của Alexandre hình nhÆ° không Ä‘em lại nhiá»u kết quả. Theo má»™t và i sá» gia Alexandre coi Aristote nhÆ° cha ruá»™t của mình và vá» phần Alexandre cÅ©ng đã từng tuyên bố muốn há»c há»i và coi trá»ng sá»± hiểu biết hÆ¡n là chinh phục thế giá»›i. NhÆ°ng đó chỉ là những lá»i lẽ xã giao vì không đúng vá»›i sá»± tháºt. Alexandre luôn luôn là má»™t chiến sÄ© thÃch chinh phục, sau khi thá» giáo 2 năm vá»›i Aristote, Alexandre nối ngôi cha và bắt đầu chinh phục thế giá»›i. Sá»± thà nh công của Alexandre có lẽ má»™t phần nà o do ảnh hưởng của Aristote và ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng so sánh thiên tà i của Aristote trong lãnh vá»±c triết lý vá»›i thiên tà i của Alexandre trong lãnh vá»±c chÃnh trị. Cả hai vÄ© nhân nà y Ä‘á»u có công vá»›i nhân loại: má»™t bên thống nhất thế giá»›i, má»™t bên thống nhất triết lý.
Sau khi cất quân chinh phục à châu, Alexandre để lại ở Hy Lạp những chÃnh phủ trung thà nh vá»›i ông nhÆ°ng không được dân chúng ủng há»™. Truyá»n thống dân chủ của ngÆ°á»i Hy Lạp không thể má»™t sá»›m má»™t chiá»u bị lu má» trÆ°á»›c sức mạnh của Ä‘á»™i quân Alexandre. Tại những chÃnh phủ nà y, những đảng lên cầm quyá»n được mệnh danh là đảng Macédoine hay là đảng thân Alexandre. Năm 334 tTL Aristote trở vá» Athènes sau má»™t cuá»™c du hà nh và lẽ cố nhiên không dấu cảm tình đối vá»›i đảng Macédoine tại đó. Công trình khảo cứu khoa há»c, triết lý, chÃnh trị của Athènes tuy rất bao la nhÆ°ng không phải là hoà n toà n theo Ä‘uổi trong sá»± yên tÄ©nh. Nhiá»u biến cố chÃnh trị luôn luôn Ä‘e doạ Aristote và nhóm cá»™ng sá»± viên, công trình nà y hoà n toà n tuỳ thuá»™c và o sá»± thà nh công của Alexandre trên lãnh vá»±c chÃnh trị. Những nháºn xét trên đây còn cho phép chúng ta hiểu rõ tÆ° tưởng chÃnh trị của Aristote.
2. CÔNG VIỆC CỦA ARISTOTE:
Mặc dù ở trong má»™t tiểu quốc Ä‘ang sôi sục vì những biến cố chÃnh trị, Aristote đã thà nh công trong việc láºp nên má»™t trÆ°á»ng há»c lấy tên là Lyceum. Rất nhiá»u môn đồ đến xin thụ giáo đến ná»—i cần phải đặt ra những phép tắc luáºt lệ để giữ gìn tráºt tá»±. Những môn đồ nà y tá»± bầu cá» má»™t uá»· ban để cai quản các công việc của trÆ°á»ng. Há» thÆ°á»ng ở lại và ăn uống ngay trong trÆ°á»ng, các buổi há»c thÆ°á»ng được tổ chức ngoà i đồng trống. TrÆ°á»›c kia Platon cÅ©ng đã thà nh láºp má»™t trÆ°á»ng lấy tên là Academy chuyên nghiên cứu vá» toán há»c và chÃnh trị. Lyceum của Aristote chuyên nghiên cứu vá» sinh lý há»c và động váºt há»c. Alexandre ra lệnh cho các nhà săn bắn và chà i lÆ°á»›i phải Ä‘em ná»™p cho Aristote tất cả những giống váºt má»›i lạ. Tục truyá»n có cả thảy má»™t Ä‘á»™i quân 1000 ngÆ°á»i rải rác khắp Hy Lạp và à châu để sÆ°u tầm những giống váºt má»›i lạ, Aristote là ngÆ°á»i đầu tiên đã láºp nên vÆ°á»n bách thảo và sở bách thú trên toà n thế giá»›i. Ngoà i sá»± ủng há»™ của Alexandre Aristote còn bá» và o đó má»™t số vốn rất lá»›n, ông là má»™t ngÆ°á»i có nhiá»u tiá»n của nhá» cÆ°á»›i vợ già u và có quyá»n thế, có lần bên nhà vợ đã tặng Aristote má»™t số tiá»n tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i 4 triệu Mỹ kim theo thá»i giá hiện nay để dùng và o việc nghiên cứu khoa há»c. Có ngÆ°á»i cho rằng chÃnh Aristote đã khuyến cáo Alexandre chinh phục Ai cáºp vá»›i mục Ä‘Ãch thám hiểm vùng thượng lÆ°u sông Nil để biết rõ nguyên nhân những tráºn lụt xảy ra ở Ai cáºp. Ngoà i ra, Aristote còn sÆ°u tầm 158 bản hiến pháp.
Tuy nhiên chúng ta phải nhá»› rằng những phÆ°Æ¡ng tiện nghiên cứu của Aristote vô cùng thô sÆ¡ so vá»›i những phÆ°Æ¡ng tiện nghiên cứu tối tân của chúng ta ngà y nay. Ông phải Ä‘o lÆ°á»ng thá»i gian mà không có đồng hồ, Ä‘o lÆ°á»ng nhiệt Ä‘á»™ mà không có hà n thá» biểu, xem thiên văn mà không có viá»…n vá»ng kÃnh, Ä‘oán thá»i tiết mà không có phong vÅ© biểu. Những phÆ°Æ¡ng tiện duy nhất mà Aristote đã sá» dụng là má»™t cái thÆ°á»›c và má»™t cái compas. Sức hút của trái đất, hiện tượng phát Ä‘iện, áp lá»±c không khÃ, nguyên lý ánh sáng, nhiệt lượng và hầu hết những lý thuyết tân tiến của khoa há»c hiện đại Ä‘á»u hoà n toà n chÆ°a được phát minh.
Những tác phẩm của Aristote lên đến hà ng trăm cuốn. Có ngÆ°á»i bảo 400 cuốn, có ngÆ°á»i bảo 1000 cuốn. Những cuốn còn lại đến dá»i nay chỉ là má»™t số nhá» nhÆ°ng cÅ©ng có thể láºp thà nh má»™t tủ sách. TrÆ°á»›c hết là những tác phẩm vá» luáºn lý dạy các cách xếp đặt và phân loại các ý nghÄ©. Rồi đến các tác phẩm khoa há»c nhÆ° váºt lý há»c, thiên văn há»c, khà tượng há»c, vạn váºt há»c, những sách nói vá» sá»± phát triển và suy tà n, vá» linh hồn, vá» cÆ¡ thể sinh váºt, vá» cá» Ä‘á»™ng và vá» sá»± sinh đẻ. Loại thứ ba là những sách dạy vá» cách viết văn và là m thÆ¡. Loại thứ tÆ° là những sách vá» triết lý nhÆ° đạo đức há»c, chÃnh trị há»c và siêu hình há»c.
Toà n thể các tác phẩm có thể xem là má»™t bá»™ bách khoa của Hy Lạp nhÆ°ng khác vá»›i bá»™ bách khoa của các nÆ°á»›c khác ở chá»— chỉ do má»™t ngÆ°á»i viết ra. Công trình của Aristote xứng đáng được so sánh vá»›i công trình của Alexandre. Văn chÆ°Æ¡ng của Aristote không bóng bẩy và thi vị nhÆ° của Platon, đó là má»™t loại văn chÆ°Æ¡ng chÃnh xác và khoa há»c. Aristote phải đặt thêm nhiá»u từ ngữ má»›i để có thể diá»…n tả tÆ° tưởng. Những từ ngữ Âu Mỹ hiện nay phải mượn ở những tác phẩm của Aristote nhÆ° "faculty, mean, maxim, category, energy, actuality, motive, end, priciple, form ...". Những chữ nà y không khác gì những viên gạch để xây dá»±ng tÆ° tưởng và góp phần rất lá»›n trong công cuá»™c phát triển tÆ° tưởng Ä‘á»i sau. Aristote còn viết nhiá»u tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng nhÆ°ng đến nay đã thất truyá»n.
Có ngÆ°á»i cho rằng những tác phẩm của Aristote không phải do chÃnh Aristote soạn thảo mà do các môn đệ soạn thảo sau khi ghi chú các bà i giảng của Aristote. Phần lá»›n những tác phẩm nà y được xuất bản sau khi Aristote qua Ä‘á»i. Chỉ có má»™t số Ãt tác phẩm vá» luáºn lý và văn chÆ°Æ¡ng được xuất bản khi Aristote còn sống. Má»™t số những tác phẩm khác vá» siêu hình há»c và chÃnh trị được sÆ°u tầm từ đống giấy tá» do Aristote để lại. Có ngÆ°á»i cho rằng trong tất cả các tác phẩm và Aristote chúng ta có thể tìm thấy má»™t lối viết văn giống nhau, Ä‘iá»u nà y chứng tá» rằng các môn đệ của Aristote thấm nhuần tÆ° tưởng của thầy má»™t cách sâu xa, nếu không phải tá»± tay Aristote soạn thảo ra các tác phảm của mình thì các tÆ° tưởng trình bà y chắc chắn là của Aristote.
3. NỀN TẢNG CỦA LUẬN Là HỌC
Giá trị của Aristote là ở chá»— ông đã phát minh môn há»c má»›i, hoà n toà n không dá»±a và o các tác phẩm từ trÆ°á»›c để lại. Lối suy luáºn của ngÆ°á»i Hy Lạp trÆ°á»›c thá»i Aristote không được minh bạch, chÃnh Aristote đã chấn chỉnh tình trạng nà y bằng cách đặt ra những quy luáºt cho sá»± suy luáºn. Ngay cả Platon đôi khi cÅ©ng vấp phải lá»—i lầm suy luáºn không chÃnh xác. DÆ°á»›i thá»i trung cổ, má»™t ngà n năm sau khi Aristote qua Ä‘á»i ngÆ°á»i ta còn hăng say dịch lại các sách vá» luáºn lý để theo đó mà hÆ°á»›ng dẫn tÆ° tưởng.
Luáºn lý có nghÄ©a là nghệ thuáºt và phÆ°Æ¡ng pháp suy nghÄ© chÃnh xác. Äó là phÆ°Æ¡ng pháp của tất cả các khoa há»c , tất cả các nghệ thuáºt kể cả âm nhạc. Luáºn lý há»c là má»™t khoa há»c vì nó có thể được trình bà y dÆ°á»›i nhiá»u định luáºt giống nhÆ° các định luáºt váºt lý và hình há»c, nó cÅ©ng là má»™t nghệ thuáºt vì nó táºp cho tÆ° tưởng quen vá»›i lối suy nghÄ© chÃnh xác.
Socrate rất chú trá»ng đến những định nghÄ©a, đó là bÆ°á»›c đầu của luáºn lý há»c. Platon luôn luôn tìm cách là m sáng tá» các ý niệm của mình. Voltaire thÆ°á»ng nói: "Nếu anh muốn nói chuyện vá»›i tôi, trÆ°á»›c hết hãy định nghÄ©a các danh từ của anh !". Rất nhiá»u cuá»™c tranh luáºn vô Ãch, rÆ°á»m rà , tốn nhiá»u giấy má»±c và xÆ°Æ¡ng máu có thể tránh khá»i nếu các phe liên hệ định nghÄ©a rõ rà ng những danh từ của mình. Äó là ná»n tảng của luáºn lý há»c, tất cả các ý niệm, các danh từ Ä‘á»u phải được cân nhắc kỹ cà ng, đó là má»™t công việc khó khăn, nhÆ°ng má»™t khi đã là m xong thì má»i khó khăn đã bá»›t Ä‘i được má»™t ná»a.
Là m thế nà o để định nghÄ©a má»™t váºt hoặc má»™t danh từ ? Aristote trả lá»i rằng trong má»i định nghÄ©a chÃnh xác cần phải có 2 phần: phần thứ nhất chỉ rõ váºt ấy thuá»™c loại nà o, phần thứ hai chỉ rõ trong loại ấy, váºt ấy có những gì đặc biệt ? Và dụ ngÆ°á»i là má»™t con váºt có lý trÃ. Äịnh nghÄ©a nà y nêu rõ 2 phần: phần thứ nhất chỉ rõ ngÆ°á»i là má»™t con váºt, phần thứ hai chỉ rõ ngÆ°á»i khác những con váºt khác ở chá»— nà o: ở lý trÃ.
Có má»™t vấn đỠđã là m cho Aristote bất đồng vá»›i Platon và gây ra nhiá»u cuá»™c tranh luáºn sôi nổi. Theo Aristote thì những danh từ nhÆ°: ngÆ°á»i, sách, cây ... chỉ những váºt tổng quát và trừu tượng không có trên thá»±c tế. Những váºt có tháºt phải được xác định bằng những tên gá»i nhÆ° ông Athènes, ông B.
Theo Platon thì những váºt tổng quát có thá»±c chất và tồn tại lâu dà i hÆ¡n những váºt đã được xác định. Vì lẽ ấy mà Platon đã cho rằng Quốc gia có trÆ°á»›c cá nhân. Sá»± cách biệt nà y có ảnh hưởng rá»™ng lá»›n trong tÆ° tưởng của hai triết gia. Aristote thì thá»±c tế, luôn luôn chú trá»ng đến hiện tại và có má»™t thái Ä‘á»™ khách quan. Trong khi Platon thì mÆ¡ má»™ng, luôn luôn nghÄ© đến tÆ°Æ¡ng lai và có má»™t thái Ä‘á»™ chủ quan. Má»™t trong các phát minh của Aristote trong lãnh vá»±c luáºn lý là tam Ä‘oạn luáºn. Äó là má»™t lối suy luáºn theo 3 phần, phần thứ ba hay là phần kết luáºn theo sau phần thứ nhất và phần thứ hai. Thà dụ ngÆ°á»i là con váºt có lý trÃ, Socrate là ngÆ°á»i, váºy Socrate là má»™t con váºt có lý trÃ. Tam Ä‘oạn luáºn có thể được áp dụng trong toán há»c theo các công thức sau đây: A = B, B = C váºy C = A. Äiá»u khó khăn cần phải giải quyết trong má»™t tam Ä‘oạn luáºn là nếu phần thứ nhất không được chÃnh xác thì phần kết luáºn lẽ cố nhiên cÅ©ng sai. Tuy nhiên, ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng chú trá»ng đến phần kết luáºn hÆ¡n là phần thứ nhất, do đó tam Ä‘oạn luáºn không Ä‘em đến những kết quả tốt. Vá»›i sá»± trình bà y các phÆ°Æ¡ng pháp luáºn lý Aristote đã có công lá»›n vá»›i nhân loại là đặt ná»n tảng cho phÆ°Æ¡ng pháp suy luáºn chÃnh xác mặc dù môn luáºn lý há»c gặp những chông gai và được coi nhÆ° má»™t môn há»c khó hiểu.
4. HỆ THá»NG KHOA HỌC :
4.1. Khoa há»c Hy Lạp trÆ°á»›c thá»i Aristote:
Há»c giả Renan cho rằng Socrate Ä‘em triết lý cho nhân loại, còn Aristote Ä‘em khoa há»c cho nhân loại. Äà nh rằng trÆ°á»›c Socrate và trÆ°á»›c Aristote cÅ©ng có khoa há»c và triết lý nhÆ°ng còn trong trạng thái thô sÆ¡. Äã có nhiá»u cuá»™c nghiên cứu của ngÆ°á»i Hy Lạp để phát triển khoa há»c nhÆ°ng những cuá»™c nghiên cứu ấy ngà y nay không thể xem là khoa há»c mà chỉ có thể xem nhÆ° má»™t loại thần há»c. Nói má»™t cách khác, dân Cổ Hy Lạp có khuynh hÆ°á»›ng giảng giải tất cả những hiện tượng thiên nhiên nhÆ° là hà nh vi của các thần linh.
Má»™t và i ngÆ°á»i tiên phong tìm cách Ä‘i ra khá»i ngõ bà ấy. Thalès (649 - 550 tTL) được coi là cha đẻ của triết lý xuất thân là má»™t nhà thiên văn lên tiếng công kÃch thói mê tÃn, xem các tinh tú trên trá»i nhÆ° những thần linh. Môn đệ của Thalès là Anaximandre có công vẽ những vị trà của những tinh tú và đưa ra thuyết táo bạo rằng vÅ© trụ trÆ°á»›c kia chỉ là má»™t khối loãng, các hà nh tinh và định tinh từ trong khối ấy mà ra. VÅ© trụ xoay vần theo từng chu kỳ hợp rồi tan, tan rồi hợp. Trái đất nằm trên không trung nhá» sức hút, tất cả các hà nh tinh Ä‘á»u có chất lá»ng, dần dần chất lá»ng ấy bốc hÆ¡i do ảnh hưởng của mặt trá»i. Äá»i sống bắt đầu ở dÆ°á»›i biển và lần lần xuất hiện trên mặt đất vì biển bị bốc hÆ¡i. Những con váºt không còn nÆ°á»›c để sống dần dần táºp thở không khÃ, đó là thuá»· tổ của những giống váºt sống trên đất. Ngay cả loà i ngÆ°á»i cÅ©ng phải có má»™t hình dáng khác bây giá». Vì nếu loà i ngÆ°á»i quá yếu á»›t lúc sÆ¡ sinh và đòi há»i quá nhiá»u thá»i gian để trưởng thà nh nhÆ° ngà y nay thì không sao có thể tồn tại đến ngà y nay.
Má»™t triết gia khác Anaximènes cho rằng vÅ© trụ bắt đầu bằng má»™t khối chất loãng. Khối ấy dần dần cô Ä‘á»ng lại thà nh gió, mây, nÆ°á»›c, đất và đá. Ba trạng thái của váºt là trạng thái khÃ, lá»ng và đặc là 3 giai Ä‘oạn của sá»± cô Ä‘á»ng. Äá»™ng đất là do sá»± cô Ä‘á»ng chất lá»ng trong lòng đất. Äá»i sống và linh hồn là má»™t sức mạnh tiá»m tà ng có mặt khắp nÆ¡i.
Anaxagoras tìm cách giảng giải nháºt thá»±c và nguyệt thá»±c. Ông là thầy há»c của danh tÆ°á»›ng Periclès. Ông khám phá sá»± hô hấp của cây cá» và loà i váºt. Ông Ä‘Æ°a ra giả thuyết rằng sở dÄ© loà i ngÆ°á»i thông minh hÆ¡n súc váºt là nhá» biết Ä‘i 2 chân trong khi dà nh 2 tay để là m những việc khác.
Má»™t há»c giả khác tên là Héraclite đã hy sinh tất cả của cải để hiến mình cho sá»± nghiên cứu khoa há»c. Ông tìm thấy rằng tất cả má»i váºt Ä‘á»u thay đổi. Tạo hoá xoay vần theo từng chu kỳ. Sá»± đấu tranh là cha đẻ của vạn váºt. Má»™t há»c giả khác đã Ä‘Æ°a ra thuyết tiến hoá: ông cho rằng các bá»™ pháºn trong cÆ¡ thể của muôn loà i Ä‘á»u thay đổi theo vá»›i luáºt Ä‘Ã o thải. Những bá»™ pháºn nà o đáp ứng vá»›i nhu cầu và thÃch hợp vá»›i hoà n cảnh sẽ được tồn tại trong khi những bá»™ pháºn khác không thÃch hợp sẽ bị Ä‘Ã o thãi. Má»™t và i há»c giả khác đã Ä‘i gần đến thuyết nguyên tá» dù má»™t cách rất thô sÆ¡. Há» cho rằng ngoà i thế giá»›i hiện tại còn có vô số thế giá»›i khác. Các hà nh tinh trong vÅ© trụ thÆ°á»ng va chạm nhau và là m tan vỡ nhiá»u thế giá»›i. Trên đây là những Ä‘iá»u mà các há»c giả Hy Lạp dÆ°á»›i thá»i Aristote đã tìm thấy. Cần phải công nháºn mặc dù vá»›i những dụng cụ thô sÆ¡, công trình phát minh của há» không phải nhá». Mặt khác, chÃnh chế Ä‘á»™ nô lệ là m trì hoãn các phát minh khoa há»c giúp Ãch Ä‘á»i sống: trong khi các nô lệ là m tất cả những công việc nặng nhá»c thì không ai nghÄ© đến việc phát minh máy móc là m gì. Trái lại phần lá»›n tÆ° tưởng các há»c giả hÆ°á»›ng vá» các vấn Ä‘á» chÃnh trị và xã há»™i trong má»™t nÆ°á»›c Hy Lạp bị chia rẽ bởi nhiá»u phe nhóm chống đối nhau gay gắt. Do đó triết lý và khoa há»c chÃnh trị có phần phong phú hÆ¡n những ngà nh khoa há»c khác.
4.2 Aristote một nhà nghiên cứu thiên nhiên:
Nếu chúng ta bắt đầu bằng cách khảo sát má»™t tác phẩm của Aristote nhan Ä‘á» là Váºt lý há»c, chúng ta sẽ bị thất vá»ng. Sá»± tháºt là trong cuốn váºt lý há»c ấy chỉ trình bà y những khái niệm siêu hình vá» váºt chất, sá»± chuyển Ä‘á»™ng, không gian, thá»i gian, nguyên lý, và những khái niệm tÆ°Æ¡ng tá»±. Má»™t Ä‘oạn đặc sắc trong tác phẩm trên là đoạn công kÃch khái niệm chân không của má»™t há»c giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Aristote cho rằng trong vÅ© trụ không là m gì có chân không. Ngà y nay thuyết của Aristote đã bị khoa há»c chứng minh là sai, nhÆ°ng chÃnh nhá» sá»± công kÃch mà chúng ta biết được má»™t thuyết khoa há»c có giá trị. Vá» khoa thiên văn Aristote không tiến bá»™ hÆ¡n các há»c giả Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i là bao. Ông công kÃch thuyết của Pythagore cho rằng mặt trá»i là trung tâm Ä‘iểm của thái dÆ°Æ¡ng hệ, ông má»™t dà nh vinh dá»± ấy cho trái đất. Tuy nhiên ông cÅ©ng có nhiá»u nháºn xét giá trị vá» sức nóng của mặt trá»i là m bốc hÆ¡i nÆ°á»›c biển, là m cạn sông ngòi, nÆ°á»›c bốc hÆ¡i thà nh mây và rÆ¡i xuống thà nh mÆ°a. Ông cho rằng xứ Ai cáºp là công trình của xông Nil: chÃnh phù sa của nÆ°á»›c sông nà y trong hà ng ngà n thế ká»· đã Ä‘em lại cho xứ Ai cáºp những vùng đất phì nhiêu. Aristote cÅ©ng đã giảng giải má»™t cách thoả đáng sá»± thà nh láºp các lục địa trên trái đất, ông cho rằng các lục địa được nảy sinh và dần dần biến mất dÆ°á»›i đáy biển cùng vá»›i tất cả những ná»n văn minh ở trên ấy trong má»™t sá»± thay đổi tuần hoà n. Con ngÆ°á»i Ä‘i từ trạng thái sÆ¡ khai đến trạng thái văn minh cá»±c Ä‘á»™ rồi sẽ trở vá» trạng thái sÆ¡ khai do những biến cố vÄ© đại của tạo hoá.
4.3 Ná»n tảng của khoa sinh váºt há»c:
Trong khi Aristote quan sát những loại sinh váºt trong vÆ°á»n bách thảo rá»™ng lá»›n của ông, tá»± nhiên ông nháºn thấy rằng những loại sinh váºt có thể được xếp hạng và giữa những hạng ấy có những mối liên hệ máºt thiết trong nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện khác nhau chẳng hạn nhÆ° trong sá»± cấu tạo cÆ¡ thể, cách sinh sống, sá»± thụ thai, sá»± cảm xúc... Những mối liên hệ nà y nối liá»n những loại sinh váºt thô sÆ¡ nhá» bé nhất đến những loại sinh váºt phức tạp nhất. Trong lÄ©nh vá»±c những loại sinh váºt thô sÆ¡ nhá» bé ngÆ°á»i ta rất khó lòng phân biệt má»™t sinh váºt và má»™t khoáng chất. Aristote cho rằng ranh giá»›i giữa má»™t sinh váºt và má»™t khoáng chất trong lãnh vá»±c nà y rất mÆ¡ hồ và đáng nghi ngá». Mặt khác, ngÆ°á»i ta không thể phân biệt Ä‘á»™ng váºt và thá»±c váºt. Äối vá»›i má»™t và i loại có thể xem là thá»±c váºt cÅ©ng được mà xem là động váºt cÅ©ng được. Trong nhiá»u trÆ°á»ng hợp khác rất khó phân biệt má»™t loại nà y vá»›i má»™t loại khác. NgÆ°á»i ta có thể kết luáºn rằng Ä‘á»i sống trên trái đất phát triển má»™t cách liên tục từ trạng thái thô sÆ¡ nhất đến trạng thái phức tạp nhất. Trà thông minh cùng phát triển theo vá»›i trạng thái, nói cách khác: trạng thái cà ng phức tạp, trà thông minh cà ng phát triển. Äồng thá»i các cÆ¡ quan kiểm soát cà ng ngà y cà ng táºp trung, thần kinh hệ được phát triển cùng vá»›i sá»± táºp trung nà y.
Mặc dù có những nháºn xét xác đáng kể trên, Aristote không chủ trÆ°Æ¡ng thuyết tiến hoá. Ông đả kÃch thuyết cho rằng các sinh váºt đấu tranh để sống và chỉ những sinh váºt nà o thÃch hợp nhất má»›i được tồn tại. Ông cÅ©ng phủ nháºn thuyết cho rằng con ngÆ°á»i trở nên thông minh nhá» dùng 2 tay để là m việc thay vì để di chuyển. Ông nói rằng cần phải suy nghÄ© ngược lại nghiã là con ngÆ°á»i biết dùng 2 tay để là m việc vì đã trở nên thông minh.
Vì các phÆ°Æ¡ng tiện nghiên cứu và quan sát trong lãnh vá»±c nà y còn thiếu sót nên Aristote có nhiá»u lầm lẫn: Ông không biết gì vá» sá»± hiện hữu của các bắp thịt trong cÆ¡ thể, ông không phân biệt Ä‘á»™ng mạch và tÄ©nh mạch, ông tưởng rằng khối óc dùng để là m cho máu trở nên lạnh, ông tin rằng Ä‘Ã n ông có nhiá»u mảnh xÆ°Æ¡ng sá» hÆ¡n Ä‘Ã n bà , ông tin rằng ngÆ°á»i ta chỉ có 8 cặp xÆ°Æ¡ng sÆ°á»n và đà n bà có Ãt răng hÆ¡n Ä‘Ã n ông.
Äó là những sá»± nhầm lẫn tuy rõ rà ng nhÆ°ng không quan trá»ng so vá»›i sá»± đóng góp của Aristote và o ná»n sinh váºt há»c. Và dụ ông biết rằng loà i chim và loà i bò sát có cÆ¡ thể rất giống nhau, loà i khỉ là má»™t loà i trung gian giữa ngÆ°á»i và váºt 4 chân. Ông nháºn xét rằng linh hồn của trẻ sÆ¡ sinh cÅ©ng giống nhÆ° linh hồn của súc váºt. Các món ăn quyết định cách sinh sống: có những con thú sống theo Ä‘Ã n, có những con thú sống cô Ä‘á»™c, miá»…n là m sao chúng có thể kiếm ăn má»™t cách dá»… dà ng. Ông đã tìm ra kết luáºn gần giống nhÆ° thuyết của Von Baer vá» các đặc tÃnh của giống nòi và thuyết của Spencer vá» sá»± tÆ°Æ¡ng quan của các giống váºt và sá»± phát triển của chúng. Nói má»™t cách khác, má»™t giống váºt cà ng phát triển thì sá»± sinh đẻ cà ng Ãt. Ông nháºn xét khuynh hÆ°á»›ng bình đẳng của các giống váºt nghÄ©a là những phần tá» xuất chúng, do sá»± giao cấu vá»›i các phần tá» thấp kém hÆ¡n dần dần sẽ mất các đặc tÃnh của mình. Sau hết Aristote tạo nên má»™t khoa há»c vá» sá»± phát triển của bà o thai. Ông nói rằng muốn quan sát sá»± váºt má»™t cách chÃnh xác không gì bằng quan sát ngay trong thá»i kỳ thai nghén. Hyppocrate cÅ©ng đã áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp nà y bằng cách quan sát trứng gà lá»™n trong những thá»i kỳ khác nhau và đã viết cuốn sách nhan Ä‘á» là Nguồn gốc của đứa trẻ. Aristote cÅ©ng nghiên cứu hiện tượng nà y và những nháºn xét của ông còn là m cho các nhà khoa há»c ngà y nay phải ngạc nhiên. Chắc ông đã là m nhiá»u thà nghiệm vá» khoa sinh sản vì ông phủ nháºn thuyết cho rằng nam tÃnh hoặc nữ tÃnh của bà o thai phụ thuá»™c và o vị trà của ngá»c hà nh. Ông còn Ä‘Æ°a ra nhiá»u vấn Ä‘á» thá»i sá»± vá» nhân chủng chẳng hạn nhÆ° ông đã nháºn xét má»™t cuá»™c hôn nhân giữa ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà da trắng và ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông da Ä‘en. Tất cả những đứa con sinh ra Ä‘á»u da trắng nhÆ°ng đến thế hệ thứ hai thì nhiá»u đứa con da Ä‘en xuất hiện. Äó chỉ là má»™t nháºn xét mở đầu cho định luáºt danh tiếng vá» nhân chủng há»c mệnh danh là định luáºt Mendel. Nói tóm lại mặc dù những sai lầm trong các tác phẩm vá» sinh lý há»c của ông, Aristote cÅ©ng đã đặt ná»n móng cho khoa há»c nà y. Nếu chúng ta để ý rằng các phÆ°Æ¡ng pháp sÆ°u tầm và nghiên cứu thá»i ấy rất thô sÆ¡, chúng ta phải công nháºn thiên tà i vÄ© đại của Aristote.
5. SIÊU HÌNH HỌC VÀ THỰC CHẤT CỦA THIÊN CHÚA:
Có thể nói rằng siêu hình há»c theo Aristote là sá»± tiếp tục của sinh lý há»c. Tất cả má»i váºt trong vÅ© trụ Ä‘á»u tiến hoá do má»™t sức mạnh ná»™i tâm. Má»—i má»™t thá»±c thể có thể được xem nhÆ° má»™t hình thể do má»™t nguyên thể mà phát sinh ra. Và dụ con ngÆ°á»i là hình thể, do đứa trẻ là nguyên thể phát sinh. Äứa trẻ là hình thể do bà o thai là nguyên thể phát sinh. Bà o thai là hình thể do noãn châu là nguyên thể phát sinh. Nếu chúng ta Ä‘i lần mãi và o nguồn gốc của nguyên thể chúng ta sẽ tìm thấy má»™t ý niệm vá» nguyên thể mà không có hình thể (tức là Thiên chúa). Tất cả má»i váºt trong vÅ© trụ Ä‘á»u tiến triển đến má»™t cứu cánh, cứu cánh cuối cùng má»›i là quan trá»ng. Những sá»± nhầm lẫn của tạo hoá là nguyên do của những quái thai. Sá»± phát triển không phải là má»™t việc ngẫu nhiên mà chÃnh đã được hÆ°á»›ng dẫn từ bên trong. Và dụ cái trứng gà được cấu tạo để thà nh má»™t con gà chứ không phải má»™t con vịt, há»™t bồ đỠđược cấu tạo để thà nh má»™t cây bồ Ä‘á» chứ không phải má»™t cây lau. Do đó theo quan niệm của Aristote thì quyá»n lá»±c của Thiên chúa được thể hiện trong các hiện tượng thiên nhiên.
Aristote quan niệm rằng có má»™t Thiên chúa. Ông Ä‘i từ quan niệm cá» Ä‘á»™ng trong vÅ© trụ: má»i váºt trong vÅ© trụ Ä‘á»u cá» Ä‘á»™ng xoay vần mãi mãi, nguyên do sá»± cá» Ä‘á»™ng ấy là ở đâu ? Aristote cho rằng nguyên do ấy là ở Thiên chúa, đó là vị chúa tể đã là m cho các tinh tú và hà nh tinh trong vÅ© trụ hoặc các yếu tố nhá» hÆ¡n được xoay vần cá» Ä‘á»™ng theo má»™t định luáºt bất di bất dịch. Vị chúa tể nà y không có hình thể, không thể phân chia, không thể thay đổi, không thể bị huá»· diệt. Theo Aristote thì Thiên chúa không tạo nên vÅ© trụ, ngà i chỉ là m cho vÅ© trụ cá» Ä‘á»™ng. Ngà i là cứu cánh cuối cùng của sá»± váºt, là nguyên thể của vÅ© trụ, là lẽ sống, là toà n thể những diá»…n tiến sinh lý, là động lá»±c của toà n thể. Ngà i là năng lá»±c hoà n toà n, có thể so sánh được vá»›i quan niệm năng lá»±c của ná»n khoa há»c và triết lý hiện đại.
Aristote còn quan niệm rằng thượng đế là má»™t thá»±c thể có nhiá»u bà hiểm vì ngà i không bao giá» là m gì, không có ý muốn, không có mục Ä‘Ãch, không có hà nh Ä‘á»™ng. Vì ngà i là đấng toà n năng nên không bao giá» ngà i Æ°á»›c muốn, vì không Æ°á»›c muốn nên không bao giá» ngà i hà nh Ä‘á»™ng.
6. TÂM Là HỌC VÀ BẢN CHẤT CỦA NGHỆ THUẬT :
Tâm lý há»c của Aristote cÅ©ng có nhiá»u khó hiểu và mâu thuẫn. Trong của tác phẩm có nhiá»u Ä‘oạn đáng để ý, chẳng hạn Aristote là ngÆ°á»i đầu tiên biết đến mãnh lá»±c của thói quen và xem đó nhÆ° thiên chất thứ hai của con ngÆ°á»i. Äối vá»›i vấn Ä‘á» tá»± do của ý chà và bất tá» của linh hồn thì ý kiến của Aristote không được đồng nhất, khi thì ông lý luáºn theo thuyết định mệnh nghÄ©a là con ngÆ°á»i không thể là m khác hÆ¡n cái gì định mệnh đã an bà i. Khi thì ông cho rằng con ngÆ°á»i có tá»± do định Ä‘oạt số pháºn của mình bằng cách lá»±a chá»n những bối cảnh của cuá»™c sống, và dụ chúng ta có thể tá»± tạo nên má»™t nhân cách bằng cách chá»n lá»±a bè bạn, sách báo, nghá» nghiệp và các trò giải trÃ. Aristote không tiên liệu rằng những kẻ theo thuyết định mệnh sẽ cãi lại ông ta bằng cách nói rằng chÃnh tánh tình của chúng ta ảnh hưởng đến sá»± chá»n lá»±a bè bạn, sách báo, nghá» nghiệp và trò giải trà của chúng ta. Aristote còn cho rằng con ngÆ°á»i muốn được khen và sợ bị chỉ trÃch, chÃnh yếu tố nà y là m cho há» phải chá»n lá»±a và cÅ©ng chứng minh sá»± tá»± do chá»n lá»±a của con ngÆ°á»i. Lý luáºn nà y cÅ©ng không đứng vững vì chÃnh sá»± khen chê định Ä‘á»at hà nh vi của con ngÆ°á»i chứ không phải sá»± tá»± do lá»±a chá»n.
Aristote còn Ä‘Æ°a ra má»™t lý thuyết vá» linh hồn. Theo ông thì linh hồn là sức sống của má»i sinh váºt. Trong cá» cây thì linh hồn chỉ là khả năng dinh dưỡng và sinh sản, trong loà i Ä‘á»™ng váºt linh hồn là khả năng di chuyển và cảm xúc, trong loà i ngÆ°á»i linh hồn là khả năng lý luáºn và suy tÆ°. Vì là má»™t khả năng, linh hồn không thể tồn tại ngoà i thể chất. Tuy nhiên trong má»™t Ä‘oạn khác bằng má»™t lối lý luáºn dông dà i, Aristote lại cho rằng linh hồn có thể tồn tại. Lối lý luáºn nà y tá» ra mâu thuẫn và có nhiá»u chá»— tối nghÄ©a.
Trong má»™t tác phẩm khác, Aristote bà n vá» nghệ thuáºt và thẩm mỹ. Ông nói rằng nghệ thuáºt phát minh do nhu cầu của con ngÆ°á»i muốn diá»…n tả những cảm nghÄ©, cảm giác của mình. Trong bản chất, nghệ thuáºt là má»™t sá»± bắt chÆ°á»›c và phản ảnh thiên nhiên giống nhÆ° cái kiếng thu những hình ảnh của tạo váºt. Trong tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có bản năng bắt chÆ°á»›c, má»™t bản năng mà thú váºt thấp kém không có. Tuy nhiên mục Ä‘Ãch của nghệ thuáºt không phải là diá»…n tả bá» ngoà i của sá»± váºt mà chÃnh là diá»…n tả ý nghÄ©a ở bên trong.
Nghệ thuáºt cao cả nhất vừa đánh Ä‘á»™ng lý trà vừa đánh Ä‘á»™ng tình cảm, tạo nên má»™t khoái cảm cao cả nhất cho con ngÆ°á»i. Do đó các công tác nghệ thuáºt phải hÆ°á»›ng vá» sá»± đồng nhất. Và dụ má»™t vở kịch phải có cốt chuyện đồng nhất, nghÄ©a là không được có những giai Ä‘oạn Ä‘i ra ngoà i Ä‘á». Sau cùng nhiệm vụ của nghệ thuáºt là sá»± thanh lá»c: những cảm giác chất chứa trong con ngÆ°á»i do Ä‘á»i sống xã há»™i tạo nên có thể tìm thấy ở nghệ thuáºt má»™t lối thoát êm đẹp thay vì gây ra sá»± bạo Ä‘á»™ng. Những ý nghÄ© trên đây ngà y nay vẫn còn có giá trị và mở mà n cho những thuyết tân kỳ vá» sức mạnh của nghệ thuáºt.
7. ÄẠO ÄỨC HỌC VÀ BẢN CHẤT CỦA HẠNH PHÚC:
Số môn đồ đến xin há»c vá»›i Aristote cà ng ngà y cà ng đông, môn há»c cà ng ngà y cà ng mở rá»™ng từ vấn Ä‘á» khoa há»c đến các vấn đỠđạo đức. Những câu há»i sau đây được đặt ra: cuá»™c Ä‘á»i lý tưởng phải thế nà o ? Cái gì là mục Ä‘Ãch tối thượng của cuá»™c Ä‘á»i ? Äạo đức là gì ? Là m sao có thể tìm thấy hạnh phúc ?
Thái Ä‘á»™ của Aristote rất thá»±c tế trÆ°á»›c những vấn Ä‘á» nà y. Ông không khuyên bảo môn đệ phải theo những lý tưởng quá cao xa. Quan niệm vá» bản chất con ngÆ°á»i của Aristote là má»™t quan niệm rất là nh mạnh: tất cả những lý tưởng Ä‘á»u có má»™t căn bản thiên nhiên và tất cả những cái gì thiên nhiên Ä‘á»u có thể nẩy nở thà nh lý tưởng. Aristote chấp nháºn má»™t cách thẳng thắn rằng mục Ä‘Ãch trá»±c tiếp của cuá»™c Ä‘á»i không phải là cái hay cái đẹp mà chÃnh là hạnh phúc. Aristote nói rằng ngÆ°á»i ta tìm kiếm tiá»n tà i, danh vá»ng, khoái lạc vì ngÆ°á»i ta tưởng rằng những thứ đó Ä‘em đến hạnh phúc. Tuy nhiên cần phải biết rõ hạnh phúc tháºt sá»± là gì và con Ä‘Æ°á»ng nà o Ä‘Æ°a đến hạnh phúc. Aristote trả lá»i câu há»i nà y bằng cách tìm những đặc Ä‘iểm phân biệt loà i ngÆ°á»i và những loà i váºt khác. Ông cho rằng hạnh phúc là sá»± phát triển hoà n toà n đầy đủ các đức tÃnh của con ngÆ°á»i. Äức tÃnh nổi báºt nhất của loà i ngÆ°á»i là khả năng suy luáºn, chÃnh nhỠđức tÃnh nà y mà loà i ngÆ°á»i đứng trên tất cả loà i váºt khác. ChÃnh vì váºy mà khả năng suy luáºn má»™t khi được phát triển hoà n toà n đầy đủ sá»± Ä‘em đến hạnh phúc hoà n toà n cho con ngÆ°á»i.
Äiá»u kiện của hạnh phúc do đó là sá»± phát triển của khả năng suy luáºn. Äạo đức tuỳ thuá»™c và o sá»± suy luáºn chÃnh xác, sá»± kiểm soát tinh thần, sá»± quân bình của lòng ham muốn. đó không phải là những đức tÃnh của những ngÆ°á»i thÆ°á»ng mà là kết quả của sá»± táºp luyện và kinh nghiệm trong những ngÆ°á»i hoà n toà n trưởng thà nh. Con Ä‘Æ°á»ng Ä‘i đến mục Ä‘Ãch đó là ý niệm trung dung. Má»—i má»™t đặc tÃnh có thể xếp thà nh 3 loại: loại đầu và loại chót là những đặc tÃnh quá khÃch, chỉ loại giữa má»›i là đạo đức . Và dụ sá»± nhút nhát và tánh liá»u lÄ©nh thuá»™c vá» loại đầu và loại chót, nghÄ©a là những đặc tÃnh quá khÃch. Tánh rá»™ng rãi nằm giữa tánh biển láºn và phung phÃ. Tánh khiêm nhượng nằm giữa tánh rụt rè và ngạo mạn. Tánh vui vẻ nằm giữa tánh cau có và tánh ba hoa sống sượng ...
Thuyết trung dung không phải là má»™t thuyết có thể áp dụng má»™t cách máy móc theo toán há»c. Äiểm trung dung có thể thay đổi tuỳ theo trÆ°á»ng hợp và chỉ có thể tìm thấy bằng sá»± suy luáºn trưởng thà nh. ChÃnh thói quen quy luáºn Ä‘Æ°a ngÆ°á»i ta đến chá»— thánh thiện. Má»™t ngÆ°á»i hà nh Ä‘á»™ng chÃnh đáng không phải vì lý do há» là má»™t ngÆ°á»i có đạo đức nhÆ°ng ngược lại chÃnh vì há» có đạo đức do sá»± huấn luyện suy tÆ° công phu mà há» hà nh Ä‘á»™ng chÃnh đáng. Con ngÆ°á»i có thể được đánh giá bằng những hà nh Ä‘á»™ng của há». Do đó sá»± thánh thiện không phải là má»™t hà nh Ä‘á»™ng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c mà chÃnh là má»™t thói quen. NgÆ°á»i ta còn nhá»› câu nói bất hủ của Aristote vá» vấn Ä‘á» nà y: "Má»™t con én không là m nổi má»™t mùa xuân". Tuổi trẻ là thá»i kỳ quá khÃch: nếu má»™t thiếu niên lầm lá»—i thì chắc chắn lá»—i lầm đó là do sá»± quá khÃch mà ra. Sá»± khó khăn của tuổi trẻ là là m sao không Ä‘i từ thái cá»±c nà y đến thái cá»±c khác vì ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng có khuynh hÆ°á»›ng sá»a sai má»™t cách quá đáng. Những ngÆ°á»i ở má»™t thái cá»±c có khuynh hÆ°á»›ng cho rằng đạo đức không phải nằm ở Ä‘iểm trung dung mà nằm ở thái cá»±c kia.
Há» có khuynh hÆ°á»›ng sá»a mình nhÆ° má»™t ngÆ°á»i uốn má»™t khúc tre cong: muốn là m khúc tre thẳng há» phải uốn cong vá» chiá»u ngược lại. CÅ©ng có trÆ°á»ng hợp những kẻ quá khÃch xem Ä‘iểm trung dung nhÆ° má»™t lá»—i lầm lá»›n, ngÆ°á»i can đảm bị kẻ nhút nhát xem là liá»u lÄ©nh trong khi đó những ngÆ°á»i liá»u lÄ©nh lại xem những ngÆ°á»i can đảm nhÆ° là nhút nhát. Trong lãnh vá»±c chÃnh trị những kẻ ôn hoà bị kẻ quá khÃch xem là bảo thủ và bị kẻ bảo thủ xem là quá khÃch.
Thuyết trung dung là má»™t đặc Ä‘iểm chẳng những của Aristote mà còn của ná»n triết lý Hy Lạp. Platon xem đạo đức là những hà nh Ä‘á»™ng Ä‘iá»u hoà không quá khÃch, Socrate xem đạo đức là do sá»± suy luáºn mà có, trong Ä‘á»n thá» Apollon ngÆ°á»i ta có khắc những chữ meden agan có nghÄ©a là không là m cái gì quá trá»›n. NgÆ°á»i Hy Lạp cho rằng sá»± Ä‘am mê tá»± nó không phải là má»™t Ä‘iá»u xấu, nó là nguyên liệu tạo nên Ä‘iá»u xấu hoặc Ä‘iá»u tốt tuỳ theo cách sá» dụng có chừng má»±c hoặc không có chừng má»±c.
Tuy nhiên thuyết trung dung chÆ°a phải là bà quyết Ä‘em đến hạnh phúc. Aristote cho rằng những nhu cầu váºt chất cÅ©ng cần thiết. Sá»± nghèo túng quá Ä‘á»™ là m cho con ngÆ°á»i đâm ra biển láºn, má»™t tà i sản vừa phải Ä‘em đến cho con ngÆ°á»i má»™t Ä‘á»i sống tá»± do không tham lam già nh giá»±t quá đáng, đó cÅ©ng là má»™t đặc Ä‘iểm của chế Ä‘á»™ quý tá»™c. Má»™t yếu tố khác rất cần thiết cho Ä‘á»i sống hạnh phúc là sá»± kết bạn. Cà ng được san sẻ, hạnh phúc cà ng tăng trưởng. Khái niệm vá» công bằng không quan trá»ng trong tình bằng hữu, khi đã là bạn, ngÆ°á»i ta không nghÄ© đến sá»± công bằng so Ä‘o tÃnh toán trong việc giao thiệp. Mặt khác, số bạn chân tháºt không thể có nhiá»u: kẻ nà o có quá nhiá»u bạn tháºt ra không có ngÆ°á»i bạn nà o. Là m bạn vá»›i tất cả má»i ngÆ°á»i là má»™t Ä‘iá»u không thể thá»±c hiện được. Tình bạn chân tháºt phải được thá» thách vá»›i thá»i gian, nó đòi há»i sá»± ổn định trong tánh tình. Má»™t khi tánh tình không ổn định thì sá»± kết bạn lẽ cố nhiên cÅ©ng bị ảnh hưởng. Bình đẳng là má»™t yếu tố cần thiết trong sá»± giao thiệp, sá»± biết Æ¡n không là m cho sá»± giao thiệp được lâu dà i. Những kẻ thi Æ¡n luôn luôn muốn ngÆ°á»i khác chịu Æ¡n mình mãi mãi trong khi những kẻ chịu Æ¡n luôn luôn muốn xa lánh kẻ thi Æ¡n cà ng sá»›m cà ng tốt. Do đó, sá»± giao thiệp không thể nà o được vững bá»n.
Mặc dù các tiện nghi váºt chất cần thiết cho Ä‘á»i sống hạnh phúc, yếu tố chÃnh là sá»± sáng suốt của tâm hồn. Những khoái lạc giác quan không phải là chìa khoá của hạnh phúc. Má»™t Ä‘á»i sống chÃnh trị nhÆ° là m lãnh tụ má»™t quốc gia hoặc má»™t đảng phái không thể Ä‘i đôi vá»›i hạnh phúc. Những ngÆ°á»i là m chÃnh trị phải chiá»u theo sở thÃch của quần chúng mà không có gì thay đổi bấp bênh bằng sở thÃch quần chúng. Hạnh phúc phải là sá»± khoái lạc của tâm trÃ.
Con ngÆ°á»i lý tưởng của Aristote không là m việc nguy hiểm má»™t cách vô Ãch nhÆ°ng gặp trÆ°á»ng hợp cần thiết há» có thể hy sinh tánh mạng vì có nhiá»u lúc Ä‘á»i sống tháºt không còn đáng sống. Há» sẵn lòng giúp đỡ kẻ khác nhÆ°ng nháºn sá»± giúp đỡ má»™t cách rất dè dặt. Há» không tìm cách phô trÆ°Æ¡ng, há» thẳng thắn nói lên những Ä‘iá»u Æ°a và ghét, hà nh Ä‘á»™ng má»™t cách chân tháºt.
Há» không bao giá» khen ai quá đáng vì há» nháºn thấy rằng ở trên Ä‘á»i tháºt sá»± không có cái gì đáng khen cả. Há» không thể sống a dua vá»›i kẻ khác vì tánh a dua là đặc tÃnh của kẻ nô lệ. Há» không bao giá» muốn là m hại ai và sẵn lòng tha thứ tất cả những lá»—i lầm của kẻ khác. Há» không muốn nói chuyện nhiá»u, cÅ©ng không muốn được ngÆ°á»i khác tâng bốc hoặc chỉ trÃch ngÆ°á»i khác. Há» không nói xấu ngÆ°á»i khác dù đó là kẻ thù của há». Há» Ä‘i đứng khoan thai, nói năng ôn tồn, không bao giá» hấp tấp vì tâm trà há» không bị báºn rá»™n bởi những Ä‘iá»u phức tạp. Há» không bao giá» hăng hái quá Ä‘á»™ vì há» biết rằng trên Ä‘á»i nà y không có cái gì quan trá»ng. Há» chịu Ä‘á»±ng những sá»± bất trắc ở Ä‘á»i má»™t cách vui vẻ và đoan trang, giống nhÆ° má»™t tÆ°á»›ng lãnh giá»i cầm quân ngoà i mặt tráºn nắm vững chiến thuáºt chiến lược. Há» thÃch sống má»™t mình và không sợ sá»± cô Ä‘Æ¡n. Äó là con ngÆ°á»i lý tưởng của Aristote.
8. KHOA HỌC - CHÃNH TRỊ
8.1. Cộng sản và bảo thủ:
TÆ° tưởng chÃnh trị của Aristote lẽ tất nhiên phải chịu ảnh hưởng của những tÆ° tưởng vỠđạo đức kể trên. Nói cách khác Aristote thiên vá» chế Ä‘á»™ quà tá»™c. Mặt khác, vá»›i tÆ° cách là thầy há»c của má»™t vị hoà ng đế và chồng của má»™t vị công chúa, Aristote không có lý do để thiên vá» thuyết dân chủ hoặc có cảm tình vá»›i giai cấp thÆ°Æ¡ng gia: Túi tiá»n của chúng ta nằm ở đâu, triết lý của chúng ta nằm ở đó.
Thêm và o đó tÆ° tưởng ôn hoà của Aristote có thể xem là háºu quả của những tệ Ä‘oan do má»™t ná»n dân chủ quá bê bối. Ông Æ°á»›c mong tìm lại ná»n an ninh tráºt tá»± và hoà bình. Ông cho rằng cần phải chấm dứt những cuá»™c phiêu lÆ°u chÃnh trị. Chỉ trong những tình thế ổn định con ngÆ°á»i má»›i có quyá»n quá khÃch. Aristote nói rằng :"ngÆ°á»i ta có thói quen thay đổi luáºt lệ quá dá»… dà ng, là m nhÆ° váºy lợi bất cáºp hại. Chúng ta cần phải chịu Ä‘á»±ng những Ä‘iểm thiếu sót nhá» nhặt của nhà là m luáºt hÆ¡n là đòi thay đổi luáºt pháp. Quốc gia sẽ không có lợi gì má»™t khi dân chúng là m quen vá»›i thái Ä‘á»™ bất phục tùng và luôn luôn đòi thay đổi luáºt pháp. Sá»± tuân hà nh luáºt pháp (rất cần thiết cho sá»± ổn cố chÃnh trị ) thÆ°á»ng bắt nguồn ở táºp tục. Thay đổi luáºt pháp khác gì phá vỡ nguồn gốc của sá»± tuân hà nh luáºt pháp.
Aristote chỉ trÃch chế Ä‘á»™ cá»™ng sản của Platon, cho đó là má»™t chế Ä‘á»™ không tưởng. Ông không đồng ý vá»›i cuá»™c sống táºp thể của giai cấp thống trị theo kiểu Platon; ông thÃch những đức tÃnh cá nhân, sá»± tá»± do, sá»± hữu hiệu và tráºt tá»± xã há»™i. Ông không muốn xem tất cả ngÆ°á»i xung quanh là anh chị, xem tất cả ngÆ°á»i có tuổi là cha mẹ. Nếu tất cả Ä‘á»u là anh chị, lẽ tất nhiên không có ngÆ°á»i nà o thá»±c sá»± là anh chị. Thà rằng có má»™t ngÆ°á»i bà con xa, song tháºt sá»± là bà con còn hÆ¡n có những ngÆ°á»i bà con theo kiểu Platon. Trong má»™t xã há»™i mà tất cả phụ nữ và nhi đồng Ä‘á»u là của chung, tình yêu thÆ°Æ¡ng sẽ phai nhạt. Chỉ những cái gì thá»±c sá»± của ta má»›i được chiá»u chuá»™ng và gắn bó.
Rất có thể rằng trong quá khứ xa xôi có má»™t xã há»™i sống theo chế Ä‘á»™ cá»™ng sản. Trong xã há»™i đó má»™t gia đình được coi nhÆ° má»™t quốc gia và tất cả hoạt Ä‘á»™ng kinh tế táºp trung và o việc cà y ruá»™ng và nuôi súc váºt. Äối vá»›i má»™t xã há»™i phát triển hÆ¡n, cần có sá»± phân công phức tạp hÆ¡n, khả năng của con ngÆ°á»i không thể đồng nhất nhÆ° xÆ°a và do đó không thể áp dụng chế Ä‘á»™ cá»™ng sản được. Cần phải có sá»± thúc đẩy tâm lý con ngÆ°á»i má»›i chịu tá»± rèn luyện để đảm nháºn những công việc chuyên môn, cần phải có phần thưởng của tÆ° sản con ngÆ°á»i má»›i chịu hăng hái phát triển kỹ nghệ và chăn nuôi. Khi tất cả tà i sản là của chung, thì không má»™t ai chịu lo lắng giữ gìn tà i sản ấy, ngÆ°á»i ta có khuynh hÆ°á»›ng lo lắng cho cái gì thuá»™c riêng mình và hoà n toà n lÆ¡ là trÆ°á»›c các vấn Ä‘á» chung. Cuá»™c sống táºp thể theo kiểu cá»™ng sản tạo nhiá»u vấn Ä‘á» nan giải, không chóng thì chầy các cá nhân sẽ tìm cách gây gổ nhau để phân chia của cải.
NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng chỉ trÃch chế Ä‘á»™ tÆ° sản, cho đó là nguyên do của tất cả các tệ Ä‘oan xã há»™i. Sá»± tháºt thì nguyên do của các tệ Ä‘oan ấy không phải ở chế Ä‘á»™ tÆ° sản mà ở bản tánh con ngÆ°á»i. Khoa há»c chÃnh trị không đủ sức để là m nên những con ngÆ°á»i má»›i mà phải quan tâm đến đặc tánh hiện hữu của con ngÆ°á»i. Nói má»™t cách tổng quát, con ngÆ°á»i gần con thú hÆ¡n là gần các thiên thần. Phần đông Ä‘á»u u mê và lÆ°á»i biếng. Dù ở trong chế Ä‘á»™ nà o Ä‘i chăng nữa những ngÆ°á»i ấy cÅ©ng nằm và o hạng chót. Chủ trÆ°Æ¡ng giúp đữ há» không khác gì chủ trÆ°Æ¡ng đổ nÆ°á»›c và o má»™t cái thùng bể. Há» phải được cai trị trên phÆ°Æ¡ng diện chÃnh trị và sai bảo trên phÆ°Æ¡ng diện kinh tế, sá»± đồng ý của há» hoà n toà n không cần thiết. Từ lúc ra Ä‘á»i đã có những ngÆ°á»i sinh ra để bị sai khiến và những ngÆ°á»i khác sinh ra để sai khiến. Những ngÆ°á»i có khả năng suy nghÄ© và tiên liệu là những ngÆ°á»i sinh ra để là m chủ, những ngÆ°á»i chỉ có thể là m việc bằng chân tay là những ngÆ°á»i sinh ra để bị sai khiến. Sá»± phân công trong xã há»™i không khác gì sá»± phân công trong cÆ¡ thể: những ngÆ°á»i chỉ huy không khác gì bá»™ óc, những ngÆ°á»i thi hà nh không khác gì chân tay, chân tay phải phụ thuá»™c và o bá»™ óc cÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i thừa hà nh phụ thuá»™c và o ngÆ°á»i chỉ huy. NgÆ°á»i thừa hà nh là má»™t dụng cụ có Ä‘á»i sống và dụng cụ là má»™t ngÆ°á»i thừa hà nh không có Ä‘á»i sống. Aristote tiên liệu sá»± tiến triển của xã há»™i đến má»™t Ä‘á»i sống máy móc khi ông viết những dòng sau đây: "Nếu tất cả các dụng cụ Ä‘á»u tá»± Ä‘á»™ng là m việc, nếu máy dệt tá»± dệt lấy quần áo, nếu cái Ä‘Ã n tá»± phát ra những âm thanh... thì lúc đó ngÆ°á»i ta không cần đến những kẻ thừa hà nh hoặc những nô lệ nữa".
Lối suy nghÄ© trên chứng tá» thái Ä‘á»™ khinh nghá» lao Ä‘á»™ng chân tay của ngÆ°á»i Hy Lạp. Nguyên do là đá»i sống lúc bấy giá» còn thô sÆ¡ và công việc lao Ä‘á»™ng chân tay không đòi há»i nhiá»u khả năng nhÆ° bây giá». Aristote xem những ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng chân tay nhÆ° những ngÆ°á»i hoà n toà n không biết suy nghÄ©. Những công việc ấy chỉ thÃch hợp vá»›i giai cấp nô lệ và cÅ©ng dá»… nô lệ hoá con ngÆ°á»i. Aristote cho rằng công việc lao Ä‘á»™ng chân tay là m cho trà óc cằn cá»—i, không có thì giá» hoặc năng lá»±c để suy nghÄ© vá» chÃnh trị. Do đó Aristote cho rằng chỉ những ngÆ°á»i rảnh rang má»›i được quyá»n tham gia chÃnh trị. Những kẻ là m thợ nhiá»u khi còn bị mất quyá»n công dân. Ở Thèbes còn có má»™t đạo luáºt cấm những thÆ°Æ¡ng gia giữ chức vụ trong chÃnh phủ nếu há» chÆ°a hoà n toà n từ bá» tất cả các hoạt Ä‘á»™ng thÆ°Æ¡ng mãi trong thá»i hạn 10 năm trở vá» trÆ°á»›c. Những kẻ cho vay, đổi tiá»n, được Aristote xếp và o hạng nô lệ. Ông coi việc buôn bán nhÆ° má»™t hà nh Ä‘á»™ng bất chÃnh và sá»± cho vay nặng lãi nhÆ° má»™t hà nh Ä‘á»™ng đáng ghét. Tiá»n bạc dùng để giao hoán, không phải để sinh lợi. Sá»± nghiên cứu tà i chánh là những việc đáng là m đối vá»›i má»™t triết gia, nhÆ°ng các hoạt Ä‘á»™ng tà i chánh là những việc không xứng đáng vá»›i má»™t công dân.
8.2. Hôn nhân và giáo dục :
Äà n bà là nô lệ, Ä‘Ã n ông là chủ. Sá»± tÆ°Æ¡ng quan giữa Ä‘Ã n bà và đà n ông không khác gì sá»± tÆ°Æ¡ng quan giữa những kẻ trà thức và những kẻ lao Ä‘á»™ng chân tay hoặc giữa những kẻ man rợ và những công dân Hy Lạp. Aristote cho rằng Ä‘Ã n bà chỉ có thể tuân lệnh. Theo bản chất, phụ nữ không có ý chÃ, do đó không thể tá»± láºp. Việc là m thÃch hợp nhất đối vá»›i phụ nữ là coi sóc nhà cá»a. Không nên là m cho phụ nữ được ngang quyá»n vá»›i nam giá»›i nhÆ° Platon đã chủ trÆ°Æ¡ng. Trái lại sá»± cách biệt cần phải được tăng thêm vì chÃnh sá»± cách biệt ấy khuyến khÃch gần gÅ©i giữa nam giá»›i và nữ giá»›i. Sá»± can đảm của nam giá»›i không giống nhÆ° sá»± can đảm của nữ giá»›i nhÆ° Socrate đã chủ trÆ°Æ¡ng. Aristote cho rằng sá»± can đảm của nam giá»›i thể hiện trong việc chỉ huy, sá»± can đảm của nữ giá»›i thể hiện trong sá»± phục tòng. Giữ im lặng là sá»± vinh quang của nữ giá»›i.
Trên thá»±c tế Aristote cÅ©ng nháºn rằng sá»± phân chia khả năng trên Ãt khi được thá»±c hiện. ThÆ°á»ng thÆ°á»ng trong gia đình chiến thắng không phải vá» tay kẻ có sức mạnh váºt chất mà vá» tay kẻ biết nói nhiá»u và nói dai. Äể cứu vãn nam giá»›i khá»i thiệt thòi, Aristote khuyên nam giá»›i chỉ nên láºp gia đình và o lúc 37 tuổi và chỉ nên cÆ°á»›i những ngÆ°á»i vợ và o khoảng 20 tuổi. Má»™t thiếu nữ và o khoảng 20 đủ sức Ä‘Æ°Æ¡ng đầu vá»›i má»™t nam nhi và o khoảng 30, do đó cần phải lấy ngÆ°á»i chồng và o khoảng 37 thì tráºt tá»± gia đình má»›i bảo toà n. Mặt khác, Aristote bênh vá»±c cho thuyết của mình vá»›i nháºn xét rằng vá»›i số tuổi chênh lệch ấy, khả năng sinh sản của hai vợ chồng má»›i có thể chấm dứt và o má»™t lúc. Nếu ngÆ°á»i chồng còn khả năng nà y hoặc ngược lại thi Ä‘á»i sống gia đình sẽ khó khăn. Äối vá»›i nam giá»›i tuổi chấm dứt sinh sản là 70, đối vá»›i nữ giá»›i tuổi chấm dứt sinh sản là 50, do đó tuổi cÆ°á»›i há»i cần phải phù hợp.
Nếu 2 vợ chồng trẻ quá thì sức khoẻ của con cái sẽ bị tổn thÆ°Æ¡ng. Những cặp vợ chồng trẻ thÆ°á»ng sinh con gái nhiá»u hÆ¡n con trai. Sức khoẻ quan trá»ng hÆ¡n tình yêu giữa vợ chồng. Những phụ nữ láºp gia đình quá sá»›m thÆ°á»ng dá»… hÆ° há»ng, những thanh niên láºp gia đình quá sá»›m thÆ°á»ng không phát triển được tất cả những khả năng váºt chất và tinh thần của mình. Vấn Ä‘á» hôn nhân là má»™t vấn Ä‘á» tối quan trá»ng đối vá»›i quốc gia xã há»™i, vì váºy cần phải được hÆ°á»›ng dẫn và kiểm soát bởi chÃnh phủ: chÃnh phủ phải ấn định tuổi tối thiểu và tuổi tối Ä‘a để kết hôn cho má»i công dân nam nữ, những thá»i kỳ nà o được phép sanh sản và mức Ä‘á»™ gia tăng của dân số. Nếu mức Ä‘á»™ nà y quá lá»›n cần phải áp dụng phÆ°Æ¡ng pháp phá thai. Dân số trong má»—i quốc gia tuỳ thuá»™c và o các nguồn lợi và vị trà của quốc gia ấy. Nếu dân số quá Ãt quốc gia không thể tá»± túc, nếu dân số quá nhiá»u các nguyên tắc dân chủ sẽ khó áp dụng. Dân số má»™t quốc gia không nên quá 10 000 ngÆ°á»i.
ChÃnh phủ cÅ©ng phải kiểm soát ná»n giáo dục. Muốn chÃnh thể được lâu dà i, ná»n giáo dục phải thÃch hợp. Những kẻ xuất chúng phải được huấn luyện để trở nên những nhà cai trị. Há» sẽ sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i hoà n toà n vì quyá»n lợi chung, không đếm xỉa đến của cải riêng. Toà n dân phải được huấn luyện để biết tuân theo pháp luáºt. Những công dân tốt trÆ°á»›c khi trở thà nh ngÆ°á»i chỉ huy giá»i phải là ngÆ°á»i thừa hà nh giá»i. Ná»n giáo dục còn có tác dụng thống nhất quốc gia, vượt lên trên những vấn Ä‘á» chia rẽ địa phÆ°Æ¡ng. Các thanh thiếu niên cần phải thấm nhuần các Ä‘iá»u lợi Ãch do cuá»™c sống táºp thể Ä‘Æ°a lại. Má»™t con ngÆ°á»i có giáo dục là má»™t con váºt (ngÆ°á»i ?) tốt nhất, những kẻ sống cô Ä‘á»™c là m những kẻ tệ hại nhất. Nếu sá»± bất công được sá» dụng võ khà thì tệ hại cà ng lá»›n hÆ¡n. Những kẻ có giáo dục không biết hoà mình và o Ä‘á»i sống xã há»™i cÅ©ng đáng sợ hÆ¡n, chúng là những con váºt tham lam, chỉ sá»± kiểm soát của xã há»™i má»›i Ä‘em chúng vá» con Ä‘Æ°á»ng đạo đức.Nhá» lá»i nói con ngÆ°á»i há»p thà nh má»™t xã há»™i, nhá» xã há»™i con ngÆ°á»i phát triển trà thông minh, nhá» trà thông minh con ngÆ°á»i sống trong tráºt tá»±, nhá» tráºt tá»± con ngÆ°á»i Ä‘i đến văn minh. ChÃnh trong xã há»™i con ngÆ°á»i má»›i có những cÆ¡ há»™i để phát triển. Chỉ những thú váºt hoặc những thánh hiá»n má»›i sống cô Ä‘á»™c.
Những cuá»™c cách mạng bao giá» cÅ©ng đáng trách. Chúng có thể Ä‘em lại má»™t và i cải cách, nhÆ°ng con ngÆ°á»i phải trả giá quá đắt. Khuyết Ä‘iểm lá»›n nhất là tình trạng há»—n Ä‘á»™n có thể Ä‘Æ°a đến sá»± phá huá»· tráºt tá»± xã há»™i và cÆ¡ cấu quốc gia. Những sá»± cải cách đôi khi có thể thấy được hoặc tÃnh toán được nhÆ°ng các Ä‘iá»u bất tiện thì thÆ°á»ng thÆ°á»ng không thể ngừa trÆ°á»›c được mà có khi lại rất quan trá»ng. Sở dÄ© ngÆ°á»i ta phê phán má»™t cách dá»… dà ng là vì ngÆ°á»i ta chỉ nhìn sá»± váºt má»™t cách há»i hợt. Những ngÆ°á»i trẻ tuổi thÆ°á»ng dá»… bị lừa gạt vì há» tin má»™t cách quá dá»… dà ng. Huá»· bá» những táºp tục cổ xÆ°a là má»™t việc là m rất nguy hiểm có thể Ä‘e doạ sá»± ổn cố của chÃnh thể. Mặc dù được chÃnh thức huá»· bá» các táºp tục cổ xÆ°a vẫn còn sống trong dân chúng. Nếu má»™t hiến pháp muốn được tồn tại lâu dà i, hiến pháp đó phải được đại Ä‘a số dân chúng tán thà nh. Má»™t nhà cai trị muốn tránh các cuá»™c nổi dáºy cần phải là m thế nà o để xã há»™i không có những ngÆ°á»i quá già u hoặc quá nghèo. Há» phải khuyến khÃch dân chúng ra khai khẩn đất Ä‘ai ở nÆ°á»›c ngoà i để sá»± cạnh tranh ở trong nÆ°á»›c có lối thoát; há» phải khuyến khÃch và thá»±c hà nh tôn giáo. Má»™t lãnh tụ "cần phải tá» ra ngoan đạo. Nếu dân chúng thấy rằng lãnh tụ của mình ngoan đạo há» sẽ tin tưởng và o vị lãnh tụ nhiá»u hÆ¡n. Do sá»± tin tưởng ấy há» sẽ không tìm cách láºt đổ vị lãnh tụ, những kẻ yếu bóng vÃa còn tưởng rằng vị lãnh tụ của mình thế nà o cÅ©ng được các thần thánh giúp đỡ".
8.3. Dân chủ và quý tộc:
Vá»›i những bảo đảm vá» phÆ°Æ¡ng diện tôn giáo, giáo dục và ná»n tảng gia đình, cÆ¡ cấu chÃnh trị má»›i có thể vững chắc. Trong tất cả má»i chÃnh thể Ä‘á»u có những Æ°u Ä‘iểm và những khuyết Ä‘iểm. Trên lý thuyết, chÃnh thể lý tưởng là sá»± táºp trung tất cả quyá»n hà nh chÃnh trị và o ngÆ°á»i khôn ngoan nhất. Thi sÄ© Homère có nói rằng : "để cho đám đông cai trị là không tốt, việc cai trị chỉ nên giao cho má»™t ngÆ°á»i". Äối vá»›i má»™t ngÆ°á»i nhÆ° váºy, luáºt pháp chỉ là má»™t phÆ°Æ¡ng tiện hÆ¡n là má»™t giá»›i hạn. Äối vá»›i ngÆ°á»i xuất chúng không thể có luáºt pháp nà o rà ng buá»™c được : chÃnh há» là luáºt pháp. Trên thá»±c tế, chế Ä‘á»™ quân chủ thÆ°á»ng là chế Ä‘á»™ dở nhất. Sức mạnh và đạo đức thÆ°á»ng không Ä‘i đôi vá»›i nhau. Do đó chế Ä‘á»™ tạm dùng được là chế Ä‘á»™ quý tá»™c trong đó má»™t số ngÆ°á»i xuất chúng nắm giữ guồng máy của quốc gia. Việc cai trị là má»™t việc quá chuyên môn không thể giao cho dân chúng ngu dốt đảm nhiệm được. Trong ngà nh y khoa, chỉ những bác sÄ© má»›i được há»i ý kiến, tại sao không áp dụng nguyên tắc nà y trong lãnh vá»±c chÃnh trị. Má»™t nhà toán há»c có thể chá»n lá»±a những nhà toán há»c, má»™t thuyá»n trưởng có thể chá»n lá»±a những thuyá»n trưởng, do đó sá»± chá»n lá»±a những nhà cai trị phải giao cho những nhà cai trị.
Sá»± khó khăn của má»™t chế Ä‘á»™ quý tá»™c cha truyá»n con nối là sá»± thiếu má»™t căn bản kinh tế. Trong xã há»™i luôn luôn có những ngÆ°á»i Ä‘á»™t nhiên trở nên già u và do đó đòi quyá»n được tham dá»± và o công cuá»™c chÃnh trị . Há» sẽ bá» tiá»n ra để mua bất cứ cái gì kể cả chức tÆ°á»›c. Äó là tình trạng đáng tránh vì khả năng chÃnh trị và khả năng là m già u là 2 lãnh vá»±c hoà n toà n trái ngược. Äể cho kẻ là m già u lên nắm chÃnh quyá»n tức là khuyến khÃch dân chúng có những thủ Ä‘oạn của kẻ gian thÆ°Æ¡ng vì dân chúng luôn luôn có khuynh hÆ°á»›ng nghÄ© theo và là m theo ngÆ°á»i lãnh đạo. Má»™t chế Ä‘á»™ quý tá»™c không căn cứ trên khả năng chÃnh trị không phải là má»™t chế Ä‘á»™ quý tá»™c thá»±c sá»±.
Chế Ä‘á»™ dân chủ thÆ°á»ng thÆ°á»ng là kết quả của má»™t cuá»™c cách mạng chống giai cấp già u sang. Aristote đã có má»™t tÆ° tưởng gần nhÆ° Karl Marx khi ông nháºn xét rằng : Sá»± cạnh tranh để là m già u khiến cho giai cấp trá»c phú cà ng ngà y cà ng bị thu hẹp, đám dân chúng vô sản cà ng ngà y cà ng đông đảo. Những phần tá» nà y sẽ là m cách mạng để láºt đổ giai cấp thống trị." Sá»± chấp chÃnh của giai cấp vô sản có má»™t và i Æ°u Ä‘iểm. Xét theo từng cá nhân thì giai cấp nà y không ra gì nhÆ°ng xét theo ý chà chung thì giai cấp nà y cÅ©ng tạm gá»i là được. Dân chúng là những ngÆ°á»i thừa hưởng và trá»±c tiếp chịu ảnh hưởng những chế Ä‘á»™ chÃnh trị, vá»›i tÆ° cách đó há» có nhiá»u kinh nghiệm quý giá mà giai cấp lãnh đạo không có. Những kẻ hưởng dụng những tiện nghi của má»™t toà nhà có thể phê bình toà nhà ấy xác đáng hÆ¡n là những kiến trúc sÆ°. Những thá»±c khách trong má»™t bữa tiệc có thể phê bình những món ăn xác đáng hÆ¡n là những ngÆ°á»i nấu bếp. Mặt khác, má»™t Æ°u Ä‘iểm khác của chế Ä‘á»™ dân chủ mà Aristote đã nêu ra là khi đại Ä‘a số dân chúng được tham dá»± chÃnh quyá»n, sá»± kiểm soát lẫn nhau sẽ là m khó khăn cho các hà nh vi tham nhÅ©ng. NgÆ°á»i ta có thể là m dÆ¡ bẩn má»™t ly nÆ°á»›c dá»… dà ng hÆ¡n là m dÆ¡ bẩn má»™t hồ nÆ°á»›c. HÆ¡n nữa, cá nhân dá»… bị chi phối vì tham sân si và dá»… có những xét Ä‘oán sai lầm trong khi Ä‘oà n thể khó bị rÆ¡i và o tình trạng trên.
Tuy nhiên, Aristote vẫn cho rằng chế Ä‘á»™ dân chủ không bằng chế Ä‘á»™ quý tá»™c. Ông không chấp nháºn nguyên tắc bình đẳng trong chế Ä‘á»™ dân chủ . Ông cho rằng má»i ngÆ°á»i có thể bình đẳng trên má»™t và i phÆ°Æ¡ng diện nhÆ°ng không thể bình đẳng trên tất cả má»i phÆ°Æ¡ng diện. Ông sợ rằng trong chế Ä‘á»™ dân chủ các phần tá» sáng suốt sẽ bị hy sinh cho quyá»n lợi của Ä‘a số. Ông còn sợ rằng má»™t thiểu số sẽ nấp sau Ä‘a số mà thao túng chÃnh trÆ°á»ng. Vì lẽ đó, ông vẫn chủ trÆ°Æ¡ng rằng chỉ nên trao quyá»n đầu phiếu cho những kẻ sáng suốt. Ông muốn có má»™t sá»± dung hoà giữa 2 chế Ä‘á»™ dân chủ và quý tá»™c.
Má»™t ná»n cai trị theo hiến pháp hình nhÆ° là câu trả lá»i cho giải pháp dung hoà nói trên. Chúng ta cần phải tìm hiểu thế nà o là má»™t hiến pháp tốt đẹp nhất cho hầu hết các quốc gia, thế nà o là đá»i sống lý tưởng nhất cho hầu hết các công dân. Chúng ta không nên đặt những tiêu chuẩn quá cao hoặc chủ trÆ°Æ¡ng má»™t ná»n giáo dục quá lý tưởng , chỉ má»™t số Ãt ngÆ°á»i theo kịp. Trái lại cần phải đặt những tiêu chuẩn trung bình khiến cho đại Ä‘a số dân chúng có thể đạt được dá»… dà ng. Cần dá»±a và o những lá»±c lượng muốn duy trì hiến pháp. Lá»±c lượng nà y không thể gồm toà n dân chúng, hoặc những kẻ có của cải, hoặc những quân nhân, hoặc những công chức mà phải bao gồm tất cả những thà nh phần kể trên. Lá»±c lượng nòng cốt phải được tìm thấy ở giai cấp trung lÆ°u.
Nếu tất cả má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có cÆ¡ há»™i tham gia chÃnh phủ thì chế Ä‘á»™ dân chủ được bảo đảm. Tuy nhiên Aristote thấy rằng việc chá»n lá»±a ngÆ°á»i tham gia chÃnh phủ phải được cân nhắc kỹ lưỡng chỉ những ngÆ°á»i có đầy đủ Ä‘iá»u kiện má»›i được và o, đó là nguyên tắc của chế Ä‘á»™ quý tá»™c. Mặc dù nhìn công việc chÃnh trị dÆ°á»›i khÃa cạnh nà o Ä‘i nữa ngÆ°á»i ta cÅ©ng sẽ cùng Ä‘i đến má»™t kết luáºn chung: đó là dân chúng phải có quyá»n ấn định mục tiêu của quốc gia trong khi đó chỉ những ngÆ°á»i chuyên môn má»›i có thể thá»±c hiện mục tiêu đó.
9. PHÊ BÌNH:
Äối vá»›i Aristote chúng ta khó có những cảm nghÄ© khen hoặc chê má»™t cách nồng nhiệt vì chÃnh Aristote cÅ©ng chủ trÆ°Æ¡ng rằng không có cái gì là m chúng ta hăng hái quá đáng, không có cái gì đáng khen. Aristote không hăng hái nhÆ° Platon cÅ©ng không có những tÆ° tưởng Ä‘á»™c đáo, trà tưởng tượng cao siêu của Platon. Tuy nhiên, sau khi thưởng thức những tÆ° tưởng Ä‘á»™ng trá»i của Platon chúng ta thấy rằng những tÆ° tưởng của Aristote không khác gì má»™t cÆ¡n gió mát thổi và o má»™t buổi trÆ°a hè.
Chúng ta có thể bất đồng ý kiến vá»›i Aristote vá» má»™t và i Ä‘iểm chẳng hạn nhÆ° Aristote cho rằng tam Ä‘oạn luáºn là má»™t lối suy luáºn thông thÆ°á»ng và chÃnh xác trong khi ngà y nay chúng ta có khuynh hÆ°á»›ng coi rằng tam Ä‘oạn luáºn cÅ©ng chỉ là má»™t mánh lá»›i để thuyết phục kẻ khác. Ông tưởng rằng tÆ° tưởng con ngÆ°á»i Ä‘i từ các nguyên đỠđể tìm đến kết luáºn trong khi trên thá»±c tế có rất nhiá»u trÆ°á»ng hợp con ngÆ°á»i Ä‘i tìm kết luáºn trÆ°á»›c rồi má»›i cố đặt ra những nguyên đỠđể chứng minh kết luáºn của mình.
Những nháºn xét của Aristote vá» thiên nhiên chứa rất nhiá»u sai lầm quan trá»ng. Ông thÆ°á»ng để cho các tÆ° tưởng siêu hình ảnh hưởng đến các nháºn xét khoa há»c. Äây cÅ©ng là má»™t đặc Ä‘iểm của ná»n văn hoá Hy Lạp : Các há»c giả thá»i ấy thÆ°á»ng Ä‘i đến kết luáºn má»™t cách quá hấp tấp. Trong thế giá»›i hiện nay chúng ta lại gặp má»™t trÆ°á»ng hợp trái ngược : chúng ta có quá nhiá»u nháºn xét đến ná»—i chúng ta cảm thấy vô cùng bối rối khi phải Ä‘i đến má»™t kết luáºn vì các sá»± kiện, các con số, các nháºn xét không ăn khá»›p vá»›i nhau.
Công trình nghiên cứu của Aristote vỠđạo đức há»c bị ảnh hưởng quá nhiá»u của luáºn lý há»c. Kết quả là má»™t công trình quá khô khan không đủ sức thúc đẩy con ngÆ°á»i tá»± cải thiện. Lý tưởng của Aristote thiên vá» má»™t Ä‘á»i sống quá bình thản, quá ôn hoà , má»™t Ä‘á»i sống mà ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng gán cho giai cấp thượng lÆ°u ở Anh-cát-lợi. Má»™t Ä‘iểm đặc biệt là những tác phẩm vỠđạo đức há»c của Aristote được 2 trÆ°á»ng đại há»c danh tiếng tại Anh-cát-lợi là Oxford và Cambridge dùng là m sách giáo khoa. Nhiá»u thế hệ sinh viên Anh-cát-lợi xem tác phẩm của Aristote nhÆ° kinh nháºt tụng. Tác phẩm nhan Ä‘á» là "chÃnh trị" đã góp phần xây dá»±ng tÆ° tưởng của ngÆ°á»i Anh để Ä‘em lại má»™t ná»n chÃnh trị ôn hoà và hữu hiệu. Nếu thay vì mến chuá»™ng những tác phẩm của Aristote, ngÆ°á»i Anh lại ham mê và áp dụng những tÆ° tưởng của Platon thì bá»™ mặt của thế giá»›i có lẽ đã đổi khác.
Chúng ta cần phải để ý rằng tÆ° tưởng của Aristote thuá»™c vá» má»™t loại riêng biệt và không có những đặc tÃnh của những tÆ° tưởng thuần tuý Hy Lạp. Khi ông đến thà nh Athènes, má»™t thà nh phố Hy Lạp thì ông đã là má»™t ngÆ°á»i trưởng thà nh. Vì lẽ đó ông không bị ảnh hưởng bởi đặc tÃnh bồng bá»™t của ngÆ°á»i Hy Lạp, luôn luôn tìm sá»± má»›i lạ trong lãnh vá»±c chÃnh trị, Ä‘i từ cải cách nà y đến cải cách khác cho đến khi sát nháºp và o má»™t chÃnh quyá»n trung Æ°Æ¡ng. Trái lại Aristote luôn luôn tìm cách tránh sá»± quá khÃch. Äặc tÃnh ôn hoà của ông là m cho tÆ° tưởng ông má»™t đôi khi có vẻ quá tầm thÆ°á»ng. Ông rất sợ những tình trạng há»—n loạn trong xã há»™i đến ná»—i đã lên tiếng bênh vá»±c chế Ä‘á»™ nô lệ. Ông sợ những sá»± thay đổi và chủ trÆ°Æ¡ng má»™t xã há»™i trung thà nh vá»›i các táºp tục cổ xÆ°a. Ông quên rằng chế Ä‘á»™ cá»™ng sản của Platon chỉ áp dụng đối vá»›i giai cấp thống trị, má»™t giai cấp lý tưởng mà Platon đã coi nhÆ° hoà n toà n giác ngá»™, không còn tham lam vị ká»·. Mặc dù đả kÃch Platon, Aristote cÅ©ng Ä‘i đến kết luáºn gần giống nhÆ° Platon khi ông chủ trÆ°Æ¡ng rằng các tà i sản trong xã há»™i cần phải Ä‘em ra sá» dụng chung. Ông bênh vá»±c quyá»n sở hữu những ông không thấy rằng quyá»n sở hữu chỉ có Ãch đối vá»›i xã há»™i khi váºt sở hữu là những món đồ dùng cá nhân không quan trá»ng . Trái lại khi quyá»n sở hữu cá nhân liên quan đến các phÆ°Æ¡ng tiện sản xuất rá»™ng lá»›n nó sẽ Ä‘Æ°a đến sá»± táºp trung quyá»n hà nh quá mạnh và sá»± bất bình đẳng quá lá»›n trong xã há»™i.
Tuy nhiên những nháºn xét kể trên tháºt ra hoà n toà n không cần thiết đối vá»›i má»™t hệ thống tÆ° tưởng đã ra Ä‘á»i cách đây 2500 năm. Dù sao Ä‘i nữa Aristote đã nêu cao ngá»n Ä‘uốc văn minh cho nhân loại đồng soi chung. Ông đã đặt ná»n móng cho má»™t hệ thống tÆ° tưởng vững chắc và giúp cho các thế hệ tÆ°Æ¡ng lai dá»±a và o đó để phát triển sá»± nghiên cứu sÆ°u tầm hầu mạnh tiến trên con Ä‘Æ°á»ng tìm chân lý. Những ná»n văn minh kế tiếp Ä‘á»u mang má»™t món nợ tinh thần đối vá»›i Aristote. Những tác phẩm của ông lần lượt được phiên dịch trong suốt quá trình tiến triển của nhân loại nhất là và o thế ká»· thứ 5, thế ká»· thứ 10, thứ 13 và thứ 15. Äạo quân thánh chiến đã Ä‘em vỠÂu châu nhiá»u tác phẩm của Aristote và các há»c giả thà nh Constantinople đã mang theo những tác phẩm của Aristote nhÆ° những bảo váºt khi há» phải tản cÆ° khá»i thà nh phố nà y trÆ°á»›c những Ä‘á»™i quân xâm lăng Thổ-nhÄ©-kỳ. Các tác phẩm của Aristote được mến chuá»™ng nhiá»u cho đến ná»—i các cấp lãnh đạo giáo há»™i Thiên chúa giáo Ä‘em lòng ganh ghét vì sợ là m lu má» các Ä‘iá»u truyá»n dạy trong thánh kinh. Năm 1215 việc giảng dạy các tác phẩm của Aristote bị giáo hoà ng cấm, năm 1231 đức giáo hoà ng Gregory IX thà nh láºp má»™t uá»· ban để khai trừ Aristote, tuy nhiên đến 1260 thì thái Ä‘á»™ của giáo há»™i thiên chúa giáo đối vá»›i Aristote hoà n toà n thay đổi. Việc giảng dạy các tác phẩm của ông chẳng những không bị cấm mà còn bị bắt buá»™c trong các trÆ°á»ng thiên chúa giáo. Những thi sÄ© nhÆ° Chaucer và Dante không tiếc lá»i ca tụng Aristote. Má»™t số tÆ° tưởng của ông đã ngá»± trị trong lịch sá» văn minh nhân loại hà ng chục thế ká»· trÆ°á»›c khi bị lu má» bởi những chứng minh khoa há»c.
10. TUỔI GIÀ VÀ CHẾT :
Cuá»™c Ä‘á»i của Aristote có rất nhiá»u ná»—i truân chuyên. Ông có sá»± bất bình vá»›i vua Alexandre vì nhà vua đã xá» tá» má»™t ngÆ°á»i cháu của ông. Nguyên do vụ án nà y là vì cháu của Aristote không chịu phục tòng Alexandre. Trong lúc đó, Aristote lên tiếng bênh vá»±c Alexandre trÆ°á»›c những chỉ trÃch của phe chống đối tại Athènes. Ông binh vá»±c cho sá»± thống nhất các tiểu quốc ngÆ°á»i Hy Lạp và muốn thấy tình trạng chia rẽ chấm dứt cà ng sá»›m cà ng tốt. Ông muốn dà nh vai trò thống nhất các dân tá»™c Hy Lạp cho Alexandre cÅ©ng nhÆ° sau nà y văn hà o Goethe muốn dà nh vai trò thống nhất các dân tá»™c Âu châu cho Napoléon. Trong khi đó các nhóm chia rẽ tại Athènes cà ng ngà y cà ng bà nh trÆ°á»›ng, há» cÆ°Æ¡ng quyết phản đối việc Alexandre cho đúc má»™t bức tượng của Aristote và đặt ở Athènes. TrÆ°á»›c tình thế nà y Aristote rất khó lòng giữ được vẻ lạnh lùng và bình tÄ©nh trÆ°á»›c cuá»™c Ä‘á»i nhÆ° ông thÆ°á»ng cổ võ trong tác phẩm „Äạo đức há»c“. Những môn đệ của Platon phụ há»a vá»›i các nhóm chÃnh trị khác váºn Ä‘á»™ng để kết tá»™i Aristote.
Năm 323 tTL vua Alexandre chết. Dân chúng thà nh Athènes thừa dịp đó tuyên bố ly khai và đánh đổ đảng Macédoine là đảng đã ủng há»™ Alexandre. Má»™t nhà lãnh đạo tôn giáo cầm đầu phong trà o chống đối Aristote vì cho rằng Aristote đã phản lại tôn giáo bằng cách cổ võ dân chúng không nên cầu nguyện và cúng tế. Aristote biết trÆ°á»›c thế nà o ông cÅ©ng bị Ä‘em ra xá» trÆ°á»›c má»™t đám dân chúng cuồng tÃn và có nhiá»u ác cảm. Ông bèn rá»i bá» thà nh phố Athènes để Ä‘i nÆ¡i khác. Cá» chỉ nà y không phải là má»™t cá» chỉ Æ°Æ¡n hèn vì theo tục lệ thá»i ấy, nếu má»™t chÃnh trị gia không muốn bị dân chúng xét xá» há» có quyá»n bá» thà nh phố để Ä‘i nÆ¡i khác. Äến Chalcis Aristote nhuốm bịnh và chết. Có ngÆ°á»i cho rằng ông đã uống thuốc Ä‘á»™c tá»± tá» vì quá ngao ngán cho nhân tình thế thái.
CÅ©ng trong năm ấy và cÅ©ng trong lứa tuổi 62, má»™t vÄ© nhân Hy-lạp khác là Démosthène cÅ©ng uống thuốc Ä‘á»™c tá»± tá». Thế là trong vòng má»™t năm dân Hy-lạp đã mất má»™t nhà lãnh đạo tà i ba nhất, má»™t nhà hùng biện hùng hồn nhất và má»™t triết gia thông thái nhất. Ngôi sao của Hy-lạp má» dần trÆ°á»›c sá»± tiến triển vượt bá»±c của ngÆ°á»i La-mã. Tuy nhiên sá»± lá»™ng lẫy của La-mã căn cứ và o sức mạnh hÆ¡n là và o ná»n văn hoá. Sau đó ná»n văn minh La-mã cÅ©ng tà n rụi. Dân chúng Âu châu phải trải qua 1000 năm Ä‘en tối trong khi chỠđợi sá»± tái sinh của triết há»c./.
|

22-08-2008, 09:29 PM
|
Bất Diệt Ma Tôn
|
|
Tham gia: Apr 2008
Äến từ: bình dÆ°Æ¡ng
Bà i gởi: 2,242
Thá»i gian online: 2 tuần 0 ngà y 3 giá»
Thanks: 1
Thanked 31 Times in 14 Posts
|
|
FRANCIS BACON
( 1561 – 1626 )
1. TỪ ARISTOTE ÄẾN THỜI PHỤC HƯNG:
Khi bị dân thà nh Sparte bao vây và đánh bại và o khoảng cuối thế ká»· thứ 5 trÆ°á»›c Tây lịch, Athènes, bà mẹ của triết há»c và nghệ thuáºt Hy Lạp, bị mất hết Æ°u thế chÃnh trị, và hùng khà cùng ná»n Ä‘á»™c láºp của tâm thức Athènes cÅ©ng suy tà n. Khi và o năm 399 tTL Socrate bị kết án tá» hình, thì linh hồn của Athènes cÅ©ng chết theo ông, chỉ còn lảng vảng nÆ¡i Platon, ngÆ°á»i môn đệ kiêu hãnh. Và khi vua Philippe xứ Macédoine đánh bại quân Athènes ở Charonea và o năm 388 tTL và 3 năm sau, khi Alexandre phóng hoả san bằng đô thị Thèbes rá»™ng lá»›n, chỉ ngạo nghá»… chừa lại ngôi nhà của Pindare, thì rõ rà ng là ná»n Ä‘á»™c láºp của Athènes vá» chÃnh trị và tÆ° tưởng đã bị phá huá»· vô phÆ°Æ¡ng phục hồi. Sá»± thống trị triết há»c Hy Lạp do ngÆ°á»i ở thà nh Macédoine là Aristote phản ánh sá»± thuần thục chÃnh trị của Hy Lạp đối vá»›i những dân tá»™c trẻ trung, hùng tÃnh hÆ¡n đến từ phÆ°Æ¡ng Bắc.
Cái chết của Alexandre (năm 323 tTL) đã thúc nhanh quá trình nà y. Vị hoà ng tá» con trai vẫn còn bán khai sau má»i sá»± giáo huấn của Aristote, cÅ©ng đã há»c được sá»± kÃnh trá»ng ná»n văn hoá già u có của Hy Lạp, và đã có má»™ng Æ°á»›c lan truyá»n ná»n văn hoá ấy khắp phÆ°Æ¡ng đông theo dấu những Ä‘á»™i quân đắc thắng của mình. Sá»± phát triển thÆ°Æ¡ng mãi Hy Lạp và sá»± tăng bá»™i những trạm thÆ°Æ¡ng mãi Hy Lạp suốt miá»n à châu nhược tiểu, đã cung cấp má»™t căn bản kinh tế cho sá»± thống nhất miá»n nầy nhÆ° phần tá» của má»™t đế quốc Hy Lạp; và Alexandre hy vá»ng rằng từ những trạm rá»™n rịp nầy, tÆ° tưởng Hy Lạp, cÅ©ng nhÆ° hà ng hoá Hy Lạp, sẽ toả ra để chinh phục. NhÆ°ng ông đã đánh giá quá thấp sá»± trÆ¡ lì và sức chống kháng của tâm thức Äông phÆ°Æ¡ng, cÅ©ng nhÆ° chiá»u sâu và khối lá»›n của văn hoá Äông phÆ°Æ¡ng. Chung quy, đấy chỉ là má»™t tưởng tượng của tuổi trẻ, khi giả thuyết rằng má»™t ná»n văn minh thiếu trưởng thà nh và không bá»n vững nhÆ° văn minh Hy Lạp có thể đè đầu má»™t ná»n văn minh vô cùng lan rá»™ng hÆ¡n và có gốc rá»… trong những truyá»n thống cổ kÃnh nhất. Số lượng của à châu rõ rà ng là quá nhiá»u đối vá»›i phẩm chất của Hy Lạp. Ngay chÃnh Alexandre, và o giá» phút chiến thắng, cÅ©ng đã bị chinh phục bởi linh hồn của phÆ°Æ¡ng Äông; ông cÆ°á»›i (trong số nhiá»u bà ) con gái của Darius, ông du nháºp và o Âu châu quan niệm đông phÆ°Æ¡ng vá» uy quyá»n thiêng liêng của vua chúa; và cuối cùng ông đã là m cho má»™t Hy Lạp hoà i nghi phải ngạc nhiên khi công bố, theo kiểu long trá»ng đông phÆ°Æ¡ng, rằng ông là má»™t vị trá»i. Hy Lạp đã phì cÆ°á»i; và Alexandre đã uống rượu cho tá»›i chết.
Sá»± tan hoà tinh tế nầy của má»™t linh hồn à châu và o trong thể xác má»i mệt của má»™t vị chúa tể Hy Lạp được tiếp nối mau chóng bởi là n sóng thá» phụng và tÃn ngưỡng đông phÆ°Æ¡ng và o Hy Lạp được tiếp nối mau chóng bởi là n sóng thá» phụng và tÃn ngưỡng Äông phÆ°Æ¡ng và o Hy Lạp dá»c theo chÃnh những con Ä‘Æ°á»ng giao thông mà vị vua chiến thắng trẻ tuổi đã mở ra; những con đê vỡ mở lối cho đại dÆ°Æ¡ng tÆ° tưởng Äông phÆ°Æ¡ng du nháºp và o những đồng bằng của tâm thức à châu còn niên thiếu. Những đức tin thần bà dị Ä‘oan cắm rá»… trong những ngÆ°á»i nghèo của xứ Hy Lạp cổ xÆ°a bấy giỠđược tăng cÆ°á»ng và lan khắp; tinh thần thản nhiên chịu Ä‘á»±ng của Äông phÆ°Æ¡ng cÅ©ng đã tìm được má»™t mảnh đất sẵn sà ng trong xứ Hy Lạp tuyệt vá»ng. Sá»± du nháºp ná»n triết há»c khắc ká»· và o Athènes do thÆ°Æ¡ng gia ngÆ°á»i Phoenicia là Zénon (khoảng năm 310 tTL) chỉ là má»™t trong nhiá»u sá»± xâm nháºp của Äông phÆ°Æ¡ng. Cả hai thuyết khắc ká»· và hưởng lạc - sá»± thản nhiên chấp nháºn thất bại và ná»— lá»±c để quên thất bại trong vòng tay của lạc thú - là những lý thuyết vá» cách thức là m sao có thể hạnh phúc trong khi vẫn bị phục tòng hay nô lệ; hệt nhÆ° thuyết khắc ká»· kiểu Äông phÆ°Æ¡ng bi quan của Schopenhauer và thuyết hưởng lạc tuyệt vá»ng của Renan và o thế ká»· 19, đã là những biểu tượng của má»™t ná»n cách mạng tan rã và má»™t nÆ°á»›c Pháp Ä‘iêu linh.
Không phải những phản Ä‘á» tá»± nhiên nầy của lý thuyết đạo đức hoà n toà n má»›i mẻ đối vá»›i Hy Lạp. NgÆ°á»i ta gặp chúng trong má»™t Héraclite buồn thảm và "triết gia cÆ°á»i" Démocrite; và ngÆ°á»i ta thấy những môn đệ của Socrate chia phân thà nh ra hai phái dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của Anthisthènes và Aristippel, má»™t bên tán dÆ°Æ¡ng sá»± thản nhiên chịu Ä‘á»±ng, má»™t bên ca tụng hạnh phúc. Tuy nhiên ngay cả và o thá»i ấy, đây cÅ©ng là những hình thái tÆ° tưởng hầu nhÆ° xa lạ: đô thị Athènes vÆ°Æ¡ng giả không quen thuá»™c vá»›i chúng. NhÆ°ng khi Hy Lạp đã thấy Chaeronea trong máu và Thèbes thà nh tro, nó má»›i lắng nghe Diogène, và khi vinh quang đã rá»i bá» Athènes thì đô thị nầy thuần thục sẵn sà ng đón Zénon và Epicure. Zénon xây dá»±ng triết há»c ông vá» tánh thản nhiên trên má»™t thuyết tất mệnh mà má»™t nhà khắc ká»· sau nà y, Chrysippus, nháºn thấy rất khó phân biệt vá»›i thuyết định mệnh của Äông phÆ°Æ¡ng. Khi Zénon, ngÆ°á»i không tin chủ nghÄ©a nô lệ, đánh Ä‘áºp ngÆ°á»i nô lệ mình vì má»™t lá»—i nà o đó, ngÆ°á»i nô lệ đã bình thản biện há»™ rằng, theo triết há»c của chủ, y đã bị số pháºn từ vô thỉ phải phạm lá»—i ấy; Zénon đã trả lá»i rằng ông cÅ©ng thế, đã có phần số phải đánh y vì lá»—i kia. CÅ©ng nhÆ° Schopenhauer cho rằng ý chà cá nhân chống lại ý chà phổ quát là việc vô Ãch, nhà khắc ká»· cÅ©ng lý luáºn rằng thái Ä‘á»™ lãnh đạm triết lý là thái Ä‘á»™ hợp lý duy nhất trong má»™t Ä‘á»i sống mà sá»± tranh đấu sống còn phải chịu số pháºn oan uổng là luôn luôn Ä‘Æ°a đến thất bại tất yếu. Nếu sá»± chiến thắng là hoà n toà n bất khả thì đáng nên khinh bỉ nó. Bà quyết của sá»± bình an không phải là thá»±c hiện cho kỳ được những ham muốn, mà ham muốn tháºt Ãt để có thể thá»±c hiện. Seneca, nhà khắc ká»· La Mã (mất năm 65) bảo: "Nếu những gì bạn có dÆ°á»ng nhÆ° không đủ cho bạn, thì dù bạn sở hữu cả thế giá»›i bạn cÅ©ng vẫn còn khổ sở".
Má»™t nguyên tắc nhÆ° thế kêu lên thấu trá»i để đòi há»i nguyên tắc đối láºp nó, và Epicure -mặc dù chÃnh ông là má»™t ngÆ°á»i khắc ká»· trong cuá»™c sống nhÆ° Zénon- đã cung cấp đối láºp ấy. Theo Fénelon, Epicure "đã mua má»™t khu vÆ°á»n xinh đẹp, mà tá»± ông chăm bón, ở đấy ông láºp trÆ°á»ng há»c và sống má»™t Ä‘á»i êm Ä‘á»m dá»… chịu vá»›i các môn đệ trong khi ông Ä‘i dạo và là m việc... Ông cho rằng không gì cao quý hÆ¡n áp dụng chÃnh bản thân mình và o triết há»c". Khởi Ä‘iểm của ông là má»™t niá»m xác tÃn rằng sá»± buồn thảm không thể có và khoái lạc - mặc dù không nhất thiết là khoái lạc giác quan - là cứu cánh duy nhất có thể quan niệm và hoà n toà n chÃnh đáng của Ä‘á»i sống và hoạt Ä‘á»™ng. "Thiên nhiên hÆ°á»›ng dẫn má»i cÆ¡ thể để Æ°a thÃch tiện nghi cho riêng nó hÆ¡n má»i sá»± tốt đẹp khác"; ngay cả ngÆ°á»i khắc ká»· cÅ©ng tìm thấy niá»m vui tế nhị trong sá»± khÆ°á»›c từ. "Ta không được tránh lạc thú, nhÆ°ng phải tuyển chá»n chúng". NhÆ° váºy, Epicure không phải là kẻ hưởng lạc; ông ca tụng những nguồn vui của trà thức hÆ¡n là của giác quan; ông cảnh cáo chống lại những khoái lạc kÃch Ä‘á»™ng và quấy rối linh hồn mà đáng lẽ chúng phải là m cho an tÄ©nh và lắng dịu. Cuối cùng ông Ä‘á» nghị tìm kiếm không phải khoái lạc trong nghÄ©a thông thÆ°á»ng, mà ataraxia -sá»± an tÄ©nh, bình lặng, yên nghỉ của tâm hồn, tất cả Ä‘iá»u ấy Ä‘á»u rất gần vá»›i ná»—i thản nhiên chịu Ä‘á»±ng kiểu Zénon.
Những ngÆ°á»i La Mã đến cÆ°á»›p phá Hy Lạp và o năm 146 tTL, tìm thấy những há»c thuyết thù nghịch nà y Ä‘ang phân chia chiến trÆ°á»ng triết há»c và không có sá»± nhà n rá»—i cÅ©ng nhÆ° tế nhị để tá»± mình tÆ° duy, đã mang những triết há»c ấy theo cùng vá»›i những của cải lượm được chở vá» La mã. Những nhà tổ chức vÄ© đại, cÅ©ng nhÆ° những kẻ nô lệ tất yếu, Ä‘á»u hÆ°á»›ng vá» tÆ° thái lạnh lùng thản nhiên, tháºt khó mà là m chủ hay tá»› nếu ngÆ°á»i ta quá nhạy cảm. Bởi thế ná»n triết há»c La Mã phần lá»›n thuá»™c há»c phái Zénon, dù nÆ¡i Marc Aurele vị đế vÆ°Æ¡ng hay nÆ¡i Épictète kẻ nô lệ; và ngay cả Lucrèce cÅ©ng nói vá» chủ nghÄ©a khoái lạc má»™t cách khắc ká»· (nhÆ° ngÆ°á»i Anh của Heine buồn bã hưởng lạc), và kết thúc Phúc âm khắc khổ vá» khoái lạc bằng cách tá»± tá». Bản trÆ°á»ng ca cao thượng của ông nhan Ä‘á» "Vá» bản chất của sá»± váºt" mô phá»ng Epicure trong việc ca ngợi khoái lạc để mà chỉ trÃch nó. Hầu nhÆ° đồng thá»i cá»›i César và Pompey, ông sống ở giữa sá»± náo Ä‘á»™ng và há»—n loạn; ngòi bút bất an của ông luôn luôn viết những lá»i nguyện cầu cho an lạc hoà bình. NgÆ°á»i ta hình dung ông nhÆ° má»™t linh hồn rụt rè mà tuổi trẻ đã bị những ná»—i sợ hãi tôn giáo là m cho Ä‘en tối; vì ông không bao giá» chán bảo Ä‘á»™c giả rằng không có địa ngục, trừ ở đây, và không có những vị thiên thần trừ những thiên thần cốt cách sống trong má»™t khu vÆ°á»n của Epicure trong những đám mây, và không bao giá» xen và o những công việc của ngÆ°á»i. Äối láºp sá»± thá» phụng thiên Ä‘Æ°á»ng và địa ngục Ä‘ang thịnh hà nh trong dân chúng La Mã, ông Ä‘Æ°a ra má»™t thuyết duy váºt tà n bạo. Linh hồn và tâm trà đá»u cùng tiến triển vá»›i thể xác, lá»›n lên vá»›i sá»± lá»›n lên của thể xác, Ä‘au vá»›i sá»± Ä‘au của thể xác, và chết vá»›i cái chết của xác. Không gì hiện hữu ngoà i ra nguyên tá», không trung và định luáºt; và định luáºt của những định luáºt là định luáºt thà nh hoại lan khắp.
Không má»™t váºt gì dừng trụ, má»i sá»± Ä‘á»u tuôn chảy.
Mảnh nà y bám lấy mảnh kia; vạn váºt cứ thế lá»›n dần.
Cho đến khi ta biết và đặt tên chúng.
Dần dần chúng tan rã, và không còn là những váºt ta biết.
Äược kết thà nh hình cầu từ những nguyên tá» rÆ¡i nhanh hay cháºm
Tôi thấy những mặt trá»i và những thái dÆ°Æ¡ng hệ thà nh hình;
Và ngay những thái dÆ°Æ¡ng hệ cùng những mặt trá»i ấy
Sẽ từ từ trở vá» chu kỳ vần xoay bất táºn
Ngươi nữa, hỡi quả đất - đế quốc ngươi, đất, biển và những ngôi sao nhỠnhất trong ngân hà ,
Cũng như chúng, ngươi thà nh hình từ cơn xoay vần và cũng như chúng,
Ngươi sẽ đi. Ngươi đang đi, từng giỠmột
Không váºt gì dừng trụ: Biển của ngÆ°Æ¡i từ từ biến mất.
Những bãi cát trăng soi rá»i bá» chá»— chúng;
Và nơi hoà ng sa kia sẽ có những biển khác đến xoá tan bỠvịnh bằng những lưỡi hái trắng ngần
(Lucretius on life and death. pp.15-16 -Mallock diễn ra Anh ngữ- !)
Cá»™ng thêm và o sá»± thà nh hoại của các tinh tú là sá»± khởi nguyên và táºn diệt của các loà i:
Ngà y xÆ°a quả đất cÅ©ng đã sản xuất nhiá»u quái váºt, những con váºt nà y có mặt mà y chân tay kỳ dị...; có những con không chân, có những con không tay, có những con không mồm, có những con không mắt,... Má»i quái váºt thuá»™c loà i ấy quả đất đã sản xuất, nhÆ°ng vô hiệu; vì thiên nhiên không để chúng tăng trưởng, chúng không thể đạt đến tuổi hoa niên mong má»i, cÅ©ng không kiếm ăn được, cÅ©ng không phối hợp được trong hôn nhân; ... và nhiá»u loà i chắc đã phải diệt dần nhÆ° thế và không thể sinh con hay tiếp tục sinh sống. Vì trong trÆ°á»ng hợp má»i sinh váºt mà ta thấy hô hấp hÆ¡i thở của sá»± sống, từ khởi thuá»· má»—i loà i Ä‘á»u có hoặc tà i năng hoặc can đảm, hoặc váºn tốc đã che chở và bảo tồn cho nó... Những loà i mà thiên nhiên không cho má»™t đặc tình nà o kể trên Ä‘á»u sẽ bị phó mặc là m mồi cho những loà i khác, cho đến khi thiên nhiên Ä‘Æ°a chúng đến chá»— táºn diệt (p. 830ff, Munro dịch).
Các quốc gia cÅ©ng nhÆ° cá nhân, từ từ lá»›n lên và chắc chắn phải chết: "má»™t và i quốc gia trổi lên, và i quốc gia khác tà n tạ, và trong má»™t khoảng ngắn thá»i gian, những sinh váºt bị biến đổi, và cÅ©ng nhÆ° những kẻ chạy Ä‘ua, chuyá»n lại ngá»n đèn của sá»± sống". TrÆ°á»›c chiến tranh và cái chết không thể tránh, không có sá»± khôn ngoan nà o ngoà i ra trong thái Ä‘á»™ an nhiên ataraxia, - "nhìn má»i sá»± vá»›i cõi lòng bình an". Ở đây, rất rõ, niá»m vui vô thần cÅ© vá» cuá»™c Ä‘á»i đã mất, và má»™t tinh thần hầu nhÆ° xa lạ Ä‘ang chạm má»™t chiếc Ä‘Ã n cầm đã gãy vỡ. Lịch sá», vốn chỉ là má»™t trò khôi hà i, chÆ°a bao giỠđùa dai cho bằng khi nó tặng danh từ "hưởng lạc" cho con ngÆ°á»i yếm thế bi tráng và tiết Ä‘á»™ nầy.
Và nếu đây là tinh thần của môn đồ Epicure, thì ta hãy tưởng tượng niá»m lạc quan phấn khởi của những nhà khắc ká»· rõ rệt nhÆ° Aurèle, hay Épictète. Không có gì trong má»i ná»n văn há»c lại buồn thảm bằng những bà i "nghị luáºn" của ngÆ°á»i nô lệ, trừ phi những bà i "Trầm tÆ°" của vị hoà ng đế. "Äừng tìm cách là m cho sá»± váºt xảy ra nhÆ° ngÆ°Æ¡i muốn, mà tốt hÆ¡n chúng xảy ra thế nà o thì hãy lá»±a chá»n thế ấy; nhÆ° váºy ngÆ°Æ¡i sẽ sống phong phú" (Enchiridion and Dissertations of Epictetus, de Rolleston, p. 81). DÄ© nhiên bằng cách ấy ta có thể là m chủ tÆ°Æ¡ng lai và cÅ© trụ. Chuyện kể rằng ngÆ°á»i chủ Epictète thÆ°á»ng xuyên đối xá» tà n nhẫn vá»›i ông, má»™t ngà y kia khởi sá»± vặn bẻ má»™t ống chân Epictète để tiêu khiển. Epictète bảo: "Nếu ngà i tiếp tục, ngà i sẽ là m gãy chân tôi". NgÆ°á»i chủ cứ tiếp tục và cái chân gãy tháºt. Epictète ôn tồn nháºn xét: "Äấy, há tôi đã chẳng bảo ngà i sẽ là m gãy chân tôi đấy sao ?. Tuy nhiên có má»™t vẻ gì cao thượng huyá»n bà trong triết lý nà y, nhÆ° trong sá»± can đảm yên lặng của má»™t ngÆ°á»i chủ hoà kiểu Dostoevski. "Äừng bao giá» bảo rằng : tôi đã mất váºt ná» váºt kia; mà phải nói : tôi đã trả nó vá». Con của bạn chết chăng ? - nó được trả vá». Vợ bạn chết chăng ? - nà ng được trả vá». Bạn bị tÆ°á»›c mất hết tà i sản chăng ? - há chẳng phải nó cÅ©ng được trả vỠđấy hay sao ?" Trong những Ä‘oạn văn nhÆ° thế ta thấy gần giống vá»›i Kitô giáo và những thánh tỠđạo anh dÅ©ng của tôn giáo nà y; quả thế, há chẳng phải ná»n đạo đức Kitô giáo vá» sá»± quên mình, lý tưởng chÃnh trị Kitô vá» tình huynh đệ - gần nhÆ° kiểu cá»™ng sản - giữa ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i và thuyết mạt thế Kitô giáo vá» sá»± thiêu huá»· cuối cùng của toà n thế giá»›i - chÃnh là những mảnh vụn của chủ thuyết khắc ká»· Ä‘ang trôi nổi trên dòng tÆ° tưởng. Trong Epictète, linh hồn Hy Lạp - La Mã đã mất tÃnh cách vô thần của nó, và sẵn sà ng cho má»™t niá»m tin má»›i. Sách của ông có hân hạnh đặc biệt là được giáo Ä‘Æ°á»ng Kitô sÆ¡ thuá»· áp dụng nhÆ° má»™t cuốn yếu lược tôn giáo. Từ những "Nghị luáºn" nà y và những "Trầm tÆ°" của Aurèle đến "Sá»± mô phá»ng đấng Kitô" chỉ cách nhau má»™t bÆ°á»›c.
Trong lúc ấy bối cảnh lịch sá» Ä‘ang hoà và o trong những cảnh tượng má»›i hÆ¡n. Có má»™t Ä‘oạn văn đặc sắc trong Lucrèce tả sá»± suy tà n của nông nghiệp trong cuốn La Mã, và quy sá»± suy tà n ấy cho lý do đất đã kiệt lá»±c. Dù nguyên nhân nà o Ä‘i nữa, sá»± già u có của La mã cÅ©ng đã nhÆ°á»ng bÆ°á»›c cho cảnh nghèo nà n, tổ chức trở thà nh phân hoá, quyá»n lá»±c và niá»m kiêu hãnh trở thà nh sá»± suy vi và ná»—i thản nhiên chịu Ä‘á»±ng. Các đô thị rÆ¡i và o tình trạng những miá»n ná»™i địa không có gì đặc sắc; Ä‘Æ°á»ng xá rÆ¡i và o tình trạng thiếu sá»a chữa và không còn tấp náºp việc máºu dịch thÆ°Æ¡ng mãi; những gia đình nhá» của ngÆ°á»i La mã có giáo dục bị lấn lÆ°á»›t bởi những giòng giống Äức mạnh mẽ vô giáo dục hằng năm len lá»i qua biên giá»›i; văn hoá vô thần nhÆ°á»ng bÆ°á»›c cho tÃn ngưỡng à đông; và dần dà , má»™t cách tinh vi, đế quốc trở thà nh Giáo quốc của nhà thá» Công giáo La mã.
Giáo Ä‘Æ°á»ng, và o những thế ká»· đầu tiên, được ủng há»™ bởi những vị vua dần dần bị lấn quyá»n, phát triển nhanh chóng vá» số lượng, tà i sản và tầm ảnh hưởng. Và o thế ká»· 13, nó đã chiếm má»™t phần ba đất Âu châu (Robinson và Beard: Outlines of European History, Boston, 1914, I, 443) và những tủ sắt của nó đầy nhóc những tặng dữ (?) từ ngÆ°á»i già u và kẻ nghèo. Trong má»™t nghìn năm, vá»›i bùa phép của má»™t tÃn Ä‘iá»u không thay đổi, nó đã thống nhất phần lá»›n dân tá»™c của má»™t lục địa; chÆ°a bao giá» trÆ°á»›c đấy, và từ đấy đến nay, có má»™t tổ chức nà o lan rá»™ng đến thế hay hoà bình đến thế. NhÆ°ng sá»± thống nhất nà y, theo giáo Ä‘Æ°á»ng nghÄ©, đòi há»i má»™t đức tin chung được tăng cÆ°á»ng bằng những hình phạt siêu nhiên ở bên ngoà i chuyển biến và sá»± ăn mòn của thá»i gian; bởi thế những giáo Ä‘iá»u cố định và được giải thÃch kỹ cà ng được đúc nên nhÆ° má»™t cái vá» cứng trên tâm thức má»›i lá»›n của Âu châu thá»i trung cổ. ChÃnh trong giá»›i hạn lá»›p vá» nà y ná»n triết há»c kinh viện đã di chuyển hạn hẹp từ đức tin đến lý trà và trở lại, mắc kẹt quanh quẩn trong má»™t vòng tròn gồm những giả thuyết không được phê phán và những kết luáºn có trÆ°á»›c. Và o thế ká»· mÆ°á»i ba, tất cả tÃn đồ Kitô giáo phải giáºt mình và kÃch Ä‘á»™ng trong bản dịch tác phẩm Aristote ra tiếng Ả-ráºp và Do thái; những uy lá»±c của giáo Ä‘Æ°á»ng vẫn còn có đủ qua thánh Thomas d Aquin và những ngÆ°á»i khác để biến hoá Aristote thà nh má»™t nhà thần há»c trung cổ. Kết quả đấy là sá»± khôn khéo tinh ranh, chứ không phải minh triết. "Trà khôn và tâm thức con ngÆ°á»i - Bacon bảo- nếu tác Ä‘á»™ng trên váºt chất, nó sẽ tuỳ thuá»™c và o nguyên liệu mà tác Ä‘á»™ng, và do đó bị nguyên liệu hạn chế. NhÆ°ng nếu nó tác Ä‘á»™ng trên chÃnh nó nhÆ° nhện giăng tÆ¡, tằm là m kén, thì nó thà nh ra vô táºn, và quả thế mang lại những mạng nhện của sá»± uyên bác, đáng phục vì công trình tinh vi song lại không thá»±c chất vì vô bổ". Sá»›m muá»™n gì tri thức Âu châu cÅ©ng sẽ nhảy ra khá»i lá»›p vá» nà y.
Sau má»™t ngà n năm chăm bón, đất nở hoa trở lại; hà ng hoá được tăng bá»™i thà nh má»™t số thặng dÆ° buá»™c phải có máºu dịch; và việc máºu dịch ở những con Ä‘Æ°á»ng chéo của nó lại dá»±ng lên những đô thị má»›i, nÆ¡i đó ngÆ°á»i ta có thể cá»™ng tác để bồi dưỡng văn hoá và dá»±ng lại văn minh. Những cuá»™c thánh chiến mở những con Ä‘Æ°á»mg đến Âu châu, và để trà n và o má»™t dòng xa xỉ phẩm và tà thuyết là m tiêu ma chủ nghÄ©a khắc khổ và giáo Ä‘iá»u. Bấy giá» giấy du nháºp rất rẻ từ Ai-cáºp, thay thế loại da thuá»™c đắt đỠđã là m cho việc há»c trở thà nh Ä‘á»™c quyá»n của giá»›i tu sÄ©; sá»± ấn loát, từ lâu chỠđợi má»™t phÆ°Æ¡ng tiện Ãt tốn kém, bây giá» bừng lên nhÆ° má»™t chất nổ được châm ngòi, và lan rá»™ng khắp nÆ¡i ảnh hưởng phá hoại và soi sáng của nó. Bấy giá» những thủy thủ gan dạ lại được trang bị địa bà n, dám phiêu lÆ°u và o biển cả hoang vu và chinh phục sá»± ngu dốt của con ngÆ°á»i vá» trái đất; những nhà quan sát kiên nhẫn vá»›i những ống viá»…n vá»ng kÃnh, phiêu lÆ°u ra ngoà i giá»›i hạn của giáo Ä‘iá»u, và chinh phục được sá»± ngu dốt của con ngÆ°á»i vá» bầu trá»i. Khắp nÆ¡i, trong những đại hoc Ä‘Æ°á»ng, trong các chủng viện và những nÆ¡i ẩn dáºt xa xôi, ngÆ°á»i ta thôi tranh luáºn và bắt đầu tìm tòi. Từ ná»— lá»±c biến kim khà loại thấp thà nh và ng, thuáºt luyện kim dò dẫm chuyển thà nh hoá há»c; từ khoa chiêm tinh con ngÆ°á»i dò Ä‘Æ°á»ng vừa táo bạo vừa rụt rè, đến khoa thiên văn há»c; và từ những chuyện ngụ ngôn vá» loà i váºt biết nói, khoa Ä‘á»™ng váºt há»c ra Ä‘á»i. Sá»± bừng tỉnh ấy bắt đầu vá»›i Roger Bacon (chết năm 1294); phát triển vá»›i Leonardo da Vinci (1452 - 1519); và viên mãn vá»›i ná»n thiên văn của Copernic (1473 - 1543) và Galilée (1564 - 1642), vá»›i những nghiên cứu của Gilbert (1544 - 1603) vá» nam châm và điện, của Vesalius (1514 - 1564) vá» giải phẫu há»c, và của Harvey (1578 - 1657) vá» sá»± tuần hoà n của máu. Khi hiểu biết tăng, ná»—i sợ hãi giảm; con ngÆ°á»i bá»›t nghÄ© đến việc thá» phụng cái vô hình, và nghÄ© nhiá»u hÆ¡n đến việc thắng lÆ°á»›t nó. Má»i sinh lá»±c được nâng cao vá»›i má»™t niá»m tin tưởng má»›i; những hà ng rà o bị phá huá»·; bấy giá» không còn giá»›i hạn nà o cho những gì con ngÆ°á»i có thể là m. "NhÆ°ng sá»± kiện những chiếc tà u nhá», nhÆ° những thiên thể, được dong buồm quanh khắp địa cầu, chÃnh là niá»m hạnh phúc của thá»i đại chúng ta. Bây giá» chÃnh là lúc ta sá» dụng từ ngữ plus ultra - xa thêm nữa- "nÆ¡i mà những ngÆ°á»i xÆ°a dùng từ ngữ non plus ultra" (Bacon; The Advancement of Learning; P.II, chÆ°Æ¡ng 10. Má»™t châm ngôn trung cổ báo cho tà u quay lui ở Gibraltar và o Äịa trung hải, vá»›i hà ng ghi: Non plus ultra - Äừng Ä‘i xa hÆ¡n). Äấy là thá»i đại của những công trình, của hy vá»ng và sá»± hùng mạnh, của những bắt đầu và những khởi công má»›i trong má»i địa hạt; má»™t thá»i đại Ä‘ang chỠđợi má»™t tiếng nói, má»™t linh hồn tổng hợp có thể nói trá»n má»™t cách vắn tắt tinh thần và quyết định của nó. ChÃnh Francis Bacon, "tâm thức hùng mạnh nhất của thá»i đại tân tiến" (Epicure.J. Payne trong The Cambridge Modern History, I, 65) là ngÆ°á»i đã "rung chuông triệu táºp những đại trà lại cùng nhau", và công bố Âu châu đã đến tuổi trưởng thà nh.
2. Sá»° NGHIỆP CHÃNH TRỊ CỦA BACON:
Bacon sinh ngà y 22 tháng giêng năm 1561, ở York House London, tÆ° dinh của thân phụ ông là Sir Nicholas Bacon, viên quan giữ ấn trong 20 năm đầu của nữ hoà ng Elizabeth. Theo Macaulay, "danh tiếng của ngÆ°á»i cha đã bị khuất và o bóng tối trÆ°á»›c danh tiếng của ngÆ°á»i con. NhÆ°ng Sir Nicholas không phải là ngÆ°á»i tầm thÆ°á»ng". Äấy là điá»u ta không lạ, vì thiên tà i là má»™t tuyệt đỉnh mà má»™t gia tá»™c Ä‘Ã o luyện được qua nhân tà i, rồi qua nhân tà i nÆ¡i háºu duệ của thiên tà i, gia tá»™c lại chìm và o sá»± tầm thÆ°á»ng của con ngÆ°á»i nhÆ° cÅ©. Thân mẫu Bacon là Lady Anne Cooke, em dâu của Sir William Cecil, quan giữ kho của nữ hoà ng Elizabeth, vừa là má»™t trong những ngÆ°á»i thế lá»±c nhất ở Anh quốc. Thân phụ bà đã từng là m quan phụ đạo chÃnh thức của vua Edward đệ lục; và chÃnh bà là má»™t nhà ngữ há»c và thần há»c, không nghÄ© đến việc gì ngoà i việc giao dịch thÆ° từ bằng tiếng Hy Lạp vá»›i những vị giám mục. Bà tá»± là m thầy dạy dá»— con trai và không từ má»™t việc khó nhá»c nà o trong việc giáo huấn cáºu. NhÆ°ng vú nuôi thá»±c thụ của thiên tà i Bacon chÃnh là Anh quốc và o thá»i nữ hoà ng Elizabeth, thá»i đại huy hoà ng nhất của quốc gia hùng mạnh nhất trong các quốc gia tân tiến. Sá»± tìm ra Mỹ châu đã chuyển hÆ°á»›ng việc máºu dịch từ biển Äịa trung hải sang Äại tây dÆ°Æ¡ng, đã nâng những quốc gia vùng Äại tây dÆ°Æ¡ng -Tây ban nha, Pháp, Hoà lan, Anh- lên ngôi chúa tể vá» thÆ°Æ¡ng mãi và tà i chánh mà trÆ°á»›c đấy là của à khi má»™t phân ná»a Âu châu đã biến à thà nh hải cảng xuất nháºp trong việc máºu dịch ở Äông phÆ°Æ¡ng; và vá»›i cuá»™c biến đổi nà y, sá»± phục hÆ°ng đã Ä‘i từ Florence, La mã, Milan, Venice đến Madrid, Paris, Amsterdam và London. Sau tráºn phá huá»· hải lá»±c của Tây Ban Nha và o năm 1588, ná»n thÆ°Æ¡ng mãi Anh bà nh trÆ°á»›ng khắp má»i hải pháºn, những thị thà nh Anh quốc phồn thịnh vá»›i ká»· nghệ, những thuá»· thủ Anh lái tà u quanh địa cầu, và những thuyá»n trưởng của Anh đã chiếm được Mỹ châu. Ná»n văn chÆ°Æ¡ng Anh nở thà nh thÆ¡ của Spencer và tản văn của Sidney; sân khấu Anh quốc rá»™n rịp vá»›i những vở kịch của Shakespeare, Marlowe và Ben Johnson cùng má»™t trăm ngòi bút vững mạnh khác. Không ai không phát triển được trong má»™t thá»i đại và xứ sở nhÆ° thế, nếu trong há» có sẵn hạt mầm.
Năm hai mÆ°Æ¡i tuổi, Bacon được gởi đến Trinity College ở Cambridge. Ông ở đấy 3 năm, rồi rá»i trÆ°á»ng vá»›i má»™t mối thù ghét mãnh liệt đối vá»›i những bà i há»c và phÆ°Æ¡ng pháp của nó, má»™t mối thù nghịch sâu xa đối vá»›i sá»± tôn thá» Aristote và má»™t ý chà cÆ°Æ¡ng quyết đặt triết há»c và o má»™t con Ä‘Æ°á»ng phì nhiêu hÆ¡n, chuyển nó từ sá»± tranh luáºn kinh viện đến việc soi sáng và tăng gia lợi Ãch nhân sinh. Mặc dù còn là má»™t cáºu bé mÆ°á»i sáu, Bacon đã được má»i là m má»™t nhân viên của toà đại sứ Anh tại Pháp; và sau khi tÃnh kỹ lợi hại, ông nháºn lá»i. Trong lá»i Tá»± ngôn cho cuốn Giải thÃch thiên nhiên ông đã bà n đến quyết định có tÃnh cách định mệnh đã chuyển hÆ°á»›ng ông từ triết há»c đến chÃnh trị. Äấy là má»™t Ä‘oạn văn quan trá»ng :
Trong khi tôi tin rằng tôi được sinh ra để phụng sá»± nhân loại, và xem việc lo lắng đến lợi Ãch chung là má»™t trong những nhiệm vụ chung, mở ra cho tất cả không phân biệt, chẳng khác nà o nÆ°á»›c và không khÃ, tôi tá»± há»i Ä‘iá»u gì có thể là m lợi Ãch cho nhân loại nhất, và thiên nhiên đã uốn nắn tôi để là m việc gì ?
NhÆ°ng khi cố tìm, tôi vẫn không thấy công việc nà o xứng đáng bằng sá»± tìm tòi và phát triển những nghệ thuáºt và phát minh Ä‘Æ°a đến sá»± văn minh hoá sinh hoạt con ngÆ°á»i ...
Nhất là nếu má»™t ngÆ°á»i có thể thà nh công, không những trong việc Ä‘Æ°a ra ánh sáng má»™t sá»± phát minh đặc biệt nà o dù lợi Ãch đến đâu mà còn trong việc nhen nhúm lên trong thiên nhiên má»™t ánh sáng có thể, khi vừa bừng lên, đã chiếu rá»i má»™t Ãt ánh sáng và o những giá»›i hạn hiện tại trong những khám phá của con ngÆ°á»i, rồi sau đó, khi vÆ°Æ¡n cao, sẽ là m hiển lá»™ cho thấy rõ má»i ngõ ngách của bóng tối; đối vá»›i tôi, má»™t nhà phát minh nhÆ° thế sẽ xứng đáng được gá»i là NgÆ°á»i Triển Khai Ä‘Ãch thá»±c VÆ°Æ¡ng quốc con ngÆ°á»i ra ngoà i vÅ© trụ. Nhà vô địch vá» tá»± do con ngÆ°á»i, Kẻ Tiêu diệt những lẽ tất yếu hiện giam giữ ngÆ°á»i ta trong vòng nô lệ. HÆ¡n nữa, tôi nháºn thấy trong bản chất riêng tôi má»™t sá»± thÃch ứng đặc biệt để suy ngẫm chân lý. Vì tôi có má»™t trà óc vừa uyên bác đủ cho mục Ä‘Ãch quan trá»ng nhất ấy, nghÄ©a là sá»± trung thá»±c nháºn những Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng đồng vừa khá vững chãi và táºp trung để quan sát những mức Ä‘á»™ vi tế của sá»± dị biệt. Tôi có má»™t Ä‘am mê tìm tòi, má»™t năng lá»±c dừng nghỉ sá»± phán Ä‘oán má»™t cách kiên nhẫn, má»™t năng lá»±c để trầm tÆ° trong hân hoan, để chấp nháºn vá»›i dè dặt, để sẵn sà ng sá»a chữa những cảm tưởng sai lạc, và để chịu khó xếp đặt tÆ° tưởng cẩn tháºn. Tôi không khát vá»ng cái má»›i, không thán phục mù quáng cái cổ. Tôi hoà n toà n ghét sá»± giả mạo dÆ°á»›i má»i hình thức. Bởi tất cả những lý lẽ ấy, tôi xét thấy rằng thiên tÆ° và bản chất tôi, dÆ°á»ng nhÆ° có má»™t thứ liên lạc bà con vá»›i chân lý.
NhÆ°ng dòng dõi, sá»± giáo huấn của tôi, tất cả Ä‘á»u đã hÆ°á»›ng không vá» triết lý mà vá» chÃnh trị : tôi hầu nhÆ° được thấm nhuần vá» chÃnh trị từ thuở ấu thÆ¡. Và cÅ©ng nhÆ° trÆ°á»ng hợp thÆ°á»ng thấy ở các thanh niên, đôi khi tôi bị lung lay bởi những quan niệm. Tôi cÅ©ng nghÄ© rằng nhiệm vụ đối vá»›i xứ sở có những đòi há»i đặc biệt nÆ¡i tôi, những đòi há»i mà những nhiệm vụ khác của Ä‘á»i không thể lấn áp. Cuối cùng tôi nuôi hy vá»ng rằng, nếu tôi giữ má»™t chức vụ danh dá»± nà o trong quốc gia, tôi có thể có những trợ giúp bảo đảm cho công việc tôi, vá»›i ý hÆ°á»›ng hoà n thà nh nhiệm vụ được dà nh cho tôi. Vá»›i những Ä‘á»™ng lá»±c ấy, tôi bÆ°á»›c và o chÃnh trị ( Do Abott dịch từ La ngữ sang Anh ngữ trong cuốn Francis Bacon, London, 1885, tr.37) .
Năm 1570 Sir Nicholas Bacon chết bất ngá». Ông đã định cấp cho Francis má»™t gia tà i, nhÆ°ng cái chết đã cÆ°á»›p kế hoạch ông, và nhà ngoại giao trẻ tuổi, khi được gá»i gấp vá» London, đã bừng con mắt dáºy thấy mình không cha, không tiá»n lúc mÆ°á»i tám tuổi. Ông đã quen vá»›i phần lá»›n những xa hoa của thá»i đại, nên bây giá» thấy rất khó khăn để an pháºn vá»›i nếp sống đạm bạc bất đắc dÄ© . Ông bắt đầu hà nh nghá» luáºt, trong khi khẩn cầu những thân quyến có ảnh hưởng tiến cỠông và o má»™t chức vụ chÃnh trị nà o để có thể giải thoát ông khá»i mối lo vá» kinh tế. NhÆ°ng bức thÆ° hầu nhÆ° van xin của ông đã không được kết quả bao nhiêu so vá»›i lá»i văn tráng lệ hùng hồn và tà i nghệ rõ rệt của tác giả. Có lẽ chÃnh vì Bacon không đánh giá thấp tà i nghệ nà y, và xem địa vị nhÆ° Ä‘iá»u ông dÄ© nhiên phải có, cho nên Lord Burghley đã không Ä‘em lại sá»± đáp ứng mong má»i; và cÅ©ng có lẽ vì những bức thÆ° kia quá long trá»ng thá» nguyá»n trung thà nh vá»›i vị Lord trong quá khứ, hiện tại cÅ©ng nhÆ° vị lai: trong chÃnh trị, cÅ©ng nhÆ° trong tình yêu, không nên tá»± hiến mình toà n vẹn; ngÆ°á»i ta nên cho luôn luôn, nhÆ°ng không bao giá» nên cho tất cả. Lòng biết Æ¡n được nuôi dưỡng bằng sá»± mong chá».
Cuối cùng, Bacon đã leo lên được mà không cần sá»± nâng đỡ từ bên trên; nhÆ°ng má»—i bÆ°á»›c phải là m ông hao tổn nhiá»u năm. Năm 1583 ông được bầu và o Nghị viện đại diện cho tỉnh Taunton, và những cá» tri thÃch ông đến ná»—i há» tái cá» cho ông nhiá»u lần. Ông có má»™t tà i hùng biện mạnh mẽ trong cuá»™c tranh luáºn, và là má»™t nhà hùng biện không rÆ°á»m lá»i. "Không có má»™t ngÆ°á»i nà o đã từng ăn nói rõ rà ng, chặt chẽ, hùng hồn hÆ¡n -Ben Johnson bảo- hoặc từng Ãt bị trống rá»—ng, vô duyên hÆ¡n trong những gì mình nói. Không má»™t chữ, má»™t câu nà o trong lá»i nói ông lại không có những duyên dáng riêng của nó. Những ngÆ°á»i nghe không thể ho hay nhìn sang phÃa khác mà không bị mất mát Ä‘iá»u gì. Ông Ä‘iá»u khiển má»—i khi ông nói ... Không ai được nhiá»u quý chuá»™ng của thÃnh giả hÆ¡n ông trong mãnh lá»±c thu hút ấy. Ná»—i sợ hãi của má»i ngÆ°á»i nghe ông là sợ rằng ông sẽ chấm dứt (Nichol; Francis Bacon, Edingburg, 1907; p. 37). Nhà hùng biện đáng thèm !
Ông có má»™t ngÆ°á»i bạn thế lá»±c rất già u lòng vá»›i ông -quáºn công Essex đẹp trai mà nữ hoà ng Elizabeth đã yêu không được nên đâm ra thù. Năm 1595 Essex, để bù lại sá»± thất bại của mình trong việc bảo đảm má»™t địa vị chÃnh trị cho Bacon, đã tặng Bacon má»™t cÆ¡ sở đẹp ở Twickenham. Äấy là má»™t món quà vÄ© đại mà ngÆ°á»i ta những tưởng nó có thể rà ng buá»™c Bacon vá»›i Essex suốt Ä‘á»i, nhÆ°ng té ra không. Và i năm sau Essex tổ chức má»™t âm mÆ°u hạ ngục Elizabeth và chá»n ngÆ°á»i kế vị bà lên ngôi. Bacon viết thÆ° liên tiếp cho ân nhân mình, phản đối sá»± bá»™i phản nà y, và khi Essex vẫn khăng khăng má»™t má»±c, Bacon cảnh cáo ông ta rằng sẽ đặt sá»± táºn trung vá»›i nữ hoà ng lên trên cả lòng biết Æ¡n bạn. Essex đã cố gắng thá»±c hiện âm mÆ°u, bị thất bại và bị bắt. Bacon năn nỉ vá»›i nữ hoà ng cho bạn mình má»™t cách dai dẳng đến ná»—i cuối cùng nữ hoà ng bảo ông "nói chuyện gì khác". Khi Essex, được tá»± do tạm, tụ táºp quân lá»±c lại, diá»…n hà nh và o London và cố xách Ä‘á»™ng dân chúng là m cách mạng, Bacon giáºn giữ chống lại ông. Trong lúc ấy Bacon đã được má»™t ghế xỠán trong triá»u đình, và khi Essex bị bắt lại, bị xá» vì phản nghịch, Bacon đã dá»± phần tÃch cá»±c trong vụ xá» ngÆ°á»i đã là ngÆ°á»i bạn rất hà o phóng đối vá»›i ông.
Essex bị xá» có tá»™i và bị tá» hình. Sá»± tham dá»± của Bacon và o việc xỠán đã là m cho ông mất thanh danh má»™t thá»i gian; và từ đấy trở Ä‘i ông sống giữa những kẻ thù đợi dịp để trả thù ông. Tham vá»ng không biết chán của ông khiến ông không nghỉ ngÆ¡i được; ông luôn luôn bất mãn và luôn luôn ông tiêu trÆ°á»›c lợi tức của ông khoảng má»™t năm. Ông tiêu xà i phung phÃ; sá»± chÆ°ng bà y đối vá»›i ông là má»™t phần của chÃnh sách. Khi, và o năm bốn mÆ°Æ¡i tuổi, ông cÆ°á»›i vợ, đám tiệc kênh kiệu và đắt đỠđã để lại má»™t lá»— thủng lá»›n trong của hồi môn vốn là má»™t trong những sá»± quyến rÅ© của vị phu nhân. Năm 1598 ông bị bắt vì nợ nần. Tuy nhiên ông vẫn tiếp tục tiến. Tà i năng Ä‘a diện và kiến thức hầu nhÆ° bất táºn của ông khiến ông là má»™t há»™i viên đáng giá cho má»i há»™i đồng quan trá»ng, dần dần nhiá»u chức vị cao được mở ra cho ông: năm 1606 ông được là m Solicitor-General; năm 1613 trở thà nh Attorney-General; năm 1618, và o năm năm mÆ°Æ¡i bảy tuổi, cuối cùng ông trở thà nh Lord Chancellor.
3. NHỮNG BÀI TIỂU LUẬN:
Sá»± tiến thân của ông dÆ°á»ng nhÆ° đã thá»±c hiện giấc má»™ng Platon vá» má»™t thánh vÆ°Æ¡ng (vị vua vừa là triết gia). Vì song song bÆ°á»›c má»™t vá»›i sá»± trèo lên thế lá»±c chÃnh trị, Bacon đã lên đến đỉnh cao của triết há»c. Tháºt hầu nhÆ° không thể tin được rằng tà i bác há»c và những công nghiệp văn chÆ°Æ¡ng của con ngÆ°á»i nà y lại chỉ là những biến cố và những chuyển hÆ°á»›ng của má»™t sá»± nghiệp chÃnh trị đầy sóng gió. Châm ngôn của ông là : ngÆ°á»i ta sống hay nhất vá»›i má»™t Ä‘á»i ẩn dáºt - Bene vixit qui bene latuit. Ông không thể biết rõ ông thÃch Ä‘á»i sống trầm mặc hÆ¡n hay Ä‘á»i sống hoạt Ä‘á»™ng hÆ¡n. Hy vá»ng của ông là vừa là m triết gia vừa là m chÃnh khách nhÆ° Seneca, mặc dù ông e ngại rằng hÆ°á»›ng Ä‘i song đôi của Ä‘á»i ông nhÆ° váºy sẽ là m ngắn tầm mục tiêu và giảm thiểu mức thu nháºp của ông . "Tháºt khó nói - ông viết (Valerius Terminus, Ä‘oạn cuối)- xem sá»± pha lẫn suy tÆ° vá»›i má»™t Ä‘á»i sống hoạt Ä‘á»™ng, hay sá»± rút lui hoà n toà n và o việc suy tÆ°, có là m mất khả năng của tâm trà hÆ¡n hay cản trở nó hÆ¡n không?". Ông cảm thấy rằng sá»± há»c tá»± nó không thể là cứu cánh hay minh triết, và má»™t tri thức không được áp dụng trong hà nh Ä‘á»™ng chỉ là má»™t tri thức thiếu máu. "Dùng quá nhiá»u thì giá» và o việc há»c là lừ đừ; dùng quá nhiá»u sá»± há»c để trang hoà ng là là m bá»™; phán Ä‘oán hoà n toà n theo quy luáºt sách vở là tÃnh khà của má»™t há»c giả. NgÆ°á»i tà i lên án sá»± há»c, ngÆ°á»i ngu thán phục nó, ngÆ°á»i minh triết sá» dụng chÃnh nó; bởi vì sá»± há»c không dạy sá» dụng chÃnh nó; nhÆ°ng đây là má»™t sá»± minh triết ở bên ngoà i và bên trên sá»± há»c đạt được nhá» quan sát ("Vá» sá»± há»c"). Äây là má»™t Ä‘iểm má»›i, đánh dấu sá»± chấm dứt cái há»c hà n lâm -nghÄ©a là ly khai giữa tri thức vá»›i thá»±c dụng và quan sát- và đặt nặng khÃa cạnh kinh nghiệm và kết quả , là m nổi báºt triết lý Anh và lên đến tá»™t đỉnh của nó trong thuyết duy dụng. Không phải Bacon có lúc thôi yêu mến sách và suy tÆ°; bằng những lá»i khiến ta nhá»› đến Socrate, ông đã viết: "nếu không có triết há»c tôi không thiết sống ("Äá» tặng cuốn Wisdom of the Ancients); và ông tá»± mô tả mình, cuối cùng là "má»™t ngÆ°á»i có thiên tÃnh thÃch hợp cho văn há»c hÆ¡n cho bất cứ việc gì khác, và đã bị má»™t định mệnh nà o đó Ä‘Æ°a đẩy và o Ä‘á»i sống hoạt Ä‘á»™ng phản lại khuynh hÆ°á»›ng của tÃnh khà mình" (Tăng tiến Tri thức). Ấn phẩm hầu nhÆ° đầu tay của ông gá»i là "Ca tụng tri thức" (1592); tÃnh cách nồng nhiệt của nó đối vá»›i triết há»c khiến ta phải trÃch dẫn má»›i được :
"Lá»i ca ngợi của tôi sẽ dà nh cho chÃnh tâm trÃ. Tâm trà là con ngÆ°á»i, và kiến thức là tâm trÃ, má»™t ngÆ°á»i chỉ là những gì mà y biết ... Há chẳng phải lạc thú của tình yêu lá»›n hÆ¡n lạc thú của giác quan, và há chẳng phải lạc thú của tri thức lá»›n hÆ¡n lạc thú của ái tình ? Há chẳng phải lạc thú tá»± nhiên chân tháºt là thứ lạc thú mà ngÆ°á»i ta không bao giá» ngấy chán ? Há chẳng phải chỉ có tri thức má»›i giải toả tâm trà khá»i má»i vá»ng Ä‘á»™ng ? Biết bao nhiêu Ä‘iá»u chúng ta tưởng tượng song không có tháºt ? Biết bao nhiêu Ä‘iá»u ta đánh giá và xem trá»ng hÆ¡n chÃnh thá»±c bản chất chúng ? Những tưởng tượng vô lối nà y, chÃnh là những đám mây lầm lá»—i đã chuyển thà nh những cÆ¡n bão tố của vá»ng Ä‘á»™ng. Thế thì có má»™t hạnh phúc nà o cho tâm thức con ngÆ°á»i, má»™t hạnh phúc có thể nâng tâm thức ấy lên trên những há»—n mang của sá»± váºt, ở đấy y có thể kÃnh trá»ng tráºt tá»± của thiên nhiên và lầm lá»—i của con ngÆ°á»i ? Há chỉ có Ä‘á»™c má»™t niá»m hoan lạc mà không có sá»± phát minh ? Chỉ có sá»± hà i lòng mà không có lợi lá»™c ? Há chúng ta không đồng thá»i thấy rõ những báu váºt của kho tà ng thiên nhiên cÅ©ng nhÆ° vẻ đẹp của nó ? Chân lý có thá»±c khô cằn chăng ? Há chúng ta sẽ không nhỠđấy mà có thể sản ra những háºu quả đáng giá, và đem lại cho nhân sinh những tiện nghi vô hạn ?
Sản phẩm văn chÆ°Æ¡ng tinh luyện nhất của ông, cuốn "Tiểu luáºn" (1597 - 1623), chứng tỠông vẫn còn bị dằn xé giữa hai tình yêu, yêu chÃnh trị và yêu triết há»c . Trong bà i "Tiểu luáºn vá» danh dá»± và tiếng tăm", ông gán tất cả mức Ä‘á»™ danh dá»± cho những công trình quân sá»± và chÃnh trị , không má»™t mức Ä‘á»™ nà o được quy cho công trình văn chÆ°Æ¡ng hay triết há»c. NhÆ°ng trong bà i tiểu luáºn "Bà n vá» chân lý", ông viết: "Sá»± tìm tòi chân lý - sá»± bắt tình vá»›i nó; tri thức vá» chân lý - sá»± ca ngợi nó, niá»m tin và o chân lý - sá»± thưởng thức nó, là điá»u kiện tối cao của thiên tÃnh con ngÆ°á»i". Trong những cuốn sách "chúng ta nói chuyện vá»›i thánh hiá»n, cÅ©ng nhÆ° trong hà nh Ä‘á»™ng ta nói chuyện vá»›i ngÆ°á»i ngu". NghÄ©a là nếu chúng ta biết lá»±a chá»n sách để Ä‘á»c. " Má»™t số sách chỉ đáng nếm qua" - để trÃch má»™t Ä‘oạn thá»i danh- "má»™t số khác đáng nuốt chá»ng, và má»™t số Ãt đáng được nhai nghiá»n và tiêu hoá"; tất cả những nhóm nà y, chắc hẳn, đã há»p thà nh má»™t phần rất nhá» của những đại dÆ°Æ¡ng và những thác má»±c trong đó hằng ngà y thế giá»›i được tắm rá»a, bị đầu Ä‘á»™c và chết Ä‘uối.
DÄ© nhiên "Tiểu luáºn" phải được kể trong số Ãt sách đáng được nhai nghiá»n và tiêu hoá. Hiếm khi ta tìm thấy nhiá»u hà o thiện được gia vị và gia hÆ°Æ¡ng má»™t cách tuyệt diệu nhÆ° thế trong má»™t Ä‘Ä©a ăn bé nhá». Bacon ghét rÆ°á»m rà , và không Æ°a phung phà má»™t tiếng nà o; ông cho ta vô và n của cải trong má»™t câu ngắn; má»—i bà i tiểu luáºn trong đó, vá»›i khoảng má»™t, hai trang, Ä‘em lại sá»± tinh tế được chÆ°ng lá»c, của má»™t tâm trà bá»±c thầy vá» má»™t vấn Ä‘á» chÃnh yếu của Ä‘á»i sống. Tháºt khó nói xem bên hình thức, bên ná»™i dung, bên nà o tuyệt hÆ¡n; vì ở đây ngôn ngữ đã đến chá»— tuyệt xảo vá» tản văn cÅ©ng nhÆ° ngôn ngữ Shakespeare đã tuyệt xảo vá» văn vần. Äấy là má»™t lối văn giống nhÆ° văn của Tacite, hùng mạnh, cô Ä‘á»ng nhÆ°ng gá»t giÅ©a; và quả váºy má»™t phần sá»± sáng sủa khúc triết của nó là nhỠở sá»± mô phá»ng khéo léo những từ ngữ La Tinh. NhÆ°ng kho tà ng ẩn dụ của nó đặc biệt có tÃnh cách của thá»i đại Elizabeth, và phản ảnh sá»± dồi dà o của thá»i Phục hÆ°ng; không ngÆ°á»i nà o trong văn chÆ°Æ¡ng Anh lại sung túc vá» lối so sánh hà m súc và ý nhị nhÆ° thế. Sá»± chÆ°ng bà y phung phà những so sánh nà y là khuyết Ä‘iểm Ä‘á»™c nhất trong lối văn của Bacon : những ẩn dụ bóng gió tượng trÆ°ng bất táºn đổ xuống nhÆ° những nhát roi quất trên thần kinh của ta và cuối cùng là m cho ta chán mệt. Cuốn "Tiểu luáºn" giống nhÆ° món ăn nặng ná» nhiá»u gia vị, không thể tiêu hoá nhiá»u trong má»™t lúc, nhÆ°ng nếu Ä‘á»c má»—i lần bốn hay năm bà i, thì chúng là dưỡng chất tinh thần bổ khoẻ nhất bằng Anh ngữ.
Ta có thể rút ra được gì từ sá»± minh triết đã được rút tỉa nà y ? Có lẽ khởi Ä‘iểm tốt nhất, và sá»± chuyển hÆ°á»›ng đáng chú ý nhất từ những thá»i thượng của triết há»c trung cổ chÃnh là sá»± chấp nháºn hẳn nhiên của ông đối vá»›i đạo đức của Epicure. Quan Ä‘iểm triết há»c "đừng sá» dụng để khá»i mong muốn, đừng mong muốn để khá»i sợ hãi, có vẻ là má»™t dấu hiệu của má»™t tâm thức yếu Ä‘uối rụt rè. Và quả thế phần lá»›n những há»c thuyết của các triết gia dÆ°á»ng nhÆ° quá hoà i nghi, và lo cho nhân loại quá mức cần thiết. Há» là m tăng thêm ná»—i sợ chết khi Ä‘Æ°a ra những phÆ°Æ¡ng pháp chống lại nó; bởi vì khi há» xem cuá»™c sống của con ngÆ°á»i chỉ là má»™t ká»· luáºt chuẩn bị cho cái chết, thì dÄ© nhiên kẻ thù ấy phải là ghê gá»›m, sá»± tá»± vệ chống lại nó được đặt ra triá»n miên" (Tăng tiến tri thức, VII, 2). Không gì tai hại cho sức khoẻ bằng sá»± tiết chế dục vá»ng theo thuyết khắc ká»·; kéo dà i má»™t Ä‘á»i sống ra là m gì khi sá»± an pháºn thản nhiên đã biến nó thà nh ra sá»± chết trÆ°á»›c kỳ ? Ngoà i ra, đấy là má»™t ná»n triết há»c bất khả; vì bản năng sẽ vá»t ra. "Bản năng thÆ°á»ng bị che dấu, má»™t đôi khi bị thắng lÆ°á»›t, nhÆ°ng hiếm khi chết hẳn. Sức mạnh bản năng còn dữ dá»™i hÆ¡n khi quay trở lại; lý thuyết và sá»± giáo dục là m nó bá»›t cấp bách, nhÆ°ng táºp tục chỉ biến đổi, hà ng phục bản năng. NgÆ°á»i ta chá»› nên quá tin và o sá»± đắc thắng của mình đối vá»›i bản năng, vì nó sẽ nằm chôn vùi má»™t thá»i gian lâu, nhÆ°ng sẽ sống dáºy khi có dịp hay có sá»± cám dá»—. Bản năng cÅ©ng nhÆ° cô gái của Aesop, biến từ má»™t con mèo thà nh má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà , ngồi rất Ä‘oan trang ở đầu tấm phản, cho đến khi má»™t con chuá»™t chạy ngang trÆ°á»›c mặt. Bởi thế, má»™t ngÆ°á»i hãy tránh hẳn cÆ¡ há»™i, hoặc đặt mình thÆ°á»ng xuyên tiếp xúc vá»›i cÆ¡ há»™i để có thể Ãt bị xúc Ä‘á»™ng vì nó *" (*Vá» bản năng trong ngÆ°á»i ). Quả thế, Bacon nghÄ© rằng thân xác cần được táºp quen vá»›i sá»± quá Ä‘á»™ cÅ©ng nhÆ° sá»± tiết chế: nếu không, ngay chỉ má»™t lúc không tiết chế cÅ©ng đủ phá hoại nó. - Bởi thế má»™t ngÆ°á»i quen ăn những thức ăn thuần khiết và dá»… tiêu hoá nhất sẽ dá»… dà ng bị Ä‘au bụng khi vì quên hay vì hoà n cảnh bắt buá»™c, phải bá» lệ -. Tuy nhiên "sá»± thay đổi nhiá»u lạc thú tốt hÆ¡n là sá»± quá Ä‘Ã "; vì "sức mạnh của bản năng nÆ¡i tuổi trẻ đã vi phạm nhiá»u sá»± quá Ä‘á»™ khiến má»™t ngÆ°á»i đến tuổi già phải trả giá chúng". Sá»± trưởng thà nh của má»™t ngÆ°á»i thÆ°á»ng phải trả giá bằng tuổi trẻ y. Má»™t Ä‘Æ°á»ng lối hay hoặc để đạt đến sức khoẻ là má»™t mẫu vÆ°á»n; Bacon đã đồng ý vá»›i tác giả của Sáng thế ký rằng : "Äức Chúa trá»i lúc đầu dá»±ng má»™t khu vÆ°á»n" và vá»›i Voltaire rằng chúng ta nên trồng tỉa khoảnh sân sau của mình.
Triết lý đạo đức trong cuốn "Tiểu luáºn" có mùi vị của Michiavel hÆ¡n là của Kitô giáo, mà Bacon thÆ°á»ng chỉ trÃch gay gắt "Chúng ta mắc nợ của Machiavel và những nhà văn tÆ°Æ¡ng tá»±, những ngÆ°á»i tuyên bố má»™t cách cởi mở không che Ä‘áºy những gì con ngÆ°á»i là m thá»±c sá»±, chứ không phải những gì y là m; bởi vì không thể nà o nối liá»n sá»± khôn ngoan của má»™t con rắn và sá»± ngây thÆ¡ của con bồ câu, nếu trÆ°á»›c hết không có má»™t tri thức vá» bản chất của sá»± ác; không có tri thức nà y thì đức hạnh bị phÆ¡i ra không được phòng vệ" (Tăng tiến tri thức, XII, 2). "Những ngÆ°á»i à có má»™t câu cách ngôn khiếm nhã : Tanto buon che val niente, - tốt quá đến ná»—i không Ãch và o việc gì" (Vá» sá»± tốt đẹp). Bacon phối hợp lý thuyết của ông vá»›i thá»±c hà nh, và khuyên nên có má»™t hoà hợp giữa sá»± gian láºn và lÆ°Æ¡ng thiện, giống nhÆ° má»™t hợp kim sẽ khiến cho chất kim loại kém tinh ròng nhÆ°ng má»m hÆ¡n, có thể sống dai hÆ¡n. Ông muốn có má»™t sá»± nghiệp trá»n vẹn và nhiá»u mà u sắc, để quen vá»›i má»i thứ có thể mở rá»™ng, Ä‘Ã o sâu, tăng cÆ°á»ng, là m sắc bén tâm trÃ. Ông không thán phục Ä‘á»i sống thuần tÆ° tưởng ; nhÆ° Goethe, ông khinh bỉ thứ tri thức không Ä‘Æ°a đến hà nh Ä‘á»™ng: "ngÆ°á»i ta phải biết rằng trên sân khấu nhân sinh chỉ có những Thượng đế và thiên thần má»›i là m khán giả" (Tăng tiến tri thức, VII, 1) .
Vá» tôn giáo, mặc dù đã hÆ¡n má»™t lần bị lên án là vô thần và toà n bá»™ khuynh hÆ°á»›ng triết há»c ông có tÃnh cách thế tục và thuần lý, Bacon tá» ra là má»™t ngÆ°á»i đả kÃch sá»± bất tÃn rất hùng hồn và nghe ra có chiá»u thà nh tháºt. "Tôi chẳng thà tin má»i bà i ngụ ngôn trong truyện hoang Ä‘Æ°á»ng, và kinh Talmud và Alcoran, còn hÆ¡n tin rằng cái khung vÅ© trụ nà y lại không có má»™t tâm thức ... Vá»›i má»™t Ãt triết lý rởm Ä‘á»i, tâm thức con ngÆ°á»i ngả vá» vô thần; nhÆ°ng sá»± uyên thâm vá» triết há»c Ä‘em tâm thức ngÆ°á»i lại gần tôn giáo. Vì khi tâm thức con ngÆ°á»i nhìn và o những nguyên nhân phụ bị phân tán, đôi khi nó có thể an nghỉ trong chúng và không Ä‘i xa hÆ¡n; nhÆ°ng khi nó nhìn chuá»—i dây xÃch của chúng, liên minh kết nối vá»›i nhau, nó phải bay đến Thượng đế và thần tÃnh. Sá»± thá» Æ¡ đối vá»›i tôn giáo là do rất nhiá»u yếu tố. "Những nguyên nhân của sá»± vô thần là sá»± phân chia nhiá»u tôn giáo ; vì khi chỉ chia đôi, má»—i ngà nh tôn giáo sẽ gia tăng sá»± hăng hái cho cả đôi bên; nhÆ°ng nhiá»u ngà nh tôn giáo sẽ Ä‘Æ°a đến vô thần... Và cuối cùng, nguyên nhân ấy là những thá»i đại của há»c giả, nhất là khi có hoà bình thịnh vượng; vì những lúc rối loạn và ngang trái, quả có là m cho tâm thức con ngÆ°á»i thiên vá» tôn giáo ". NhÆ°ng giá trị của Bacon nằm ở tâm lý há»c nhiá»u hÆ¡n ở thần há»c và đạo đức. Ông là má»™t nhà phân tÃch xác đáng bản tÃnh con ngÆ°á»i, sá»± quan sát tinh tế của ông rá»i và o má»i tâm hồn. Ông Ä‘á»™c đáo má»™t cách má»›i mẻ vá» má»™t Ä‘á» tà i nhạt nhẽo nhất thế giá»›i. "Má»™t ngÆ°á»i cÆ°á»›i vợ già thêm bảy tuổi trong tÆ° tưởng ngay hôm đầu tiên". "NgÆ°á»i ta thÆ°á»ng thấy những ông chồng xấu lại có vợ tốt" (Bacon là má»™t ngoại lệ !). "Má»™t Ä‘á»i Ä‘á»™c thân tốt cho những giáo sÄ©, vì lòng bác ái không thể nà o tÆ°á»›i được xuống đất khi nó phải đổ đầy má»™t cái ao trÆ°á»›c đã ... NgÆ°á»i nà o có vợ con tức đã Ä‘Æ°a con tin cho váºn số; vì gia đình là chÆ°á»›ng ngại cho những công việc lá»›n, dù công việc ấy có tÃnh chất thiện hay ác". Bacon dÆ°á»ng nhÆ° báºn việc quá nhiá»u không có thì giỠđể yêu Ä‘Æ°Æ¡ng, và có lẽ ông không bao giá» cảm thức tình yêu má»™t cách sâu xa. "Tháºt lạ lùng khi ta chú ý đến sá»± thái quá của thứ Ä‘am mê nà y ... Không má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông kiêu hãnh nà o lại có thể nghÄ© tốt vá» mình má»™t cách phi lý nhÆ° ngÆ°á»i Ä‘ang yêu nghÄ© vá» ngÆ°á»i mình yêu... Ta có thể thấy rằng trong số tất cả những ngÆ°á»i vÄ© đại và xứng đáng không má»™t ngÆ°á»i nà o đã bị mê man Ä‘iên dại vì yêu Ä‘Æ°Æ¡ng, Ä‘iá»u ấy chứng tá» những tâm hồn lá»›n và những công việc lá»›n vẫn thÆ°á»ng tránh xa cái Ä‘am mê yếu Ä‘uối ấy" ("VỠái tình").
Bacon đánh giá tình bằng hữu hÆ¡n tình yêu, mặc dù ngay cả tình bằng hữu ông cÅ©ng có thể có thái Ä‘á»™ hoà i nghi. "Có rất Ãt tình bằng hữu trên thế giá»›i, và hiếm nhất là tình bằng hữu giữa những ngÆ°á»i ngang nhau, mối tình nà y thÆ°á»ng hay được phóng đại. Tình bạn có tháºt là giữa ngÆ°á»i trên và ngÆ°á»i dÆ°á»›i, những ngÆ°á»i vì cảnh ngá»™ có thể hiểu nhau... Má»™t háºu quả chÃnh của tình bạn là niá»m thoải mái và sá»± trút sạch ná»—i đầy ứ của trái tim, mà đam mê đủ loại đã gây ra". Má»™t ngÆ°á»i bạn là má»™t lá»— tai. "Những ngÆ°á»i cần bạn để thố lá»™ can trà ng chÃnh là những kẻ ăn thịt chÃnh trái tim mình ... Kẻ nà o có tâm sá»± đầy những ý tưởng, thì trà tuệ và hiểu biết của y sẽ sáng tá» và tuôn ra trong khi bà n luáºn cảm giao vá»›i má»™t ngÆ°á»i khác; ý tưởng của y tuôn ra dá»… dà ng hÆ¡n; y sắp đặt chúng má»™t cách thứ tá»± hÆ¡n; y thấy rõ chúng sẽ ra thế nà o khi biến thà nh lá»i; cuối cùng y trở nên minh triết hÆ¡n trÆ°á»›c; và đó là nhá» má»™t giá» Ä‘Ã m luáºn hÆ¡n là qua má»™t ngà y trầm tÆ°. ("Vá» tình bằng hữu").
Trong bà i tiểu luáºn "Vá» tuổi trẻ và sá»± già nua" Bacon đã thu gá»n má»™t cuốn sách và o trong má»™t Ä‘oạn văn. "Thanh niên thÃch hợp cho việc phát minh hÆ¡n là cho sá»± phán Ä‘oán, thÃch hợp cho sá»± thi hà nh hÆ¡n cho việc là m cố vấn, và thÃch hợp cho những kế hoạch má»›i hÆ¡n là cho công việc đã an bà i; bởi vì cái kinh nghiệm của tuổi tác vá» những việc đã qua hÆ°á»›ng dẫn há», song vá» những việc má»›i lại lừa dối há»... Thanh niên, trong sá»± Ä‘iá»u hà nh những hoạt Ä‘á»™ng, thÆ°á»ng ham hố ôm và o tháºt nhiá»u nhÆ°ng nắm được rất Ãt, có thể quấy Ä‘á»™ng nhiá»u hÆ¡n trấn an; lao và o mục Ä‘Ãch mà không biết xét đến phÆ°Æ¡ng tiện thứ lá»›p, theo Ä‘uổi má»™t cách phi lý má»™t và i nguyên tắc há» tình cá» bắt gặp, không biết biến chế, và điá»u nà y đã mang lại cho há» nhiá»u khó chịu bất ngá»... Những ngÆ°á»i tuổi tác thì cản ngăn quá nhiá»u, cân nhắc quá lâu, không mấy khi chịu là m liá»u, thối lui quá sá»›m, và Ãt khi đẩy công việc Ä‘i đến giai Ä‘oạn toà n mãn nhất mà chỉ bằng lòng vá»›i má»™t thà nh công tà m tạm. DÄ© nhiên cần dùng cả hai... Bởi vì những đức tÃnh nÆ¡i hạng ngÆ°á»i nà y có thể sá»a chữa những khuyết Ä‘iểm nÆ¡i hạng ngÆ°á»i kia". Tuy nhiên Bacon nghÄ© rằng tuổi thanh và thiếu niên có lẽ được dà nh quá nhiá»u tá»± do, bởi thế đâm ra lêu lổng vô tráºt tá»±. "Các báºc cha mẹ nên chá»n đúng lúc năng khiếu và con Ä‘Æ°á»ng há» muốn con cái phải theo, bởi vì và o giai Ä‘oạn ấy trẻ dá»… uốn nắn nhất; há» không nên quá chú tâm đến thiên tÆ° của con cái đến Ä‘á»™ tưởng rằng tốt hÆ¡n hết chúng nên theo những gì chúng ham thÃch. Quả có đúng khi bảo rằng nếu má»™t đứa trẻ có những ham thÃch hay năng khiếu phi thÆ°á»ng và o má»™t việc gì, thì không nên là m trái năng khiếu ấy; nhÆ°ng phần nhiá»u lá»i khuyên sau đây của Pythagore rất hợp lý: "Optimum lege suave et facile illud faciet ..." "Hãy chá»n việc tốt nhất, thói quen sẽ là m cho nó thú vị và dá»… dà ng" ("Vá» cha mẹ và con cái"). Vì "thói quen là vị thẩm phán chÃnh trong Ä‘á»i ngÆ°á»i ta" ("Vá» thói quen").
Vá» chÃnh trị, những bà i tiểu luáºn Ä‘Æ°a ra má»™t thuyết bảo thủ tá»± nhiên nÆ¡i ngÆ°á»i có khát vá»ng thống trị. Bacon muốn có má»™t quyá»n hà nh trung Æ°Æ¡ng mạnh. ChÃnh thể quân chủ là hình thức cai trị tốt nhất; và thÆ°á»ng hiệu năng má»™t quốc gia thay đổi tuỳ sá»± táºp trung quyá»n hà nh. "Có ba giai Ä‘oạn trong việc chÃnh sá»±: giai Ä‘oạn chuẩn bị, giai Ä‘oạn thảo luáºn hay cứu xét và giai Ä‘oạn thi hà nh. Bởi thế, nếu muốn nhanh chóng, chỉ giai Ä‘oạn giữa nên để cho nhiá»u ngÆ°á»i là m, còn đầu và cuối cho số Ãt" ("Vá» sá»± thi hà nh nhanh chóng"). Bacon là má»™t nhà quân sá»± rõ rệt; ông phà n nà n sá»± phát triển kỹ nghệ, coi nhÆ° không thÃch hợp cho chiến tranh và than phiá»n hoà bình kéo dà i có thể ru ngủ con ngÆ°á»i chiến đấu trong ta. Tuy nhiên ông công nháºn tầm quan trá»ng của nguyên liệu: "Khi Croesus khoe vá»›i Solon chá»— và ng của mình, Solon nói không ngoa rằng nếu kẻ nà o khác có sắt tốt hÆ¡n, kẻ ấy sẽ là m chủ tất cả số và ng ấy" ("Vá» sá»± vÄ© đại Ä‘Ãch thá»±c của các vÆ°Æ¡ng quốc").
CÅ©ng nhÆ° Aristote, Bacon khuyên nên tránh các cuá»™c cách mạng. "Cách thức chắc chắn nhất để Ä‘á» phòng nổi loạn; ... là dẹp hết chất liệu cho những cuá»™c nổi loạn; vì khi nhiên liệu đã sẵn sà ng, tháºt khó biết khi nà o tà n lá»a sẽ châm đốt... Äiá»u ấy không có nghÄ©a là muốn trừ loạn phải ráo riết dẹp tắt những cuá»™c há»™i thảo, trái lại, khinh thÆ°á»ng những cuá»™c há»™i thảo ấy đôi khi là cách hay nhất để ngăn cháºn chúng; còn cứ lo Ä‘i quanh dẹp há»™i thảo thì chỉ là m cho chúng sống dai thêm ... Chất liệu cho biến loạn có hai: nghèo túng và bất mãn. Những nguyên nhân và động lá»±c thúc đẩy các cuá»™c bạo Ä‘á»™ng là sá»± canh tân tôn giáo; chÃnh sách thuế khoá; thay đổi luáºt lệ; tÆ°á»›c đặc quyá»n; sá»± Ä‘Ã n áp chung; sá»± tiến cá» những ngÆ°á»i không xứng đáng, những ngÆ°á»i lạ; sá»± đói kém; lÃnh giải ngÅ©; các đảng phái đâm ra tuyệt vá»ng; và bất cứ gì là m mếch lòng dân Ä‘á»u Ä‘oà n kết há» lại trong má»™t chÃnh nghÄ©a chung". Mánh lá»›i của nhà lãnh tụ dÄ© nhiên là phải chia rẽ kẻ thù ra và đoà n kết bạn hữu lại". Nói chung, sá»± chia rẽ và dáºp tắt má»i đảng phái ... nghịch vá»›i chÃnh quyá»n và đặt hỠở xa nhau hay Ãt nhất là m cho há» nghi kỵ lẫn nhau, không phải là má»™t trÆ°á»ng hợp tuyệt vá»ng khi những ngÆ°á»i cầm giá»ng mối quốc gia thì có đầy yếu tố bất hoà và phe đảng, còn những ngÆ°á»i chống lại quốc gia thì toà n vẹn nhất khối ("Vá» những cuá»™c bạo Ä‘á»™ng và bất an"). Má»™t phÆ°Æ¡ng sách tốt hÆ¡n để tránh cách mạng là phân chia tà i sản cho quân bình: "Tiá»n giống nhÆ° phân bón, không tốt nếu không rải phân" (ibid.). Song Ä‘iá»u nà y không có nghÄ©a chủ trÆ°Æ¡ng xã há»™i hay dân chủ. Bacon không tin và o dân chúng mà và o thá»i ông rất Ãt được giáo dục; sá»± nịnh bợ là mị dân"; và "Phocion, khi được dân chúng hoan hô, đã há»i má»™t câu đầy ý vị: "Ta có là m gì sai quấy đâu ?" ("Tăng tiến tri thức"). Äiá»u Bacon muốn trÆ°á»›c tiên là má»™t chế Ä‘á»™ tiểu Ä‘iá»n chủ gồm những tá Ä‘iá»n sở hữu ruá»™ng đất; rồi má»™t giai cấp quý tá»™c để cầm quyá»n hà nh chánh, và trên hết là má»™t vị quốc vÆ°Æ¡ng vừa là triết gia". Hầu nhÆ° không có trÆ°á»ng hợp nà o trong đó má»™t ná»n cai trị không được phồn thịnh dÆ°á»›i những nhà cầm quyá»n uyên bác" (ibid). Bacon kể đến Seneca, Antonius Pius và Aurelius; hy vá»ng của ông là háºu thế sẽ cá»™ng thêm tên mình và o số đó.
4. CUỘC TÃI TẠO VĨ ÄẠI:
Vô tình, giữa lúc Ä‘ang vênh vang chiến thắng, tâm hồn Bacon quay vá» vá»›i triết há»c. Triết há»c đã là vú nuôi của ông và o thá»i niên thiếu, Ä‘ang là ngÆ°á»i bạn của ông ở văn phòng và sẽ là nguồn an ủi cho ông trong cảnh ngục tù thất thế. Ông than cho triết há»c, theo ông nghÄ©, đã bị mang tiếng xấu, và quy lá»—i cho ná»n há»c kinh viện cằn cá»—i. "NgÆ°á»i ta rất dá»… khinh miệt chân lý vì những cuá»™c tranh luáºn nêu lên vá» nó, và có khuynh hÆ°á»›ng nghÄ© rằng những ngÆ°á»i không bao giá» gặp nhau Ä‘á»u Ä‘i lầm Ä‘Æ°á»ng" (Ibid). "Những ngà nh khoa há»c ...gần nhÆ° bị ngÆ°ng trệ không tăng thêm kiến thức nà o xứng đáng vá»›i giống ngÆ°á»i;... và má»i truyá»n thống kế tục của các trÆ°á»ng há»c vẫn còn là má»™t chuá»—i kế tục những há»c giả mà không có nhà phát minh... Hiện nay những gì được thá»±c hiện vá» khoa há»c chỉ là sá»± thảo luáºn xoay tròn bất tuyệt". Suốt những năm Ä‘á»i ông Ä‘ang lên hÆ°Æ¡ng, Bacon luôn trầm tÆ° vá» việc phục hÆ°ng hay tái tạo triết há»c; "Meditor Instaurationan philosophiae" (trong Redargutio Philosophiarum). Ông dá»± định táºp trung má»i nghiên cứu và o công việc nà y. TrÆ°á»›c tiên, ông bảo chúng ta trong bà i tiểu luáºn "ChÆ°Æ¡ng trình công việc", ông sẽ viết má»™t và i bà i Luáºn thuyết dẫn nháºp, giải thÃch sá»± ngÆ°ng trệ của triết há»c vì đã cố chấp và o những phÆ°Æ¡ng pháp xÆ°a cÅ©, chết cóng, và vạch sÆ¡ lược những Ä‘á» nghị má»™t khởi công má»›i mẻ. Thứ hai, ông sẽ cố gắng phân loại các ngà nh khoa há»c lại, định cho chúng những nguyên liệu của chúng, và kê ra những vấn Ä‘á» chÆ°a được giải quyết trong má»—i ngà nh. Thứ ba, ông sẽ mô tả phÆ°Æ¡ng pháp má»›i của ông để Giải thÃch thiên nhiên. Thứ tÆ°, ông sẽ cố bắt tay và o môn vạn váºt há»c thá»±c thụ, tìm hiểu những Hiện tượng thiên nhiên. Thứ năm, ông sẽ chỉ rõ Chiếc thang tri thức nhá» nó các nhà trứ tác trong quá khứ đã leo lên những chân lý mà bây giá» Ä‘ang ra khá»i bối cảnh rÆ°á»m rà của thá»i trung cổ để dần dần thà nh hình. Thứ sáu, ông sẽ cố Tiên Ä‘oán những kết quả khoa há»c mà ông tin sẽ có nhá» sá» dụng phÆ°Æ¡ng pháp của ông: Và cuối cùng, nhÆ° má»™t ngà nh Triết há»c thứ yếu (hay ứng dụng), ông sẽ vẽ ra má»™t xã há»™i lý tưởng bừng nở từ tất cả ná»n tri thức Ä‘ang đâm chồi nà y mà ông hy vá»ng mình sẽ là ngÆ°á»i báo trÆ°á»›c. Tất cả các Ä‘iá»u nói trên láºp thà nh tác phẩm Magna Instauratio, sá»± tái tạo vÄ© đại của triết há»c *)
[* Bảy tác phẩm trên của Bacon mang nhan đỠnhư sau:
1. De Interpretatione Naturae Proemium - Dẫn nháºp việc giải thÃch thiên nhiên, 1603 -; Redargutio Philosophiarum -Phê bình các ngà nh triết há»c, 1609-.
2. The Advancement of Learning, 1603 -được dịch ra La-tinh dưới nhan đỠDe Augmentis Scientiarum, 1622)
3. Cogitata et Visa (Những Ä‘iá»u nghÄ© và thấy, 1607); Filum Labá»·inthi (Sợi chỉ và mê lá»™, 1606); Novum Organum (Dụng cụ má»›i, 1608-20).
4. Historia Naturalis (Vạn váºt há»c, 1622); Descriptio Globi Interlectualis (Mô tả quả cầu tri thức; 1612).
5. Sylva Sylvarum (Rừng của rừng, 1624)
6. De Principils (VỠcăn nguyên, 1621).
7. The New Atlantis (Äảo thần thoại má»›i, 1624).
Tất cả, trừ The Advancement of Learning và The New Atlantis, Ä‘á»u được viết bằng tiếng La-tinh, 2 quyển nà y Bacon và ngÆ°á»i cá»™ng sá»± dịch ra La ngữ để ngÆ°á»i Âu châu Ä‘á»c.]
Tháºt là má»™t công trình vÄ© đại, và trừ Aristote, chÆ°a ai từng là m trong lịch sá» tÆ° tưởng. Nó sẽ khác má»i ná»n triết há»c khác ở chá»— nhắm thá»±c hà nh hÆ¡n lý thuyết, ở những váºt liệu cụ thể đặc thù hÆ¡n là ở tÃnh cách cân đối trừu tượng. Tri thức là năng lá»±c chá»› không chỉ là lý luáºn suông hay váºt để trang hoà ng; "Äấy không phải là má»™t quan niệm để giữ... mà là má»™t công việc để là m, và tôi ... ra công đặt ná»n móng không phải cho má»™t há»c phái hay chủ thuyết nà o, mà cho sá»± Ãch dụng và năng lá»±c" (Tá»±a cuốn Tái tạo vÄ© đại). Lần đầu tiên đấy là tiếng nói và giá»ng Ä‘iệu của khoa há»c tân thá»i.
4.1. Tăng tiến tri thức:
Muốn tạo ra những công trình, ngÆ°á»i ta phải có tri thức. "Không thể Ä‘iá»u khiển được thiên nhiên nếu không là m cho nó vâng phục" (ChÆ°Æ¡ng trình công việc). Chúng ta cứ há»c những định luáºt của thiên nhiên thì tá»± khắc sẽ là m chủ được nó. Khoa há»c là con Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°a đến xã há»™i và ng son. NhÆ°ng chao ôi là con Ä‘Æ°á»ng nà y má»›i tệ là m sao - ngoằn ngoèo, tối tăm, đôi khi quay trở lại mất hút và o trong những nẻo phụ vô Ãch, không Ä‘Æ°a đến ánh sáng mà đến sá»± há»—n Ä‘á»™n. Bởi thế chúng ta hãy khởi sá»± bằng cách xét qua tình trạng của các khoa há»c và vạch ra cho chúng những địa hạt riêng biệt thÃch đáng, ta hãy "định vị trà chÃnh xác cho những khoa há»c đúng chá»— của chúng" ; cứu xét những khuyết Ä‘iểm của chúng; chỉ rõ những vấn Ä‘á» má»›i Ä‘ang chỠđợi ánh sáng của chúng và nói chung "mở ra và khuấy Ä‘á»™ng trái đất má»™t chút".
Äấy là công việc Bacon tá»± đặt cho mình trong Tăng tiến tri thức. "NhÆ° má»™t vị vua Ä‘i và o cung Ä‘iện, ông tuyên bố: "à định của tôi là đi má»™t vòng quanh địa hạt tri thức, xem những phần nà o bị bá» hoang không được sá»± vun trồng chăm bón của con ngÆ°á»i; vá»›i mục Ä‘Ãch sá» dụng năng lá»±c của những ngÆ°á»i công và tÆ° để cải thiện chúng, sau khi vạch cho há» thấy những khoảng trống tri thức kia" Bacon sẽ là m vị chúa tể xem xét mảnh đất ngáºp cá» sá»a lại Ä‘Æ°á»ng sá cho ngay thẳng và chia những mảnh đồng cho những ngÆ°á»i là m lụng. Äấy là má»™t kế hoạch táo bạo đến Ä‘á»™ trân tráo; song Bacon vẫn còn trẻ (tuổi 42 nÆ¡i má»™t triết gia vẫn còn xuân lắm) để vạch chÆ°Æ¡ng trình cho những cuá»™c du hà nh vÄ© đại. Ông viết cho Bunghley năm 1592: "Tôi xem tất cả lãnh vá»±c tri thức Ä‘á»u là địa hạt của tôi", không có nghÄ©a ông sẽ trở thà nh má»™t ấn bản sá»›m của bá»™ Bách Khoa Anh, mà chỉ ngụ ý rằng công việc ông ta là m sẽ Ä‘Æ°a ông và o trong má»i ngà nh vá»›i tÆ° cách phê bình gia và ngÆ°á»i phối hợp công việc tái tạo xã há»™i; chÃnh sá»± vÄ© đại của ý định ấy khiến lá»i văn ông nghe tháºt nguy nga Ä‘Æ°á»ng bệ, và thỉnh thoảng Ä‘Æ°a ông đến tá»™t đỉnh của tản văn Anh.
Thế là Bacon Ä‘i quan sát khắp bãi chiến trÆ°á»ng rá»™ng lá»›n trong đó cuá»™c nghiên tầm của con ngÆ°á»i tranh đấu vá»›i trở ngại thiên nhiên và sá»± ngu dốt của loà i ngÆ°á»i; trong má»i lãnh vá»±c ông Ä‘á»u gieo rắc ánh sáng. Ông xem sinh lý há»c và y há»c có tầm quan trá»ng lá»›n lao; ông tán dÆ°Æ¡ng y há»c là sá»a chữa được "má»™t nhạc cụ tuyệt xảo, tinh vi song quá dá»… dà ng lạc Ä‘iệu. Ông phản đối cách chữa trị cổ truyá»n nhu nhược của những y sÄ© Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, và khuynh hÆ°á»›ng chữa má»i bệnh thống bằng cùng má»™t phái thuốc thÆ°á»ng là y dược. Há» á»· lại quá nhiá»u và o kinh nghiệm cá nhân tình cá», không hệ thống. Há» cần phải thà nghiệm rá»™ng rãi hÆ¡n, phải dùng tỉ giảo giải phẫu để là m sáng tá» sá»± giải phẫu sinh thể, và trên tất cả, há» phải ghi lại má»™t cách dá»… hiểu thà nh tÃch những cuá»™c thà nghiệm và kết quả để ngÆ°á»i ta có thể đến xem được. Bacon tin rằng nên cho phép y sÄ© giúp ngÆ°á»i bệnh chết má»™t cách dá»… dà ng mau chóng (đánh thuốc mê khi hấp hối) khi mạng sống chỉ kéo dà i má»™t và i ngà y mà con bệnh phải vô cùng Ä‘au Ä‘á»›n; nhÆ°ng ông cÅ©ng khuyên các y sÄ© nên để tâm nghiên cứu nhiá»u hÆ¡n vá» cách kéo dà i Ä‘á»i sống. "Äây là nhiệm vụ má»›i mẻ mà y khoa còn thiếu sót, mặc dù đấy là nhiệm vụ cao quý nhất. Vì nếu y há»c có thể là m việc ấy, nó sẽ không còn hoà n toà n chỉ chuyên vá» những lối chữa trị hạ cấp và những y sÄ© cÅ©ng không còn chỉ được ngÆ°á»i ta trá»ng vá»ng khi cần đến, mà sẽ là những ngÆ°á»i ban bố những hạnh phúc trần gian lá»›n nhất cho nhân loại". Ở đây má»™t đồ đệ Schopenhauer có thể cãi lại giả thuyết cho rằng sá»± sống dai là má»™t hạnh phúc, và nghÄ© trái lại rằng sá»± chấm dứt mau lẹ những cÆ¡n bệnh hoạn là má»™t công trình đáng ca ngợi nÆ¡i các y sÄ©. NhÆ°ng Bacon, mặc dù có đầy những lo âu, có vợ và bị phiá»n hà , vẫn không bao giá» nghi ngá» rằng cuá»™c Ä‘á»i chung quy vẫn là má»™t cái gì rất tốt đẹp.
Vá» tâm lý há»c, Bacon hầu nhÆ° theo thuyết "tâm cá»": ông đòi há»i phải có sá»± quan sát kỹ nhân và quả trong hà nh Ä‘á»™ng con ngÆ°á»i, và muốn loại bá» danh từ tình cá» ra khá»i ngữ vá»±ng khoa há»c. "Tình cá» là tên của má»™t váºt không hiện hữu". Và "cái mà trong vÅ© trụ gá»i là tình cá» thì ở nÆ¡i con ngÆ°á»i chÃnh là ý chÃ" (Giải thÃch thiên nhiên). Äây trong má»™t dòng chữ nhá» có cả má»™t vÅ© trụ ý nghÄ©a, và má»™t thách thức chiến tranh: lý thuyết kinh viện vỠý chà tá»± do bị gạt ra ngoà i xem nhÆ° không đáng bà n tá»›i; và giả định chung vá» má»™t "ý chÃ" phân biệt vá»›i "tri thức" cÅ©ng bị bác bá». Äây là những dây dá»i mà Bacon không theo; và trÆ°á»ng hợp nà y không phải duy nhất trong đó ông đặt cả má»™t cuốn sách và o má»™t câu rồi vui vẻ cho qua.
Lại trong má»™t và i tiếng khác, Bacon phát minh má»™t khoa há»c má»›i -tâm lý xã há»™i- "Những triết gia cần khảo sát sâu xa những sức mạnh và năng lá»±c của thói quen, sá»± táºp luyện giáo dục, gÆ°Æ¡ng mẫu, sá»± mô phá»ng, sá»± cạnh tranh, tình bằng hữu, lá»i khen, sá»± chỉ trÃch, sá»± cổ võ, tiếng tăm, luáºt lệ, sách vở, những sá»± há»c há»i v.v.; vì đấy là những gì ngá»± trị trong tinh thần con ngÆ°á»i; tâm thức được thà nh hình và khắc phục bởi những yếu tố nà y*" (* Những yếu tố được Spinoza khai triển trong cuốn Äạo đức há»c !). Những nét đại cÆ°Æ¡ng nà y đã được má»™t ngà nh khoa há»c má»›i, khoa tâm lý xã há»™i, tuân theo chặt chẽ đến ná»—i nó gần nhÆ° má»™t bảng mục lục cho các tác phẩm của Tarde, Le Bon, Ross, Walias và Durkheim.
Không có gì ở dÆ°á»›i khoa há»c, cÅ©ng không có gì ở trên nó, thuáºt phù thuá»·, má»™ng mị, bói toán, thần giao cách cảm, những "hiện tượng tâm linh" nói chung, Ä‘á»u phải được cứu xét má»™t cách khoa há»c; "vì ta không biết được trong trÆ°á»ng hợp nà o và đến mức Ä‘á»™ nà o, những háºu quả ta cho là mê tÃn tháºt sá»± có những nguyên nhân tá»± nhiên" (Tăng tiến tri thức). Mặc dù có khuynh hÆ°á»›ng tá»± nhiên há»c mạnh mẽ, Bacon vẫn cảm thấy sức cám dá»— của những vấn Ä‘á» nà y; không có gì thuá»™c con ngÆ°á»i lại xa lạ vá»›i ông . Biết đâu không có chân lý bất ngá», khoa há»c má»›i mẻ phát sinh từ những cuá»™c tìm kiếm nà y, nhÆ° hoá há»c đã nẩy mầm từ thuáºt luyện kim (giả kim ?). "Thuáºt luyện (giả) kim có thể và vá»›i ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông bảo con trai mình rằng ông ta đã để lại và ng, chôn ở má»™t nÆ¡i nà o đó trong vÆ°á»n nho; ở đây khi những ngÆ°á»i con Ä‘Ã o lên thì chẳng thấy và ng đâu cả, song khi láºt mô đất quanh những gốc nho nên hỠđã được má»™t mùa nho sung mãn. CÅ©ng thế, cuá»™c tìm kiếm và những ná»— lá»±c để chế tạo và ng ròng đã Ä‘Æ°a ra ánh sáng nhiá»u phát minh Ãch lợi và nhiá»u kinh nghiệm quý báu". (TTTT).
Lại má»™t ngà nh khoa há»c khác thà nh hình trong cuốn VIII: khoa há»c vá» thà nh công trong Ä‘á»i sống. Khi quyá»n lá»±c chÆ°a xuống, Bacon Ä‘Æ°a ra và i chỉ dẫn mở đầu dạy cách là m thế nà o để tiến thân trong Ä‘á»i. Äiá»u kiện trÆ°á»›c tiên là tri thức: biết mình và biết ngÆ°á»i, Gnothe seauton chỉ má»›i là má»™t ná»a; tá»± biết mình có giá trị chÃnh yếu ở chá»— nó là má»™t phÆ°Æ¡ng tiện để biết ngÆ°á»i. Chúng ta cần "ná»— lá»±c tìm hiểu vá» những ngÆ°á»i mà ta phải tiếp xúc - tÃnh tình, Æ°á»›c muốn quan niệm, táºp tục, thói quen của há»; những sá»± giúp đỡ, những bảo đảm mà há» thÆ°á»ng nÆ°Æ¡ng và o nhiá»u nhất, tìm hiểu do đâu há» có uy quyá»n; những khuyết Ä‘iá»m và chá»— yếu của há», chá»— mà há» dá»… thổ lá»™ can trà ng nhất và là m ta dá»… đến gần há» nhất; tìm hiểu bạn hữu há», những đảng phái, những ngÆ°á»i bảo trợ của há», ngÆ°á»i ngÆ°á»i tuỳ thuá»™c và o há», những kẻ thù, những kẻ ganh tị há», những kình địch của há»; tìm hiểu những lúc nà o có thể gần há» và cách nà o... Song chìa khoá bảo đảm nhất để mở lòng kẻ khác vẫn là tìm tòi nghiên cứu kỹ lưỡng hoặc tÃnh khà bản chất há» hoặc mục tiêu dá»± định của há»... Cách ngắn nhất để đạt đến toà n thể sá»± truy tầm nà y dá»±a trên 3 đặc Ä‘iểm: 1. Kết bạn tháºt nhiá»u, 2. Giữ má»™t trung đạo dè dặt, má»™t sá»± Ä‘iá»u Ä‘á»™ giữa nói năng tha hồ và im lặng. NhÆ°ng trên tất cả, không gì giúp cho sá»± biểu lá»™ bản ngã con ngÆ°á»i và bảo đảm quyá»n lợi của mình hÆ¡n là đừng tá»± "tÆ°á»›c khà giá»›i" bằng sá»± dịu ngá»t và vui tÃnh quá Ä‘á»™, má»™t Ä‘iá»u dá»… là m cho ta gặp nhiá»u tổn thÆ°Æ¡ng và trách cứ; tốt hÆ¡n ... thỉnh thoảng nên loé ra má»™t và i tia sáng, biểu lá»™ má»™t tâm thức phóng khoáng tá»± do, những tia sáng có lẫn ná»c châm cÅ©ng nhÆ° máºt ngá»t".
Bạn hữu đối vá»›i Bacon chÃnh yếu là má»™t phÆ°Æ¡ng tiện để tiến thân; ông chia sẻ vá»›i Mathiavel má»™t quan niệm mà ta dá»… dà ng gán cho thá»i Phục hÆ°ng nếu không nghÄ© đến tình bạn vô vị lợi tốt đẹp giữa Michaelangelo và Cavalleri Montaigne và La Boetie, Sir Philip Sidney và Hubert Languec. Có lẽ chÃnh sá»± đánh giá tình bạn má»™t cách quá thá»±c tế nà y đã giúp ngÆ°á»i ta dá»… giải chÃch sá»± hết thá»i của Bacon, cÅ©ng nhÆ° quan Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng tá»± giúp ngÆ°á»i ta dá»… giải thÃch sá»± suy tà n của Napoléon; vì bạn bè của má»™t ngÆ°á»i - trong mối tÆ°Æ¡ng giao vá»›i ngÆ°á»i ấy - không mấy khi thá»±c hà nh má»™t triết lý cao siêu hÆ¡n cái triết lý mà y theo trong khi cÆ° xá» vá»›i há». Bacon tiếp tục trÃch dẫn Bias, má»™t trong bảy hiá»n triết cổ Hy Lạp : "Hãy yêu mến bạn anh nhÆ° thể y sẽ trở thà nh kẻ thù, và yêu mến kẻ thù nhÆ° thể y sẽ thà nh bạn" (TTTT, VIII, 2). Äừng thổ lá»™ ngay cả vá»›i bạn hữu biết quá nhiá»u ý định và tÆ° tưởng Ä‘Ãch thá»±c của mình, trong khi Ä‘Ã m thoại, nên há»i nhiá»u hÆ¡n trình bà y quan niệm; và khi nói thì nên Ä‘Æ°a ra những dữ kiện và tin tức hÆ¡n là những tin tưởng và phán Ä‘oán (Tiểu luáºn "Vá» sá»± giả vá»" và "Vá» cách nói năng"). TÃnh kiêu hãnh lá»™ liá»…u giúp cho sá»± tiến thân; và "thói vênh vang tá»± đắc là má»™t lá»—i lầm thuá»™c lãnh vá»±c đạo đức hÆ¡n là chÃnh trị " (TTTT, VIII, 2). Ở đây cÅ©ng nhắc chúng ta nhá»› đến Napoléon; cÅ©ng nhÆ° Napoléon, Bacon là má»™t con ngÆ°á»i ở trong nhà thì khá bình dị, song ra ngoà i lại là m ra má»™t bá»™ Ä‘iệu trịnh trá»ng phô trÆ°Æ¡ng mà ông ta nghÄ© rất cần cho uy tÃn đối vá»›i công chúng.
Cứ thế Bacon Ä‘i từ địa hạt nà y sang địa hạt khác, gieo hạt giống tÆ° tưởng ông và o trong má»i ngà nh khoa há»c . Ở chặng cuối cuá»™c khảo sát ông Ä‘i đến kết luáºn rằng khoa há»c chỉ mình nó không đủ: phải có má»™t sức mạnh, má»™t kỹ luáºt ngoà i địa hạt các khoa há»c để phối hợp chúng và chỉ chúng đến mục Ä‘Ãch. "Có má»™t nguyên nhân lá»›n và mạnh khác cho ta biết tại sao các ngà nh khoa há»c chỉ bÆ°á»›c những bÆ°á»›c tiến nhá» nhoi, và nguyên nhân ấy là thế nà y. Không thể nà o chạy má»™t Ä‘Æ°á»ng Ä‘ua thá»±c sá»± khi chÃnh Ä‘Ãch đến chÆ°a được định sẵn". Cái mà khoa há»c cần chÃnh là triết há»c, sá»± phân tÃch phÆ°Æ¡ng pháp khoa há»c, và phối hợp những mục Ä‘Ãch và kết quả của khoa há»c, thiếu Ä‘iá»u nà y thì má»i ngà nh khoa há»c phải thà nh ra nông cạn. "Vì cÅ©ng nhÆ° ta không thể nà o có má»™t cái nhìn toà n miá»n khi đứng trên đất bằng , ta cÅ©ng không thể khám phá những phần sâu xa nhất của bất cứ khoa há»c nà o nếu chỉ đứng ngang mức Ä‘á»™ của khoa há»c ấy, không tiến lên cao hÆ¡n". Bacon lên án thói quen nhìn và o những dữ kiện riêng rẽ tách khá»i toà n khối, không xét đến sá»± nhất thể; ông bảo việc ấy chẳng khác nà o mang má»™t cây đèn nhá» Ä‘i khắp các góc phòng rạng rỡ ánh sáng.
Triết há»c chứ không phải khoa há»c, cuối cùng vẫn là mục Ä‘Ãch yêu dấu của Bacon . Chỉ có triết há»c má»›i có thể Ä‘em lại cho má»™t cuá»™c Ä‘á»i đầy sóng gió Ä‘au thÆ°Æ¡ng cái niá»m bình an tráng lệ phát sinh từ tri thức. "Sá»± há»c khuất phục được hay Ãt nhất giảm bá»›t ná»—i sợ hãi vá» cái chết và số pháºn ngang trái". Ông trÃch dẫn những dòng thÆ¡ của Virgil:
Felix qui potuit rerum cognosere causas,
Quique metus omnes, et inexorabile fatum
Subjecit pedibus, strepitumque Acherontis avari.
"Sung sÆ°á»›ng thay con ngÆ°á»i đã há»c được nguyên nhân má»i sá»±, và đã để dÆ°á»›ichân mình má»i sợ hãi, định mệnh tà n khốc và cuá»™c cạnh tranh huyên náo của địa ngục tham lam".
Có lẽ kết quả tốt đẹp nhất của triết há»c là nhá» nó mà chúng ta trút bỠđược bà i há»c vá» sá»± tạo mãi liên miên mà bối cảnh kỹ nghệ không ngừng nhồi và o đầu ta. "Triết há»c hÆ°á»›ng dẫn chúng ta trÆ°á»›c hết là để tìm của cải của tâm thức, kỳ dÆ° hoặc chúng ta sẽ được cung cấp, hoặc chúng ta không cần đến chúng bao nhiêu". Má»™t chút minh triết bao giá» cÅ©ng là má»™t niá»m vui vÄ©nh cá»u.
ChÃnh trị hệt nhÆ° khoa há»c, cÅ©ng khổ vì thiếu triết lý. Triết há»c đối vá»›i khoa há»c cÅ©ng có cùng mối liên hệ nhÆ° chÃnh khách vá»›i chÃnh trị: hoạt Ä‘á»™ng được hÆ°á»›ng dẫn bởi sá»± biết và thấy toà n diện ngược hẳn vá»›i sá»± tìm tòi riêng rẽ không mục Ä‘Ãch. CÅ©ng nhÆ° sá»± theo Ä‘uổi tri thức sẽ trở thà nh lối há»c kinh viện nếu tách rá»i những nhu cầu thá»±c tiá»…n của con ngÆ°á»i và cuá»™c sống, sá»± theo Ä‘uổi chÃnh trị cÅ©ng sẽ trở thà nh Ä‘iên rồ phá hoại nếu tách khá»i khoa há»c và triết lý. "Tháºt sai lầm khi giao phó thân thể cho những lang băm thông thÆ°á»ng chỉ dá»±a và o má»™t Ãt toa thuốc có sẵn, mà không biết gì vá» nguyên nhân bệnh, cÅ©ng không biết cÆ¡ thể của bệnh nhân, hay mối nguy của những triệu chứng tình cá», lại cÅ©ng chẳng biết phÆ°Æ¡ng pháp chữa trị Ä‘Ãch thá»±c ra sao. CÅ©ng nhÆ° váºy nhất định sẽ nguy hiểm khi giao việc Ä‘iá»u hà nh cÆ¡ thể quốc gia cho má»™t bá»n chÃnh khách "gia truyá»n", trừ phi có xen lẫn vá»›i những ngÆ°á»i căn bản há»c thức vững và ng ... Mặc dù nghe ra có vẻ bênh vá»±c nghá» mình khi có ngÆ°á»i bảo: "Các quốc gia sẽ có hạnh phúc nếu những vị vua ấy Ä‘á»u là triết gia hoặc các triết gia được là m vua", tuy nhiên kinh nghiệm đã chứng minh Ä‘iá»u nà y quá rõ, là những thá»i đại và ng son nhất thÆ°á»ng đã ở dÆ°á»›i sá»± cai trị của những vị quân vÆ°Æ¡ng minh triết uyên thâm". Và ông nhắc ta nhá»› đến những vị đại đế trị vì La Mã sau Domitian và trÆ°á»›c Comodus.
Cứ thế, Bacon, nhÆ° Platon và tất cả chúng ta, tán dÆ°Æ¡ng sở trÆ°á»ng của mình, và đỠnghị hãy xem nó là phÆ°Æ¡ng cứu nhân Ä‘á»™ thế. NhÆ°ng ông cÅ©ng công nháºn, minh bạch hÆ¡n Platon nhiá»u ( và sá»± khác biệt nà y báo hiệu thá»i đại tân tiến), cái cần thiết của khoa há»c chuyên môn, và của đạo binh sÆ°u tầm vá» các ngà nh chuyên biệt. Không má»™t tri thức nà o kể cả tri thức của Bacon , đủ sức bao quát toà n lãnh vá»±c, dù cho ông ta có nhìn từ đỉnh núi Olymp Ä‘i nữa. Ông biết ông cần sá»± giúp đỡ, và cảm thấy thấm thÃa ná»—i cô Ä‘Æ¡n của mình trong bầu không khà đỉnh núi của má»™t công cuá»™c khó khăn không ngÆ°á»i giúp sức. Ông há»i má»™t ngÆ°á»i bạn: " Anh có những bạn bè nà o giúp anh trong công việc ? Vá» phần tôi, tôi hoà n toà n cô Ä‘Æ¡n" (Trong Nichol, ii, 4). Ông mÆ¡ Æ°á»›c đến việc phối trà các nhà khoa há»c trong việc chuyên môn hoá, thÆ°á»ng xuyên hợp tác liên lạc vá»›i nhau và phối hợp há» lại trong má»™t mục Ä‘Ãch chung bằng má»™t tổ chức vÄ© đại. "Hãy xét xem những gì ta có thể chỠđợi từ nÆ¡i những ngÆ°á»i vô cùng nhà n rá»—i, từ hiệp há»™i thợ thuyá»n, từ những thá»i đại tiếp nối nhau; nhất là khi đấy không phải là má»™t con Ä‘Æ°á»ng trên đó má»—i lần chỉ có thể cho má»™t ngÆ°á»i Ä‘i qua (nhÆ° trÆ°á»ng hợp con Ä‘Æ°á»ng lý luáºn), mà là má»™t con Ä‘Æ°á»ng trong đó những nhân công và kỹ nghệ của con ngÆ°á»i (nhất là vá» việc thu tháºp kinh nghiệm ) có thể, nếu cố gắng, táºp trung và phân phối rồi kết hợp. Vì chỉ có khi ấy con ngÆ°á»i má»›i bắt đầu biết được sức mạnh của há» khi thay vì số đông cùng là m má»™t việc, má»—i ngÆ°á»i sẽ phụ trách má»™t việc khác nhau" (New Organon, i, 123). Khoa há»c, vốn là sá»± tổ chức tri thức thà nh hệ thống, chÃnh nó cÅ©ng cần được tổ chức.
Và sá»± tổ chức ấy phải có tÃnh cách quốc tế, cứ để cho nó tá»± do vượt các biên giá»›i thì không bao giá» nó sẽ là m Âu châu trở thà nh má»™t khối trên phÆ°Æ¡ng diện tri thức. "Äiểm thiếu sót thứ hai tôi tìm thấy là liên hệ quá Ãt á»i và không mấy tốt đẹp giữa các trÆ°á»ng đại há»c khắp Âu châu, cÅ©ng nhÆ° ở trong cùng má»™t tiểu bang và vÆ°Æ¡ng quốc". Hãy để cho tất cả những đại há»c nà y chia nhau những Ä‘á» tà i và vấn Ä‘á», rồi hợp tác trong việc sÆ°u tầm và xuất bản. Khi được tổ chức và liên kết nhÆ° váºy, những đại há»c có thể được sá»± nâng đỡ của vua chúa để trở thà nh nhÆ° vai trò của chúng trong xã há»™i lý tưởng - những trung tâm há»c giả vô tÆ° Ä‘iá»u khiển thế giá»›i. Bacon chú ý đến "lÆ°Æ¡ng bổng kém cá»i dà nh cho những ngÆ°á»i giảng dạy, trong ngà nh khoa há»c cÅ©ng nhÆ° trong mỹ nghệ" (TTTT); và ông có cảm tưởng tình trạng nà y sẽ cứ tiếp tục nếu chÃnh quyá»n không chịu đảm trách công việc giáo dục lá»›n lao. Những nhà minh triết và o những thá»i đại và ng son xa xÆ°a thÆ°á»ng phà n nà n rằng chÃnh quyá»n luôn báºn rá»™n vá»›i luáºt pháp mà quá sÆ¡ xuất vá» việc giáo dục". Giấc má»™ng lá»›n của Bacon là sá»± xã-há»™i-hoá khoa há»c để chinh phục thiên nhiên và mở rá»™ng quyá»n năng con ngÆ°á»i.
Bởi thế ông kêu lên vua James I, dốc hết những lá»i ca ngợi mà ông biết đức vua rất khoái thưởng thức. James vừa là má»™t há»c giả vừa là má»™t vị đế vÆ°Æ¡ng kiêu hãnh vá» ngòi bút của ông hÆ¡n vá» cây quyá»n trượng và chuôi gÆ°Æ¡m; ta có thể hy vá»ng từ nÆ¡i má»™t vì vua uyên bác văn tà i nhÆ° thế. Bacon bảo vua James rằng những kế hoạch ông vừa phát há»a "rõ là công việc của đế vÆ°Æ¡ng mà những ná»— lá»±c của má»™t ngÆ°á»i không thể là m gì hÆ¡n má»™t cái bóng trên ngả ba Ä‘Æ°á»ng, chỉ có thể chỉ lối Ä‘i chứ không thể Ä‘i được". DÄ© nhiên những công trình đế vÆ°Æ¡ng nà y sẽ tốn nhiá»u tiá»n; nhÆ°ng "cÅ©ng nhÆ° những thÆ° ký và gián Ä‘iệp của các quân vÆ°Æ¡ng và các quốc gia đệ lên những phiếu trả tiá»n cho các tin tức thâu lượm được, thì Ngà i cÅ©ng phải cho phép những gián Ä‘iệp và kẻ săn tin vá» thiên nhiên đệ lên Ngà i những biên lai của há» nếu Ngà i không muốn bá» qua nhiá»u Ä‘iá»u đáng được biết đến. Và nếu Alexandre đã dà nh má»™t kho tà ng lá»›n theo lệnh Aristote để nâng đỡ những ngÆ°á»i săn thú, bắt chim, câu cá v.v. ... thì những kẻ mở ra những mê lá»™ của thiên nhiên lại còn cần đến lòng từ thiện ấy biết bao nhiêu nữa". Vá»›i sá»± viện trợ của hoà ng đế nhÆ° váºy, công việc Tái tạo vÄ© đại chẳng bao lâu sẽ được hoà n tất; nếu không nó phải đợi đến hằng mấy thế hệ má»›i xong.
Cái Ä‘iá»u má»›i mẻ trong Bacon là , vá»›i sá»± Ä‘oan quyết hoà n toà n, ông Ä‘oán trÆ°á»›c việc con ngÆ°á»i sẽ chinh phục thiên nhiên : "Tôi dám cá tất cả rằng nghệ thuáºt sẽ thắng thiên nhiên trong cuá»™c chạy Ä‘ua". Những gì con ngÆ°á»i đã là m "chỉ là má»™t sá»± báo trÆ°á»›c những gì há» sẽ hoà n tất". NhÆ°ng tại sao có niá»m hy vá»ng lá»›n lao đó ? Há ngÆ°á»i ta đã chẳng Ä‘i tìm chân lý và thám hiểm các con Ä‘Æ°á»ng của khoa há»c từ hai ngà n năm nay rồi sao ? Tại sao bây giá» ta lại hy vá»ng đến má»™t thà nh công lá»›n lao nhÆ° váºy trong khi khoảng thá»i gian dà i lâu ấy chỉ Ä‘em lại má»™t kết quả nhá» nhoi ? - Vâng, Bacon trả lá»i; nhÆ°ng nếu những phÆ°Æ¡ng pháp con ngÆ°á»i đã sá» dụng Ä‘á»u sai lạc vô Ãch thì sao ? Nếu hỠđã Ä‘i lạc Ä‘Æ°á»ng, và cuá»™c nghiên tầm đã rÆ¡i và o những nẻo phụ không Ä‘Æ°a đến đâu ? Chúng ta cần má»™t cuá»™c cách mạng tà n bạo trong các phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu và suy tÆ°, trong hệ thống khoa há»c và luáºn lý; chúng ta cần má»™t khà cụ má»›i tốt hÆ¡n của Aristote thÃch hợp cho thế giá»›i lá»›n rá»™ng nà y.
Và Bacon cống hiến cho ta cuốn sách vĩ đại của ông .
4.2. Khà cụ mới
Macaulay, ngÆ°á»i phê bình ông gắt gao nhất, bảo: "Sá»± hoà n thà nh vÄ© đại nhất của Bacon là cuốn đầu tiên của Novum Organum". ChÆ°a ai từng là m cho luáºn lý linh Ä‘á»™ng bằng ông biến sá»± quy nạp trở thà nh má»™t cuá»™c phiêu lÆ°u tráng lệ, má»™t cuá»™c chinh phục. Ai muốn nghiên cứu luáºn lý, hãy khởi sá»± bằng cuốn sách nà y. "Cái gì rất khó chịu đối vá»›i thị hiếu của nhiá»u ngÆ°á»i không khác gì má»™t cái lÆ°á»›i, cái bẫy đầy những mánh lá»›i gai gốc ...". Song nếu ta định đúng giá trị má»i sá»±, thì khoa há»c thuần lý là chìa khoá cho má»i khoa há»c khác (TTTT, v.I).
Mảnh đất triết há»c đã hết mầu mỡ từ lâu, Bacon bảo, bởi vì nó cần má»™t phÆ°Æ¡ng pháp má»›i để phì nhiêu trở lại. Lá»—i lầm trá»ng đại của những triết gia Hy Lạp là đã dùng quá nhiá»u thì giá» và o lý thuyết mà quá Ãt và o sá»± quan sát. NhÆ°ng tÆ° tưởng phải giúp cho việc quan sát chứ không thể thay thế nó. "Con ngÆ°á»i, vá»›i tÆ° cách là kẻ Ä‘iá»u khiển và giải thÃch thiên nhiên, hà nh Ä‘á»™ng và hiểu biết tuỳ theo sá»± quan sát của y vá» tráºt tá»± thiên nhiên ... cho phép y; y không biết gì hÆ¡n và cÅ©ng không thể là m gì hÆ¡n. Những ngÆ°á»i Ä‘i trÆ°á»›c Socrate sáng suốt hÆ¡n háºu bối của ông vá» vấn Ä‘á» nà y; đặc biệt Démocrite có má»™t lá»— mÅ©i rất thÃnh để đánh hÆ¡i những dữ kiện hÆ¡n là má»™t con mắt để mÆ¡ mà ng những đám mây. Thảo nà o mà triết há»c đã tiến rất Ãt từ sau Aristote; vì đã sá» dụng phÆ°Æ¡ng pháp của Aristote. "Dùng ánh sáng của Aristote để Ä‘i xa hÆ¡n Aristote chẳng khác nà o nghÄ© rằng má»™t ánh lá»a thắp nhá» có thể là m tăng ánh sáng từ đấy nó được rút ra". (Valerium Terminus). Bây giá», sau hai ngà n năm chẻ tách luáºn lý bằng cái máy do Aristote phát minh , triết há»c đã rÆ¡i xuống quá thấp đến Ä‘á»™ không còn ai muốn nghiêng mình kÃnh trá»ng. Tất cả những lý thuyết trung cổ nà y, những định lý và tranh luáºn, cần phải loại bá» và quên Ä‘i; muốn đổi má»›i triết há»c, ta cần bắt đầu lại vá»›i má»™t bảng đá sạch sẽ và má»™t khối óc đã gá»™t sạch.
Bởi thế, bÆ°á»›c đầu tiên là việc san trừ của tri thức. Chúng ta phải trở thà nh nhÆ° những trẻ nhá» không biết gì đến "isme" và những thói trừu tượng, gá»™t rá»a hết thà nh kiến và tiá»n niệm. Chúng ta phải phá huá»· những Thần tượng của tri thức.
Má»™t thần tượng, theo Bacon dùng danh từ nà y (có lẽ phản ảnh sá»± chối bá» của Thệ phản giáo đối vá»›i việc thá» phụng hình ảnh) là má»™t hình ảnh bị lầm cho là tháºt, má»™t ý tưởng bị lầm là sá»± váºt. Những lá»—i lầm ấy Ä‘á»u từ ấy mà phát sinh; và vấn Ä‘á» trÆ°á»›c tiên của luáºn lý là theo dấu để ngăn cháºn những ngá»n nguồn của những lá»—i lầm ấy. Bacon tiến đến má»™t sá»± phân tÃch thá»i danh vá» những sai lầm. Condillac bảo: " không ai biết rõ hÆ¡n Bacon vá» những nguyên nhân của lá»—i lầm con ngÆ°á»i".
Những lầm lá»—i trÆ°á»›c hết là những Thần tượng của Bá»™ tá»™c - những sai lầm tá»± nhiên của nhân loại nói chung. "Vì cảm thức của con ngÆ°á»i đã được xác quyết má»™t cách sai lầm rằng nó là mẫu má»±c của má»i sá»± (do câu của Protagoras: "Con ngÆ°á»i là thÆ°á»›c Ä‘o vạn váºt"), nhÆ°ng trái lại, má»i nháºn thức của giác quan cÅ©ng nhÆ° tâm ý Ä‘á»u cho ta biết vá» con ngÆ°á»i chứ không phải vá» vÅ© trụ; và tâm thức con ngÆ°á»i giống nhÆ° những tấm gÆ°Æ¡ng méo mó san sẻ những đặc tÃnh của chúng cho đối váºt, là m cho nó cong quẹo và xấu xÃ" (Novum Organum, I., 41). Những tÆ° tưởng của chúng ta là những hình ảnh của chÃnh chúng ta hÆ¡n là của đối tượng tÆ° tưởng. Chẳng hạn, "tri thức con ngÆ°á»i, tá»± bản chất lạ lùng của nó, dá»… dà ng gán cho sá»± váºt má»™t mức Ä‘á»™ tráºt tá»±, và đá»u đặn lá»›n hÆ¡n mức Ä‘á»™ nó thá»±c sá»± nhìn thấy ... Äó là nguyên nhân cái ảo tưởng rằng má»i thiên thể chuyển Ä‘á»™ng theo những vòng tròn hoà n toà n (Ibid., p. 45) và "tri thức con ngÆ°á»i, má»—i khi má»™t mệnh Ä‘á» nà o đó đã được đặt ra (hoặc do má»i ngÆ°á»i chấp nháºn và tin tưởng hoặc vì thÃch đặt) thì nó luôn luôn cố cưỡng bức má»i sá»± việc khác gia tăng bênh vá»±c và xác định cho nó, mặc dù có thể có nhiá»u và dụ mạnh mẽ dồi dà o để chứng minh ngược lại, song tri thức ấy cứ vẫn, hoặc là không quan sát, hoặc khinh thÆ°á»ng chúng, hoặc xua Ä‘uổi loại trừ chúng bằng cách nêu lên má»™t sá»± phân biệt vá»›i thà nh kiến tai hại, còn hÆ¡n là chịu cho những kết luáºn ban đầu của mình là sai. Macédoine ngÆ°á»i được chỉ cho xem trong nhà thá» những bảng tạ Æ¡n được treo lên bởi những ngÆ°á»i đã thoát khá»i nạn đắm tà u, và khi ngÆ°á»i ta há»i dồn y đã chịu công nháºn quyá»n năng của thần linh chÆ°a, thì y trả lá»i rất hợp lý nhÆ° sau: Những đâu là chân dung những ngÆ°á»i đã chết mặc dù vẫn cầu nguyện ?". Má»i sá»± mê tÃn Ä‘á»u nhÆ° váºy, dù là thiên văn, má»™ng mị, Ä‘iá»m triệu, những lá»i trù rủi, hay tÆ°Æ¡ng tá»±, trong tất cả những Ä‘iá»u ấy, những ngÆ°á»i tin tưởng bị đánh lừa quan sát những biến cố đã nghiệm đúng, nhÆ°ng đã bá» quên, lÆ°á»›t qua những gì không nghiệm đúng mặc dù thông thÆ°á»ng hÆ¡n" (Ibid., 1, 63).
"Sau khi đã xác định vấn Ä‘á» tuỳ theo ý muốn của y, con ngÆ°á»i má»›i nhỠđến kinh nghiệm và uốn cong nó cho phù hợp vá»›i ý muốn ấy lôi nó Ä‘i khắp nhÆ° má»™t kẻ bị bắt Ä‘Æ°a Ä‘i bêu" (Ibid., p. 63). Tóm lại, tri thức con ngÆ°á»i không phải là má»™t ánh sáng khô khan mà có sá»± pha chế của ý chà và tình cảm từ đấy má»›i phát sinh khoa há»c mà ta có thể gá»i là "khoa há»c nhÆ° ngÆ°á»i ta muốn...". Bởi vì cái gì má»™t ngÆ°á»i muốn cho nó đúng, thì y sẵn sà ng tin nó hÆ¡n" (Ibid., 1, 49). Không phải thế sao ?
Ở Ä‘iểm nà y, Bacon Ä‘Æ°a ra má»™t lá»i khuyên và ng ngá»c "Tá»±u trung má»i ngÆ°á»i khảo sát thiên nhiên cần dùng lá»i sau đây là m định luáºt, ấy là bất cứ gì tâm thức y nắm được mà đeo đẳng vá»›i sá»± hà i lòng kỳ lạ, thì Ä‘á»u phải nên nghi ngá»; và cà ng nên cẩn tháºn trong lúc xét những vấn đỠấy để giữ trà tuệ thăng bằng và sáng suốt". (Ibid., 1, 58). "Không nên để cho tri thức nhảy lên và bay cao khá»i những chi tiết đến những định lý xa xôi và có tÃnh cách quy nạp gần cao Ä‘á»™;... Không nên chắp cho nó những đôi cánh, mà nên treo và o nó những sức nặng để giữ cho nó khá»i nhảy và bay (Ibid., 1, 104). Trà tưởng tượng có lẽ là kẻ thù lá»›n nhất của tri thức, trong khi đáng lẽ nó chỉ là má»™t cuá»™c thà nghiệm dò thá» cho tri thức.
Má»™t loại lầm lạc thứ hai, -Bacon gá»i là Thần tượng của cái hang- những lầm lạc đặc biệt cho cá nhân. "Vì má»i ngÆ°á»i ... Ä‘á»u có má»™t cái hang, sà o huyệt riêng, phản xạ và là m phai mà u ánh sáng tá»± nhiên; đấy là tÃnh khà của y theo nhÆ° thiên nhiên và sá»± nuôi dạy đã un đúc, tùy thuá»™c và o trạng thái hay Ä‘iá»u kiện của cÆ¡ thể và tinh thần của y. Má»™t và i tâm thức, chẳng hạn, tá»± cÆ¡ cấu đã có khuynh hÆ°á»›ng phân tÃch, đâu đâu cÅ©ng thấy sá»± sai biệt, má»™t và i tâm thức khác lại có cÆ¡ cấu tổng hợp và chỉ thấy sá»± giống nhau; bởi thế má»™t đằng chúng ta có nhà khoa há»c và hoạ sÄ©, má»™t đằng nhà thÆ¡ và triết gia. Lại nữa, "má»™t và i thiên tÃnh biểu lá»™ má»™t lòng hâm má»™ vô bỠđối vá»›i những gì cổ kÃnh, trong khi những thiên tÃnh khác lại hăm hở theo má»›i; chỉ có má»™t Ãt ngÆ°á»i có thể giữ trung đạo, không bá» những gi ngÆ°á»i thá»i xÆ°a đã thiết láºp đúng, cÅ©ng không khinh miệt những phát minh chÃnh đáng của ngÆ°á»i thá»i nay" (Ibid., 1, 56). Chân lý vốn không bè phái.
Thứ ba là Thần tượng của thị trÆ°á»ng, phát sinh "từ sá»± máºu dịch và liên kết giữa ngÆ°á»i vá»›i ngÆ°á»i. Bởi vì ngÆ°á»i ta nói chuyện vá»›i nhau nhá» ngôn ngữ, nhÆ°ng những danh từ được đặt ra tuỳ theo sá»± hiểu biết của đám đông; và từ sá»± tạo láºp danh từ bừa bãi không thÃch đáng đã phát minh ra má»™t cuá»™c ngăn cản tâm thức má»™t cách lạ lùng" (Ibid., i, 43). NhÆ° triết gia "cho ra" những khái niệm vá» vô hạn vá»›i má»™t sá»± Ä‘oan quyết cẩu thả; không ai biết cái vô hạn ấy là gì, nó có hiện hữu hay không ? Các triết gia nói vá» "nguyên nhân đầu tiên không nguyên nhân" hay "cái chuyển Ä‘á»™ng đầu tiên bất Ä‘á»™ng"; song há chẳng phải đây cÅ©ng lại là những chiếc lá Ä‘a dùng để che Ä‘áºy sá»± ngu dốt trần truồng, và có lẽ chứng tá» má»™t ý thức tá»™i lá»—i trong ngÆ°á»i sá» dụng nó ? Bất cứ cái đầu minh mẫn lÆ°Æ¡ng thiện nà o cÅ©ng biết rằng không má»™t nguyên nhân nà o lại có thể không do nhân sinh, hay má»™t chuyển Ä‘á»™ng nà o lại bất Ä‘á»™ng. Có lẽ sá»± tái tạo vÄ© đại nhất trong triết há»c chỉ giản dị có thế nà y: là ta phải tốp nói láo Ä‘i.
"Sau cùng, còn có những thần tượng đã di cÆ° và o tâm thức con ngÆ°á»i từ những giáo Ä‘iá»u của các triết gia, và từ những định luáºt sai lầm trong việc chứng minh. Tôi gá»i những thứ nà y là Thần tượng của sân khấu, vì theo tôi, tất cả các hệ thống triết há»c sẵn có chẳng khác nà o những vở tuồng sân khấu diá»…n tả những thế giá»›i phát sinh từ tưởng tượng của các triết gia ... Và trong những vở tuồng của sân khấu triết há»c nà y ta có thể thấy cùng má»™t cảnh tượng nhÆ° trong sân khấu của các thi sÄ©, cảnh tượng theo đó những chuyện đặt cho sân khấu có vẻ mạch lạc, thanh lịch hÆ¡n sá»± tháºt lịch sá», vì chúng ta thÃch váºy hÆ¡n" (Ibid., i, 44). Cái thế giá»›i mà Platon mô tả chỉ là má»™t thế giá»›i do ông tạo nên, nó là hình ảnh của Platon đúng hÆ¡n là của thế giá»›i.
Chúng ta sẽ không bao giá» tiến xa trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i đến chân lý nếu những thần tượng ấy cứ theo giáºt chân chúng ta lại luôn luôn. Chúng ta cần những kiểu suy luáºn má»›i, dụng cụ má»›i cho trà tuệ. "CÅ©ng nhÆ° những vùng bao la của Tây Ấn sẽ không bao giỠđược khám phá khi ta chÆ°a biết sá» dụng địa bà n, thì cÅ©ng không lạ gì khi những phát minh và tiến bá»™ của mỹ nghệ đã không Ä‘i bÆ°á»›c nà o xa hÆ¡n. Vì nghệ thuáºt phát minh, khám phá của khoa há»c cho đến bây giá» vẫn chÆ°a được biết đến" (TTTT,v.2). "Và dÄ© nhiên tháºt sỉ nhục nếu trong khi những vùng địa cầu váºt chất... và o thá»i đại chúng ta đã được mở rá»™ng và vén mà n, địa cầu tri thức lại cứ im ỉm trong bốn vách tÆ°á»ng cháºt hẹp của những khám phá từ xÆ°a" (Nov. org., p., 84).
Cuối cùng chúng ta kẹt vì giáo Ä‘iá»u và diá»…n dịch; không tìm được chân lý má»›i vì xem má»™t số mệnh Ä‘á» khả kÃnh nhÆ°ng khả nghi là khởi Ä‘iểm chắc tháºt, và không bao giá» nghÄ© đến chuyện đặt những ức Ä‘oán ấy được sá»± kiểm chứng của quan sát hay thà nghiệm. Bây giá», "nếu má»™t ngÆ°á»i bắt đầu vá»›i những xác tÃn, y sẽ kết thúc trong hoà i nghi; song nếu y chịu khó bắt đầu bằng hoà i nghi y sẽ kết thúc trong niá»m xác tÃn" (than ôi Ä‘iá»u nà y không hoà n toà n chắc chắn phải xảy ra). Äây là má»™t ghi nháºn chung trong thá»i son trẻ của triết há»c hiện đại, má»™t phần tuyên ngôn Ä‘á»™c láºp của nó; Descartes cÅ©ng nói vá» nhu yếu của "hoà i nghi có phÆ°Æ¡ng pháp" xem nhÆ° Ä‘iá»u kiện tiên quyết cho tÆ° tưởng xác thá»±c.
Bacon tiếp tục mô tả phÆ°Æ¡ng pháp nghiên tầm có khoa há»c: "chỉ còn lại những kinh nghiệm Ä‘Æ¡n thuần; mà ta sẽ gá»i là ngẫu nhÄ© nếu ta tìm kiếm nó ...PhÆ°Æ¡ng pháp thà nghiệm chân chÃnh là trÆ°á»›c hết thắp ngá»n nến (giả thiết) rồi nhá» ngá»n nến mà chỉ ra con Ä‘Æ°á»ng" (xếp đặt và định giá»›i hạn cho cuá»™c thà nghiệm); khởi đầu vá»›i kinh nghiệm được sắp xếp và sá» dụng đúng hợp, rồi từ đó rút ra định lý, rồi từ định lý láºp ra những thà nghiệm má»›i khác" (Ibid., i, 82). Chúng ta phải Ä‘i thẳng và o thiên nhiên thay vì theo sách vở, truyá»n thuyết và thẩm quyá»n tri thức; chúng ta phải "tra há»i thiên nhiên và bắt thiên nhiên phải là m chứng" ngay cả để chống lại chÃnh nó, để chúng ta có thể Ä‘iá»u khiển nó phục vụ cho cứu cánh của ta.
Chúng ta phải thâu nháºn từ khắp má»i nÆ¡i má»™t "khoa vạn váºt há»c" của thế giá»›i, dá»±ng nên bởi sá»± hợp tác của các nhà khoa há»c Âu châu. Chúng ta phải dùng phÆ°Æ¡ng pháp quy nạp. NhÆ°ng quy nạp không có nghÄ©a chỉ có việc kể ra tất cả những dữ kiện; Ä‘iá»u nà y rõ là bất khả và vô Ãch; không má»™t khối váºt chất nà o tá»± nó mà thôi có thể trở thà nh khoa há»c. Việc nà y không khác nà o việc "Ä‘uổi má»™t con thú giữa cánh đồng trống"; ta phải thu hẹp và rà o mảnh đất lại để bắt con mồi. PhÆ°Æ¡ng pháp quy nạp phải gồm cả má»™t kỹ thuáºt phân loại dữ kiện và loại trừ giả thuyết là m sao cho sau khi gạt bá» lần lần những giải thÃch khả hữu, cuối cùng chỉ còn lại má»™t. Có lẽ phần hữu dụng nhất trong kỹ thuáºt nà y là cái bảng "tăng hay giảm", kê khai những trÆ°á»ng hợp trong đó hai đặc tÃnh hay Ä‘iá»u kiện tăng giảm cùng nhau, và bởi thế chứng tá» má»™t liên hệ nhân quả giữa những hiện tượng thay đổi đồng thá»i. Và dụ khi há»i hÆ¡i nóng là gì ? Bacon tìm má»™t yếu tố nà o tăng giảm theo vá»›i mức tăng giảm của hÆ¡i nóng; ông tìm ra, sau má»™t cuá»™c phân tÃch lâu dà i, má»™t tÆ°Æ¡ng quan chÃnh xác giữa hÆ¡i nóng và chuyển Ä‘á»™ng, và kết luáºn của ông theo đó "hÆ¡i nóng là má»™t hình thức chuyển Ä‘á»™ng" đã là má»™t trong và i đóng góp đặc biệt của ông cho vạn váºt há»c.
Nhá» sá»± tÃch luỹ và phân tÃch những dữ kiện chúng ta Ä‘i đến "hình thức" của hiện tượng ta khảo sát, đến bản chất bà máºt và tinh thể sâu xa của nó. Thuyết vá» hình thức ở Bacon rất giống thuyết vỠý tưởng trong Platon : ấy là má»™t thuyết siêu hình vá» khoa há»c. "Khi chúng ta nói đến hình thức ta không muốn nói gì khác hÆ¡n là những định luáºt và sá»± Ä‘iá»u hà nh của hoạt Ä‘á»™ng Ä‘Æ¡n thuần Ä‘ang sắp đặt và hợp thà nh bất cứ má»™t bản chất Ä‘Æ¡n thuần nà o ... Hình thức của hÆ¡i nóng hay của ánh sáng, bởi thế, không có nghÄ©a gì khác hÆ¡n là định luáºt vá» hÆ¡i nóng và ánh sáng" (Ibid., ii, 13, 17) (CÅ©ng vá»›i kiểu tÆ°Æ¡ng tá»±, Spinoza sẽ nói rằng định luáºt vá» hình tròn là thá»±c chất của nó). "Bởi vì mặc dù trong thiên nhiên không có gì tồn tại ngoà i những cá thể phô bà y những háºu quả cá biệt rõ rệt tuỳ theo những luáºt riêng biệt; tuy thế trong má»—i ngà nh há»c, chÃnh những định luáºt nà y -sá»± sÆ°u tầm, phát minh và khai triển chúng- là ná»n tảng vừa của lý thuyết vừa của thá»±c hà nh" (Ibid., ii.,2). Của cả lý thuyết lẫn thá»±c hà nh, cái nà y thiếu cái kia sẽ vô Ãch và nguy hiểm; tri thức mà không đẻ ra được thá»±c hà nh là má»™t váºt xanh xao và ng vá»t không có máu, không xứng vá»›i con ngÆ°á»i. Chúng ta ná»— lá»±c há»c vá» những hình thức của sá»± váºt không phải chỉ để biết hình thức mà chÃnh vì nhá» biết hình thức, những định luáºt ta có thể là m lại sá»± váºt theo hình ảnh chúng ta muốn. Bởi thế chúng ta há»c toán để tÃnh lượng và xây cầu; há»c tâm lý để tìm Ä‘Æ°á»ng Ä‘i trong rừng xã há»™i. Khi khoa há»c đã săn tìm ra những hình thể của má»i sá»± váºt, vÅ© trụ sẽ trở thà nh nguyên liệu cho con ngÆ°á»i muốn xây dá»±ng bất cứ má»™t xã há»™i lý tưởng nà o.
4.3 Xã hội lý tưởng
Kiện toà n khoa há»c và kiện toà n tráºt tá»± xã há»™i bằng cách Ä‘iá»u khiển khoa há»c, đó có lẽ đã là má»™t lý tưởng rồi. Äó là cái thế giá»›i mà Bacon mô tả trong Ä‘oạn văn ngắn và tác phẩm cuối cùng của ông, "Äảo thần thoại má»›i" (The New Atlantis) xuất bản hai năm trÆ°á»›c khi ông mất. H .G. Wells cho sá»± phục vụ vÄ© đại nhất của Bacon đối vá»›i khoa há»c (Outlines of History, XXXV, sect. 6) là đã vạch ra cho chúng ta thấy, dù rất sÆ¡ sà i, bức tranh của má»™t xã há»™i trong đó cuối cùng khoa há»c có được địa vị xứng đáng của nó là chúa tể vạn váºt; đấy là má»™t tưởng tượng vÄ© đại mà suốt trong ba thế ká»· đạo quân khổng lồ trong lãnh vá»±c tri thức và phát minh đã nhắm thá»±c hiện để phá tan nghèo khổ và ngu dốt. Ở đây, trong và i trang ngắn ngủi, Bacon trình bà y cho chúng ta lý thuyết vá» bản chất và hình thức của ông, định luáºt của Ä‘á»i sống và con ngÆ°á»i ông, Æ°á»›c vá»ng thầm kÃn triá»n miên của tâm hồn ông.
Platon trong tác phẩm Timaeus (Ä‘oạn 25) có nói vá» thần thá»ai Atlantis xÆ°a, đại lục bị chìm trong biển Tây, Bacon và những ngÆ°á»i khác đã cho Tân Mỹ Châu của Columbus vá»›i lục địa nà y là má»™t; tá»±u trung đại lục ấy vẫn không chìm, mà chỉ có con ngÆ°á»i không đủ can đảm để vượt biển. Vì đại lục Atlantis cÅ© không ai biết đến, và dÆ°á»ng nhÆ° dân ở đấy khá mạnh, song không hoà n toà n giống nhÆ° những ngÆ°á»i thông tuệ trong xã há»™i lý tưởng mà Bacon tưởng tượng, nên ông ta nghÄ© ra má»™t Atlantis má»›i, má»™t hòn đảo trong Thái bình dÆ°Æ¡ng xa xôi, nÆ¡i chỉ có Drake và Magellan đã Ä‘i qua, má»™t hòn đảo cách Âu châu và cách tầm hiểu biết của con ngÆ°á»i khá xa, đủ để tha hồ tưởng tượng vá» xã há»™i lý tưởng ở đấy.
Câu chuyện khởi đầu má»™t cách vụng vỠđầy nghệ thuáºt, nhÆ° những truyện kể danh tiếng của Defoe và Swift. "Chúng tôi Ä‘i tà u thủy từ Peru (ở đấy chúng tôi đã Ä‘i suốt má»™t năm tròn) để Ä‘i Trung Hoa và Nháºt Bản bằng Ä‘Æ°á»ng Nam Hải". Gió êm sóng lặng hoà n toà n, những con tà u nằm yên lặng hằng tuần trên đại dÆ°Æ¡ng giống nhÆ° những chấm nhá» trên má»™t tấm gÆ°Æ¡ng, trong khi lÆ°Æ¡ng thá»±c của những nhà mạo hiểm cứ cạn dần. Äoạn những luồng gió mãnh liệt đẩy những con tà u mãi vá» phÆ°Æ¡ng bắc ra khá»i miá»n nam nhấp nhô hải đảo để Ä‘i và o má»™t vùng biển hoang vu bất táºn. Những khẩu phần bị giảm xuống, giảm và giảm nữa, và má»™t ngÆ°á»i thuá»· thủ nhuốm bệnh. Cuối cùng, khi Ä‘oà n thuá»· thủ đã Ä‘Ã nh chịu chết, há» bá»—ng thấy, hầu nhÆ° không thể tin được, má»™t hòn đảo xinh đẹp lá» má» hiện ra dÆ°á»›i bầu trá»i. Trên bá» khi con tà u đến gần, há» thấy không phải là những con ngÆ°á»i man dã, mà là những ngÆ°á»i ăn mặc tráng lệ, sạch sẽ, và rõ rà ng là có trà thông minh rất phát triển. Há» cho phép tà u ghé chÆ¡i, nhÆ°ng bảo rằng luáºt của đảo không cho kẻ lạ ở lại. Tuy nhiên, vì và i thủy thủ bị bệnh, hỠđược ở lại tất cả cho đến khi mạnh.
Trong thá»i gian dưỡng bệnh, những ngÆ°á»i thám hiểm ấy dần dần khám phá bà máºt của xứ thần thoại má»›i. Má»™t ngÆ°á»i dân trên đảo kể cho há» nghe rằng "Cách 1900 năm vá» trÆ°á»›c, đảo nà y ở dÆ°á»›i quyá»n cai trị của má»™t vị vua mà chúng tôi Ä‘á»u tưởng nhá»›... Tên ngÆ°á»i là Salomon, và chúng tôi kÃnh trá»ng ông nhÆ° ngÆ°á»i ban luáºt lệ cho quốc gia nà y. Vị vua ấy có má»™t lòng quảng đại ... và hoà n toà n nghÄ© đến việc Ä‘em lại hạnh phúc cho dân chúng ở vÆ°Æ¡ng quốc ông" (Xứ thần thoại má»›i, Cambridge Univ. Press, 1900; tr. 20) "Trong số những hà nh vi tuyệt hảo của vị vua ấy, hà nh vi tuyệt hảo nhất là sá»± tạo láºp tráºt tá»± hay xã há»™i, gá»i là Ngôi Nhà Salomon; đấy là sá»± xây dá»±ng cao quý nhất trên mặt đất nà y, ngá»n đèn cho vÆ°Æ¡ng quốc nà y" (Ibid., p. 22)
Tiếp đến là đoạn tả Ngôi nhà Salomon, quá phức tạp, không thể trÃch dẫn tóm tắt, song của đủ hùng hồn để Marcaulay phẩm bình rằng "trong văn thể của loà i ngÆ°á»i không có má»™t Ä‘oạn nà o nổi báºt hÆ¡n thế vá» sá»± sâu sắc và minh triết" (Ibid., p. XXV). Ngôi nhà Salomon trong xứ thần thoại là Lưỡng viện ở London; đấy là ngôi nhà của chÃnh phủ trên đảo. NhÆ°ng ở đấy không có chÃnh trị gia, không có những "ngÆ°á»i được đắc cá»", không có "cuá»™c nói nhảm trong toà n quốc" nhÆ° Carlyle bảo, không có đảng phái, ủy ban chánh đảng, há»™i nghị, váºn Ä‘á»™ng, các bà i xã thuyết, diá»…n văn, những cuá»™c nói láo và bầu cá»; những ngÆ°á»i dân đảo thần thoại ấy không bao giá» có ý tưởng Ä‘Æ°a và o các công sở há», những phÆ°Æ¡ng pháp đặc tÃnh chất kịch trÆ°á»ng nhÆ° thế. NhÆ°ng con Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°a đến cao Ä‘á»™ của danh tiếng vá» khoa há»c thì được mở ra cho tất cả, và chỉ những ngÆ°á»i Ä‘i trong con Ä‘Æ°á»ng ấy má»›i được ngồi trong há»™i đồng quốc gia. Äấy là má»™t chÃnh phủ của dân, cho dân và do số ngÆ°á»i Æ°u tú nhất (được chá»n trong dân chúng) lãnh đạo; má»™t chÃnh phủ được lãnh đạo bởi những kỹ thuáºt gia, kiến trúc sÆ°, nhà thiên văn, nhà địa dÆ°, nhà sinh váºt há»c, váºt lý gia, hoá há»c gia, kinh tế gia, các nhà xã há»™i há»c, tâm lý há»c và các triết gia. Thế cÅ©ng đủ phức tạp rồi. NhÆ°ng chúng ta hãy thá» tưởng tượng má»™t chÃnh phủ không có chÃnh trị gia !
Quả thế, không có hay có rất Ãt sá»± cai trị trong Äảo Thần Thoại Má»›i; những nhà cai trị ở đó báºn rá»™n trong việc Ä‘iá»u khiển thiên nhiên hÆ¡n là cai trị con ngÆ°á»i. "Cứu cánh của cÆ¡ quan chúng tôi là tri thức vá» các nguyên nhân và những chuyển Ä‘á»™ng bà máºt của má»i sá»±; và sá»± ná»›i rá»™ng biên giá»›i lãnh vá»±c của con ngÆ°á»i, để là m tất cả những gì có thể là m" (Ibid., p. 34). Äây là then chốt của tác phẩm và của Bacon. Chúng ta gặp những nhà cai trị báºn rá»™n, trong những công việc không xứng chức vị mình nhÆ° là quan sát những vì sao, tìm cách sá» dụng và o kỹ nghệ năng lá»±c của thác nÆ°á»›c, phát triển những chất hÆ¡i để trị các chứng bệnh thống, thà nghiệm loà i váºt để thu tháºp kiến thức vá» giải phẫu há»c, nuôi các loại cây và thú v.v.. "Chúng tôi bắt chÆ°á»›c chim bay, chúng tôi có thể đạt đến phần nà o việc bay trong không gian. Chúng tôi có tà u để Ä‘i dÆ°á»›i mặt nÆ°á»›c". Có máºu dịch quốc ngoại, song má»™t thứ máºu dịch lạ lùng; đảo ấy sản xuất những gì mình tiêu thụ, và tiêu thụ những gì sản xuất, không Ä‘i đến chiến tranh để già nh thị trÆ°á»ng. "Chúng tôi có máºu dịch, không phải vá» và ng bạc, nữ trang, lụa là , hÆ°Æ¡ng liệu, hay bất cứ phẩm váºt gì khác mà chỉ máºu dịch vá» thứ mà Thượng đế đã tạo ra đầu tiên, ấy là ánh sáng; để biết vá» tất cả các vùng trên thế giá»›i" (Xứ Thần Thoại, p. 24). Những "ThÆ°Æ¡ng gia buôn Ãnh Sáng" nà y là những ngÆ°á»i trong Ngôi Nhà Salomon được gá»i Ä‘i ngoại quốc 12 năm má»™t lần để sống vá»›i những dân tá»™c nÆ°á»›c khác trên khắp địa cầu văn minh, há»c ngôn ngữ há», khoa há»c, kỹ nghệ, văn há»c của há»; và trở vá» sau 12 năm để tÆ°á»ng trình những tìm tòi của há» cho các lãnh tụ Ngôi Nhà Salomon; trong khi má»™t nhóm khoa há»c gia khác được gá»i Ä‘i thay thế há». Vá»›i cách đó những tinh hoa của toà n thế giá»›i chẳng bao lâu sẽ đến vá»›i xứ nà y.
Mặc dầu bức tranh có vẻ sÆ¡ lược, ta cÅ©ng thấy trong đó những nét đại cÆ°Æ¡ng lý tưởng của má»i triết gia - má»™t dân tá»™c sống trong hoà bình, sung túc, khiêm tốn, được lãnh đạo bởi những ngÆ°á»i minh triết nhất. Giấc má»™ng của má»i nhà tÆ° tưởng là thay chÃnh trị bằng khoa há»c; song tại sao sau bao nhiêu lần tái sinh trong vòng luân hồi qua các bá»™ óc triết gia, lý tưởng ấy vẫn còn là giấc má»™ng ? Phải chăng bởi vì nhà tÆ° tưởng quá mÆ¡ má»™ng tri thức không thể Ä‘i và o trÆ°á»ng sinh hoạt để xây dá»±ng ý niệm của mình thà nh sá»± tháºt ? Phải chăng vì cái tham vá»ng thô bỉ của tâm hồn hẹp hòi Æ°a tÃch luỹ của cải, cái tham vá»ng vốn dÄ© luôn luôn có số phần lấn lÆ°á»›t những Æ°á»›c vá»ng nhẹ nhà ng tế nhị của các triết gia và những báºc thánh triết ? Hay phải chăng vì khoa há»c chÆ°a đạt đến chá»— trưởng thà nh và đến má»™t năng lá»±c đầy ý thức ? Phải chăng chỉ và o thá»i đại chúng ta các váºt lý gia, hoá há»c gia và kỹ thuáºt gia má»›i bắt đầu thấy rằng nhiệm vụ má»›i của khoa há»c trong kỹ nghệ và chiến tranh Ä‘em lại cho há» má»™t vị trà quan trá»ng trong sách lược xã há»™i, và chỉ cho chúng ta thấy trÆ°á»›c má»™t thá»i mà sức mạnh có tổ chức của há» phải là m cho thế giá»›i phải má»i há» lên hà ng lãnh đạo ? Có lẽ khoa há»c chÆ°a xứng đáng địa vị chúa tể vÅ© trụ, và có lẽ không bao lâu nó sẽ xứng đáng.
5. PHÊ BÌNH
Chúng ta phải phê phán là m sao cái triết lý ấy của Bacon ? Có gì má»›i lạ trong đó ? Macaulay nghÄ© rằng phép quy nạp theo Bacon mô tả là má»™t chuyện có từ khuya, không có gì phải ồn à o vá» nó, lại cà ng không nên xây Ä‘Ã i kỉ niệm cho nó. "Phép quy nạp vốn dÄ© má»i con ngÆ°á»i Ä‘á»u sá» dụng từ sáng đến tối kể từ thuở khai thiên láºp địa. Khi má»™t ngÆ°á»i bảo rằng chả lụa không hạp vá»›i y bởi vì y bị Ä‘au bụng khi ăn nó và o, không Ä‘au nữa nếu không ăn, Ä‘au nhiá»u nhất nếu ăn nhiá»u, và đau Ãt nhất nếu ăn Ãt, thì y đã sá» dụng vô ý thức song rất đầy đủ, tất cả những mục của cuốn Novum Organum" (op cit., p. 471). NhÆ°ng ngÆ°á»i ấy không sá» dụng bảng "tăng hay giảm" đúng cách, và rất có thể cứ tiếp tục ăn chả lụa mặc dù bị sôi bụng. Và dù cho ngÆ°á»i ấy có khôn ngoan, Ä‘iá»u ấy cÅ©ng không là m giảm bá»›t giá trị Bacon; vì luáºn lý há»c là gì nếu không phải là láºp thà nh công thức những kinh nghiệm và phÆ°Æ¡ng pháp của những ngÆ°á»i khôn ngoan ? - má»™t ká»· luáºt là gì nếu không phải là sá»± chuyển nghệ thuáºt của má»™t số Ãt ngÆ°á»i trở thà nh định luáºt khoa há»c để giảng dạy cho tất cả ?
NhÆ°ng việc láºp thà nh công thức có phải của riêng Bacon ? PhÆ°Æ¡ng pháp của Socrate không quy nạp sao ? Sinh váºt há»c của Aristote không quy nạp sao ? Há Roger Bacon đã không thá»±c hiện phÆ°Æ¡ng pháp quy nạp mà Francis Bacon chỉ có giảng diá»…n ? Galilée há đã không láºp thà nh công thức rõ rà ng phÆ°Æ¡ng pháp mà khoa há»c đã thá»±c sá»± sá» dụng ? Äiá»u nà y đúng trong trÆ°á»ng hợp Roger Bacon, Ãt đúng hÆ¡n vá»›i Galilée, lại Ãt đúng hÆ¡n nữa vá»›i Aristote và đúng Ãt nhất vá»›i Socrate. Galilée phát há»a mục tiêu hÆ¡n là phÆ°Æ¡ng pháp của khoa há»c, Ä‘Æ°a ra trÆ°á»›c những tÃn đồ khoa há»c cái Ä‘Ãch của sá»± láºp thà nh công thức toán há»c và đo lÆ°á»ng má»i thà nghiệm và má»i tÆ°Æ¡ng quan. Aristote thá»±c hà nh pháp quy nạp khi không có việc gì khác để là m và khi tà i liệu không cho phép ông tá»± do quen thói diá»…n dịch ra những kết luáºn đặc trÆ°ng từ những giả thuyết quá tổng quát; còn Socrate thì không phải dùng quy nạp - tức gom góp dữ kiện - mà là dùng phân tÃch, nghÄ©a là định nghÄ©a và phân biệt những danh từ và ý tưởng.
Bacon không tá»± hà o mình hoà n toà n Ä‘á»™c sáng; giống nhÆ° Shakespeare ông là m cho những gì ông để tay đến Ä‘á»u trở nên rá»±c rỡ. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u có nguồn gốc, cÅ©ng nhÆ° má»i cÆ¡ thể phải có thức ăn; phần thuá»™c vá» của ông chÃnh là phÆ°Æ¡ng pháp ông tiêu hoá thức ăn và biến nó thà nh ra máu và thịt. NhÆ° Rawley nói, "Bacon không bao giá» coi thÆ°á»ng những quan sát của má»™t ngÆ°á»i nà o, ông mượn nến của bất cứ ai để thắp ngá»n Ä‘uốc của ông*" (* J.M. Robertson trÃch dẫn trong lá»i tá»±a cuốn Tác phẩm Triết há»c của F. Bacon, tr. 7). NhÆ°ng Bacon ghi nháºn những món nợ nà y: Ông nói đến "phÆ°Æ¡ng pháp tiện lợi của Hyppocrate" (TTTT, IV, 2) Ä‘Æ°a chúng ta ngay đến nguồn thá»±c của luáºn lý quy nạp trong ngÆ°á»i Hy lạp; và Platon "đã Ä‘Æ°a ra má»™t tấm gÆ°Æ¡ng sáng của sá»± nghiên tầm bằng phép quy nạp và xét những Ä‘iểm đặc thù; mặc dù bằng má»™t lối bấp bênh có vẻ không lợi Ãch gì" (Filum Labyrinthi, Ä‘oạn cuối). Có lẽ ông đã không mà ng nhắc đến nợ ông đối vá»›i những ngÆ°á»i tiá»n bối ấy; và chúng ta cÅ©ng đừng nên phóng đại món nợ kia.
NhÆ°ng còn má»™t Ä‘iá»u khác: phÆ°Æ¡ng pháp của Bacon đúng chăng ? Äó có phải là phÆ°Æ¡ng pháp được sá» dụng hữu hiệu nhất trong khoa há»c tiên tiến ? Không, thông thÆ°á»ng khoa há»c đã sá» dụng vá»›i hiệu quả tốt đẹp nhất, không phải là sá»± tÃch chứa những dữ kiện (Vạn váºt há»c) và sá» dụng chúng bằng những bảng phức tạp trong Novum Organum mà phÆ°Æ¡ng pháp giản dị hÆ¡n vá»›i giả thuyết, diá»…n dịch và thà nghiệm. NhÆ° Darwin khi Ä‘á»c cuốn Luáºn vá» dân số của Malthus liá»n có ý nghÄ© áp dụng cho má»i cÆ¡ thể giả thuyết của Malthus, theo đó dân số có khuynh hÆ°á»›ng tăng nhanh hÆ¡n phÆ°Æ¡ng tiện sống; và diá»…n dịch từ giả thuyết nà y kết luáºn có thể rằng áp lá»±c của dân số trên sá»± cung cấp thá»±c phẩm có háºu quả là má»™t cuá»™c cạnh tranh sinh tồn trong đó kẻ khéo thÃch nghi nhất sẽ sống sót, và qua cuá»™c cạnh tranh ấy trong má»—i thá»i đại má»—i loà i trở nên thÃch ứng vá»›i hoà n cảnh hÆ¡n ; và cuối cùng (sau khi đã giá»›i hạn vấn Ä‘á» và lãnh vá»±c quan sát của ông bằng giả thuyết và diá»…n dịch) quay vá» "bá»™ mặt không héo tà n của thiên nhiên" và trong 20 năm đã là m má»™t cuá»™c xenm xét kiên nhẫn những sá»± kiện để Ä‘i đến quy nạp. Lại nữa, Einstein nghÄ© ra, hay mượn của Newton, giả thuyết rằng ánh sáng Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng cong chứ không thẳng; rồi diá»…n dịch ra hết kết luáºn rằng má»™t ngôi sao mà ta xem có vẻ nhÆ° Ä‘ang ở má»™t vị trà nà o đó trên trá»i thì kỳ tháºt hÆ¡i thiên vá» má»™t bên của vị trà ấy; và ông thà nghiệm, quan sát để kiểm chứng lại. Rõ rà ng là vai trò của giả thuyết và trà tưởng tượng tháºt quan trá»ng hÆ¡n Bacon nghÄ©; và phÆ°Æ¡ng pháp của khoa há»c tháºt ra trá»±c tiếp và có giá»›i hạn hÆ¡n trong kế hoạch của Bacon. ChÃnh Bacon cÅ©ng thấy trÆ°á»›c sá»± lá»—i thá»i của phÆ°Æ¡ng pháp ông; việc thá»±c hà nh khoa há»c sẽ tìm ra những nghiên tầm hữu hiệu hÆ¡n là những phÆ°Æ¡ng pháp được nghÄ© ra bởi chÃnh khách trong lúc trà dÆ° tá»u háºu. "Những việc nà y cần và i thế ká»· để trưởng thà nh".
Ngay cả má»™t ngÆ°á»i yêu mến tinh thần Bacon cÅ©ng phải công nháºn rằng ông quan lá»›n ấy trong khi đặt ra định luáºt cho khoa há»c, đã không theo dõi trà o lÆ°u khoa há»c của thá»i ông. Ông phủ nháºn Copernic và không biết đến Kepler và Tycho Brahe; ông chê Gilbert và dÆ°á»ng nhÆ° không biết có Harvey. Quả thế, ông thÃch bà n luáºn hÆ¡n nghiên tầm; hoặc có lẽ ông không có thì giá» cho việc tra cứu công phu. Những tác phẩm viết trong lãnh vá»±c triết há»c và khoa há»c là những Ä‘oạn thiếu mạch lạc, lá»™n xá»™n, để lại sau khi ông chết, đầy những trùng láºp, mâu thuẫn, Æ°á»›c vá»ng và giá»›i thiệu. Ars longa, vita brevis, nghệ thuáºt thì lâu dà i, mà đá»i ngÆ°á»i quá ngắn: đấy là thảm kịch của má»i thiên tà i.
Bắt má»™t ngÆ°á»i quá báºn rá»™n nhÆ° Bacon, mà công việc tái tạo triết há»c phải nhét và o những khe hở của má»™t sá»± nghiệp chÃnh trị nặng nỠđầy sóng gió, sáng tạo dồi dà o phức tạp nhÆ° Shakespeare, thì tháºt là phà thá»i giá» há»c giả vá»›i những tranh luáºn phòng trà của những ngÆ°á»i lý thuyết rởm. Shakespeare thiếu chÃnh cái yếu tố tạo nên con ngÆ°á»i của vị quý tá»™c quan lá»›n kia - sá»± bác há»c và óc triết lý-. Shakespeare biết chút Ãt vá» má»i khoa há»c; nhÆ°ng không nắm vững khoa nà o; trong má»i ngà nh khoa há»c ông Ä‘á»u phát ngôn vá»›i sá»± hùng hồn của má»™t ngÆ°á»i tà i tá». Ông công nháºn khoa chiêm tinh "Quốc gia lá»›n lao nầy ...(Sonnet, XV), ông luôn luôn có những lá»—i mà há»c giả Bacon không bao giá» có; nhân váºt Hectoz của ông trÃch dẫn Aristote và nhân váºt Coriolanus nói đến Cato; ông cho Lupercalia là má»™t ngá»n đồi và ông hiểu César có lẽ cÅ©ng sâu sắc nhÆ° H.G. Wells đã hiểu. Ông không ngừng nói đến thá»i niên thiếu của ông và những Ä‘au buồn trong Ä‘á»i hôn phối. Ông có những cái tầm thÆ°á»ng, thô tục, những trò đùa khác hẳn vá»›i nhà triết há»c lạnh lùng bình thản, Carlyle gá»i Shakespeare là con ngÆ°á»i có trà năng vÄ© đại nhất, nhÆ°ng đúng hÆ¡n phải nói Shakespeare có trà tưởng tượng vÄ© đại nhất, con mắt tinh anh nhất, ông không cố ý thống nhất tÆ° tưởng cho cuá»™c Ä‘á»i mình và cho nhân loại. Ông đắm mình trong tình yêu và chỉ nghÄ© đến triết lý khi trái tim tan vỡ. Khi nó chÆ°a vỡ thì ông cÅ©ng khá yêu Ä‘á»i, ông không thèm báºn tâm đến viá»…n tượng tái tạo triết há»c đã nâng cao Platon, Nietzsche hay Bacon.
Ưu Ä‘iểm và cÅ©ng là nhược Ä‘iểm của Bacon nằm ở chÃnh lòng yêu chuá»™ng sá»± thống nhất của ông, Æ°á»›c vá»ng của ông muốn phối hợp hằng trăm khoa há»c lại. Ông muốn nhÆ° Platon "má»™t ngÆ°á»i có thiên tà i cao cả nhìn khắp má»i sá»± nhÆ° đứng từ má»™t má»m đá cao". Ông ngã quỵ dÆ°á»›i gánh nặng của công việc ông đã tá»± vạch cho mình; ông đã thất bại, nhÆ°ng Ä‘iá»u đó khả thứ, vì ông đã quá ôm đồm. Ông đã không thể Ä‘i và o mảnh đất hứa của khoa há»c, song Ãt ra ông cÅ©ng đã đứng ở biên giá»›i, và chỉ cho thấy những nét phong quang của nó từ xa. Tuy nhiên công trình của Bacon không vì thế mà kém phần to tát. Tác phẩm triết há»c của ông, mặc dù ngà y nay không mấy ai Ä‘á»c đến, "đã đánh Ä‘á»™ng các tri thức Ä‘iá»u Ä‘á»™ng thế giá»›i" (Macaulay). Ông đã trở thà nh tiếng nói hùng hồn của lạc quan và quyết định của thá»i Phục HÆ°ng. ChÆ°a ai đã là nguồn hứng khởi quan trá»ng cho các tÆ° tưởng gia khác nhÆ° thế. Äã Ä‘Ã nh vua James từ chối Ä‘á» nghị của ông vá» việc bảo trợ khoa há»c, và nói vá» tác phẩm Dụng cụ má»›i rằng : "Tác phẩm nà y giống nhÆ° sá»± bình an của Thiên chúa, vượt quá má»i tầm hiểu biết ". NhÆ°ng những ngÆ°á»i khá hÆ¡n, và o năm 1662 sáng láºp ra Há»™i Hoà ng Gia sau nà y sẽ trở thà nh há»™i Ä‘oà n các khoa há»c gia lá»›n nhất của thế giá»›i, đã xem Bacon là gÆ°Æ¡ng mẫu và nguồn cảm hứng cho há»; há» hy vá»ng rằng tổ chức nà y của Anh quốc sẽ Ä‘Æ°a đến má»™t hiệp há»™i của toà n Âu châu nhÆ° cuốn Tăng tiến tri thức đã chủ trÆ°Æ¡ng. Khi những bá»™ óc vÄ© đại của phái Tôn Sùng Lý Trà ở Pháp khởi thảo kiệt tác của tri thức, Bá»™ Bách Khoa Từ Ä‘iển, hỠđã Ä‘á» tặng Francis Bacon. Diderot đã nói trong chÆ°Æ¡ng trình: "Nếu chúng tôi thà nh công trong việc nà y, đây là nhá» phần lá»›n và o vị Tể tÆ°á»›ng Bacon, ngÆ°á»i đã Ä‘Æ°a ra kế hoạch má»™t bá»™ tá»± Ä‘iển phổ quát khoa há»c và mỹ nghệ và o má»™t thá»i, ta có thể nói, chÆ°a từng có khoa há»c hay mỹ nghệ. Thiên tà i phi thÆ°á»ng ấy, khi ông không thể nà o viết má»™t cuốn lịch sá» vá» những gì biết được, đã viết má»™t cuốn sách để nói vá» những gì cần phải biết". D´Alembert gá»i Bacon là :" triết gia vÄ© đại nhất, phổ quát nhất, hùng hồn nhất trong các triết gia ". Há»™i nghị đã xuất bản tác phẩm của Bacon do quốc gia ra vốn. Tất cả sá»± nghiệp tÆ° tưởng Anh quốc đã theo Ä‘Æ°á»ng hÆ°á»›ng triết há»c Bacon. Hobbes thừa hưởng quan Ä‘iểm của ông để khởi xÆ°á»›ng má»™t thuyết duy-váºt, Locke theo phÆ°Æ¡ng pháp quy nạp của ông để láºp má»™t ná»n tâm lý há»c thá»±c nghiệm, nhấn mạnh sá»± quan sát và loại bá» khÃa cạnh thần há»c và siêu hình; và Bentham cÅ©ng ảnh hưởng Bacon khi đồng hoá cái hữu Ãch và cái thiện. Bất cứ ở đâu có tinh thần khắc phục thay vì tinh thần cam chịu, ở đó có ảnh hưởng Bacon. Ông là tiếng nói của những ngÆ°á»i Âu châu đã biến đổi má»™t lục địa từ má»™t cánh rừng hoang trở thà nh má»™t mảnh đất của kho tà ng mỹ nghệ và khoa há»c, đã biến bán đảo nhá» của há» thà nh trung tâm thế giá»›i. "Con ngÆ°á»i không phải là những con váºt đứng thẳng, nhÆ°ng chÃnh là những thần linh bất diệt". Bacon bảo "Thượng đế đã ban cho chúng ta những linh hồn bằng cả vÅ© trụ, nhÆ°ng chúng ta vẫn chÆ°a thoả mãn dù chiếm được cả vÅ© trụ". Má»i sá»± Ä‘á»u khả hữu đối vá»›i con ngÆ°á»i. Thá»i gian còn Ãt, hãy cho chúng ta và i thế ká»·, chúng ta sẽ chế phục và tái tạo tất cả. Có lẽ Ãt nhất chúng ta sẽ há»c được bà i há»c cao quý hÆ¡n cả, đấy chÃnh là con ngÆ°á»i không phải cần đánh giặc vá»›i ngÆ°á»i mà chỉ cần tuyên chiến cùng những chÆ°á»›ng ngại mà thiên nhiên đã đặt để cản ngăn chiến thắng của mình". Ta có thể nói không ngoa rằng có ba loại hay bá»±c tham vá»ng trong con ngÆ°á»i. Loại thứ nhất là tham vá»ng của những ngÆ°á»i muốn bà nh trÆ°á»›ng quyá»n hạn mình trong xứ sở mình; Ä‘iá»u ấy tầm thÆ°á»ng và thoái hoá. Loại thứ hai là tham vá»ng của những ngÆ°á»i ná»— lá»±c bà nh trÆ°á»›ng quyá»n lá»±c xứ sở mình và thống trị nhân loại, Ä‘iá»u nà y dÄ© nhiên có tÆ° cách hÆ¡n song cÅ©ng không kém tham tà n. NhÆ°ng nếu má»™t ngÆ°á»i ná»— lá»±c xây dá»±ng và bà nh trÆ°á»›ng quyá»n lá»±c và sá»± thống trị của loà i ngÆ°á»i trong vÅ© trụ thì loại tham vá»ng ấy rõ rà ng là vừa là nh mạnh hÆ¡n, vừa cao quý hÆ¡n hai loại kia" (Dụng cụ má»›i, 129). Äịnh mệnh quả đã khiến Bacon phải bị dằn vặt giữa những khuynh hÆ°á»›ng ấy xâu xé nhau để chiếm Ä‘oạt linh hồn ông ta.
6. KẾT LUẬN
"Những ngÆ°á»i có địa vị cao thÆ°á»ng phải chịu nô lệ ba lần: nô lệ cho vÆ°Æ¡ng vị hay tổ quốc, nô lệ cho danh tiếng, nô lệ cho công việc, đến ná»—i hoặc không có tá»± do dù trong hà nh Ä‘á»™ng, trong con ngÆ°á»i há» hay trong thì giá»... BÆ°á»›c lên địa vị cao là việc khổ nhá»c và từ sá»± gian khổ nà y ngÆ°á»i ta Ä‘i đến sá»± gian khổ lá»›n hÆ¡n; nó lại thÆ°á»ng hèn hạ, ngÆ°á»i ta nhá» và o luồn ra cúi mà bÆ°á»›c lên địa vị công hầu. Chá»— đứng ấy lại trÆ¡n trượt, bÆ°á»›c thụt lùi thÆ°á»ng khi không ngã quỵ thì cÅ©ng xiểng liểng" (Luáºn "VỠđịa vị cao"). Äấy cÅ©ng là tóm lược rất xác đáng kết cuá»™c của chÃnh Bacon má»™t cách không ngá». "Những lá»—i lầm nÆ¡i má»™t ngÆ°á»i thÆ°á»ng là sản phẩm thá»i đại; đức hạnh và tà i hoa nÆ¡i y má»›i chÃnh tháºt của y", Goethe bảo. Äiá»u ấy hình nhÆ° không đúng hẳn trong trÆ°á»ng hợp Goethe, tinh thần của thá»i đại, song lại đặc biệt đúng trong trÆ°á»ng hợp Bacon. Abbot (trong Francis Bacon, ch. 1) sau má»™t cuá»™c nghiên cứu công phu vá» tinh thần đạo đức thịnh hà nh dÆ°á»›i triá»u Elizabeth, đã kết luáºn rằng tất cả những nhân váºt quan trá»ng ở đấy, Ä‘Ã n ông cÅ©ng nhÆ° Ä‘Ã n bà , Ä‘á»u là đồ đệ của Machiavel. Roger Ascham mô tả bằng má»™t bà i vè bốn đức tÃnh cốt yếu cần thiết trong triá»u nữ hoà ng:
Gian, dối, nịnh hót, dạn dà y,
Ấy là bốn cách để được ân sủng ở triá»u đình.
Nếu bạn không chịu theo bất cứ cách nà o trong đó,
Thì bạn nên trở vá» là ng cÅ© há»c cà y.
Và o thá»i buổi vui nhá»™n ấy, các quan toà có tục lệ nháºn "quà " nÆ¡i những ngÆ°á»i Ä‘i kiện ở pháp đình. Bacon cÅ©ng không hÆ¡n gì thá»i đại vá» vấn đỠấy; và sá»± ăn tiêu xa xỉ của ông - không cho phép ông tháºn trá»ng-. Song má»i sá»± có lẽ sẽ qua êm nếu ông đã không gây quá nhiá»u oán cừu trong vụ Essex và trong những bà i diá»…n văn của ông. Má»™t ngÆ°á»i bạn đã báo cho ông biết rằng "Trong triá»u má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u bảo rằng vì ngá»n lưỡi của anh đã là má»™t lưỡi dao bén cho nhiá»u ngÆ°á»i, nên há» cÅ©ng sẽ dùng lưỡi dao hỠđể hại lại anh" (Ibid., p. 13, phần ghi chú). Song ông đã không để ý đến lá»i báo trÆ°á»›c ấy. Ông dÆ°á»ng nhÆ° được vua yêu chuá»™ng; đã được là m quáºn công ở Verulam năm 1618, tá» tÆ°á»›c (Viscount) ở St Albans 1621, và là m Chancellor trong 3 năm.
NhÆ°ng đùng má»™t cái tai há»a xảy đến. Năm 1621 má»™t ngÆ°á»i thua kiện đã tố cáo ông nháºn tiá»n trong vụ xá» kiện ấy; đấy là má»™t việc không lạ gì, song Bacon biết nếu những kẻ thù ông muốn khÆ¡i vụ nà y ra, há» có thể là m cho ông Ä‘oạ. Ông rút lui vá» chỠđợi kết quả cuá»™c diá»…n biến. Khi hay tin rằng tất cả những kẻ thù ông Ä‘á»u đòi ông giải nhiệm, ông gá»i đến vua James "lá»i thú tá»™i và xin phục tùng ý nhà vua". Vua James nhượng bá»™ trÆ°á»›c áp lá»±c của quốc há»™i Ä‘ang thắng thế - quốc há»™i mà bấy lâu Bacon đã cÆ°Æ¡ng quyết phò vua chống lại - và hạ lệnh tống giam ông. NhÆ°ng sau hai ngà y ông được thả; và số tiá»n phạt nặng nỠđã được vua thanh toán. Lòng kiêu hãnh của ông chÆ°a hoà n toà n sụp đổ, ông nói : "Tôi là vị thẩm phán công chÃnh nhất ở Anh quốc từ 50 năm nay, song sá»± phán quyết ấy là sá»± phán quyết công bình nhất trong quốc há»™i từ 200 năm nay".
Ông sống 5 năm còn lại trong bóng tối và sá»± bình an của gia đình, bị ray rứt bởi má»™t cảnh nghèo túng không quen, song được an ủi bằng việc tÃch cá»±c nghiên cứu triết lý . Trong 5 năm ấy ông viết tác phẩm bằng La ngữ vÄ© đại nhất của ông : De Augmentis Suntiarum (Tăng tiến tri thức), xuất bản má»™t quyển Tiểu luáºn dầy hÆ¡n, má»™t táºp nhá» nhan Ä‘á» Sylva Sylvarum, và má»™t cuốn Lịch sá» Henry VII. Ông tiếc đã không từ bá» chÃnh trị sá»›m hÆ¡n để dà nh hết thì giá» cho văn chÆ°Æ¡ng và khoa há»c. Cho đến phút cuối cùng ông cÅ©ng báºn rá»™n công việc ấy và có thể nói ông đã chết "tại tráºn tiá»n". Trong bà i tiểu luáºn "Vá» cái chết" ông đã nói đến Æ°á»›c ao được chết "trong khi Ä‘ang hăm hở theo Ä‘uổi, giống nhÆ° má»™t ngÆ°á»i chết tÆ°Æ¡i máu còn nóng hổi không cảm thấy Ä‘au Ä‘á»›n của vết thÆ°Æ¡ng". NhÆ° César, ông đã được nhÆ° lá»i.
Và o tháng ba 1626, trong khi cưỡi ngá»±a từ London đến Highgate và suy nghÄ© vấn Ä‘á» là m sao, đến mức Ä‘á»™ nà o tuyết có thể giữ cho thịt tÆ°Æ¡i khá»i thối, ông quyết định thà nghiệm ngay. Ông dừng lại ở má»™t nhà lá bên Ä‘Æ°á»ng, mua má»™t con gà , giết và độn tuyết và o. Trong khi Ä‘ang là m thế thì ông bị lên cÆ¡n rét, và cảm thấy không thể Ä‘i ngá»±a trở vá» thà nh, ông bảo ngÆ°á»i ta Ä‘Æ°a ông đến nhà Lord Arundel ở gần đấy để nằm. Ông chÆ°a thoái từ sá»± sống, ông vui vẻ viết rằng "Cuá»™c thà nghiệm ... đã thà nh công mỹ mãn". NhÆ°ng đấy là phút chót Ä‘á»i ông. CÆ¡n sốt của cuá»™c Ä‘á»i Ä‘a diện đã đốt cháy ông hoà n toà n, bây giá» ngÆ°á»i ông nóng ran, không thể chống lại cÆ¡n bệnh lan dần lên tim. Ông chết và o ngà y 9 tháng 4, 1626, năm ông 65 tuổi.
Ông viết trong di chúc những lá»i kiêu hãnh Ä‘iển hình của ông nhÆ° sau: "Tôi hiến dâng linh hồn tôi cho Thượng đế ... Xác tôi nên chôn cất trong lặng lẽ. Tên tôi tặng cho những thế hệ vá» sau và các quốc gia xa lạ". Các thế hệ và các quốc gia đã đón nháºn ông./.
|
 |
Từ khóa được google tìm thấy
|
áàññåéíû, àâòîçâóê, ãèáää, âëàãàëèùå, ãîëîâèí, àíèìàöèÿ, áóõãàëòåðñêèé, çàðàáîòîê, êàçèíî, èãðóøêè, êëóáíè÷êà, ìåáåëü, ìåáåëüíûå, ìåäèöèíà, ïàëüòî, ìàñëåíèöà, ìåòàëëè÷åñêèå, íàöèîíàëüíûé, ìàøèíû, ïèçäà, îôèöèàëüíûé, ñîâåòñêèé, òàíöû, ôîðìóëà, ó÷åáíèêè, ùéÿéíáþðíï, ÿïîíñêèå, ðàìáëåð, øêîëà  |
| |