15-07-2008, 06:47 PM
Tiếp Nháºp Ma Äạo
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
Ngoại Kỷ Toà n Thư Q 3
Kỷ Thuộc Hán (110 TCN - 226)
[1a]
Kỷ Thuộc Tây Hán
Tân Mùi, [110 TCN], (Hán Nguyên Phong năm thứ 1). Nước Việt ta đã thuá»™c vá» nhà Hán. Nhà Hán cho Thạch Äái là m Thái Thú 9 quáºn. (Chế độ nhà Hán lấy châu lãnh quáºn, trừ hai quáºn Châu Nhai, Äạm NhÄ© Ä‘á»u ở giữa biển, còn 7 quáºn thuá»™c vá» Giao Châu, Äái là m châu Thái thú63 . Thá»i Tây Hán, trị sở cá»§a Thái Thú đặt tại Long Uyên, tức là Long Biên, thá»i Äông Hán đặt tại Mê Linh tức là Yên Lăng64 . Äến khi Äái chết, Hán Chiêu Äế lấy Chu Chương thay. Äến cuối Ä‘á»i Vương Mãng, châu mục Giao Châu là Äặng Nhượng cùng các quáºn đóng chặn bá» cõi để tá»± giữ. Tướng nhà Hán là Sầm Bà nh vốn quen thân vá»›i Nhượng, gá»i thư cho Nhượng bà y tá» uy đức cá»§a nhà Hán. Thế rồi [Nhượng] bảo Thái thú Giao Chỉ là TÃch Quang và Thái thú các quáºn là bá»n Äá»— Mục sai sứ sang cống hiến nhà Hán. Nhà Hán Ä‘á»u phong cho những ngưá»i ấy tước hầu. Bấy giá» là năm Ká»· Sá»u thá»i Hán Quang VÅ© năm Kiến VÅ© thứ 5 [29]. TÃch Quang ngưá»i quáºn Hán Trung, khi ở [1b] Giao Chỉ, lấy lá»… nghÄ©a dạy dân. Lại lấy Nhâm Diên là m Thái thú Cá»u Chân. Diên là ngưá»i Uyển [huyện]. Tục ngưá»i Cá»u Chân chỉ là m nghỠđánh cá, Ä‘i săn, không biết cà y cấy. Diên má»›i dạy dân khai khẩn ruá»™ng đất, hà ng năm cà y trồng, trăm há» no đủ. Dân nghèo không có sÃnh lá»… cưới vợ, Diên bảo các trưởng lại trở xuống bá»›t bổng lá»™c ra để giúp đỡ, cùng má»™t lúc lấy vợ có đến 2.000 ngưá»i. Diên coi việc được 4 năm thì bị gá»i vá». Ngưá»i Cá»u Chân là m Ä‘á»n thá». Những ngưá»i đẻ con Ä‘á»u đặt tên là Nhâm. Phong tục văn minh cá»§a đất LÄ©nh Nam bắt đầu từ hai thái thú ấy.
Ká»· Hợi, [39], (Hán Quang VÅ© Lưu Tú, Kiến VÅ© năm thứ 15) . Thái thú Giao Chỉ là Tô Äịnh chÃnh sá»± tham lam tà n bạo, Trưng Nữ Vương dấy binh đánh.
Trở lên là [kỷ] thuộc nhà Hán, từ năm Tân Mùi đến năm Kỷ Hợi, cộng 149 năm [110 TCN - 39].
[2a]
Kỷ Trưng Nữ Vương
Trưng Vương
Ở ngôi 3 năm.
Vua rất hùng dÅ©ng, Ä‘uổi Tô Äịnh, dá»±ng nước xưng vương, nhưng vì là vua đà n bà , không thể là m nên công tái tạo.
Tên húy là Trắc, há» Trưng. Nguyên là há» Lạc, con gái cá»§a Lạc tướng huyện Mê Linh65 , Phong Châu, vợ cá»§a Thi Sách ở huyện Chu Diên66 . (Thi Sách cÅ©ng là con Lạc tướng, con hai nhà tướng kết hôn vá»›i nhau. Sách Cương mục táºp lãm lấy Lạc là m há» là lầm). Äóng đô ở Mê Linh.
Canh Tý, năm thứ 1 [40], (Hán Kiến VÅ© năm thứ 16). Mùa xuân, tháng 2, vua khổ vì Thái thú Tô Äịnh dùng pháp luáºt trói buá»™c, lại thù Äịnh giết chồng mình, má»›i cùng vá»›i em gái là Nhị nổi binh đánh hãm trị sở ở châu. Äịnh chạy vá» nước. Các quáºn Nam Hải, Cá»u Chân, Nháºt Nam, Hợp Phố Ä‘á»u hưởng ứng, lấy được [2b] 65 thà nh ở LÄ©nh Nam, tá»± láºp là m vua, má»›i xưng là há» Trưng.
Tân Sá»u, năm thứ 2 [41], (Hán Kiến VÅ© năm thứ 17). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 30, nháºt thá»±c. Nhà Hán thấy há» Trưng xưng vương, dấy quân đánh lấy các thà nh ấp, các quáºn biên thùy bị khổ, má»›i hạ lệnh cho Trưá»ng Sa, Hợp Phố và Giao Châu ta sắp sẵn xe thuyá»n, sá»a sang cầu đưá»ng, thông các núi khe, chứa thóc lương, cho Mã Viện là m Phục Ba tướng quân, Phù Lạc hầu Lưu Long là m phó sang xâm lược.
Nhâm Dần, năm thứ 3 [42], (Hán Kiến VÅ© năm thứ 18). Mùa xuân, tháng giêng, Mã Viện theo ven biển mà tiến, san núi là m đưá»ng hÆ¡n nghìn dặm, đến Lãng Bạc (ở phÃa tây Tây Nhai cá»§a La Thà nh, gá»i là Lãng Bạc)67 đánh nhau vá»›i vua. Vua thấy thế giặc mạnh lắm, tá»± nghÄ© quân mình ô hợp, sợ không chống nổi, lui quân vá» giữ Cấm Khê (Cấm Khê, sá» chép là Kim Khê). Quân cÅ©ng cho vua là đà n bà , sợ không đánh nổi địch, bèn tan chạy. Quốc thống lại mất.
[3a] Lê Văn Hưu nói: Trưng Trắc, Trưng Nhị là đà n bà , hô má»™t tiếng mà các quáºn Cá»u Chân, Nháºt Nam, Hợp Phố, cùng 65 thà nh ở LÄ©nh Ngoại Ä‘á»u hưởng ứng, việc dá»±ng nước xưng vương dá»… như trở bà n tay, có thể thấy hình thế đất Việt ta đủ dá»±ng được nghiệp bá vương. Tiếc rằng nối sau há» Triệu cho đến trước há» Ngô, trong khoảng hÆ¡n nghìn năm, bá»n đà n ông chỉ cúi đầu bó tay, là m tôi tá»› cho ngưá»i phương Bắc, há chẳng xấu hổ vá»›i hai chị em há» Trưng là đà n bà hay sao? Ôi ! Có thể gá»i là tá»± vứt bá» mình váºy.
Trở lên là Trưng Nữ Vương, bắt đầu từ năm Canh Tý đến năm Nhâm Dần thì hết, tất cả 3 năm [40-42].
Ká»· Thuá»™c Äông Hán
Quý Mão, [Trưng Vương, năm thứ 4], [43], (Hán Kiến VÅ© năm thứ 19). Mùa xuân, tháng giêng, Trưng Nữ Vương cùng em gái là Nhị chống cá»± lại vá»›i quân nhà Hán, [3b] thế cô, Ä‘á»u thua chết. Mã Viện Ä‘uổi theo đánh quân còn sót là bá»n Äô Dương. Äến huyện Cư Phong thì [bá»n Äô Dương] đầu hà ng, [Viện] bèn dá»±ng cá»™t đồng là m giá»›i hạn cuối cùng cá»§a nhà Hán. (Cá»™t đồng tương truyá»n ở trên động Cổ Lâu68 châu Khâm. Viện có câu thá»: "Cá»™t đồng gãy thì Giao Châu diệt". Ngưá»i Việt ta Ä‘i qua dưới cá»™t ấy, thưá»ng lấy đá chất và o, thà nh như gò đống, vì sợ cá»™t ấy gãy. Mã Tổng nhÃ ÄÆ°á»ng lại dá»±ng hai cá»™t đồng ở chá»— cÅ© cá»§a nhà Hán ghi công đức cá»§a Mã Viện để tá» ra mình là dòng dõi cá»§a Phục Ba, nay chưa rõ ở chá»— nà o. Hai sông Tả Giang, Hữu Giang má»—i nÆ¡i có má»™t cá»™t). Viện thấy huyện Tây Vu có 3 vạn 3 nghìn há»™, xin chia là m hai huyện Phong Kê và Vá»ng Hải, vua Hán nghe theo. Viện lại đắp thà nh Kiển Giang ở huyện Phong Khê. Thà nh đắp tròn như hình cái kén, cho nên lấy [chữ Kiển]69 là m tên. Nước Việt ta lại thuá»™c và o nhà Hán. Ba năm sau, Viện trở vá». Ngưá»i địa phương thương mến Trưng Nữ Vương, là m Ä‘á»n thá» phụng (Ä‘á»n ở xã Hát Giang, huyện Phúc Lá»™c70 , ở đất cÅ© thà nh Phiên Ngung cÅ©ng có).
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Há» Trưng giáºn thái thú nhà Hán bạo ngược, vung tay hô má»™t tiếng mà [4a] quốc thống nước ta cÆ¡ hồ được khôi phục, khà khái anh hùng há chỉ lúc sống dá»±ng nước xưng vương, mà sau khi chết còn có thể chống ngăn tai há»a. Phà m gặp những việc tai ương hạn lụt, đến cầu đảo không việc gì là không linh ứng. Cả bà Trưng em cÅ©ng thế. Vì là đà n bà mà có đức hạnh kẻ sÄ©, cái khà hùng dÅ©ng trong khoảng trá»i đất không vì thân chết mà kém Ä‘i. Bá»n đại trượng phu há chẳng nên nuôi lấy cái khà phách cương trá»±c chÃnh đại ấy ư ?
Giáp Thìn, [44], (Hán Kiến VÅ© năm thứ 20). Từ đây vá» sau, trải các Ä‘á»i Hán Minh Äế, Chương Äế, Hòa Äế, Thượng Äế, An Äế, gồm 5 Ä‘á»i, cá»™ng 82 năm, duy thá»i Minh Äế có Lý Thiện ngưá»i huyện Nam Dương là m Tháu thú Nháºt Nam, là m việc chÃnh sá»± có ân huệ yên dân, khiến cho ngưá»i khác phong tục cÅ©ng mến chuá»™ng tìm đến. Sau Thiện đổi là m Thái thú Cá»u Chân.
BÃnh Tý, [136], (Hán Thuáºn Äế Bảo, VÄ©nh Hòa năm thứ 1). Thái thú Chu Xưởng cho là Giao Châu ở ngoà i chÃn châu [4b], ở rìa Bách Việt, dâng biểu xin đặt phương bá71 . Vua Hán để cho Xưởng là m Thứ sá»72 , cai quản các quáºn huyện.
Äinh Sá»u, [137], (Hán VÄ©nh Hòa năm thứ 2). Ngưá»i man ở huyện Tượng Lâm, quáºn Nháºt Nam (ở địa giá»›i nước Việt Thưá»ng xưa), là bá»n Khu Liên đánh phá quáºn huyện, giết trưởng lại. Thứ sá» Giao Châu là Phà n Diá»…n Ä‘em quân châu và quân Cá»u Chân hÆ¡n vạn ngưá»i Ä‘i cứu ứng, nhưng quân lÃnh ngại Ä‘i xa. Mùa thu, tháng 7, quân hai quáºn là m phản đánh phá»§ trị, thế chuyển thà nh mạnh.
Máºu Dần, [138], (Hán VÄ©nh Hòa năm thứ 3). Mùa hạ, tháng 5, Thị ngá»± sá» Giả Xương cùng vá»›i các châu quáºn hợp sức đánh bá»n Khu Liên không được, bị Khu Liên vây đánh hÆ¡n má»™t năm, binh lương không thể tiếp tế được. Vua Hán gá»i các công khanh và thuá»™c lại bốn phá»§ để há»i phương lược, các quan Ä‘á»u bà n nên sai tướng phát 4 vạn quân cá»§a bốn châu Kinh, Dương, [5a] Duyện, Dá»± Ä‘i đánh. Lý Cổ bác Ä‘i, nói rằng: "Các châu Kinh, Dương giặc cướp tụ há»p chưa tan; Trưá»ng Sa, Quế Dương đã nhiá»u lần bị thu thuế bắt lÃnh, nay lại là m rối động, ắt lại sinh há»a nữa. Ngưá»i các châu Duyện, Dá»± phải Ä‘i xa muôn dặm, chiếu thư thúc bách, tất phải bá» trốn. Nam Châu73 thì trá»i nắng ná»±c, ẩm thấp lại thêm lam chướng dịch lệ, 10 phần phải chết đến 4, 5 phần. ÄÆ°á»ng xa muôn dặm, quân lÃnh má»i mệt, đến lúc tá»›i LÄ©nh Nam thì đã không kham nổi chiến đấu. Quân Ä‘i má»—I ngà y 30 dặm mà Duyện, Dá»± cách quáºn Nháºt Nam hÆ¡n 9 nghìn dặm, phải 3 trăm ngà y má»›i đến. TÃnh lương má»™t ngưá»i ăn má»—I ngà y 5 thăng, thì phải dùng đến 60 vạn há»™c gạo, đó là không kể lương thá»±c cá»§a tướng lại và lừa ngá»±a. Äặt quân ở đấy, chết chóc tất nhiá»u, đã không đủ quân chống giặc, lại phải bắt thêm. Thế là xẻo cắt lòng bụng để chắp vá cho chân tay. Cá»u Chân và Nháºt Nam chỉ cách nhau 1 nghìn dặm, lại dân ở đó Ä‘i đánh còn không kham nổi, huống chi lại là m khổ quân lÃnh ở bốn châu [5b] để cứu nạn xa muôn dặm? Trước đây Trung lang tướng Doãn Tá»±u đánh ngưá»i Khương là m phản ở Ãch Châu, ngưá»i Ãch Châu có ngạn ngữ rằng: "Lá»— lai thượng khả, Doãn lai sát ngã" (Giặc đến còn khá, Doãn đến chết ta). Sau Tá»±u bị đòi vá», Ä‘em quân giao cho Phán châu là Trương Kiá»u, Kiá»u vẫn dùng tướng lại cá»§a Tá»±u, chỉ trong khoảng mưá»i hôm, diệt hết giặc cướp. Thế là bằng chứng tá» rằng sai tướng Ä‘i là vô Ãch, mà châu quáºn có thể dùng được. Nay nên chá»n ngưá»i nà o có dÅ©ng lược nhân huệ, có thể là m tướng súy được, cho là m Thứ sá», Thái thú, dá»i lại dân ở Nháºt Nam đến nương dá»±a và o quáºn Giao Chỉ ở Bắc, trở lại chiêu má»™ ngưá»i Man Di, khiến hỠđánh lẫn nhau, chuyển váºn hà ng lụa đến để cấp cho, kẻ nà o có thể phản gián dụ hà ng thì cắt đất phong cho. Thứ sá» TÃnh Châu trước là Chúc Lương dÅ©ng mãnh quyết Ä‘oán, Trương Kiá»u trước ở Ãch Châu có công phá giặc, Ä‘á»u có thể dùng được. Bốn phá»§ Ä‘á»u theo lá»i bà n cá»§a Cố. Bèn cho Lương là m Thái thú Cá»u Chân, Kiá»u là m Thứ sá» Giao Châu. [6a] Kiá»u đến nÆ¡i, lấy lòng thà nh tháºt dá»— bảo, dân chúng Ä‘á»u hà ng phục. Lương Ä‘i má»™t xe đến Cá»u Chân, tá» rõ uy tÃn, ngưá»i ra hà ng đến và i vạn.
Giáp Thân, [144], (Hán Kiến Khang năm thứ 1). Mùa thu, tháng 8, vua Hán mất. Mùa đông, tháng 10, ngưá»i Nháºt Nam lại đánh đốt quáºn ấp. Thứ sá» Cá»u Chân là Hạ Phương gá»i những kẻ ra hà ng dá»— bảo há». Sau Phương đổi là m Thái thú Quế Dương, lấy Lưu Tảo thay.
Canh Tý, [160] (Hán Hoà n Äế ChÃ, Nguyên Gia năm thứ 2). Mùa đông, tháng 11, ngưá»i quáºn Cá»u Chân lại đóng giữ quáºn Nháºt Nam, quân chúng trở nên mạnh hÆ¡n. Khi ấy Hạ Phương đã đổi là m Thái thú Quế Dương, lại giao cho là m Thứ sá». Phương vốn có tiếng vá» uy đức, khi đến Nháºt Nam, dân chúng tụ há»p hÆ¡n vạn ngưá»i Ä‘em nhau đến đầu hà ng Phương.
Máºu Ngá», [178], (Hán Linh Äế Hoà nh, Quang Hòa năm thứ 1). Mùa hạ, tháng 4, ngưá»i trong châu và bá»n Man Ô Há»74 là m loạn đã lâu, mục [6b] thú là Chu Ngung không ngăn được, ngưá»i châu là bá»n Lương Long nhân đấy dấy binh đánh phá quáºn huyện, quân đến và i vạn ngưá»i.
Tân Dáºu, [181], (Hán Quang Hòa năm thứ 4). Vua Hán sai Huyện lệnh Lan Lăng là Chu Tuấn, ngưá»i Thượng Ngu quáºn Cối Kê, sang cứu Ngung. ÄÆ°á»ng Ä‘i qua quê nhà , Tuấn má»™ thêm gia binh cùng vá»›i binh Ä‘em Ä‘i theo cá»™ng 5 nghìn ngưá»i, theo hai đưá»ng tiến và o. Trước hết sai xem xét hư thá»±c, tuyên dương uy đức để lay động lòng ngưá»i rồi quân bảy quáºn75 tiến bức, giết được Lương Long, kẻ đầu hà ng đến và i vạn ngưá»i.
Giáp Tý, [183], (Hán Trung Bình năm thứ 1). Äồn binh ngưá»i châu bắt Thứ sá» Chu Ngung giết Ä‘i, sai ngưá»i đến cá»a khuyết kể tá»™i trạng cá»§a Ngung. Vua Hán nghe tâu, xuống chiếu chá»n kỹ quan lại có tà i. Hữu ty tiến cá» Giả Tông là ngưá»i Liêu thà nh Äông Quáºn là m Thứ sá» (Tông trước là m Ngá»± sá»). Trước đây những ngưá»i là m Thứ sá» thấy [7a] đất châu có các thứ ngá»c trai, lông trả, tê, voi, đồi mồi, hương lạ, gá»— tốt, nhiá»u ngưá»i không liêm khiết, vÆ¡ vét cá»§a cải cho đầy, rồi lại xin đổi Ä‘i, cho nên lại dân Ä‘á»u là m phản cả. Kịp khi Tông đến bá»™76 , xét há»i tình trạng là m phản, ngưá»i ta Ä‘á»u nói rằng chÃnh lệnh trước thuế má nặng quá, trăm há» không ai không khốn khổ túng thiếu, Kinh sư thì xa, không biết tố cáo và o đâu, dân không sống nổi, nên tụ há»p nhau để chống, chứ không thá»±c sá»± là m phản. Tông má»›i sai ngưá»i chia Ä‘i các nÆ¡i để khuyên dá»—, khiến Ä‘á»u yên nghiệp là m ăn, dụ dá»— những kẻ lưu vong, tha bá»›t thuế khóa. Rồi giết kẻ bạo ngược đầu sá», chá»n quan lại tốt cho giữ quáºn huyện. Trăm hỠđược yên, trên đưá»ng ngõ ngưá»i ta có câu rằng: "Giả phụ lai vãn, sá» ngã tiên phản. Kim kiến thanh bình, bất cảm phục bạn". (Bố Giả đến muá»™n, khiến ta phản trước; Nay thấy thanh bình, không dám phản nữa). Tông coi việc 3 năm, được gá»i vá» là m chức Nghị Lan. Lý Tiến thay. (Lý Tiến là ngưá»i Giao Châu ta).
[7b] BÃnh Dần , [186], (Hán Trung Bình năm thứ 3)77
Lê Văn Hưu nói: Xem sỠđến thá»i nước Việt ta không có vua, bị bá»n thứ sá» ngưá»i Bắc tham tà n là m khổ. Bắc Kinh đưá»ng xa, không biết kêu và o đâu, bất giác xen lẫn cảm thương hổ thẹn, muốn tá» lòng thà nh như Minh Tông nhà Háºu ÄÆ°á»ng, thưá»ng thắp hương khấn trá»i: xin trá»i vì nước Việt ta sá»›m sinh thánh nhân, tá»± là m đế nước nhà , để khá»i bị ngưá»i phương Bắc cướp vét.
Trở lên là thá»i thuá»™c Hán, từ năm Quý Mão đến năm BÃnh Dần, tất cả 144 năm [43- 186].
Kỷ Sĩ Vương
Sĩ Vương78
Ở ngôi 40 năm, thỠ90 tuổi.
Vương là ngưá»i khoan háºu khiêm tốn, lòng ngưá»i yêu quý, giữ vẹn đất Việt để đương đầu vá»›i sức mạnh cá»§a Tam quốc, đã sáng suốt lại mưu trÃ, đáng gá»i là ngưá»i hiá»n.
[8a] Há» SÄ©, tên húy là Nhiếp79 , tá»± là Ngạn Uy, ngưá»i huyện Quảng TÃn, quáºn Thương Ngô. Tổ tiên ngưá»i Vấn Dương nước Lá»—, hồi loạn Vương Mãng ở Bắc triá»u, tránh sang ở đất Việt ta, đến vương là sáu Ä‘á»i. Cha là Tứ, thá»i Hán Hoà n Äế là m Thái thú Nháºt Nam. Khi còn Ãt tuổi, vương du há»c ở kinh đô nhà Hán, theo há»c Lưu Tá» Kỳ ngưá»i DÄ©nh Xuyên, chuyên trị sách Tả thị Xuân Thu, có là m chú giải: được cá» hiếu liêm, bổ là m Thượng thư lang, vì việc công bị miá»…n chức; hết tang cha, lại được cá» máºu tà i, bổ là m Huyện lệnh Vu Dương, đổi là m Thái thú Giao Châu, được tước Long Äá»™ Äình hầu, đóng đô ở Liên Lâu (tức là Long Biên)80 . Sau nhà Trần truy phong là m Thiên Cảm Gia Ứng VÅ© Äại Vương.
Äinh Mão, năm thứ 1 [187], (Hán Trung Bình năm thứ 4). Vương có ba em trai tên là Nhất, VÄ©81 và VÅ©. Bấy giá» Thứ sá» Chu [8b] Phù bị giặc Di giết chết, châu quáºn rối loạn, vương bèn dâng biểu cá» Nhất là m Thái thú Hợp Phố, VÄ© là m Thái thú Cá»u Chân, VÅ© là m Thái thú Nam Hải. Vương độ lượng khoan háºu, khiêm tốn, kÃnh trá»ng kẻ sÄ©, ngưá»i trong nước yêu mến, Ä‘á»u gá»i là vương. Danh sÄ© nhà Hán tránh nạn sang nương tá»±a có hà ng trăm ngưá»i.
Canh Thìn, năm thứ 14 [200], (Hán Hiến Äế Hiệp, Kiến An năm thứ 5). Thứ sá» Lý Tiến dâng lá»i tâu lên vua Hán rằng: "Khắp cả thiên hạ Ä‘á»u là bá» tôi cá»§a vua, thế mà nay là m quan ở triá»u đình Ä‘á»u là sÄ© phu ở Trung Châu82 cả, chưa từng khuyến khÃch ngưá»i xa". Lá»i lẽ thiết tha cảm động, lại viện dẫn nhiá»u bằng chứng. Vua Hán xuống chiếu cho ngưá»i châu ta ai được cá» hiếu liêm máºu tà i thì cho phép được bổ trưởng lại trong châu, không được bổ ở Trung châu. Tiến lại dâng sá»› nói: "Ngưá»i được cá» là m hiếu liêm xin cho được như bác sÄ© ở mưá»i hai châu, căn cứ theo nhân tà i mà đối xá»". [9a] Nhưng hữu ty sợ rằng ngưá»i phương xa khoác lác mà chê bai bắt bẻ triá»u đình, nên không chuẩn cho. Bấy giá» ngưá»i nước Việt ta là Lý Cầm là m túc vệ ở đà i, bèn rá»§ ngưá»i đồng hương là bá»n Bốc Long 5, 6 ngưá»i, giữa ngà y đầu năm các nước triá»u há»™i, đến quỳ lạy ở sân Ä‘iện tâu rằng: "Æ n vua ban không Ä‘á»u". Hữu ty há»i vì cá»› gì? Cầm nói: "Nam Việt ở xa không được trá»i che, đất chở, cho nên mưa ngá»t không xuống, gió mát không đến". Lá»i ý khẩn thiết Ä‘au đớn. Vua Hán xuống chiếu an á»§i, lấy má»™t ngưá»i máºu tà i nước ta là m Huyện lệnh Hạ Dương, má»™t ngưá»i hiếu liêm là m Huyện lệnh Lục Hợp (Cầm là ngưá»i Giao Châu). Sau Lý Cầm là m quan đến Tư lệ hiệu úy, Trương Trá»ng là m Thái thú Kim Thà nh. Như thế nhân tà i nước Việt ta được cùng tuyển dụng như ngưá»i Hán là mở đầu từ Lý Cầm, Lý Tiến váºy. (Trá»ng ngưá»i quáºn Nháºt Nam, khi trước đến Lạc Dương, gặp há»™i lá»›n tết Nguyên Äán, Tấn Minh Äế83 há»i: "Ở quáºn Nháºt Nam hướng vá» phÃa bắc để trông mặt trá»i phải không?" Trá»ng đáp rằng: "Nay trong các quáºn, có quáºn gá»i là Vân Trung (trong mây), là Kim Thà nh (thà nh và ng), không hẳn phải có tháºt. Còn như phong khà ấm áp, mặt trá»i đứng bóng trên đầu sinh dân [9b] thì vẫn có thế". Xét: Khoảng niên hiệu Nguyên Gia [424-454] Ä‘á»i Tống Văn Äế, [quân Tống] Ä‘i đánh Lâm Ấp ở phương nam, tháng năm, dá»±ng nêu để Ä‘o bóng, thấy mặt trá»i ở vá» phÃa bắc cây nêu 9 tấc 1 phân84 Giao Châu thì bóng ở vá» phÃa nam cây nêu 3 tấc 3 phân. Giao Châu cách Lạc Thá»§y hÆ¡n 6,7 nghìn dặm. Chá»— dá»±ng nêu tÃnh đưá»ng dây thẳng thì nên bá»›t Ä‘i nghìn dặm. Năm Khai Nguyên thứ 12 [724] thá»i ÄÆ°á»ng, Ä‘o ở Giao Châu và o ngà y hạ chÃ, bóng ở phÃa nam cây nêu 3 tấc 3 phân, cÅ©ng giống số Ä‘o năm Nguyên Gia. Sách Luáºn Hà nh cá»§a Vương Sung nói: "Quáºn Nháºt Nam ở cách Lạc [Dương] gần vạn dặm vá» phÃa nam mặt trá»i." Lý Thuyên nói: "Từ phá»§ An Nam đến Trưá»ng An cách 7.250 dặm". Mạnh Quán nói: "Lấy bốn phương mà đo thì An Nam đứng và o đất cuối cùng cá»§a Trung Quốc").
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Ngưá»i quân tỠđối vá»›i lá»i nói không thể cho qua được. Ngà y xưa Tông Miệt85 nếu không có lá»i nói thì cùng vá»›i cá» cây mục nát mà thôi. Lý Cầm không có lá»i nói thì sao được dùng ở Ä‘á»i, mà ngưá»i tà i giá»i cá»§a nước Việt ta, ngưá»i phương bắc là m sao biết được? Lá»i nói không thể cho qua là vì váºy. Tuy nhiên, đây chỉ nói riêng vá» nhân tà i thôi, còn như Nhan [Hồi], Mẫn [Tá» Khiên] thì không nói thế được.
[10a] Äinh Hợi, năm thứ 21 [207], (Hán Kiến An năm thứ 12). Viên Huy nhà Hán gá»i thư cho Thượng thư lệnh là Tuân Úc rằng: "Giao Châu SÄ© phá»§ quân86 đã há»c vấn sâu rá»™ng lại thông hiểu chÃnh trị, trong thá»i buổi đại loạn, giữ vẹn được má»™t quáºn hÆ¡n 20 năm, bá» cõi không xảy ra việc gì, dân không mất nghiệp, những bá»n khách xa đến trú chân87 Ä‘á»u được nhá» Æ¡n, dẫu Äáºu Dung giữ đất Hà Tây cÅ©ng không hÆ¡n được. Khi việc quan có chút nhà n rá»—i thì chăm xem các sách thư, truyện. Phà m những chá»— biên chép không rõ rà ng trong sách Xuân Thu Tả thị truyện, [tôi] Ä‘em há»i, Ä‘á»u được ông giảng giải cho những chá»— nghi ngá», Ä‘á»u có kiến giải cá»§a báºc thầy, ý tứ rõ rà ng, chặt chẽ. Lại như sách Thượng thư, cả cổ văn và kim văn, những ý nghÄ©a to lá»›n, ông Ä‘á»u hiểu biết tưá»ng táºn, đầy đủ. Anh em ông là m quan coi quáºn, hùng trưởng má»™t châu, ở lánh ngoà i muôn dặm, uy tÃn không ai hÆ¡n. Khi ra và o thì đánh chuông khánh, uy nghi đủ hết; kèn sáo thổi vang, xe ngá»±a đầy đưá»ng, ngưá»i Hồ88 Ä‘i sát bánh xe để đốt hương thưá»ng có đến mấy mươi ngưá»i; vợ cả, vợ lẽ Ä‘i xe che kÃn, bá»n con em cưỡi ngá»±a dẫn quân theo [10b] hầu, ngưá»i đương thá»i ai cÅ©ng quý trá»ng, các man di Ä‘á»u sợ phục, dẫu Úy Äà cÅ©ng không hÆ¡n được". (Huy bấy giá» ngụ ở Giao Châu). Sau vua Hán sai Trương Tân là m Thứ sá». (Tân nháºn chức năm Kiến An thứ 6 [221] thá»i Hán). Tân thÃch việc quá»· thần, thưá»ng đội khăn Ä‘á», gảy đà n, đốt hương, Ä‘á»c sách Äạo giáo, nói rằng có thể giúp việc giáo hóa, [sau] bị tướng là Khu Cảnh giết, châu mục Kinh Châu là Lưu Biểu sai Huyện lệnh Linh Lăng là Lại Cung thay Tân. Vua Hán nghe tin Tân chết, gá»i cho vương [SÄ© Nhiếp] bức thư có đóng dấu ấn nói rằng: "Giao Châu ở cõi xa, má»™t dải sông biển ở phÃa nam, Æ¡n trên không truyá»n đến, nghÄ©a dưới bị nghẽn tắc, thế mà nghịch tặc Lưu Biểu lại sai Lại Cung dòm ngó đất Nam89 , nay cho khanh là m Tuy Nam trung lang tướng trông coi bảy quáºn, lÄ©nh Thái thú Giao Châu như cÅ©". Vương sai thuá»™c lại là Trương Mân mang đồ cống sang kinh đô nhà Hán. Bây giá» thiên hạ loạn lạc, đưá»ng sá đứt nghẽn, nhưng vương vẫn không bá» việc ná»™p cống. Vua Hán lại xuống chiếu cho là m An Viá»…n [11a] tướng quân, phong tước Long Äá»™ Äình hầu. Sau Thái thú Thương Ngô là Ngô Cá»± bất hòa vá»›i Cung, Ä‘em binh đánh Ä‘uổi, Cung chạy vá» Linh Lăng.
Canh Dần, năm thứ 24 [210], (Hán Kiến An năm thứ 15). Ngô Vương là Tôn Quyá»n sai Bá»™ Chất là m Thứ sá» Giao Châu. Khi Chất đến, vương Ä‘em anh em đến vâng theo mệnh lệnh. Ngô Vương cho vương là m Tả tướng quân. Sau vương sai con là Ngẩm90 là m con tin ở nước Ngô, Ngô Vương cho là m Thái thú VÅ© Xương. Các con cá»§a vương ở Nam Ä‘á»u cho là m Trung lang tướng. Vương lại dá»— bảo thổ hà o ở Ãch Châu là bá»n Ung Khải Ä‘em dân chúng trong quáºn phụ thuá»™c xa vá»›i nước Ngô ở miá»n đông. Ngô Vương cà ng khen, thăng là m Vệ tướng quân, tước Long Biên hầu. Vương thưá»ng sai sứ sang nước Ngô dâng các thứ hương liệu, vải mịn, kể số hà ng nghìn. Các thứ quý lạ như ngá»c trai, ốc lá»›n, lưu ly, lông trả, đồi mồi, sừng tê, ngà voi [11b] cùng các thứ quả lạ như chuối, dừa, long nhãn, không năm nà o không tiến, lại cống ngá»±a hà ng mấy trăm con. Ngô Vương viết thư ban cho rất háºu để yên á»§i và đáp lại.
Lê Văn Hưu nói: SÄ© Vương biết lấy khoan háºu khiêm tốn để kÃnh trá»ng kẻ sÄ©, được ngưá»i thân yêu mà đạt đến quý thịnh má»™t thá»i. Lại hiểu nghÄ©a, thức thá»i, tuy tà i và dÅ©ng không bằng Triệu VÅ© Äế, nhưng chịu nhún mình thá» nước lá»›n, để giữ vẹn bá» cõi, có thể gá»i là ngưá»i trÃ. Tiếc rằng con nối không gánh vác nổi cÆ¡ nghiệp cá»§a cha, để cho bá» cõi nước Việt đã toà n thịnh mà lại bị chia cắt, đáng buồn thay !
BÃnh Ngá», năm thứ 40 [226], (Hán Háºu Chúa Thiện, Kiến Hưng năm thứ 4; Ngô Tôn Quyá»n, Hoà ng VÅ© năm thứ 5). Vương mất. Trước vương ốm, đã chết Ä‘i 3 ngà y, ngưá»i tiên là Äổng Phụng cho má»™t viên thuốc hòa và o nước ngáºm, rồi đỡ lấy đầu mà lay [12a] động, má»™c chốc lát mở mắt động tay, sắc mặt bình phục dần dần, ngà y hôm sau ngồi dáºy được, 4 ngà y lại nói được, rồi trở lại bình thưá»ng. (Phụng tên tá»± là Xương Dị, ngưá»i huyện Hầu Quan, sá»± tÃch có chép trong Liệt tiên truyện. Hầu Quan là tên huyện, thuá»™c Phúc Châu).
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nước ta thông thi thư, há»c lá»… nhạc, là m má»™t nước văn hiến, là bắt đầu từ SÄ© Vương, công đức ấy không những chỉ ở đương thá»i mà còn truyá»n mãi Ä‘á»i sau, há chẳng lá»›n sao? Con không hiá»n là tá»™i cá»§a con thôi. Tục truyá»n rằng sau khi vương chết đã chôn, đến cuối thá»i nhà Tấn đã hÆ¡n 160 năm, ngưá»i Lâm Ấp và o cướp, đà o má»™ cá»§a vương, thấy mình mặt vẫn như sống, cả sợ lại đắp lại, ngưá»i địa phương cho là thần, là m miếu để thá» gá»i là "Tiên SÄ© Vương". Có lẽ là khà tinh anh không nát, cho nên thà nh thần váºy. (Äá»n thá» tại thà nh cÅ© Long Biên91 )
[12b] Trở lên là [ká»·] SÄ© Vương, từ năm Äinh Mão đến năm BÃnh Ngá», tất cả 40 năm [187-226].
Chú ThÃch:
63 Thạch Äái: là m thái thú 9 quáºn, Cương mục (TB2, 6b) sá»a là thứ sá» bá»™ Giao Chỉ. Nhưng thứ sá» là chức quan được đặt và o năm Nguyên Phong thứ 5 (106 TCN) Ä‘á»i Hán VÅ© Äế.
64 Yên Lăng: nay thuộc tỉnh Vĩnh Phú.
65 Huyện Mê Linh: thá»i thuá»™c Hán bao gồm phần đất tỉnh VÄ©nh Phú và má»™t số huyện thuá»™c ngoại thà nh Hà Ná»™i ngà y nay.
66 Huyện Chu Diên: thá»i thuá»™c Hán ở miá»n lưu vá»±c sông Äáy (thuá»™c má»™t phần đất Hà Tây và Hà Nam Ninh).
67 Ở đây, Toà n thư cho Lãng Bạc là Hồ Tây (Hà Ná»™i), nhưng như váºy là lầm. Nhiá»u nhà nghiên cứu đã Ä‘oán định Lãng Bạc ở vùng huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc ngà y nay.
68 Chuyện cá»™t đồng Mã Viện được chép trong má»™t số tà i liệu cá»§a Trung Quốc, nhưng Ä‘á»u không ăn khá»›p vá»›i nhau. Cho cá»™t đồng ở Cổ Lâu (Khâm Châu) chỉ là má»™t thuyết, CMTB2, 13b chép là Cổ Sâm (theo Nhất Thống Chà cá»§a nhà Thanh).
69 Kiển: ổ kén.
70 Nay ở Hát Môn, huyện Phúc Thá», tỉnh Hà Tây.
71 Phương bá: gá»i chung quan đứng đầu địa phương, nhưng thưá»ng chỉ quan đứng đầu má»™t châu như Thứ sá», Quan sát sứ thá»i Hán, Bồ chÃnh sứ thá»i Minh - Thanh, v.v...
72 Vá» việc Chu Xưởng dâng biểu, Cương mục ghi rõ: "Khoảng thá»i Hán Thuáºn Äế, Thái thú Giao Chỉ là Chu Xưởng xin láºp đất Giao Chỉ là m má»™t châu, triá»u đình bà n định không cho, nhưng phong cho Chu Xưởng là m Thứ sá» Giao Chỉ" (CMTB2, 17b, dẫn Tấn ChÃ). Như váºy nhà Hán chỉ cho Xưởng là m Thứ sá» là chức quan chÃnh thức cá»§a ngưá»i cai quản má»™t châu, còn việc láºp riêng má»™t châu (lÄ©nh các quáºn) thì mãi đến năm Kiến An thứ 8 (203) má»›i thá»±c hiện.
73 Nam Châu: châu ở phương Nam, chỉ Giao Châu.
74 Ô Há»: tên tá»™c thiểu số ở vùng núi Ô Há» thuá»™c huyện Hoà nh, tỉnh Quảng Tây (CMTB2, 24a dẫn Háºu Hán Thư và Nam Châu Dị Váºt Chà cÅ©ng ghi Ô HỠở phÃa nam Quảng Châu, phÃa bắc Giao Châu). Nguyên bản in nhầm là Äiểu Há», chữ Ô dá»… nhầm vá»›i chữ Äiểu.
75 Nguyên bản in nhầm là : "thổ quáºn binh", đúng ra là "thất quáºn binh" (theo Háºu Hán Thư q.71, Chu Tuấn truyện), chữ thất dá»… nhầm vá»›i chữ thổ.
76 Tức là bộ Giao Chỉ.
77 Năm nà y chỉ ghi tên năm Can Chi và niên hiệu nhà Hán, không thấy ghi việc.
78 Tác giả Toà n Thư theo quan Ä‘iểm chÃnh thống đương thá»i đỠcao nho há»c, coi SÄ© Nhiếp là ngưá»i có công đầu trong việc truyá»n dạy chữ Hán ở nước ta. Cương mục (phà m lệ) có nháºn xét: "SÄ© Nhiếp theo lệnh triá»u đình Trung Quốc phái sang là m Thái thú, không từng xưng vương bao giá», thế mà sá» cÅ© cÅ©ng chép riêng thà nh má»™t ká»·, nay tước bá» Ä‘i, chỉ chép thẳng công việc thá»i ấy để ghi lấy sá»± thá»±c ...". Äể tôn trá»ng tác giả, chúng tôi vẫn giữ đúng nguyên bản, nhưng chỉ phiên âm chữ "vương" chứ không dịch là vua như đối vá»›i các đế vương khác: hết ká»· SÄ© Vương thì dịch thẳng là SÄ© Nhiếp.
79 Nguyên bản in chữ ____ theo Khang Hy tá»± Ä‘iển, đó là lối viết không chÃnh thức (tục tá»±) cá»§a chữ _____. Các tá»± Ä‘iển cổ dẫn trong tá»± Ä‘iển nói trên Ä‘á»u chua âm Ä‘á»c hai chữ ấy là Tiếp (hoặc phiên: tô hiệp thiết; hoặc phiên: tất hiệp thiết) CMTB2, 29a cÅ©ng chua âm là Tiếp (tô thiếp thiết). Nhưng ở đây chúng tôi vẫn phiên là Nhiếp theo thói quen lâu nay.
80 Liên Lâu: cÅ©ng thưá»ng Ä‘á»c là Luy Lâu, ở Thuáºn Thà nh, tỉnh Hà Bắc, nay còn di tÃch thà nh, theo nhiá»u nhà khoa há»c, thà nh Liên Lâu không phải là Long Biên.
81 SÄ© VĨ, Toà n thư chép vá»›i chữ ______; theo Tam quốc chà [SÄ© Nhiếp truyện] tên đúng là chữ _______ (Ä‘á»u âm VÄ©).
82 Tức nội địa Trung Quốc.
83 Vá» việc Trương Trá»ng giải thÃch tên gá»i quáºn Nháºt Nam, lá»i chú thÃch cá»§a Toà n Thư ở đây ghi là trả lá»i câu há»i cá»§a Tấn Minh Äế (323-326). Cương mục căn cứ theo LÄ©nh Nam di thư ghi là Trá»ng trả lá»i câu há»i cá»§a Hán Minh Äến (58-76) chứ không phải Tấn Minh Äế. Do đó, nếu kể nhân tà i nước ta được tuyển dụng như ngưá»i Hán thì phải kể Trương Trá»ng là ngưá»i mở đầu (CMTB2, 27).
84 Nguyên văn trong Toà n thư: "Nháºt tại biểu bắc cá»u thốn nhất phân". Câu nà y vô nghÄ©a vì mặt trá»i không thể ở phÃa Bắc nêu 9 tấc 1 phân. Tân ÄÆ°á»ng thư, q.31, Thiên văn chỉ chép rõ là : "Mặt trá»i ở phÃa bắc, bóng ở Giao Châu ở vá» phÃa nam là 3 tấc, ở Lâm Ấp là 9 tấc 1 phân". Như váºy các số Ä‘o ở đây là cá»§a bóng cây nêu. Ở Lâm Ấp cÅ©ng như ở Giao Châu, trong tháng năm, mặt trá»i Ä‘á»u ở phÃa bắc và bóng cây nêu Ä‘á»u đổ vá» phÃa nam. Nếu cây nêu dùng để Ä‘o cùng má»™t kÃch thước thì cà ng ở xa vá» phÃa nam, như Lâm Ấp, bóng cà ng dà i hÆ¡n.
85 Tông Miệt: tá»± Nhiên Minh, ngưá»i nước Trịnh, thá»i Xuân Thu, có tiếng là ngưá»i hiá»n nhưng tướng mạo xấu xÃ. Khi Thúc Hướng nước Tấn sang Trịnh, Miệt đứng hầu dưới sân, chỉ nghe má»™t lá»i bà n việc. Thúc Hướng liá»n biết đó là Tông Miệt, bèn xuống thá»m dắt tay má»i lên.
86 Phá»§ quân: tức Thái thú. Thá»i Hán, dinh Thái thú gá»i là phá»§, do đó gá»i Thái thú là phá»§ quân.
87 Nguyên văn: "ky lữ", chỉ ngưá»i Hán tránh loạn ở Trung Quốc chạy sang nước ta.
88 Hồ nhân: chỉ các nhà sư Ấn Äá»™, Trung à đến truyá»n đạo ở Liên Lâu, trị sở cá»§a bá»™ Giao Chỉ thá»i bấy giá».
89 Cuối Ä‘á»i Hán Hiến Äế, Lưu Biểu là m Thứ sá» Kinh Châu, không thần phục nhà Hán.
90 Lá»i chú cá»§a Cương mục nói: Con SÄ© Nhiếp là Hà m, sá» cÅ© (tức Toà n Thư) chép sai là Ngẩm.
91 Äá»n SÄ© Nhiếp ở thà nh Liên Lâu và Tam à gần đó. Toà n thư cho Liên Lâu là Long Biên nên chú như váºy.
Tà i sản của Adamsmith
Chữ ký của Adamsmith
15-07-2008, 06:53 PM
Tiếp Nháºp Ma Äạo
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
Ngoại Kỷ Toà n Thư Q 4
Thuá»™c Tấn - Tống - Tá» - Lương. Lý Nam Äế (227 - 602)
[1a]
Ká»· Thuá»™c Ngô, Tấn, Tống, Tá», Lương
Äinh Mùi, [227], (Hán Kiến Hưng năm thứ 5; Ngô Hoà ng VÅ© năm thứ 6), Vua Ngô nghe tin SÄ© Nhiếp mất, thấy Giao Châu ở xa cách, má»›i chia từ quáºn Hợp Phố trở vá» bắc thuá»™c và o Quảng Châu, cho Lữ Äại là m Thứ sá»; từ quáºn Hợp Phố trở vá» nam thuá»™c và o Giao Châu, cho Äái Lương là m Thứ sá». Lại sai Trần Thì là m Thái thú thay SÄ© Nhiếp. Äại ở lại Nam Hải. Lương và Thì cùng lên đưá»ng. Äến Hợp Phố nghe tin ở Giao Châu con SÄ© Nhiếp là Huy đã tá»± là m Thái thú, Ä‘em tông binh ra chống cá»±. (Cuối thá»i nhà Hán, tôn thất nổi loạn, ngưá»i Nam cÅ©ng tụ há»p há» hà ng là m binh để tá»± vệ, cho nên gá»i là tông binh). Lương ở lại Hợp Phố. Thuá»™c lại cá»§a SÄ© Nhiếp là Hoà n Lân cúi đầu can Huy, xin đón Lương, Huy giáºn đánh chết Lân.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Từ xưa há»… giết bá» tôi can ngăn thì chưa từng không mất nước. Nước Trần giết [1b] Tiết Dã, nước Tá» giết Cô Huyên, việc nước Trần, nước TỠđáng là m gương soi, lấy đó là m răn. Thế mà còn có ngưá»i giết bá» tôi căn ngăn như SÄ© Huy, nối nghiệp chưa kịp quay gót mà đã phải chết là đáng lắm.
Anh cá»§a Lân là Trị và con là Phát lại há»p tông binh đánh Huy. Huy đóng cá»a thà nh để giữ. Bá»n Trị đánh mấy tháng không hạ được thà nh, bèn giảng hòa và đá»u bãi binh. Kế đó Lữ Äại vâng chiếu nước Ngô đánh Huy, Ä‘em quân từ Quảng Châu, ngà y đêm Ä‘i gấp đến Hợp Phố, cùng vá»›i Lương Ä‘á»u tiến, dụ con cá»§a SÄ© Nhiếp là Trung Lang Tướng Khuông92 bảo Huy ra chịu tá»™i, tuy mất chức quáºn thú, nhưng bảo đảm không có lo ngại gì khác. Äại theo Khuông đến sau. Anh Huy là Chi, em Huy là bá»n Cán, Tụng sáu ngưá»i cởi trần93 đón Äại. Äại mặc áo thưá»ng94 Ä‘i thẳng đến quáºn trị. Sáng hôm sau, Äại bà y mà n trướng, má»i anh em Huy theo thứ tá»± Ä‘i và o. Tân khách đầy nhà , Äại đứng dáºy cầm phù tiết Ä‘á»c tá» chiếu kể tá»™i Huy, tả hữu trói quặt [2a] [anh em Huy] đưa ra ngoà i, Ä‘em chém cả, lấy đầu đưa vá» VÅ© Xương.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: SÄ© Huy cha mất không xin mệnh mà đã tá»± láºp, lại Ä‘em quân chống mệnh, theo nghÄ©a thì phải đánh. Nhưng Lữ Äại đã dụ [Huy] ra hà ng mà lại giết Ä‘i là trái lẽ. Giữ Ä‘iá»u tin là báu cá»§a nước. Huy đã hà ng cứ trói giải vá» VÅ© Xương, khiến cho việc sinh sát được quyết ở trên, mà uy tÃn lan xuống kẻ dưới, há chẳng hay hÆ¡n ư? Tôn Thịnh nói: "Hòa vá»›i ngưá»i phương xa, được lòng ngưá»i ở gần, không gì hay hÆ¡n chữ TÃn". Lữ Äại giết kể đầu hà ng để cầu công, ngưá»i quân tá» lấy là m chê cưá»i, xem thế má»›i biết há» Lữ không được lâu là phải lắm.
Nhất, VÄ© và Khuông sau má»›i ra hà ng, được Ngô Vương tha tá»™i, cùng vá»›i con tin cá»§a SÄ© Nhiếp là Ngẩm, Ä‘á»u giáng là m thứ nhân. ÄÆ°á»£c và i năm, Nhất và VÄ© có tá»™i bị giết, duy có Khuông ốm chết trước. Äến khi Ngẩm chết, đại [2b] tướng cá»§a Huy là Cam Lá»… và Hoà n Trị Ä‘em lại dân đánh Äại, Äại đánh tan được. Bấy giá» má»›i bá» Quảng Châu, đặt lại Giao Châu như cÅ©. Äại tiến đánh quáºn Cá»u Chân, chém và bắt được kể hà ng vạn ngưá»i.
Tân Hợi, [231], (Hán Kiến Hưng năm thứ 9; Ngô Hoà ng VÅ© năm thứ 3). Ngưá»i man NgÅ© Khê ở VÅ© Lăng nước Ngô là m phản. Ngô Vương cho là đất miá»n Nam đã dẹp yên, gá»i Thứ sá» Lữ Äại vá». Thái thú Hợp Phố là Tiết Tống95 dâng sá»› nói: "Ngà y xưa vua Thuấn Ä‘i tuần phương nam, mất ở Thương Ngô, nhà Tần đặt các quáºn Quế Lâm, Nam Hải, Tượng Quáºn, thế thì bốn quáºn96 ấy ná»™i thuá»™c đã lâu rồi. Triệu Äà nổi dáºy ở Phiên Ngung, vá»— vá» thần phục được vua Bách Việt, đó là miá»n đất vá» phÃa nam quáºn Châu Nhai, Hiếu VÅ© (nhà Hán) giết Lữ Gia, mở 9 quáºn, đặt chức Thứ sỠở Giao Chỉ, dá»i những ngưá»i phạm tá»™i ở Trung Quốc sang ở lẫn và o các nÆ¡i ấy, cho há»c sách Ãt nhiá»u, hÆ¡i thông hiểu lá»… hóa. Äến khi TÃch Quang là m Thái thú Giao Chỉ, Nhâm Diên là m Thái thú Cá»u Chân, dá»±ng nhà há»c, dẫn dắt bằng lá»… nghÄ©a. Từ đấy trở Ä‘i, hÆ¡n 400 [3a] năm, dân tá»±a hồ đã có quy cá»§. Nhưng đất rá»™ng ngưá»i đông, núi rừng hiểm trở, dá»… là m loạn. Thần từng thấy Hoà ng Cái ở Nam Hải là m Thái thú Nháºt Nam, khi đến nÆ¡i thấy đồ cung đốn, trần thiết không đủ, đánh chết ngưá»i chá»§ bạ, nhưng rồi cÅ©ng bị đánh Ä‘uổi. Thái thú Cá»u Chân là Äam Manh vì bố vợ là Chu Kinh mà bà y tiệc má»i các quan to. Khi rượu say cho cá» nhạc, công tà o Phan Hâm đứng dáºy múa, rồi má»i Kinh. Kinh không chịu đứng lên, Hâm cứ thúc ép mãi. Manh nổi giáºn giết Hâm. Em cá»§a Hâm Ä‘em quân đến đánh Manh. Thái thú Giao Chỉ trước là SÄ© Nhiếp sai quân đến đánh dẹp không được. Bấy giá» Thứ sá» Chu Phù phần nhiá»u cho ngưá»i là ng như bá»n Ngu Bao, Lưu Ngạn chia nhau là m trưởng lại, vÆ¡ vét cá»§a dân, má»™t con cá và ng thu thóc má»™c há»™c. Trăm há» oán ghét là m phản, kéo Ä‘i đánh phá châu quáºn, Phù phải chạy ra biển. Bá»™ Chất đã lần lượt là m cá», ká»· cương má»›i được chấn chỉnh lại. Sau Lữ Äại bình được loạn SÄ© Huy, đổi đặt các trưởng lại, là m sáng tá» ká»· cương cá»§a nhà vua, uy [3b] danh khắp muôn dặm, lá»›n nhá» Ä‘á»u theo. Do đó mà xem thì giữ yên biên giá»›i, vá»— vá» dân xa quả tháºt là ở tại ngưá»i. Bổ nhiệm các chức bá mục nên chá»n ngưá»i thanh liêm. Ngoà i cõi hoang phục thì há»a phúc lại cà ng hệ trá»ng lắm. Nay Giao Châu tuy rằng tạm yên, nhưng còn bá»n giặc lâu nay ở Cao Lương97 bốn quáºn Nam Hải, Thương Ngô, Uất Lâm, Châu Nhai cÅ©ng chưa yên, trá»™m cướp thưá»ng tụ há»p. Nếu Äại không trở lại phương Nam nữa thì Thứ sá» má»›i nên chá»n ngưá»i nà o cẩn tháºn chu đáo, có phương lược mưu kế để vá»— vá», má»›i có thể trị yên được. Còn như hạng ngưá»i thưá»ng, chỉ biết giữ phép thưá»ng, không có mưu kỳ chước lạ thì lÅ© ác nghịch98 ngà y thêm nảy nở99 ". Ngô Vương lại cho Äại là m Trấn Nam tướng quân, phong tước Phiên Ngung hầu (có sách chép là phong Ngụy quáºn Lăng Lệ Công).
Máºu Thìn, [284], (Hán Diên Hy năm thứ 11; Ngô VÄ©nh An năm thứ 1)100 . Ngưá»i Cá»u Chân lại đánh hãm thà nh ấp, châu quáºn rối động. Ngô Vương cho Hà nh Dương đốc quân đô úy Lục Dáºn (có sách chép là Lục Thương) là m Thứ sá» kiêm hiệu úy. [4a] Dáºn đến nÆ¡i, lấy ân đức tÃn nghÄ©a hiểu dụ, dân ra hà ng phục đến hÆ¡n 3 vạn nhà , trong châu lại yên. Sau, ngưá»i con gái ở quáºn Cá»u Chân là Triệu Ẩu táºp há»p dân chúng đánh chiếm các quáºn huyện (Ẩu vú dà i 3 thước, vắt ra sau lưng, thưá»ng ngồi trên đầu voi đánh nhau vá»›i giặc). Dáºn dẹp yên được. (Sách Giao Chỉ chà chép: Trong núi ở quáºn Cá»u Chân có ngưá»i con gái há» Triệu, vú dà i 3 thước, không lấy chồng, há»p đảng cướp bóc các quáºn, huyện, thưá»ng mặc áo ngắn mà u và ng, chân Ä‘i già y mÅ©i cong101 , ngồi đầu voi mà chiến đấu, sau chết là m thần)102 .
Quý Mùi, [263], (Hán Viêm Hưng năm thứ 1, Ngô VÄ©nh An năm thứ 16)103 . Mùa xuân, tháng 3, lúc trước nhà Ngô lấy Tôn Tư là m Thái thú Giao Châu, Tư là ngưá»i tham bạo, là m hại dân chúng. Äến đây vua Ngô sai Äặng Tuân đến quáºn. Tuân lại tá»± tiện bắt dân ná»™p 30 con công đưa vá» Kiến Nghiệp. Dân sợ phải Ä‘i phục dịch đưá»ng xa, má»›i mưu là m loạn. Mùa hạ, tháng 4, quáºn lại là Lữ Hưng giết Tư và Tuân, xin nhà Tấn đặt Thái thú và cho binh. (Xét sách Cương mục chép là xin nhà Ngụy đặt quan, nhưng đến năm sau. Ngụy nhưá»ng ngôi cho Tấn, thì Ngụy cÅ©ng tức là Tấn). Các quáºn Cá»u Chân, Nháºt Nam Ä‘á»u hưởng ứng. Năm ấy [4b] nhà Hán mất.
Giáp Thân, [264], (Ngụy Tà o Hoán Hà m Hy năm thứ 1, Ngô Tôn Hạo Nguyên Hưng năm thứ 1). Mùa thu, tháng 7, nhà Ngô tách Giao Châu, đặt Quảng Châu. Bấy giá» Ngô đã phụ và o Tấn. Nhà Tấn cho Lữ Hưng là m An Nam tướng quân đô đốc Giao Châu chư quân sá»±, cho Nam Trung giáp quân là Hoắc Dặc xa lÄ©nh104 Thứ sá» Giao Châu, cho được tùy nghi tuyển dụng trưởng lại. Dặc dâng biểu tiến cá» Thoán Cốc (có sách chép là Phần Cốc) là m Thái thú, Ä‘em thuá»™c lại là bá»n Äổng Nguyên, Vương Tố Ä‘em quân sang giúp Hưng, nhưng chưa đến nÆ¡i thì Hưng đã bị công tà o là Lý Thống giết. Cốc cÅ©ng chết (có sách chép Cốc ốm chết).
Ất Dáºu, [265], (Tấn VÅ© Äế Tư Mã Viêm, Thái Thá»§y năm thứ 1, Ngô Cam Lá»™ năm thứ 1), Vua Tấn sai Mã Dung ngưá»i Ba Tây thay Hưng. Dung ốm chết. Dặc lại sai Dương Tắc ngưá»i Kiện Vi thay Dung là m Thái thú.
[5a] Máºu Tý, [268], (Tấn Thái Thá»§y năm thứ 4, Ngô Bảo Äỉnh năm thứ 3). Nhà Ngô lấy Lưu Tuấn là m Thứ sá». Tuấn cùng vá»›i Äại đô đốc Tu Tắc105 và Tướng quân Cố Dung trước sau 3 lần đánh Giao Châu. [Dương] Tắc Ä‘á»u chống cá»± và đánh tan được cả. Các quáºn Uất Lâm, Cá»u Chân Ä‘á»u theo vá» Tắc. Tắc sai tướng quân là Mao Linh106 và Äổng Nguyên đánh quáºn Hợp Phố, giao chiến ở Cổ Thà nh (tức là thà nh quáºn Hợp Phố), đánh tan quân Ngô, giết Lưu Tuấn và Tu Tắc, dư binh tan chạy vá» Hợp Phố, Dương Tắc nhân đó dâng biểu cá» Mao Linh là m thái thú Uất Lâm, Äổng Nguyên là m Thái thú Cá»u Chân.
Ká»· Sá»u, [269], (Tấn Thái Thá»§y năm thứ 5, Ngô Kiến Hà nh năm thứ 1). Mùa đông, tháng 10, nhà Ngô sai Giám quân Nhu Phiếm, Uy Nam tướng quân Tiết Há»§ và Thái thú quáºn Thương Ngô ngưá»i Äan Dương là Äà o Hoà ng theo đưá»ng Kinh Châu sang; Giám quân Lý Äỉnh, Äốc quân Từ Tồn theo đưá»ng biển Kiến An sang, Ä‘á»u há»™i ở Hợp Phố để đánh [Dương] Tắc (Lý Äỉnh có sách chép là Lý Húc).
Tân Mão, [271], (Tấn Thái Thá»§y năm thứ 7, Ngô Kiến Hà nh năm thứ 3). Mùa hạ, tháng 4, Ngu Phiếm, Tiết Há»§, Äà o Hoà ng chống nhau vá»›i Tắc, đánh nhau [5b] ở sông Phần107 Äà o Hoà ng thua, lui vá» giữ Hợp Phố, chết hai tướng. Há»§ giáºn bảo Hoà ng: "Ngươi tá»± dâng biểu xin Ä‘i đánh giặc mà để chết mất hai tướng thì trách nhiệm ở đâu?" Hoà ng nói: "Hạ quan không được là m theo ý mình, quân sÄ© không hòa thuáºn, cho nên đến ná»—i thua như thế". HÅ© chưa nguôi giáºn, muốn Ä‘em quân trở vá». Äêm ấy, Hoà ng Ä‘em mấy trăm quân đánh úp Äổng Nguyên, lấy được cá»§a báu, chở thuyá»n Ä‘em vá». Há»§ bèn tạ lá»—i, cho Hoà ng lÄ©nh chức Tiá»n bá»™ đô đốc Giao Châu. Hoà ng lại theo đưá»ng biển, nhân khi bất ngá», tiến thẳng đến châu. Nguyên chống cá»±. Các tướng muốn đánh, Hoà ng ngá» bên trong chá»— cầu gãy có phục binh, bèn dà n riêng má»™t đội quân giáo dà i ở đằng sau. Quân hai bên vừa má»›i giao chiến, Nguyên giả cách lui, Hoà ng Ä‘uổi theo, phục binh quả nhiên kéo ra. Quân giáo dà i quay lại đánh, phá tan bá»n Nguyên, giết Nguyên [tại tráºn], lấy những thuyá»n chở hà ng hóa báu váºt và mấy nghìn tấm thổ cẩm cướp được trước đây Ä‘em cho tướng giặc Phù Nghiêm là Lương Tá»108 . Tá» Ä‘em [6a] hÆ¡n vạn ngưá»i đến giúp Hoà ng. Bấy giá» Dương Tắc lấy tướng cá»§a mình là Vương Tố thay Nguyên. DÅ©ng tướng cá»§a Nguyên là Giải Hệ cùng ở trong thà nh. Hoà ng sai em [cá»§a Hệ] là Tượng viết thư gá»i cho Hệ, lại sai Tượng ngồi xe ngá»±a, đánh trống thổi sáp, dẫn đưá»ng cho mình Ä‘i theo. Bá»n Tố bảo nhau rằng: "Tượng như thế, Hệ tất có ý bá» bá»n ta để Ä‘i theo". Bèn giết Hệ. Bá»n Há»§ và Hoà ng bèn đánh lấy châu. Nhà Ngô nhân đó dùng Äà o Hoà ng là m Thứ sá». Hoà ng là ngưá»i có mưu lược, chu cấp kẻ nghèo khốn, ưa bố thÃ, được lòng ngưá»i, ai ai cÅ©ng vui lòng giúp việc, đến đâu cÅ©ng có công trạng. Trước đây vua Tấn cho Dương Tắc là m Thứ sá» Giao Châu, Mao Miện109 là m Thái thú, ấn thao chưa gá»i đến mà Tắc và Miện đã thua chết rồi. Nhân đó vua Tấn truy tặng Tắc, Miện, Tùng, Năng (Tùng, Năng không kê cứu được110 ) tước Quan ná»™i hầu. Công tà o quáºn Cá»u Chân là Lý Tá»™ giữ quáºn mà phụ theo nhà Tấn, Hoà ng sai tướng Ä‘i đánh, không được. Cáºu cá»§a Tá»™ là Lê Hoà n (có sách chép là Lê Minh) theo quân [cá»§a Hoà ng], khuyên Tá»™ hà ng, Tá»™ gay gắt trả lá»i: "Cáºu [6b] là tướng nước Ngô, Tá»™ là bá» tôi nước Tấn, chỉ có thể dùng sức mà đối xá» vá»›i nhau thôi". Quân cá»§a Hoà ng phải đánh, giá» lâu má»›i hạ được thà nh.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Bá» tôi giữ đất, nếu ai cÅ©ng có lòng như lòng Lý Tá»™ thì có thể gá»i là trung vá»›i chúa mình thá».
Vua Ngô cho Äà o Hoà ng là m Thứ sá» trì tiết đô đốc Giao Châu chư quân sá»±. Dưới thá»i các tướng quân châu mục trước kia, các quáºn VÅ© Bình, Cá»u Äức, Tân Xương, địa thế hiểm trở, ngưá»i Di Lão hung tợn, đã mấy Ä‘á»i không chịu thần phục, Hoà ng Ä‘i đánh, dẹp yên được, mở thêm đất, đặt 3 quáºn, và hÆ¡n 30 huyện ở các nước phụ thuá»™c vá»›i quáºn Cá»u Chân111 . Sau vua Ngô lấy Hoà ng là m Äô đốc VÅ© Xương, cho Thái thú Hợp Phố là Tu Nguyên112 thay. Dân địa phương đến hà ng nghìn ngưá»i xin lưu Hoà ng lại, bởi thế cho Hoà ng trở vá» nhiệm sở cÅ©. Sau vua Ngô hà ng nhà Tấn, tá»± tay viết thư sai Mã Tức Dung113 khuyên Hoà ng quy thuáºn [nhà Tấn]. Hoà ng khóc mấy ngà y, rồi sai sứ mang ấn [7a] thao vá» Lạc Dương. Vua Tấn xuống chiếu cho phục chức, phong cho Hoà ng tước Uyển Lăng hầu, lại đổi là m Quán quân tướng quân. Hoà ng ở châu 30 năm, tá» ra ngưá»i có ân có uy, được ngưá»i địa phương yêu mến. Äến khi chết, cả châu khóc thương như mất cha mẹ hiá»n. Vua Tấn lấy Viên ngoại lang tán kỵ thưá»ng thị là Ngô Ngạn là m Äô đốc thứ sá». Khi Hoà ng má»›i mất, các thú binh ở Cá»u Chân là m loạn, Ä‘uổi Thái thú, ngưá»i cầm đầu là Triệu Chỉ vây quáºn trị, Ngạn dẹp yên cả. Ngạn giữ chức 25 năm, ân uy rõ rệt, dân trong châu yên ổn, sau dâng biểu xin cho ngưá»i thay. Vua Tấn cho Viên ngoại lang tán kỵ thưá»ng thị là Cố Bà thay. Bà là ngưá»i ôn hòa, nhã nhặn, cả châu yêu mến, không được bao lâu thì mất. Ngưá»i trong châu cố ép con cá»§a Bà là Tham trông coi việc châu. Sau Tham chết, em là Thá» trông coi việc châu, ngưá»i châu không nghe. Thá» cố nà i, bèn được coi việc châu. Rồi giết trưởng lại là bá»n Hồ Triệu, lại toan giết đốc quân dưới trướng [7b] là Lương Thạc. Thạc chạy thoát được, dấy binh đánh, bắt được Thá». Mẹ Thá» sai lấy thuốc độc giết chết. Thạc bèn chuyên quyá»n (có sách chép là cả mẹ cá»§a Thá» cÅ©ng bị giết bằng thuốc độc), nhưng sợ dân tình không theo, bèn cho con trai cá»§a Hoà ng là Uy [Ä‘ang là m] Thái thú Thương Ngô vá» lÄ©nh chức Thứ sá» [Giao Châu]. Uy ở chức rất được lòng dân, được 30 năm114 thì chết. Em trai Uy là Thục, con trai [cá»§a Uy] là Tuy115 nối nhau là m thứ sá». Từ CÆ¡ đến Tuy bốn Ä‘á»i Ä‘á»u là m Thứ sá». CÆ¡ là ông ná»™i cá»§a Hoà ng116 .
Máºu Dần, [318], (Äông Tấn Nguyên Äế Tư Mã Duệ, Äại Hưng117 năm thứ 1). Mùa đông, tháng 10, vua Tấn xuống chiếu cho Thứ sá» Quảng Châu là Äà o Khản là m Äô đốc Giao Châu chư quân sá»±.
Nhâm Ngá», [322], (Tấn VÄ©nh Xương năm thứ 1). Vương Äôn nhà Tấn lấy Vương Lượng là m Thứ sá», sai đánh Lương Thạc. Thạc Ä‘em quân vây Lượng ở Long Biên.
[8a] Quý Mùi, [323], (Tấn Minh Äế Thiệu, Thái Ninh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 2, Äà o Khản sai quân Ä‘i cứu Vương Lượng, chưa đến nÆ¡i thì Lương Thạc đã lấy được Long Biên rồi. Thạc Ä‘oạt lấy cá» tiết cá»§a Lượng, Lượng không cho, Thạc bèn chặt tay trái cá»§a Lượng, Lượng nói: "Chết còn không tránh, chặt cánh tay thì là m gì?". ÄÆ°á»£c hÆ¡n 10 ngà y thì Lượng chết. Thạc chiếm châu, hung bạo mất lòng dân. Äà o Khản sai tham quân là Cao Bảo sang đánh, chém chết Thạc. Vua Tấn cho Khản lÄ©nh chức Thứ sá» Giao Châu, thăng hiệu là Chinh Nam đại tướng quân, được mở phá»§ riêng nghi thức như tam ti. Không bao lâu, Thị lang Lại bá»™ là Nguyá»…n Phóng xin là m Thứ sá», vua Tấn bằng lòng. Phóng đến Ninh Phố gặp Cao Bảo, má»i Bảo đến dá»± cÆ¡m, đặt phục binh muốn giết Bảo. Bảo biết chuyện, liá»n Ä‘em quân đánh Phóng (Phong là cháu há» cá»§a Hà m). Phóng chạy thoát, đến châu được chốc lát thì khát nước quá mà chết.
Quý Sá»u, [353], (Tấn Mục Äế San, VÄ©nh Hòa năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 3, Nguyá»…n Phu nhà Tấn là m Thứ sá» Giao Châu. Phu đánh [8b] nước Lâm Ấp118 , phá được hÆ¡n 50 lÅ©y. (Trước đây nhà Tấn khi đã bình được nhà Ngô, trưng binh ở Giao Châu119 , Thứ sá» Giao Châu là Äà o Hoà ng dâng thư nói: "Giao Châu ngoà i cách Lâm Ấp chỉ và i nghìn dặm120 . Tướng Di [Lâm Ấp] là Phạm Hùng Ä‘á»i Ä‘á»i trốn tránh là m giặc, tá»± xưng vương, nhiá»u lần đánh phá trăm há». Vả lại [nước ấy] liá»n vá»›i nước Phù Nam, rất nhiá»u chá»§ng ngưá»i, bè đảng dá»±a nhau, cáºy thế đất hiểm không chịu thần phục. Khi trước còn thuá»™c nước Ngô thì nhiá»u lần cướp bóc dân là nh, phá quáºn huyện, giết hại trưởng lại. Thần trước kia được nước cÅ© [Ngô] dùng, cho đóng giữ phương Nam hÆ¡n 10 năm, tuy đã trừ được những tên đầu sá», nhưng ở chốn núi sâu hang cùng vẫn còn có kẻ trốn tránh. Lúc đầu số quân cá»§a thần trông coi là 8 nghìn. Vì đất Nam ẩm thấp, có nhiá»u khà độc, liá»n năm đánh dẹp, ốm chết hao hụt, hiện nay chỉ còn 2.400 ngưá»i. Nay bốn biển thống nhất, không còn lo kẻ nà o không thần phục, đáng lẽ nên cuốn giáp há»§y gươm [...]121 . Phà m việc phong trần, biến đổi thưá»ng xảy ra thình lình. Thần là ngưá»i sót thừa cá»§a nước đã mất, lá»i bà n không có gì khả thá»§". Tấn VÅ© Äế nghe theo, đến nay còn thấy hiệu nghiệm).
Canh Thìn, [380], (Tấn VÅ© Äế122 , Xương Minh, Thái Nguyên năm thứ 5). Mùa đông, tháng 10, Thái thú Cá»u Chân là Lý Tốn chiếm châu là m phản.
Tân Tỵ, [381], (Tấn Thái Nguyên năm thứ 6). Thái thú Giao Châu là Äá»— Viện chém được Lý Tốn, trong cõi lại được yên, thăng cho Viện là m thứ sá» Giao Châu117 . (Viện ngưá»i Chu Diên nước ta. Sách Giao Chỉ chà chép và o mục nhân váºt nước ta, xếp sau SÄ© Nhiếp).
[9a] Ká»· Hợi, [399], (Tấn An Äế Äức Tông, Long An năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 3, vua nước Lâm Ấp là Phạm Hồ Äạt đánh lấy Nháºt Nam và Cá»u Chân, rồi và o cướp Giao Châu. Äá»— Viện đánh tan được.
Tân Hợi, [411], (Tấn NghÄ©a Hy năm thứ 7). Mùa hạ, tháng 4, Thái thú quáºn VÄ©nh Gia là Lư Tuần chạy sang [Giao Châu]. Trước đó, khi Thứ sá» Äá»— Viện chết (có sách nói Viện vốn ngưá»i Kinh Triệu, ông là Nguyên, là m Thái thú Hợp Phố, nhân đó Viện má»›i đến ở Giao Chỉ), vua Tấn cho con là Tuệ Äá»™ thay là m Thứ sá». Chiếu thư chưa đến nÆ¡i, Tuần đã đánh phá Hợp Phố, tiến thẳng đến Giao Châu. Tuệ Äá»™ Ä‘em các quan văn võ ở châu phá»§ chống nhau vá»›i Tuần ở Thạch Kỳ124 , đánh tan được. Quân cá»§a Tuần sống sót khoảng 2 nghìn ngưá»i. Dư đảng cá»§a Lý Tốn là bá»n Lý Thoát kết tụ vá»›i dân Lý, Lạo hÆ¡n 5 nghìn ngưá»i để ứng theo Lư Tuần, ngà y Canh Tý kéo đến bá» nam Long Biên. Tuệ Äá»™ bá» hết gia tà i để thưởng quân sÄ©, cùng Tuần giao chiến, ném Ä‘uốc Ä‘uôi trÄ© đốt thuyá»n bè cá»§a Tuần, cho bá»™ binh áp bá» sông bắn xuống. Thuyá»n cá»§a Tuần cháy hết, [9b] bèn tan vỡ. Tuần biết thế nà o cÅ©ng chết, bá» thuốc độc cho vợ con chết trước rồi gá»i các nà ng hầu con hát há»i rằng: "Ai có thể theo ta?" Phần nhiá»u Ä‘á»u trả lá»i: "Con sẻ, con chuá»™t còn tham sống, chết theo thì khó lắm". CÅ©ng có ngưá»i nói: "Quan còn phải chết, chúng tôi há lại muốn sống". Tuần bèn giết hết những kẻ không chịu chết theo, rồi gieo mình xuống sông mà chết. Tuệ Äá»™ sai nhặt xác Ä‘em chém đầu, cùng vá»›i vợ con cá»§a Tuần và bá»n Thoát, Ä‘á»u lấy đầu đóng hòm đưa vá» Kiến Khang125 .
Quý Sá»u, [413], (Tấn NghÄ©a Hy năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 2, vua nước Lâm Ấp là Phạm Hồ Äạt cướp quáºn Cá»u Chân. Tuệ Äá»™ đánh chém được.
Ất Mão, [415], (Tấn Nghĩa Hy năm thứ 11). Mùa đông, tháng 12, quân Lâm Ấp cướp Giao Châu. Tướng châu đánh bại được.
Canh Thân, [420], (Tấn Cung Äế Äức Văn, Nguyên Hy năm thứ 2; Tống VÅ© Äế Lưu Dụ, VÄ©nh SÆ¡ năm thứ 1). Mùa thu, tháng 7, Tuệ Äá»™ đánh Lâm Ấp, phá được, chém giết đến quá ná»a. Lâm Ấp xin hà ng, Tuệ Äá»™ cho. Những ngưá»i trước sau bị [Lâm Ấp] cướp bắt [10a] Ä‘á»u được trả vá» cả. Tuệ Äá»™ ở Giao Châu, mặc áo vải, ăn cÆ¡m rau, cấm thá» nhảm, sá»a nhà há»c, năm đói kém thì lấy lá»™c riêng để chẩn cấp, là m việc cẩn tháºn chu đáo cÅ©ng như việc nhà , lại dân sợ mà yêu. Cá»a thà nh đêm vẫn mở, ngoà i đưá»ng không ai nhặt cá»§a rÆ¡i. Khi Tuệ Äá»™ chết, tặng chức Tả tướng quân, cho con là Hoằng Văn là m Thứ sá». Năm ấy nhà Tấn mất.
Äinh Mão, [427], (Tống Văn Äế NghÄ©a Long, Nguyên Gia năm thứ 4). Mùa hạ, tháng 4, ngà y Canh Tuất, vua Tống gá»i Hoằng Văn vá» là m Äình Úy, cho Vương Huy Chi là m Thứ sá». Bấy giá» Hoằng Văn Ä‘ang ốm, cố ngồi xe lên đưá»ng, có ngưá»i khuyên chá» khá»i ốm hãy Ä‘i. Hoằng Văn nói: "Nhà ta ba Ä‘á»i cầm phù tiết, thưá»ng muốn Ä‘em mình sang chầu sân vua, huống chi nay lại được gá»i vá»". Bèn cứ Ä‘i, chết ở Quảng Châu.
Tân Mùi, [431], (Tống Nguyên Gia năm thứ 8). Vua nước Lâm Ấp là Phạm Dương Mại cướp phá quáºn Cá»u Chân, bị quân châu đánh lui.
[10b] Nhâm Thân, [432], (Tống Nguyên Gia năm thứ 9). Mùa hạ, tháng 5, vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống, xin lÄ©nh Giao Châu. Vua Tống xuống chiếu trả lá»i vì đưá»ng xa không cho.
Lê Văn Hưu nói: [Dù khá»e như] Bôn và Dục126 mà lúc còn thÆ¡ ấu cÅ©ng không thể chống nổi ngưá»i què, ngưá»i thá»t đã tráng niên. Nước Lâm Ấp thừa lúc nước Việt ta không có vua, đến cướp Nháºt Nam và Cá»u Chân rồi xin quản lÄ©nh cả [Giao Châu], có phải bấy giá» nước Việt ta không thể chống nổi nước Lâm Ấp ấy đâu! Chỉ vì không có ngưá»i thống suất mà thôi ! Thá»i không bÄ© mãi, tất có lúc thái. Thế không khuất mãi, tất có lúc duá»—i. Lý Thái Tông chém đầu vua nước ấy là Sạ Äẩu, Lý Thánh Tông bắt vua nước ấy là Chế Cá»§, bắt là m tù dân nước ấy 5 vạn ngưá»i, đến nay vẫn còn phải chịu là m tôi tá»›, cÅ©ng đủ để rá»a được mối háºn thù hổ thẹn cá»§a mấy năm ô nhục nà y.
[11a] BÃnh Tý, [436], (Tống Nguyên Gia thứ 13)127 . Mùa xuân, tháng 2, vua Tống sai Thứ sá» Giao Châu là Äà n Hòa Chi đánh Lâm Ấp. Trước kia, vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại tuy sai sứ sang cống, nhưng vẫn không thôi việc cướp bóc, cho nên vua Tống sai Hòa Chi Ä‘i đánh. Bấy giá» ngưá»i quáºn Nam Dương là Tông Xác, nếp nhà đá»i Ä‘á»i Nho há»c, riêng Xác thÃch việc võ, thưá»ng nói: "Muốn cưỡi gió lá»›n mà phá sóng muôn dặm". Äến khi Hòa Chi Ä‘i đánh Lâm Ấp, Xác hăng hái xin Ä‘i theo quân. Vua Tống cho Xác là m Chấn vÅ© tướng quân. Hòa Chi sai Xác là m tiên phong. Dương Mại nghe tin quân Tống sang, sai sứ dâng biểu xin trả lại những ngưá»i dân Nháºt Nam bị bắt và ná»™p má»™t vạn cân và ng, mưá»i vạn cân bạc. Vua Tống xuống chiếu bảo Hòa Chi: "Nếu Dương Mại thá»±c có lòng thà nh, cÅ©ng cho quy thuáºn". Hòa Chi đến đóng ở đồn Chu Ngô (huyện Chu Ngô từ thá»i Hán đến giá» thuá»™c quáºn Nháºt Nam, bấy giỠđặt đồn thú ở đấy), sai Há»™ tà o tham quân cá»§a phá»§ là bá»n Khương Trá»ng CÆ¡ (phá»§ là phá»§ thứ sá» Giao Châu) Ä‘i trước [11b] đến gặp Dương Mại, bị Dương Mại bắt giữ. Hòa Chi giáºn, tiến vây tướng cá»§a Lâm Ấp là Phạm Phù Long ở thà nh Khu Túc128 . Dương Mại sai tướng là Phạm Côn Sa Äạt đến cứu. Xác lén Ä‘em quân đón đánh [Phạm] Con Sa Äạt, phá tan được. Tháng 5, bá»n Hòa Chi hạ thà nh Khu Túc, chém Phù Long, thừa thắng tiến và o Tượng Phố129 . Dương Mại dốc sức cả nước ra đánh, lấy các váºt che bá»c mình voi, trước sau không hở. Xác nói: "Ta nghe nước ngoà i có giống sư tá», oai phục được trăm loà i thú". Bèn là m hình sư tỠđể chống lại voi, voi quả nhiên sợ chạy. Quân Lâm Ấp thua to. Hòa Chi thắng được Lâm Ấp, Dương Mại cùng vá»›i con Ä‘á»u chỉ chạy thoát thân, thu được đồ châu báu lạ không biết bao nhiêu mà kể. Riêng Tông Xác không lấy má»™t thứ gì, ngà y vá» nhà cÅ©ng chỉ có khăn áo xác xÆ¡.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Có tà i hữu dụng thì không thể không Ä‘em ra thi thố, há câu nệ vì thói Ä‘á»i [12a]130 hay sao? Ngưá»i ta láºp chà má»—i ngưá»i má»™t khác. Ngưá»i có chà vỠđạo đức thì công danh không thể động được lòng, ngưá»i có chà vá» công danh thì phú quý không thể động được lòng. Chà cá»§a Tông Xác có lẽ ở công danh chăng ? Ngà y trở vá» nhà , tà i váºt không lấy má»™t thứ gì, đó thá»±c sá»± là phú quý không thể động được lòng. So vá»›i ngưá»i có chà vỠđạo đức, cố nhiên không thể kịp, nhưng so vá»›i ngưá»i có chà vá» phú quý thì hạng ấy còn kém xa.
Äinh Sá»u, [437], (Tống Nguyên Gia năm thứ 14). Mùa đông, tháng 10, ngà y Nhâm Ngá», Äà n Hòa Chi bá» quan vá».
Máºu Thân, [468], (Tống Minh Äế Úc131 , Thái Thá»§y năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 3, Thứ sá» Lưu Mục ốm chết. Ngưá»i châu là Lý Trưá»ng Nhân giết những bá»™ thuá»™c cá»§a châu mục Ä‘em từ Trung Quốc sang rồi chiếm giữ châu là m phản, tá»± xưng là Thứ sá».
Mùa thu, tháng 8, vua Tống lấy Nam Khang tướng là Lưu Bá»™t là m Thứ sá» Giao Châu. Bá»™t đến, bị Trưá»ng Nhân [12b] chống cá»±, không bao lâu thì chết. Tháng 11, Lý Trưá»ng Nhân sai sứ xin hà ng và tá»± hạ xuống chức Hà nh Châu sá»±127 . Vua Tống y cho.
Ká»· Mùi, [479], (Tống Thuáºn Äế Chuẩn, Thăng Minh năm thứ 3; Tá» Cao Äế Tiêu Äạo Thà nh, Kiến Nguyên năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 3, ngà y mồng 1, có nháºt thá»±c.
Mùa thu, tháng 7, vua Tá» lấy Lý Thúc Hiến là m Thứ sá» Giao Châu. Thúc Hiến là em con chú con bác cá»§a Trưá»ng Nhân. Trước đó khi Thứ sá» Trưá»ng Nhân chết, Thúc Hiến thay lÄ©nh việc châu, vì thấy hiệu lệnh chưa được thi hà nh cho nên sai sứ sang xin nhà Tống cho giữ chức Thứ sá». Nhà Tống lấy Thái thú Nam Hải là Thẩm Hoán là m Thứ sá» Giao Châu, cho Thúc Hiến là m Ninh Viá»…n quân tư mã, giữ chức Thái thú hai quáºn VÅ© Bình và Tân Xương133 . Thúc Hiến đã được mệnh lệnh cá»§a triá»u đình [nhà Tống], lòng ngưá»i phục theo, bèn Ä‘em quân giữ nÆ¡i hiểm, không chịu thu nạp Thẩm Hoán. Hoán lưu lại ở Uất Lâm, rồi chết. Vua Tá» bèn cho Thúc Hiến là m Thứ sá», vá»— yên đất phương Nam. Năm ấy nhà Tống mất.
[13a] Giáp Tý, [484], (Tá» VÅ© Äế Di, VÄ©nh Minh năm thứ 2). Lý Thúc Hiến nháºn mệnh xong liá»n cắt đứt việc cống hiến. Vua Tá» muốn đánh.
Ất Sá»u, [485], (Tá» VÄ©nh Minh năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y BÃnh Thìn, vua Tá» lấy Äại tư nông Lưu Khải là m Thứ sá», phát binh các quáºn Nam Khang, Lư Lăng, Thá»§y Hưng Ä‘i đánh Lý Thúc Hiến. Thúc Hiến sai sứ xin bãi binh, dâng 20 cá»— mÅ© đâu mâu toà n bằng bạc cùng dải tua bằng lông công. Vua Tá» không cho. Thúc Hiến sợ bị Khải đánh úp, má»›i Ä‘i đưá»ng tắt từ Tương Châu sang chầu vua Tá», Khải bèn và o trấn.
Canh Ngá», [490], (Tá» VÄ©nh Minh năm thứ 8). Mùa đông, tháng 10, Thứ sá» là Phòng Pháp Thặng (thay Lưu Khải) chỉ thÃch Ä‘á»c sách, thưá»ng cáo ốm không là m việc, vì thế trưởng lại134 là Phục Äăng Chi được chuyên quyá»n [13b] thay đổi các tướng lại mà không cho Pháp Thặng biết. Lục sá»± là Phòng Tú Văn mách vá»›i Pháp Thặng. Pháp Thặng cả giáºn, giam Äăng Chi và o ngục hÆ¡n 10 ngà y. Äăng Chi hối lá»™ nhiá»u cho Thôi Cảnh Thúc, là chồng cá»§a em gái Pháp Thặng, nên được thả ra, rồi Ä‘em bá»™ khúc đánh úp châu trị, bắt Pháp Thặng, bảo Thặng rằng: "Sứ quân đã có bệnh, thì không nên khó nhá»c", rồi giam ở má»™t nhà riêng. Pháp Thặng không có việc gì, lại gặp Äăng Chi xin Ä‘á»c sách. Äăng Chi nói: "Sứ quân ở yên còn sợ phát bệnh, há lại còn xem sách?", bèn không cho, rồi tâu [vá»›i vua Tá»] là Pháp Thặng bị bệnh động tim, không thể coi việc được. Tháng 11, ngà y Ất Mão, vua Tá» cho Äăng Chi là m Thứ sá». Pháp Thặng vỠđến NgÅ© LÄ©nh thì chết.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Phòng Pháp Thặng ham Ä‘á»c sách mà bá» việc quan đến ná»—i kẻ trưởng lại nhân đó chuyên quyên, thay đổi tướng lại, đó là cái lá»—i nghiện sách quá. Còn như giam [Äặng Chi] và o ngục mà [14a] trừng trị, thế là biết sá»a lá»—i rồi. Äến như nghe lá»i thỉnh thác [cá»§a em rể] mà bá» qua không há»i đến nữa, thì lá»—i ấy to lắm, bị [Äặng Chi] đánh úp lại là đáng, không chết là may. Cho nên phà m việc gì quá mức trung thì chưa từng không tai hại váºy.
Nhâm Ngá», [502], (Lương VÅ© Äế Tiêu Diá»…n, Thiên Giám năm thứ 1). Năm ấy nhà Tá» mất.
Ất Dáºu, [505], (Lương Thiên Giám năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, Thứ sá» Giao Châu là Lý Nguyên Khải chiếm châu là m phản, Trưởng sá» là Lý Tắc dẹp được (trước Nguyên Khải thay Äăng Chi là m Thứ sá», cho là nhà Lương được nhà Tá» nhưá»ng ngôi, chưa có ân uy gì, nhân đó giữ châu là m phản. Äến đây Tắc Ä‘em tông binh đánh Nguyên Khải, giết được).
BÃnh Thân, [516], (Lương Thiên Giám năm thứ 15). Mùa đông, tháng 11, [vua Lương] xuống chiếu cho Lý Tắc là m Thứ sá», Tắc lại chém Lý Tông Lão là dư đảng cá»§a Nguyên Khải, lấy đầu chuyển vá» Kiến Khang, châu lại yên.
[14b], Trở lên thuá»™c Ngô, Tấn, Tống, Tá», Lương, từ năm Äinh Mùi đến năm Canh Thân, cá»™ng 314 năm [227 - 540].
Ká»· Nhà Tiá»n Lý
Tiá»n Lý Nam Äế
Ở ngôi 7 năm [541-547].
Vua có chà diệt giặc cứu dân, không may bị Trần Bá Tiên sang đánh chiếm, nuốt háºn mà chết. Tiếc thay !
Vua há» Lý, tên húy là BÃ135 , ngưá»i Thái Bình [phá»§] Long Hưng136 . Tổ tiên là ngưá»i Bắc, cuối thá»i Tây Hán khổ vá» việc đánh dẹp, má»›i tránh sang ở đất phương Nam, được 7 Ä‘á»i thì thà nh ngưá»i Nam. Vua có tà i văn võ, trước là m quan vá»›i nhà Lương, gặp loạn, trở vá» Thái Bình. Bấy giá» bá»n thú lệnh tà n bạo hà khắc, Lâm Ấp cướp phá ngoà i biên, vua dấy binh đánh Ä‘uổi được, xưng là Nam Äế, đặt quốc [15a] hiệu là Vạn Xuân, đóng đô ở Long Biên137 .
Tân Dáºu, năm thứ 1 [541], (Lương Äại Äồng năm thứ 7). Thứ sá» Giao Châu là VÅ© Lâm hầu Tiêu Tư, vì hà khắc tà n bạo, mất lòng ngưá»i. Vua vốn con nhà hà o trưởng, thiên tư lá»—i lạc, là m quan không được vừa ý. Lại có ngưá»i là Tinh Thiá»u giá»i từ chương từng đến [kinh đô nhà Lương] xin được chá»n là m quan. Thượng thư bá»™ Lại nhà Lương là Sái Tôn cho rằng há» Tinh trước không có ai hiển đạt, nên chỉ bổ cho chức Quảng Dương môn lang. Thiá»u lấy là m nhục, trở vá» là ng, theo vua mưu việc dấy binh. Vua bấy giá» là m chức Giám quân ở châu Cá»u Äức138 , nhân liên kết vá»›i hà o kiệt mấy châu, Ä‘á»u hưởng ứng. Có Triệu Túc tù trưởng ở Chu Diên139 phục tà i đức cá»§a vua, bèn dẫn đầu Ä‘em quân theo vá». Tiêu Tư biết việc, Ä‘em cá»§a đến hối lá»™ cho vua, rồi chạy vá» Quảng Châu. Vua ra chiếm giữ châu thà nh (tức là Long Biên).
Nhâm Tuất, năm thứ 2 [542], (Lương Äại Äồng năm thứ 8). Mùa đông, tháng 12, vua Lương sai Tôn Quýnh, Lư Tá» Hùng [15b] sang xâm chiếm. Quýnh lấy cá»› là chướng khà mùa xuân đương bốc, xin đợi đến mùa thu. Bấy giá» Thứ sá» Quảng Châu là Tân Dụ hầu Hoán140 không cho, VÅ© Lâm hầu cÅ©ng thúc giục. Bá»n Tá» Hùng Ä‘i đến Hợp Phố, 10 phần chết đến 6, 7 phần, quân tan rã mà vá». Tiêu Tư tâu vu [vá»›i vua Lương] rằng Quýnh và Tá» Hùng dùng dằng không chịu Ä‘i, Ä‘á»u bị buá»™c phải tá»± tá».
Quý Hợi, năm thứ 3 [543], (Lương Äại Äồng năm thứ 9). Mùa hạ, tháng 4, vua Lâm Ấp cướp quáºn Nháºt Nam, vua sai tướng là Phạm Tu đánh tan ở Cá»u Äức.
Giáp Tý, [Thiên Äức] năm thứ 1 [544], (Lương Äại Äồng năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, vua nhân thắng giặc, tá»± xưng là Nam Việt Äế, lên ngôi, đặt niên hiệu, láºp trăm quan, dá»±ng quốc hiệu là Vạn Xuân, ý mong cho xã tắc truyá»n đến muôn Ä‘á»i váºy. Dá»±ng Ä‘iện Vạn Thá» là m nÆ¡i triá»u há»™i. Lấy Triệu Túc là m Thái Phó, bá»n Tinh Thiá»u, Phạm Tu Ä‘á»u là m tướng văn, tướng võ.
[16a] Ất Sá»u, [Thiên Äức] năm thứ 2 [545], (Lương Äại Äồng năm thứ 11). Mùa hạ, tháng 6, nhà Lương cho Dương Thiêu141 là m Thứ sá» Giao Châu, Trần Bá Tiên là m Tư mã, Ä‘em quân sang xâm, sai Thứ sá» Äịnh Châu là Tiêu Bá»™t há»™i vá»›i bá»n Thiêu ở Giang Tây142 . Bá»™t biết các quân lÃnh sợ Ä‘i đánh xa, nhân đó nói dối để giữ Thiêu ở lại. Thiêu há»c các tướng để há»i kế. Bá Tiên nói: "Giao Châu là m phản, tá»™i do ngưá»i tông thất143 để mấy châu há»—n loạn, trốn tá»™i đã nhiá»u năm nay. [Thứ sá»] Äịnh Châu chỉ muốn trá»™m yên trước mắt, không nghÄ© đến kế lá»›n. Tiết hạ144 vâng chiếu Ä‘i đánh kẻ có tá»™i, phải nên liá»u sống chết, há nên dùng dằng không tiến để nuôi cho thế giặc thêm mạnh mà là m ngăn trở quân mình hay sao?" Rồi Bá Tiên Ä‘em quân Ä‘i trước, Thiêu cho Bá Tiên là m tiên phong. Khi [quân cá»§a Bá Tiên] đến Giao Châu, vua Ä‘em 3 vạn quân ra chống cá»±, bị thua ở Chu Diên, lại thua ở cá»a sông Tô Lịch, vua chạy vá» thà nh Gia Ninh145 . Quân Lương Ä‘uổi theo vây đánh.
[16b] BÃnh Dần, [Thiên Äức] năm thứ 3 [546], (Lương Äại Äồng năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, bá»n Bá Tiên đánh lấy được thà nh Gia Ninh. Vua chạy và o đất ngưá»i Lạo ở Tân Xương. Quân Lương đóng ở cá»a sông Gia Ninh. Mùa thu, tháng 8, vua lại Ä‘em 2 vạn quân từ trong đất Lạo ra đóng ở hồ Äiển Triệt146 , đóng nhiá»u thuyá»n Ä‘áºu cháºt cả mặt hồ. Quân Lương sợ, cứ đóng lại ở cá»a hồ không dám tiến và o. Trần Bá Tiên bảo các tướng rằng: "Quân ta ở đây đã lâu, tướng sÄ© má»i mệt, vả lại thế cô không có tiếp viện. Tiến sâu và o trong lòng [nước] ngưá»i, nếu má»™t đánh mà không thắng, thì đừng mong sống sót. Nay nhân lúc bá» há» vừa thua luôn mấy tráºn, lòng ngưá»i chưa vững, mà ngưá»i Di Lạo ô hợp, dá»… đánh giết, chÃnh nên cùng ra tay liá»u chết, cố sức đánh lấy, không có cá»› gì mà dừng lại thì lỡ mất thá»i cÆ¡". Các tướng Ä‘á»u im lặng, không ai hưởng ứng. Äêm hôm ấy nước sông lên mạnh, dâng cao 7 thước, trà n đổ và o hồ. Bá Tiên Ä‘em quân bản bá»™ theo dòng nước tiến trước và o. Quân Lương đánh trống reo hò mà tiến. Vua vốn không [17a] phòng bị, vì thế quân vỡ, phải lui giữ ở trong động Khuất Lạo147 để sá»a binh đánh lại, á»§y cho đại tướng là Triệu Quang Phục giữ việc nước, Ä‘iá»u quân Ä‘i đánh Bá Tiên.
Äinh Mão, [Thiên Äức] năm thứ 4 [547], (Lương Thái Thanh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, nháºt thá»±c. Triệu Quang Phục cầm cá»± vá»›i Trần Bá Tiên, chưa phân thắng bại. Nhưng quân cá»§a Bá Tiên rất đông, Quang Phục liệu thế không chống nổi bèn lui vá» giữ đầm Dạ Trạch148 . Äầm nà y ở huyện Chu Diên, chu vi không biết bao nhiêu dặm, cá» cây um tùm, bụi ráºm che kÃn, ở giữa có ná»n đất cao có thể ở được, bốn mặt bùn lầy, ngưá»i ngá»±a khó Ä‘i, chỉ có thể dùng thuyá»n độc má»™c nhá» chống sà o Ä‘i lướt trên cá» nước má»›i có thể đến được. Nhưng nếu không quen biết đưá»ng lối thì lạc không biết là đâu, lỡ rÆ¡i xuống nước liá»n bị rắn độc cắn chết. Quang Phục thuá»™c rõ đưá»ng Ä‘i lối lại, Ä‘em hÆ¡n 2 vạn ngưá»i và o đóng ở ná»n đất trong đầm, ban ngà y [17b] tuyệt không để khói lá»a và dấu ngưá»i, ban đêm dùng thuyá»n độc má»™c Ä‘em quân ra đánh doanh trại cá»§a quân Bá Tiên, giết và bắt sống rất nhiá»u, lấy được lương thá»±c để là m kế cầm cá»± lâu dà i. Bá Tiên theo hút mà đánh, nhưng không đánh được. Ngưá»i trong nước gá»i là Dạ Trạch Vương. (Tục truyá»n thá»i Hùng Vương, con gái Hùng Vương là Tiên Dung Mỵ Nương149 ra chÆ¡i cá»a biển. Thuyá»n vỠđến bãi ở hương Chá» Gia, Tiên Dung lên trên bãi, gặp Chá» Äồng Tá» trần truồng núp trong bụi lau, tá»± cho là Nguyệt lão xe duyên, bèn cùng nhau là m vợ chồng, sợ tá»™i phải ở lánh trên bá» sông, chá»— ấy trở thà nh nÆ¡i đô há»™i. Hùng Vương Ä‘em quân đến đánh. Äồng Tá» và Tiên Dung sợ hãi đợi tá»™i. Bá»—ng ná»a đêm mưa gió dữ dá»™i là m rung chuyển nÆ¡i ở, rưá»ng cá»™t tá»± bốc lên, ngưá»i và gà chó trong má»™t lúc cùng bay lên trá»i, chỉ còn lại cái ná»n không ở giữa đầm. Ngưá»i bấy giá» gá»i bãi ấy là bãi Tá»± Nhiên, đầm ấy là đầm Nhất Dạ, nay vẫn còn tên gá»i cÅ©).
Trở lên là Tiá»n Lý Nam Äế, từ năm Tân Dáºu đến năm Äinh Mão, tất cả 7 năm (541- 547).
Kỷ Triệu Việt Vương
(Xét sá» cÅ© không chép Triệu Việt Vương và Äà o Lang Vương, nay nhặt trong dã sá» và các sách khác, bắt đầu chép vị hiệu cá»§a vương và phụ chép Äà o Lang Vương để bổ sung).
[18a] Triệu Việt Vương
Phụ: Äà o Lang Vương
Ở ngôi 23 năm [548-570].
Vua giữ đất hiểm, dùng kỳ binh để đánh giặc lá»›n, tiếc vì quá yêu con gái đến ná»—i mắc há»a vì con rể.
Vua há» Triệu, tên húy là Quang Phục, là con Triệu Túc, ngưá»i huyện Chu Diên, uy tráng dÅ©ng liệt, theo Nam Äế Ä‘i đánh dẹp có công, được trao chức Tả tướng quân. Nam Äế mất, bèn xưng vương, đóng đô ở Long Biên, sau dá»i sang VÅ© Ninh150 .
Máºu Thìn, năm thứ 1 [548], (Lương Thái Thanh năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, ngà y Tân Hợi, [Lý] Nam Äế ở động Khuất Lạo lâu ngà y nhiá»…m lam chướng, ốm chết.
Lê Văn Hưu nói: Binh pháp có câu: "Ba vạn quân Ä‘á»u sức, thiên hạ không ai địch nổi". Nay Lý Bà có 5 vạn quân mà không giữ được nước, thế thì Bà kém tà i là m tướng [18b] chăng ? Hay là quân lÃnh má»›i há»p không thể đánh được chăng ? Lý Bà cÅ©ng là báºc tướng trung tà i, ra tráºn chế ngá»± quân địch già nh phần thắng không phải là không là m được, nhưng bị hai lần thua rồi chết, bởi không may gặp phải Trần Bá Tiên là kẻ giá»i dùng binh váºy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Tiá»n Lý Nam Äế dấy binh trừ bạo, đáng là thuáºn đạo trá»i, thế mà cuối cùng đến ná»—i bại vong, là vì trá»i chưa muốn cho nước ta được bình trị chăng ? Than ôi ! Không chỉ vì gặ phải Bá Tiên là kẻ giá»i dùng binh, mà còn gặp lúc nước sông đột ngá»™t dâng lên trợ thế [cho giặc], há chẳng phải cÅ©ng do trá»i hay sao ?
Ká»· Tỵ, năm thứ 2 [549], (Lương Thái Thanh năm thứ 3). Vua ở trong đầm thấy quân Lương không lui, má»›i đốt hương cầu đảo, khẩn thiết kinh cáo vá»›i trá»i đất thần kỳ, thế rồi có Ä‘iá»m là nh được mÅ© đâu mâu móng rồng [19a] dùng để đánh giặc. Từ đó quân thanh lừng lẫy, đến đâu không ai địch nổi (tục truyá»n rằng thần nhân trong đầm là Chá» Äồng Tá» bấy giá» cưỡi rồng và ng từ trên trá»i rÆ¡i xuống, rút móng rồng trao cho vua, bảo gà i lên mÅ© đâu mâu mà đánh giặc).
Canh Ngá», năm thứ 3 [550], (Lương Giản Văn Äế Cương, Thái Bảo151 năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, nhà Lương cho Trần Bá Tiên là m Uy minh tướng quân Giao Châu thứ sá». Bá Tiên lại mưu tÃnh cầm cá»± lâu ngà y khiến cho [ta] lương hết quân má»i thì có thể phá được. Gặp lúc nhà Lương có loạn Hầu Cảnh, gá»i [Bá Tiên] vá», á»§y cho tì tướng là Dương Sà n đánh nhau vá»›i vua. Vua tung quân ra đánh.
Sà n chống cự, thua chết. Quân Lương tan vỡ chạy vỠBắc. Nước ta được yên. Vua và o thà nh Long Biên ở.
Anh cá»§a Nam Äế là [Lý] Thiên Bảo, ở đất ngưá»i Di Lạo, xưng là Äà o Lang Vương, láºp nước gá»i là nước Dã Năng. Trước đó, khi Nam Äế tránh ở động Khuất Lạo, Thiên Bảo cùng vá»›i tướng ngưá»i há» là Lý Pháºt Tá» Ä‘em 3 vạn ngưá»i và o Cá»u Chân. Trần Bá Tiên Ä‘uổi theo đánh, [19b] Thiên Bảo bị thua, bèn thu nhặt quân còn sót được vạn ngưá»i chạy sang đất ngưá»i Di Lạo ở Ai Lao, thấy động Dã Năng ở đầu nguôn Äà o Giang, đất phẳng rá»™ng mà u mỡ có thể ở được, má»›i đắp thà nh để ở, nhân tên đất ấy mà đặt quốc hiệu. Äến bây giá» quân chúng tôn là m chúa, xưng là Äà o Lang Vương.
Ất Hợi, năm thứ 8 [555], (Lương KÃnh Äế Phương TrÃ, Thiệu Thái năm thứ 1). Äà o Lang Vương mất ở nước Dã Năng, không có con nối, quân chúng suy tôn Lý Pháºt Tá» lên nối ngôi, thống lÄ©nh quân chúng.
Äinh Sá»u, năm thứ 10 [557], (Lương Thái Bình năm thứ 2; Trần VÅ© Äế Tiên, VÄ©nh Äịnh năm thứ 1). Lý Pháºt Tá» Ä‘em quân xuống miá»n Äông đánh nhau vá»›i vua [Triệu Việt Vương] ở huyện Thái Bình, năm lần giáp tráºn, chưa phân thắng bại, mà quân cá»§a Pháºt Tá» hÆ¡i lùi, ngá» là vua có thuáºt lạ, bèn giảng hòa xin ăn thá». Vua nghÄ© rằng Pháºt Tá» là ngưá»i há» cá»§a Tiá»n Nam Äế, không nỡ cá»± tuyệt, bèn chia địa giá»›i ở bãi Quân Thần (nay là hai xã Thượng Cát, Hạ Cát ở huyện Từ Liêm) cho ở phÃa [20a] tây cá»§a nước, [Pháºt Tá»] dá»i đến thà nh Ô Diên (nay là xã Hạ Má»—, huyện Từ Liêm, xã ấy nay có Ä‘á»n thá» thần Bát Lang, tức là đá»n thá» Nhã Lang váºy). Sau Pháºt Tá» có con trai là Nhã Lang, xin lấy con gái cá»§a vua là Cảo Nương. Vua bằng lòng, bèn thà nh thông gia. Vua yêu quý Cảo Nương, cho Nhã Lang ở gá»i rể.
Canh Dần, năm thứ 23 [570], (Trần Tuyên Äế Húc, Äại Kiến152 năm thứ 2). Nhã Lang bảo vợ rằng: "Trước hai vua cha chúng ta cừu thù vá»›i nhau, nay là thông gia, chẳng cÅ©ng hay lắm ư ? Nhưng cha nà ng có thuáºt gì mà có thể là m lui được quân cá»§a cha tôi ?". Cảo Nương không biết ý cá»§a chồng, bà máºt lấy mÅ© đâu mâu móng rồng cho xem. Nhã Lang mưu ngầm tráo đổi cái móng ấy, rồi bảo riêng vá»›i Cảo Nương rằng: "Tôi nghÄ© Æ¡n sâu cá»§a cha mẹ nặng bằng trá»i đất, vợ chồng ta hòa nhã yêu quý nhau không nỡ xa cách, nhưng tôi phải tạm dứt tình, vá» thăm cha mẹ". Nhã Lang vá», cùng vá»›i cha bà n mưu đánh úp vua, chiếm lấy nước.
[20b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Äà n bà gá»i việc lấy chồng là "quy" thì nhà chồng tức là nhà mình. Con gái vua đã gả cho Nhã Lang thì sao không cho vá» nhà chồng mà lại theo tục ở gá»i rể cá»§a nhà Doanh Tần để đến ná»—i bại vong ?
Trở lên là ká»· Triệu Vương, từ năm Máºu Thìn đến năm Canh Dần tất cả 23 năm [548- 570].
Ká»· Háºu Lý
Háºu Lý Nam Äế
Ở ngôi 32 năm [571-602].
Vua dùng thuáºt gian trá để gồm lấy nước, má»›i thấy bóng giặc đã hà ng trước, việc là m trước sau Ä‘á»u phi nghÄ©a.
Vua há» Lý, tên húy là Pháºt Tá», là tướng ngưá»i há» cá»§a Tiá»n [Lý] Nam Äế, Ä‘uổi Triệu Việt Vương, nối vị hiệu cá»§a Nam Äế, đóng đô ở thà nh Ô Diên, sau dá»i đến Phong Châu.
[21a] Tân Mão, năm thứ 1 [571], (Trần Äại Kiến153 năm thứ 3). Vua phụ lá»i thá», Ä‘em quân đánh Triệu Việt Vương. Lúc đầu Việt Vương chưa hiểu ý vua, thảng thốt đốc quân, đội mÅ© đâu mâu đứng chá». Quân cá»§a vua cùng tiến đến, Triệu Việt Vương tá»± biết thế yếu không thể chống được, bèn Ä‘em con gái chạy vá» phÃa nam, muốn tìm nÆ¡i đất hiểm để ẩn náu tung tÃch, nhưng đến đâu cÅ©ng bị quân cá»§a vua Ä‘uổi theo sau gót. Việt Vương cưỡi ngá»±a chạy đến cá»a biển Äại Nha, bị nước chắn, than rằng: "Ta hết đưá»ng rồi !", bèn nhảy xuống biển. Vua Ä‘uổi theo đến nÆ¡i, thấy mênh mông không biết [Việt Vương] Ä‘i đằng nà o, bèn trở lại. Há» Triệu mất nước. Ngưá»i sau cho là linh dị, láºp Ä‘á»n thỠở cá»a biển Äại Nha (Äại Nha nay là huyện Äại An)154 .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: "Lấy bá thuáºt mà xét thì Háºu [Lý] Nam Äế đánh Triệu Việt Vương là đắc kế, lấy vương đạo mà xét thì việc ấy đã từng không bằng chó lợn. Sao [21b] thế ? Là vì khi Tiá»n Lý Nam Äế ở động Khuất Lạo Ä‘em việc quân á»§y cho Triệu Việt Vương. Việt Vương thu nhặt tà n quân giữ hiểm ở Dạ Trạch bùn lầy, đương đầu vá»›i Trần Bá Tiên là ngưá»i hùng má»™t Ä‘á»i, cuối cùng bắt được tướng cá»§a y là Dương Sà n. Tiên, ngưá»i phương Bắc, phải lui quân. Bấy giá» vua [Háºu Nam Äế] trốn trong đất Di [Lạo], chỉ mong thoát khá»i miệng hùm mà thôi. May mà Bá Tiên vá» Bắc, [Lý] Thiên Bảo chết, má»›i Ä‘em quân đánh [Triệu] Việt Vương, dùng mưu gian trá xin hòa, kết là m thông gia. Việt Vương lấy lòng thà nh đối đãi, cắt đất cho ở, những việc là m cá»§a Việt Vương Ä‘á»u là chÃnh nghÄ©a, giao hảo phải đạo, thăm viếng phải thá»i , há chẳng phải là đạo trị yên lâu dà i hay sao ? Thế mà [Háºu Nam Äế] lại dùng mưu gian cá»§a Nhã Lang, vứt bá» chÃnh đạo nhân luân, kÃp tham công lợi mà diệt nhân nghÄ©a, đánh cướp lấy nước, tuy rằng lấy được, mà Nhã Lang thì chết trước, bản thân cÅ©ng không khá»i là m tù, có lợi gì đâu ?
[22a] Nhâm Tuất, năm thứ 32 [602], (Tùy Văn Äế Dương Kiên, Nhân Thá» năm thứ 1)155 . Vua sai con cá»§a anh là [Lý] Äại Quyá»n giữ thà nh Long Biên, Biệt súy là Lý Phổ Äỉnh giữ thà nh Ô Diên (bấy giá» vua đóng đô ở Phong Châu).
Dương Tố nhà Tùy tiến cá» Thứ sá» Qua Châu là Lưu Phương ngưá»i Trưá»ng An, có tà i lược là m tướng. Vua Tùy xuống chiếu lấy Tố là m Giao Châu đạo hà nh quân tổng quản, thống lÄ©nh 27 doanh quân sang xâm chiếm. Quân lệnh cá»§a Phương rất nghiêm, ai phạm tất chém. Nhưng Phương tÃnh nhân ái, binh sÄ© ngưá»i nà o ốm Ä‘au Ä‘á»u thân đến thăm viếng nuôi dưỡng, quân lÃnh ai nấy Ä‘á»u mến đức và sợ uy. Äến núi Äô Long gặp giặc cá»156 , Phương đánh tan hết, rồi tiến quân sang đến cạnh dinh cá»§a vua, trước lấy há»a phúc mà dụ. Vua sợ xin hà ng, bị đưa vá» Bắc rồi chết. Dân là m Ä‘á»n thỠở cá»a biển Tiểu Nha157 để đối vá»›i Ä‘á»n thá» Triệu Việt Vương.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nam - Bắc mạnh yếu Ä‘á»u có từng lúc. ÄÆ°Æ¡ng khi phương Bắc [22b] yếu thì ta mạnh, phương Bắc mạnh thì ta cÅ©ng thà nh yếu. Thế lá»›n trong thiên hạ là như váºy. Phà m kẻ có nước phải sá»a sang giáp binh, chỉnh đốn xe cá»™ quân lÃnh, phòng bị việc bất ngá», đặt hiểm để giữ nước, lấy lá»… mà thá» nước lá»›n, lấy nhân mà vá»— nước nhá». Ngà y nhà n rá»—i thì dạy Ä‘iá»u hiếu, đễ, trung, tÃn để cho ngưá»i trong nước biết rõ cái nghÄ©a kÃnh thân ngưá»i trên, chịu chết cho ngưá»i trưởng. Khi có há»a xâm lăng thì phải dùng lá»i văn để sá»a đổi ý định cá»§a há», dùng lá»i nói mà bảo há», lấy lá»… váºt ngá»c lụa mà biếu cho há». Như thế mà vẫn không tránh được, thì dù đến khốn cùng cÅ©ng phải quay lưng và o thà nh mà đánh má»™t tráºn, thá» tá» thá»§ cùng vá»›i xã tắc mất còn, rồi sau má»›i không hổ thẹn. Lẽ nà o má»›i thấy quân giặc đến cõi, chưa xáp binh Ä‘ao, đã sợ hãi xin hà ng ! Vua đã hèn nhát mà tướng văn, tướng võ đương thá»i không ai từng có má»™t lá»i nà o nói đến, có thể bảo là trong nước không có ngưá»i váºy !
[23a] Trở lên là ká»· Háºu Lý Nam Äế, từ năm Tân Mão đế năm Nhâm Tuất, tất cả 32 năm [571-602], tÃnh chung cả Tiá»n Nam Äế, Triệu Việt Vương là 62 năm.
Chú ThÃch:
92 Cương mục chép Sĩ Khuông là con Sĩ Nhất, tức là cháu chứ không phải con Sĩ Nhiếp (CMTB3,4a).
93 Nguyên văn: "nhục đản" nghĩa là để mình trần không mặc áo, tỠý xin chịu tội chết.
94 Nguyên văn: "Äại vi phục ...". Theo Tam Quốc ChÃ, q.5 "Äại từ chối, bảo mặc áo lại" (Ngô thư, SÄ© nhiếp truyện), ý nghÄ©a rõ rà ng hÆ¡n: Lữ Äại vá» tá» cho anh em SÄ© Huy hiểu ý không bị tá»™i nặng. Cương mục (TB3, 4a) ngá» câu văn cá»§a Toà n Thư chép sai, đã sá»a lại theo tà i liệu đã dẫn.
95 Tức là Tiết KÃnh Văn, như đã chép trong Cương Mục (TB3, 5b).
96 Nguyên văn chép là "tứ quốc", hiểu là bốn quáºn (quáºn quốc)
97 Cao Lương: tên huyện, thuá»™c quáºn Hợp Phố
98 "Quần ác nháºt tư" nguyên bản in nhầm chữ ________ quần thà nh chữ _______ quáºn.
99 Lá»i sá»› cá»§a Tiết Tổng chép trong Toà n Thư có khác má»™t số chá»— vá»›i văn bản trong Tam Quốc ChÃ, Ngô Thư q.8 Tiết Tống Truyện.
100 Năm Máºu Thìn (248) đúng là niên hiệu Diên Hy thứ 11 Ä‘á»i Hán Háºu Thư chúa Lưu Thiện, nhưng các văn bản Toà n Thư Ä‘á»u in chữ Hy (trong tên niên hiệu) là _______ đúng ra là chữ ________. Lại vá» niên hiệu tương ứng cá»§a nhà Ngô, các bản Ä‘á»u ghi nhầm là VÄ©nh An năm thứ 1, đúng ra là niên hiệu XÃch Ô năm thứ 11 Ä‘á»i Ngô Tôn Quyá»n.
101 Nguyên văn chữ Hán: "xỉ lý".
102 Thái bình hoà n vÅ© ký cá»§a Nhạc Sá» (thá»i Tống) cÅ©ng có chép sá»± tÃch bà Triệu Ẩu vá»›i ná»™i dung tương tá»±.
103 Năm Quý Mùi (263), là niên hiệu VÄ©nh An năm thứ 6 Ä‘á»i Ngô Tôn Hưu (Cảnh Äế), chứ không phải VÄ©nh An năm thứ 16 như nguyên bản đã lầm.
104 Nguyên văn: "Dao lÄ©nh", nghÄ©a là lÄ©nh chức cai trị ở má»™t nÆ¡i xa mà không cần phải Ä‘Ãch thân đến đóng trị sở nÆ¡i ấy.
105 Nguyên bản in là Thái đô đốc, nên sá»a là Äại đô đốc, theo Thông giám và Tấn thư, Äà o Hoà ng truyện, CMTB3, 11b chép chức quan cá»§a Tu Tắc là Bá»™ đốc.
106 Mao Linh: các tà i liệu cá»§a Trung Quốc như Thông Giám cương mục, Tam quốc chà - Tôn Hạo truyện, Tấn Thư - Äà o Hoà ng truyện Ä‘á»u chép là Mao Cảnh ____; CMTB3, 11b cÅ©ng sá»a là Mao Cảnh.
107 Sông Phần: ở huyện Tân Há»™i, tỉnh Quảng Äông, Trung Quốc.
108 CMTB3, 13a chép là Lương Kỳ.
109 Mao Miện nói ở đây (và ở 2 dòng tiếp theo) đúng ra vẫn là Mao Cảnh mà ở tỠ5a Toà n thư đã chép nhầm là Mao Linh.
110 CMTB3, 13b theo Tấn Thư q.57 chép đủ hỠtên là Lý Tùng và Thoán Năng.
111 Nguyên văn: ".... cáºp cá»u quân thuá»™c quốc tam tháºp dư huyện" (và 30 huyện ở các nước phụ thuá»™c vá»›i 9 quáºn). CMTB3, 14b đã sá»a lại cho đúng là "Cá»u Chân thuá»™c quốc ..."
112 CMTB3, 14b Tấn Thư (Äà o Hoà ng truyện) Ä‘á»u chép là Tu Doãn (hai chữ: Doãn và Nguyên dá»… nhầm vá»›i nhau)
113 Mã Tức Dung: Ä‘oạn nà y Toà n Thư dùng sá» liệu cá»§a Tấn thư, Äà o Hoà ng truyện, mà ở truyện ấy chép là : "khiển Hoà ng Tức Dung ..."; Thông giám q.81 đã sá»a lại là ; "khiển Äà o Hoà ng chi tá» Dung" (sai con cá»§a Äà o Hoà ng là Dung). Như váºy Mã Tức Dung nói đây đúng ra là Äà o Dung, con cá»§a Äà o Hoà ng).
114 Tấn thư, Äà o Hoà ng truyện chỉ ghi "tam niên" (?).
115 Việt sỠlược, q.1, 6a lại chép Tuy là con Thục.
116 Tấn thư, Äà o Hoà ng truyện chép CÆ¡ là cha cá»§a Hoà ng.
117 Äại Hưng: đúng tên niên hiệu nà y là Thái Hưng (318-321)
118 Tên nước Lâm Ấp được nhắc đến từ thá»i Háºu Hán (Tấn thư, Lâm Ấp truyện) ở phần đất mà thá»i Hán gá»i là huyện Tượng Lâm, phÃa nam quáºn Nháºt Nam. Khoảng thá»i ÄÆ°á»ng, nước nà y được thư tịch Trung Quốc nhắc đến vá»›i cái tên Hoà n Vương, sau đó là Chiêm Thà nh.
119 Nguyên văn: "SÆ¡, Tấn bình Ngô, trưng Giao Châu binh" ... Theo Tấn Thư, Äà o Hoà ng truyện thì năm nà y vì đã bình được nhà Ngô, cho nên nhà Tấn giảm bá»›t số quân ở Giao Châu (giản Giao Châu binh), chứ không phải trưng binh ở Giao Châu. Äà o Hoà ng vì muốn xin xét lại việc giảm quân đó, cho nên má»›i viết thư nà y.
120 CMTB3, 16a theo Tấn Thư, Äà o Hoà ng truyện sá»a là "chỉ bảy trăm dặm", hợp lý hÆ¡n.
121 Äoạn nà y Toà n Thư chép tóm tắt phần sau bức thư cá»§a Äà o Hoà ng, nhưng ngắt không trá»n câu (cÅ©ng có thể chỉ là do sao chép hoặc khắc in bá» sót cách quảng) tạo ra má»™t câu tối và trái nghÄ©a: "đương quyến giáp tiêu binh, lÃnh kỳ tổn ước, dÄ© thị đơn nhược" (nên cuốn giáp, há»§y binh khÃ, khiến cho nó giảm bá»›t, để tá» ra đơn độc yếu Ä‘uối). Äúng ra, theo Tấn Thư, Äà o Hoà ng truyện thì trong Ä‘oạn thư nà y Äà o Hoà ng nói má»™t ý trái lại vá»›i câu đã dịch: "Äáng lẽ nên cuốn giáp há»§y gươm, chăm lo vỠđưá»ng lá»… nghÄ©a. Nhưng mà ngưá»i châu nà y lại không thÃch yên vui, ưa là m những sá»± khởi loạn [....] Váºy thì số quân ở châu chưa nên giảm bá»›t để tá» ra đơn độc yếu Ä‘uối". Khi dùng lại sá» liệu nà y, Cương mục đã khôi phục đầy đủ Ä‘oạn sau bức thư cá»§a Äà o Hoà ng, lấy thêm hÆ¡n 1 trăm chữ (Xem CMTB3, 16b).
122 SỠđúng là Tấn Hiếu VÅ© Äế.
123 CMTB3, 22b dẫn Tống Thư và Lương Thư xác định Äá»— Viện là m Thứ sá» Giao Châu năm Long An thứ 3 (399) và năm đó cÅ©ng có việc quân Lâm Ấp đánh phá Giao Châu. Toà n Thư ở đây chép và o năm Tân Tỵ (381), sát liá»n trên mục năm Ká»· Hợi (399), có thể do sao chép văn bản sai vị trÃ.
124 Thạch Kỳ: tên trấn, ở phÃa Nam phá»§ trị Giao Châu (CMTB3, 24a).
125 Kiến Khang: kinh đô nhà Äông Tấn, vốn là Kiến Nghiệp, vì kiêng húy Tấn Mẫn Äế, đổi thà nh Kiên Khang, tức Nam Kinh, Trung Quốc ngà y nay.
126 Theo truyá»n thuyết Trung Quốc, Mạnh Bôn là dÅ©ng sÄ© thá»i Chiến Quốc, có thể nhổ được sừng bò; Hạ Dục, ngưá»i nước Vệ thá»i Xuân Thu, có thể nhổ được Ä‘uôi bò.
127 CMTB3, 27a sá»a là năm BÃnh Tuất, niên hiệu Nguyên Gia thứ 23 (Theo Tống thư q.5 Äế ká»·, q.97 Nam Di Truyện). Nam Tá» thư Lâm Ấp truyện, chép việc nà y và o năm Nguyên Gia thứ 22 (445).
128 CMTB3, 26 chép tên thà nh là Khu Láºt và dẫn Thá»§y kinh chú để chú thÃch vá» thà nh nà y. Vị trà thà nh Khu Túc trước nay có nhiá»u ý kiến khác nhau. Äà o Duy Anh xác định đó là thà nh Lồi ở là ng Cao Lao Hạ trên hữu ngạn sông Gianh (Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i, Nxb Khoa há»c xã há»™i, 1964, tr.54).
129 Tượng Phố: CMTB3, 28b chua là tên huyện, Äà o Duy Anh (Bdc) Ä‘oán dịch là Cá»a Äại, là cá»a sông để và o kinh đô Lâm Ấp thá»i bấy giá», ở khoảng Trà Kiệu, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam - Äà Nẵng ngà y nay.
130 Nguyên bản thiếu tỠ12 a-b, chúng tôi dịch theo bản in Quốc tỠgiám tà ng bản.
131 Tống Minh Äế: tức là Lưu Úc, nguyên bản in sót nét, thà nh chữ Hoặc.
132 Hà nh Châu sá»±: ngưá»i chấp hà nh công việc cá»§a châu. Thá»±c tế Lý Trưá»ng Nhân được chuẩn cho đứng đầu cai quản Giao Châu, tương đương như Thứ sá», nhưng Nhân xin tá»± hạ chức danh chỉ gá»i là "Hà nh châu sá»±"
133 VÅ© Bình, Tân Xương: tên quáºn đặt từ thá»i Ngô: "Nhà Ngô cắt đất huyện Mê Linh [thá»i Hán] mà đặt quáºn Tân Hưng, nhà Tấn đổi thà nh Tân Xương; cắt đất các huyện Phong Khê và Chu Diên mà đặt quáºn VÅ© Bình (theo Äặng Xuân Bảng, Sá» há»c bị khảo).
134 Nguyên bản in là trưởng lại; CMTB3, 31b sá»a là trưởng sá» (chữ _______ lại và chữ _______ sá» dá»… viết nhầm). Trưởng lại chỉ là viên huyện quan có cấp báºc cao hÆ¡n các huyện quan khác. Ở đây Phục Äăng Chi giúp việc thay cho Thứ sá», phải là chức Trưởng sá» như Cương Mục đã ghi. Nam Tá» Thư (Äông Nam Di truyện), Việt Sá» Lược (q.1) cÅ©ng chép là Trưởng sá». Trưởng sá» là chức quan có từ thá»i Hán, giúp việc cho Thừa tướng. Nhưng từ thá»i Ngụy Tấn trở vá» sau, các viên thứ sá» cai trị các châu thưá»ng là cấp tướng quân, cÅ©ng đặt chức Trưởng sỠđể giúp việc (Từ hải, tr. 1399)
135 Chữ Bà có nhiá»u âm Ä‘á»c nhưng các từ thư, tá»± Ä‘iển Ä‘á»u xếp âm Bà đầu tiên. Hiện nay nhiá»u địa phương ở miá»n Bắc còn kiêng húy ông, thưá»ng tránh gá»i quả bà là quả bầu, chúng tôi dá»±a theo đó mà phiên âm là bÃ.
136 Cương mục chú: "Tên Thái Bình đặt từ năm VÅ© Äức thứ 4 (621) thá»i ÄÆ°á»ng; tên Long Hưng đặt từ thá»i nhà Trần. Thá»i thuá»™c Lương chưa có hai tên đất nà y, có lẽ Sá» cÅ© chỉ theo đó mà truy gá»i thôi" (CMTB4, 1b).
137 Vị trà của thà nh Long Biên đến nay vẫn chưa xác định được, có thể ở vùng gần thị xã Bắc Ninh, tỉnh Hà Bắc.
138 Châu Cá»u Äức thá»i thuá»™c Lương là Äức Châu, ở vị trà huyện Äức Thá», tỉnh Hà TÄ©nh ngà y nay. CMTB4, 1b sá»a là Cá»u Äức quáºn.
139 Huyện Chu Diên thá»i Lương, thá»i Tùy, nay là phần đất tỉnh Hải Dương, huyện trị có thể ở và o khoảng huyện Phả Lại.
140 Tân Dụ hầu Hoán _____: theo Trần thư (Cao Tổ ký) nên sá»a là Ãnh _____ (Tiêu Ãnh).
141 Thiêu, thưá»ng vẫn Ä‘á»c là Phiêu. Nhưng nguyên bản chua rõ hai âm Ä‘á»c là Thiêu hoặc Thiệu (thuần chiêu phiên, thất diệu phiên)
142 Äúng ra là Tây Giang (thuá»™c huyện VÄ©nh Phúc, phá»§ Quế Lâm), theo Trần thư và Thông giám.
143 Chỉ Tiêu Tư, cùng dòng tôn thất vá»›i Lương VÅ© Äế Tiêu Diá»…n.
144 Tiết hạ: ngưá»i đứng dưới cá» tiết, ở đây là từ tôn gá»i Dương Thiêu.
145 Thà nh Gia Ninh: ở xã Gia Ninh, huyện Vĩnh Lạc, tỉnh Vĩnh Phú ngà y nay.
146 Hồ Äiển Triệt: ở xã Tứ Yên, huyện Láºp Thạch, tỉnh VÄ©nh Phú ngà y nay. Hồ dà i 1km, chá»— rá»™ng nhất 400m, hẹp nhất 50m, sâu 5- 6m, xưa nay chưa bao giá» cạn.
147 Äá»™ng Khuất Lạo, cÅ©ng Ä‘á»c là Khuất Liệu, ở vùng núi thuá»™c hai xã Cổ Tiết và Văn Lang, huyện Tam Thanh tỉnh VÄ©nh Phú, nay còn di tÃch má»™ và đá»n thá» Lý Bà trên gò Cổ Bồng.
148 Äầm Dạ Trạch: cÅ©ng gá»i là Nhất Dạ Trạch, nay là "Bãi Mà n Trò", huyện Châu Giang, tỉnh Hải Hưng.
149 Mỵ Nương: con gái của Hùng Vương (NK.1.3a).
150 Huyện Vũ Ninh: nay là vùng huyện Quế Võ, tỉnh Hà Bắc.
151 Thái Bảo: sá»a đúng là niên hiệu Äại Bảo.
152 Các bản in Toà n thư Ä‘á»u in là Äại Kiế; sá»a đúng là Thái Kiến.
153 Sá»a đúng là Thái Kiến.
154 Cá»a biển Äại Nha: cÅ©ng có tên là Äại Ãc, thá»i Lý đổi là Äại An, nay là Cá»a Liêu (cá»a sông Äáy). Huyện Äại An thá»i Lê nay là đất huyện NghÄ©a Hưng, tỉnh Nam Hà .
155 Năm nà y, các bản Toà n thư Ä‘á»u ghi là Nhân Thá» nguyên niên, đúng ra là năm Nhân Thá» thứ 2.
156 Nguyên văn: ngá»™ thảo tặc: hai chữ "thảo tặc" đáng phải sá»a lại vì soạn giả dùng sá» liệu cá»§a Trung Quốc không chỉnh lý. Thông giám và Tùy thư, Lưu Phương truyện nói rõ đó là quân cá»§a Lý Pháºt Tá», hÆ¡n 2 nghìn ngưá»i.
157 Tức Cá»a Cà n, ở phÃa nam cá»a Äại An (xưa là Äại Nha, xem chú thÃch ở trang trước)
Tà i sản của Adamsmith
15-07-2008, 06:57 PM
Tiếp Nháºp Ma Äạo
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
Ngoại Kỷ Toà n Thư Q 5
Thuá»™c Tuỳ - ÄÆ°á»ng. Nhà Ngô (603 - 967)
[1a]
Ká»· Thuá»™c Tùy ÄÆ°á»ng
Quý Hợi, [603], (Tùy Nhân Thá» năm thứ 2). 158 Lưu Phương bắt được tướng cÅ© cá»§a Háºu Nam Äế, cho là gian ác, Ä‘á»u chém cả.
Ất Sá»u, [605], (Tùy Dạng Äế Quảng, Äại Nghiệp năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, Lưu Phương má»›i dẹp yên nước ta, bầy tôi nhà Tùy có ngưá»i nói nước Lâm Ấp có nhiá»u báu lạ. Vua Tùy bèn cho Phương là m Hoan Châu đạo hà nh quân tổng quản, Ä‘i kinh lược nước Lâm Ấp. Phương sai bá»n thứ sá» Khâm Châu là Nịnh Trưá»ng Chân Ä‘em quân bá»™ và quân kỵ hÆ¡n má»™t vạn xuất phát từ Việt Thưá»ng159 . Phương thân dẫn bá»n đại tướng quân Trương Tốn Ä‘em thá»§y quân xuất phát từ quáºn Tá»· Cảnh (huyện cá»§a nhà Hán, thuá»™c quáºn Nháºt Nam; nhà Tùy đặt quáºn Tá»· Cảnh)160 . Tháng ấy quân đến cá»a biển. Tháng 3, vua Lâm Ấp là Phạn [1b] Chà sai quân ra giữ nÆ¡i hiểm yếu, bị Lưu Phương đánh tan chạy. Quân cá»§a Phương qua sông Chà Lê. Quân Lâm Ấp cưỡi voi lá»›n từ bốn mặt kéo đến, quân cá»§a Phương đánh không lợi bèn đà o nhiá»u hố nhá», phá»§ cá» lên trên, cho quân khiêu chiến, Ä‘ang đánh giả thua chạy. Quân Lâm Ấp Ä‘uổi theo, voi phần nhiá»u sụp hố ngã nhà o, nhốn nháo kinh hãi, quân trở nên rối loạn. Phương cho dùng ná» bắn voi, voi lùi chạy, xéo giẫm và o hà ng tráºn. Phương nhân đó cho quân tinh nhuệ Ä‘uổi theo. Quân Lâm Ấp thua to, bị bắt, bị chém kể hà ng vạn. Phương tiến quân Ä‘uổi theo, mấy tráºn Ä‘á»u được cả, qua phÃa nam cá»™t đồng Mã Viện, Ä‘i tám ngà y nữa đến quốc đô Lâm Ấp. Mùa hạ, tháng 4, Phạn Chà bá» thà nh chạy ra biển. Phương và o thà nh lấy được 18 bá»™ thần chá»§ trong miếu Ä‘á»u đúc bằng và ng (tức là 18 Ä‘á»i vua), khắc đá ghi công rồi vá». Binh sÄ© thÅ©ng chân, mưá»i phần chết đến bốn năm phần. Phương cÅ©ng bị ốm, chết dá»c đưá»ng.
[2a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Lâm Ấp tá»± chuốc bại vong là có nguyên do. Từ khi Phạm Hồ Äạt đánh chiếm Nháºt Nam, Cá»u Chân, cướp phá Giao Châu, bị Äá»— Viện nhà Tấn đánh tan, mà không từng lấy đó là m răn. Năm nay cướp Cá»u Chân, sang năm lại cướp Giao Châu. Äá»— Tuệ Äá»™ lại đánh tan, giết hết quá ná»a. Dương Mại lại cướp Cá»u Äức, bị Äà n Hòa Chi nhà Tống đánh cho phải phục tá»™i. Tuy có sai sứ và o cống nhưng vẫn cướp phá như cÅ©. Tông Xác và Hoà Chi Ä‘uổi dà i, thắng được Lâm Ấp. Dương Mại may thoát khá»i miệng hùm, văng mình bá» chạy. Từ đấy, biển Nam sóng lặng, tưởng chừng mãi mãi lấy đó là m răn. Nhưng Phạn Chà nối ngôi, lại ra cướp Nháºt Nam, bị Pham Tu đánh tan ở Cá»u Äức, suốt cả Ä‘á»i Háºu Nam Äế không dám dòm ngó đất trung châu phÃa bắc [tức nước ta] nữa, mà nước há» cÅ©ng được già u thịnh. Äến đây ngưá»i Tùy tham cá»§a báu, cất quân Ä‘i đánh, già y xéo quốc [2b] đô, là m dÆ¡ bẩn cung Ä‘iện, tuy gá»i là quân tham bạo, nhưng bá»n man di quấy nhiá»…u trung châu cÅ©ng có thể lấy là m răn.
Máºu Dần , [618], (ÄÆ°á»ng Cao Tổ Lý Uyên, VÅ© Äức năm thứ 1). Mùa hạ, tháng 4, Thứ sá» Khâm Châu là Nịnh Trưá»ng Chân Ä‘em đất Uất Lâm và Thá»§y An phụ theo Tiêu Tiển. Thái thú Hán Dương là Phùng Ãng Ä‘em đất Thương Ngô, Cao Yếu, Châu Nhai, Phiên Ngung phụ theo Lâm SÄ© Hoằng. Tiển và SÄ© Hoằng Ä‘á»u sai ngưá»i sang chiêu dụ Thái thú Giao Châu là Khâu Hòa, Hòa không theo. Tiển sai Trưá»ng Chân Ä‘em quân LÄ©nh Nam Ä‘i đưá»ng biển đến đánh Hòa. Hòa muốn đón hà ng, Tư pháp thư tá là Cao SÄ© Liêm bảo Hòa rằng: "Quân cá»§a Trưá»ng Chân tuy nhiá»u, nhưng quân cô từ xa đến, lương thá»±c Ãt, tất không thể cầm giữ lâu, quân giá»i trong thà nh cÅ©ng đủ đương được, việc gì má»›i nghe hÆ¡i đã vá»™i chịu theo ngưá»i". Hòa nghe theo, lấy SÄ© Liêm là m [3a] Hà nh quân tư mã, Ä‘em các doanh thá»§y bá»™ đón đánh, phá tan quân [cá»§a Trưá»ng Chân]. Trưá»ng Chân chỉ chạy thoát má»™t mình, quân lÃnh bị bắt hết. Hòa lại đắp tá» thà nh (tức thà nh nhá» bên trong thà nh), chu vi 9 trăm bước để chống giữ. Äến khi nhà Tùy mất, Hòa hà ng phục nhÃ ÄÆ°á»ng. Vua ÄÆ°á»ng sai Lý Äạo Há»±u mang cá» tiết sang cho Hòa là m Giao Châu đại tổng quản161 , tước Äà m quốc công. Hòa sai SÄ© Liêm dâng biểu xin và o chầu. Vua ÄÆ°á»ng xuống chiếu sai quân Ä‘i đón162 . Năm nà y nhà Tùy mất.
Nhâm Ngá» , [622], (ÄÆ°á»ng VÅ© Äức năm thứ 5). Trước đây, cuối thá»i nhà Tùy, Khâu Hòa là m Thái thú Giao Châu, cáºy uy thế cá»§a nhà Tùy, thưá»ng Ä‘i tuần các khe động ở biên giá»›i, ở châu hÆ¡n 60 năm, Lâm Ấp và các nước163 tặng cho Hòa những ngá»c minh châu, sừng tê văn và và ng bạc cá»§a báu, cho nên Hòa già u như vương giả. Năm nà y nhÃ ÄÆ°á»ng đổi Giao Châu là m An Nam đô há»™ phá»§164 .
[3b] Máºu Tý , [628], (ÄÆ°á»ng Thái Tông Thế Dân, Trinh Quán năm thứ 2). Tông thất nhÃ ÄÆ°á»ng là Lý Thá» là m Äô đốc Giao Châu tham ô phải tá»™i. Vua ÄÆ°á»ng thấy Thứ sá» Doanh Châu là Lư Tổ Thượng có tà i gồm văn võ, gá»i và o triá»u, dụ rằng: "Giao Châu đã lâu không được ngưá»i giá»i, các đô đốc trước sau Ä‘á»u không xứng chức. Khanh có tà i lược dẹp yên biên giá»›i, hãy vì ta sang trấn đất ấy, chá»› lấy đưá»ng xa mà từ chối". Tổ Thượng lạy tạ, rồi lại hối, lấy cá»› Ä‘au ốm mà từ chối. Vua ÄÆ°á»ng sai Äá»— Như Hối bảo cho Tổ Thượng biết ý vua. Tổ Thượng vẫn cố từ. Lại sai Chu Phạm là anh vợ cá»§a Tổ Thượng đến dụ rằng: "Ngưá»i thưá»ng đã hứa vá»›i nhau còn biết giữ chữ tÃn, khanh đã hứa trước mặt trẫm, há trái lá»i hay sao? Nên sá»›m lên đưá»ng, sau ba năm tất gá»i vá», trẫm không nuốt lá»i". Tổ Thượng trả lá»i rằng: "Äất LÄ©nh Nam lam chướng, dịch lệ, đó là cái lẽ đã ra Ä‘i thì không trở vá»". Vua ÄÆ°á»ng tức giáºn nói: "Ta sai ngưá»i không Ä‘i, còn là m chÃnh lệnh thế nà o được nữa". Sai chém ngay ở triá»u đưá»ng. Sau hối lại, cho khôi phục quan tước và ấm phong.
[4a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua sai bá» tôi lấy lá»…, bá» tôi thá» vua lấy trung. ÄÆ°á»ng Thái Tông sai bá» tôi không chịu Ä‘i, dá»— đến hai lần, có thể gá»i là có lá»…. Tổ Thượng được vua sai lại tránh khó nhá»c, thế là thất tiết; đã nháºn rồi lại hối, thế là thất tÃn; lá»i nói giáºn dá»—i, thế là thất lá»…. Thái Tông giết Ä‘i, tuy là quá, song Tổ Thượng đủ ba lá»—i ấy, thì tá»™i ra sao?
Ất Mùi , [635], (ÄÆ°á»ng Trinh Quán năm thứ 9). Tông thất nhÃ ÄÆ°á»ng là Lý Äạo Hưng là m Äô đốc Giao Châu vì bệnh chướng khà chết ở nÆ¡i là m quan.
Äinh Hợi , [687], (ÄÆ°á»ng Trung Tông Triết, Tá»± Thánh năm thứ 4). Mùa thu, tháng 7, các há»™ ngưá»i Lý ở LÄ©nh Nam theo như lệ cÅ© ná»™p ná»a thuế, Äô há»™ Lưu Diên Há»±u bắt phải ná»™p cả. Các há»™ ngưá»i Lý má»›i oán giáºn, mưu là m loạn. Lý Tá»± Tiên là m [4b] chá»§ mưu, Diên Há»±u giết Ä‘i. Dư đảng là bá»n Äinh Kiến há»p quân vây phá»§ thà nh. Trong thà nh binh Ãt không chống nổi, đóng cá»a thà nh cố giữ để đợi quân cứu viện. Äại tá»™c ở Quảng Châu là Phùng Tá» Do muốn láºp công, đóng quân không đến cứu, Kiến giết Diên Há»±u. Sau Tư mã Quế Châu là Tà o Trá»±c TÄ©nh165 đánh giết được Kiến.
Nhâm Tuất, [722], (ÄÆ°á»ng Huyá»n Tông, Long CÆ¡, Khai Nguyên năm thứ 10). Tướng giặc là Mai Thúc Loan166 chiếm giữ châu, xưng là Hắc Äế, bên ngoà i liên kết vá»›i ngưá»i Lâm Ấp, Chân Lạp, số quân nói là 30 vạn167 . Vua ÄÆ°á»ng sai ná»™i thị tả giám môn vệ tướng quân là Dương Tư Húc và Äô há»™ là Nguyên Sở Khách168 đánh dẹp yên được.
Máºu Tuất, [758], (ÄÆ°á»ng Túc Tông Hanh, Chà Äức năm thứ 3). NhÃ ÄÆ°á»ng đổi An Nam Äô Há»™ Phá»§ là m Trấn Nam Äô Há»™ Phá»§.
Äinh Mùi [767], (ÄÆ°á»ng Äại Tông Dá»±, Äại LÃch thứ 2). [Ngưá»i] Côn Lôn169 , Chà Bà 170 đến cướp, đánh lấy châu thà nh. Kinh lược sứ Trương Bá Nghi cầu cứu vá»›i Äô úy châu VÅ© Äịnh là Cao ChÃnh Bình. Quân cứu viện đến, đánh tan quân Côn Lôn, [5a] Chà Bà ở Chu Diên. Bá Nghi đắp lại La Thà nh171 . Khi ấy có ngưá»i tiết phụ há» Toà n172 là mẹ cá»§a Äà o Tá» Lượng ở Giao Châu, thưá»ng lấy trung nghÄ©a dạy Lượng, nhưng Lượng ngoan cố không chịu nghe, má»›i dứt tình vá»›i con, tá»± cà y lấy mà ăn, dệt lấy mà mặc, ngưá»i trong là ng xóm Ä‘á»u noi theo. Vua ÄÆ°á»ng xuống chiếu cho 2 ngưá»i Ä‘inh đến hầu nuôi, sai quan bản đạo bốn mùa đến thăm há»i.
Máºu Thân, [768], (ÄÆ°á»ng Äại Lịch năm thứ 3). NhÃ ÄÆ°á»ng đổi Giao Châu là m An Nam Äô Há»™ Phá»§.
Giáp Tý, [784], (ÄÆ°á»ng Äức Tông Quát, Hưng Nguyên năm thứ 1). Ngưá»i quáºn Cá»u Chân là Khương Công Phụ là m quan thá»i ÄÆ°á»ng, Ä‘áºu tiến sÄ©, bổ là m Hiệu Thư Lang. Vì có bà i chế sách hÆ¡n ngưá»i, cho là m Hữu tháºp di Hà n Lâm há»c sÄ©, kiêm chức Kinh triệu há»™ tà o tham quân, từng xin giết Chu Thá», vua ÄÆ°á»ng không nghe. Không bao lâu Kinh sư có loạn, vua ÄÆ°á»ng từ cá»a Thượng Uyển Ä‘i ra, Công Phụ giữ ngá»±a lại can rằng: "Chu Thá» từng là m tướng ở đất Kinh đất Nguyên, được lòng quân lÃnh, [5b] vì Chu Thao là m phản nên bị vua cất mất binh quyá»n, ngà y thưá»ng vẫn uất ức, xin cho bắt Ä‘em Ä‘i theo, chá»› để cho bá»n hung ác đón được". Vua ÄÆ°á»ng đương lúc vá»™i và ng không kịp nghe, trên đưá»ng Ä‘i lại muốn dừng lại ở Phượng Tưá»ng để nương nhá» Trương Dáºt. Công Phụ can rằng: "Dáºt tuy là bá» tôi đáng tin cáºy, nhưng là quan văn, quân đột kỵ ở Ngư Dương do ông ta quản lÄ©nh Ä‘á»u là bá»™ khúc cá»§a Chu Thá». Nếu Thá» thẳng đến Kinh Nguyên là m loạn, thì ở nÆ¡i ấy không phải kế vạn toà n". Vua ÄÆ°á»ng bèn Ä‘i sang Phụng Thiên. Có ngưá»i báo tin Thá» là m phản, xin vua phòng bị. Vua ÄÆ°á»ng nghe lá»i Lư Ká»· xuống chiếu cho quân các đạo đóng cách xa thà nh má»™t xá173 , muốn đợi ThỠđến đón. Công Phụ nói: "Báºc vương giả không nghiêm việc vÅ© bị thì lấy gì để oai linh được trá»ng. Nay cấm binh đã Ãt ngưá»i mà quân lÃnh ngưá»i ngá»±a Ä‘á»u ở bên ngoà i, thần lấy là m nguy cho bệ hạ lắm". Vua ÄÆ°á»ng khen là phải, cho gá»i hết và o trong thà nh. Quân cá»§a Thá» quả nhiên kéo đến, đúng như lá»i cá»§a Công Phụ. Vua ÄÆ°á»ng bèn thăng cho Phụ là m Gián Nghị Äại Phu, Äồng trung thư môn hạ bình chương sá»±174 . Sau [6a] vì việc can vua chôn cất công chúa ÄÆ°á»ng An quá háºu, trái ý vua, Lục Chà tâu gỡ cho, nhưng không được, cuối cùng vẫn phải xuống chức là m Thái tá» tả thứ tá», lại bị biếm là Tuyá»n Châu biệt giá. ÄÆ°á»ng Thuáºn Tông lên ngôi, cho là m Thứ sá» Cát Châu, chưa đến nÆ¡i nháºn chức thì chết. Em là Khương Công Phục cÅ©ng Ä‘áºu tiến sÄ©, là m quan đến chức Bắc bá»™ thị lang175 .
Tân Mùi, [791], (ÄÆ°á»ng Trinh Nguyên năm thứ 7). Mùa xuân, An Nam đô há»™ phá»§ là Cao ChÃnh Bình là m việc quan bắt dân đóng góp nặng. Mùa hạ, tháng 4, ngưá»i ở ÄÆ°á»ng Lâm thuá»™c Giao Châu (ÄÆ°á»ng Lâm thuá»™c huyện Phúc Lá»™c)176 là Phùng Hưng dấy binh vây phá»§. ChÃnh Bình lo sợ mà chết. Trước đây Phùng Hưng vốn là nhà hà o phú, có sức khá»e, có thể váºt trâu, đánh hổ. Khoảng niên hiệu Äại Lịch (766-780] Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Äại Tông, nhân Giao Châu có loạn, cùng vá»›i em là Hãi hà ng phục được các ấp bên cạnh, Hưng xưng là Äô Quân, Hãi xưng là Äô Bảo, đánh nhau vá»›i ChÃnh Bình, lâu ngà y không thắng được. Äến đây dùng [6b] kế cá»§a ngưá»i là ng là Äá»— Anh Hà n, Ä‘em quân vây phá»§. ChÃnh Bình lo sợ phẫn uất thà nh bệnh ở lưng mà chết. Hưng nhân đó và o đóng ở phá»§ trị, chưa được bao lâu thì chết. Con là An tôn xưng là m Bố Cái Äại Vương (tục gá»i cha là Bố, mẹ là Cái, cho nên lấy [Bố Cái] là m hiệu). Vương thưá»ng hiển linh, dân cho là thần, má»›i là m Ä‘á»n thỠở phÃa tây phá»§ đô há»™, tuế thá»i cúng tế (tức là Phu há»±u chương tÃn sùng nghÄ©a Bố Cái Äại Vương. Äá»n thá» nay ở phưá»ng Thịnh Quang177 , ở phÃa đông nam178 ruá»™ng tịch Ä‘iá»n).
Tháng 5, ngà y Tân Tỵ, nhÃ ÄÆ°á»ng đặt quân Nhu Viá»…n ở phá»§ trị. Mùa thu, tháng 7, ngà y Canh Thìn, nhÃ ÄÆ°á»ng lấy Triệu Xương là m đô há»™. Xương và o cõi, lòng dân bèn yên. Xương sai sứ dụ An, An Ä‘em quân hà ng. Xương đắp thêm La Thà nh kiên cố hÆ¡n trước, ở chức 17 năm, vì Ä‘au chân xin vá». Vua ÄÆ°á»ng chuẩn cho, lấy Lang trung bá»™ Binh là Bùi Thái thay Xương.
Quý Mùi, [803], (ÄÆ°á»ng Trinh Nguyên năm thứ 19). Äô đốc Bùi Thái sai lấp bá» những hà o rãnh ở trong thà nh, hợp là m má»™t [7a] thà nh179 . Tướng ở châu là Vương Quý Nguyên Ä‘uổi Bùi Thái Ä‘i. Vua ÄÆ°á»ng vá»i Xương há»i tình trạng. Xương đã ngoà i 70 tuổi, mà tâu việc rõ rà ng. Vua ÄÆ°á»ng cho là giá»i, lại sai là m Äô há»™ Giao Châu. Xương đến, ngưá»i trong châu Ä‘á»u mừng, loạn bèn yên.
Máºu Tý, [808], (ÄÆ°á»ng Hiến Tông Thuần, Nguyên Hòa năm thứ 3). Trương Chu là m Äô há»™ Giao Châu (trước Chu là m Kinh lược phán quan, đến nay thăng là m Äô há»™), đắp thêm thà nh Äại La, đóng 300 chiếc thuyá»n mông đồng (loại thuyá»n ngắn), má»—i thuyá»n có 25 chiến thá»§, 23 tay chèo, thuyá»n chèo ngược xuôi, nhanh như gió. Lại đắp hai thà nh ở châu Hoan, châu Ãi, vì các thà nh ấy trước bị Hoà n Vương (vua Chiêm Thà nh) phá há»§y.
Ká»· Hợi, [819], (ÄÆ°á»ng Nguyên Hòa năm thứ 14). Mùa đông, tháng 10, Äô há»™ là Lý Tượng Cổ vì tham bạo hà khắc mất lòng dân chúng. Tướng cá»§a Cổ là Dương Thanh Ä‘á»i Ä‘á»i là m tù trưởng Man, khoảng niên hiệu Khai Nguyên [713-742] nhÃ ÄÆ°á»ng là m Thứ sá» Hoan Châu180 , [7b] Tượng Cổ vẫn kiêng dè, gá»i cho là m nha tướng, đến Ä‘ai sai Ä‘i đánh ngưá»i Man ở Hoà ng Äá»™ng. Thanh nhân thấy lòng ngưá»i oán giáºn Tượng Cổ, Ä‘ang đêm trở vỠđánh úp châu, chiếm được, giết Tượng Cổ (Thanh là ngưá»i Giao Châu, Tượng Cổ là ngưá»i tôn thất nhÃ ÄÆ°á»ng). Vua ÄÆ°á»ng sai Quế Trá»ng181 đánh Dương Thanh mà không thắng. Thanh và o trong ngưá»i Man Lạo là m loạn, cướp phá phá»§ thà nh, Äô há»™ Lý Nguyên Gia đánh không được, dụ không đến. Do đấy ngưá»i Man Hoà ng Äá»™ng dẫn Hoà n Vương182 và o cướp.
Giáp Thìn , [824], (ÄÆ°á»ng Mục Tông Hằng, Trưá»ng Khánh năm thứ 4). Mùa đông, tháng 11, Lý Nguyên Gia183 thấy trước cá»a thà nh có dòng nước chảy ngược, sợ trong châu nhiá»u ngưá»i sinh lòng là m phản, vì thế dá»i đến đóng ở thà nh hiện nay. (Bấy giá» Nguyên Gia dá»i phá»§ trị184 đến sông Tô Lịch, má»›i đắp thà nh nhá» thôi, có ngưá»i thầy tướng bảo rằng: Sức ông không đắp nổi thà nh lá»›n, sau 50 năm nữa ắt có ngưá»i há» Cao đến đây đóng đô dá»±ng phá»§. Äến Ä‘á»i Hà m Thông [860-874], Cao Biá»n đắp thêm La Thà nh, đúng như lá»i ngưá»i ấy. Lại xét: Phá»§ thà nh đô há»™ trước đó ở ngoà i thà nh Äông Quan ngà y nay, gá»i là La Thà nh, sau Cao Biá»n đắp thà nh hiện nay, thà nh bên ngoà i cÅ©ng gá»i là La Thà nh).
[8a] Máºu Thân, [828], (ÄÆ°á»ng Văn Tông Hà m, Thái Hòa năm thứ 2). Äô há»™ Hà n Ước đánh Vương Thăng Triá»u ở Phong Châu, thắng được, sau bị Dương Thanh Ä‘uổi, chạy vá» Quảng Châu.
Tân Dáºu, [841], (ÄÆ°á»ng VÅ© Tông Viêm, Há»™i Xương năm thứ 1). Vua ÄÆ°á»ng xuống chiếu lấy VÅ© Hồn là m Kinh lược sứ thay Hà n Ước.
Quý Hợi, [843], (ÄÆ°á»ng Há»™i Xương năm thứ 3). Kinh lược sứ VÅ© Hồn bắt tướng sÄ© đắp sá»a thà nh phá»§, tướng sÄ© là m loạn, đốt lầu thà nh, cướp kho phá»§. Hồn chạy vá» Quảng Châu. Giám quân là Äoà n SÄ© Tắc vá»— yên được quân là m loạn.
BÃnh Dần , [846], (ÄÆ°á»ng Há»™i Xương năm thứ 6). Ngưá»i Nam Man185 và o cướp. Vua ÄÆ°á»ng sai Kinh Lược Sứ là Bùi Nguyên Há»±u186 Ä‘em quân các đạo lân cáºn đánh dẹp được.
Äinh Sá»u, [857], (ÄÆ°á»ng Tuyên Tông Thầm, Äại Trung năm thứ 11). Mùa hạ, tháng 4, nhÃ ÄÆ°á»ng lấy Hữu thiên ngưu vệ đại tướng quân [8b] là Châu Nhai187 là Kinh lược sứ Giao Châu.
Máºu Dần, [858], (ÄÆ°á»ng Äại Trung năm thứ 12). Mùa xuân, tháng giêng, vua ÄÆ°á»ng lấy Khang Vương phó188 là Vương Thức là m Giao Châu kinh lược đô há»™ sứ. Thức là ngưá»i có tà i lược, đến phá»§ sai trồng cây táo gai189 là m rà o, bên ngoà i đà o hà o sâu để thoát nước trong thà nh, bên ngoà i hà o trồng tre gai, giặc không thể xâm phạm được, kén chá»n dạy bảo quân lÃnh rất tinh nhuệ. Không bao lâu, ngưá»i Nam Man (tức Nam Chiếu) kéo đến đông, đóng ở bến đò Cẩm Äiá»n, cách châu độ ná»a ngà y đưá»ng. à tứ cá»§a Thức vẫn an nhà n như thưá»ng, sai ngưá»i phiên dịch đến dụ, bà y tá» lợi hại, chỉ má»™t đêm ngưá»i Man lại kéo Ä‘i, sai ngưá»i đến từ tạ nói: "Chúng tôi chỉ đến bắt bá»n ngưá»i Lạo là m phản, chứ không phải đến cướp".
Lại có Äô hiệu La Hà nh Cung (Äô hiệu cÅ©ng như Äô tướng) chuyên quyá»n ở phá»§ đã lâu, quân tinh nhuệ dưới cỠđến 2 nghìn ngưá»i mà ở phá»§ đô há»™ chỉ có và i trăm quân gầy yếu. Thức đến phá»§, đánh trượng và o lưng [Hà nh Cung] rồi Ä‘uổi ra nÆ¡i biên viá»…n.
Trước đó, Äô há»™ là Lý Trác là m chÃnh sá»± tham [9a] lam tà n bạo, mua hiếp bò ngá»±a cá»§a ngưá»i Man, má»—i con chỉ trả cho má»™t đấu muối, lại giết tù trưởng Man là Äá»— Tồn Thà nh, dân Man oán giáºn, dẫn đưá»ng cho ngưá»i Nam Chiếu đến lấn cướp biên giá»›i. Äất Tây Nguyên, Äà o Lâm, thuá»™c Phong Châu, từ xưa vẫn có quân phòng đông190 6.000 ngưá»i, tù trưởng Man Äá»™ng Thất Quán bên cạnh là Lý Do Äá»™c, thưá»ng giúp đỡ việc đóng giữ và thu tô thuế. Viên Tri Châu Phong Châu (không rõ há» tên) nói vá»›i Tác xin bá» quân đóng thú, chuyên á»§y cho Do Äá»™c ngăn phòng. Từ đó Do Äá»™c thế cô, không thể đứng vững được. Thác đông tiết độ cá»§a Nam Chiếu (Thác đông: ý nói khai thác cõi đông; Giao Chỉ ở phÃa đông nước Nam Chiếu, cho nên đặt chức ấy) gá»i thư sang dụ Do Äá»™c, Ä‘em con gái gả cho con trai cá»§a Do Äá»™c, bổ là m Thác đông thác nha191 . Do Äá»™c bèn Ä‘em dân chúng là m tôi nước Nam Chiếu. Từ đấy Giao Châu má»›i có mối lo vá» ngưá»i Man [Nam Chiếu].
Tháng 5 năm ấy, ngưá»i Man [Nam Chiếu] đến cướp, Thức đánh lui được.
Mùa thu, tháng 7, có bá»n dân xấu nhiá»u lần nổi loạn, nói phao rằng: "Nghe đồn Kinh lược sứ Châu Nhai (Châu Nhai ở Quảng [9b] Châu)192 sai quân Hoà ng đầu (quân bịt đầu bằng khăn và ng) vượt biển sang đánh úp châu ta". Rồi bá»n há» Ä‘ang đêm kéo nhau đến vây thà nh, đánh trống reo hò: "Xin Ä‘uổi Thức vỠđể chúng tôi đóng ở thà nh nà y chống giữ quân Hoà ng đầu phÃa Bắc". Lúc ấy Thức Ä‘ang ăn, có ngưá»i khuyên nên tránh Ä‘i. Thức nói: "Tôi động chân má»™t chút thì thà nh nà y vỡ ngay". Rồi cứ thong thả mà ăn, ăn xong, mặc áo giáp dẫn tả hữu lên mặt thà nh, dá»±ng cỠđại tướng ngồi mà trách mắng. Bá»n là m loạn quay đầu bá» chạy. Ngà y hôm sau, Thức sai bắt giết hết.
Bấy giỠđói kém loạn lạc liên tiếp, 6 năm không ná»™p thượng cung (thượng cung là tiá»n, lụa ná»™p sang Kinh sư để cho vua [Trung Quốc] chi dùng), trong quân không có khao thưởng. Thức bắt đầu sá»a sang việc thuế khóa, khao thưởng quân lÃnh. Chiêm Thà nh, Chân Lạp Ä‘á»u thông sứ trở lại.
Canh Thìn, [860], (ÄÆ°á»ng à Tông Thôi, Hà m Thông năm thứ 1). Mùa xuân, giặc ở Chiết Äông là Cừu Phá»§ là m loạn. NhÃ ÄÆ°á»ng bà n chá»n tướng Ä‘i đánh dẹp. Hạ Hầu Tư nói: "Vương Thức tuy là con nhà nho, nhưng trước ở An Nam đã từng uy phục được cả ngưá»i Hoa và ngưá»i Di, [10a] cõi xa Ä‘á»u nghe danh tiếng, có thể đảm nhiệm được". Vua ÄÆ°á»ng bèn gá»i Thức vá» trao cho chức Chiết Äông quan sát sứ.
Mùa đông, tháng 12, ngà y Máºu Thân, ngưá»i thổ man dẫn quân Nam Chiếu hợp lại hÆ¡n 3 vạn ngưá»i, nhân khi sÆ¡ hở đến đánh chiếm phá»§ [trị] cá»§a châu ta. Äô há»™ Lý Há»™ cùng vá»›i viên giám quân chạy vá» VÅ© Châu.
Tân Tỵ, [861], (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng vua ÄÆ°á»ng xuống chiếu phát quân Ung Quản193 và các đạo lân cáºn sang cứu Lý Há»™, đánh lại Nam di [Nam Chiếu]. Mùa hạ, tháng 6, ngà y Quý Sá»u, vua ÄÆ°á»ng sai Phòng ngá»± sứ Diêm Châu là Vương Khoan là m Kinh lược sứ An Nam. Bấy giá» Lý Há»™ từ VÅ© Châu thu nhặt quân ngưá»i địa phương [Giao Châu] đánh bá»n Man [Nam Chiếu], lấy lại được phá»§ thà nh. Vua ÄÆ°á»ng trách tá»™i thất thá»§, biếm là m Tư há»™ Äạm Châu, sau đà y Ä‘i Phong Châu, lấy Vương Khoan là m Äô há»™ kinh lược sứ. Há»™ khi má»›i đến giết tù trưởng ngưá»i Man là Äá»— Trừng194 , cho nên há» hà ng nhà Trừng xui giục và dẫn đưá»ng cho ngưá»i Man [Nam Chiếu] đánh lấy châu.
[10b] Nhâm Ngá», [862], (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, Nam Chiếu lại và o cướp phá. Vương Khoan mấy lần sai sứ cáo cấp. Vua ÄÆ°á»ng sai Hồ Nam quan sát sứ trước là Sái Táºp thay thế, Ä‘em binh các đạo Hứa, Hoạt, Từ, Biện, Kinh, Tương, Äà m, Ngạc, hợp lại được 3 vạn, giao cho Táºp để chống cá»±. Thế quân đã mạnh, quân Man bèn rút lui.
Mùa hạ, tháng 5, LÄ©nh Nam tiết độ là Sái Kinh thấy Táºp Ä‘em quân các đạo đến chống cá»± vá»›i quân Man, sợ Táºp láºp được công, có ý ghen ghét, nhân đó tâu rằng: "Bá»n Nam Man đã trốn xa, biên giá»›i không đáng lo nữa. Kẻ vÅ© phu cầu công, xin cà n quân đóng thú, tổn phà quân lương và chuyên chở, vì góc lánh đưá»ng xa khó bá» kiểm soát, nên tha hồ là m việc gian trá. Xin bãi quân đóng giữ, cho đạo nà o lại vỠđạo ấy". Vua ÄÆ°á»ng nghe theo. Táºp nhiá»u lần tâu rằng: "Bá»n ngưá»i Man rình lúc sÆ¡ hở đã lâu, không thể không phòng bị, xin lưu lại 5 nghìn thú binh". Vua ÄÆ°á»ng không nghe, Táºp cho là giặc Man [Nam Chiếu] ắt lại đến, mà quân lÃnh và lương thá»±c Ä‘á»u thiếu, trà lá»±c [11a] hai mặt Ä‘á»u quẫn, má»›i là m tá» sá»› "Tháºp tất tá» trạng" [10 tình trạng ắt phải chết] trình lên tòa Trung thư. Nhưng tể tướng thá»i bấy giá» tin lá»i Sái Kinh, cuối cùng vẫn không xét đến.
Mùa thu, tháng 7, Sái Kinh ở trị sở, chÃnh lệnh hà khắc thảm độc, cả cõi Ä‘á»u oán, bị quân sÄ© Ä‘uổi, phải biếm là m Tư há»™ Nhai Châu, không chịu Ä‘i nháºn chức, vua ÄÆ°á»ng xuống sắc bắt phải tá»± tá».
Mùa đông, tháng 10, bá»n Man Nam Chiếu 5 vạn ngưá»i đến cướp, Táºp cáo cấp. Vua ÄÆ°á»ng sai lấy quân hai đạo Kinh Nam, Hồ Nam 2 nghìn ngưá»i và con em nghÄ©a chinh ở Quế Quản (vì hỠứng má»™ tòng quân nên gá»i là nghÄ©a binh) 3 nghìn ngưá»i đến Ung Châu chịu lệnh tiết chế cá»§a Trịnh Ngu để sang cứu [Sái Táºp]. Tháng 12, Táºp lại xin thêm quân, vua ÄÆ°á»ng sắc cho SÆ¡n Nam đông đạo Ä‘em 1 nghìn quân tay ná» sang cứu. Khi ấy quân Nam Chiếu đã vây phá»§, quân cứu viện không thể đến được. Táºp chỉ cố thá»§ xung quanh thà nh mà thôi.
Quý Mùi, [863], (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y Canh Ngá», quân Nam Chiếu đánh chiếm phá»§ thà nh, tả hữu cá»§a Táºp [11b] Ä‘á»u chết hết. Táºp chạy bá»™, cố sức đánh, ngưá»i trúng mưá»i mÅ©i tên, muốn xuống thuyá»n cá»§a giám quân nhưng thuyá»n đã Ä‘i xa bá», bèn nhảy xuống biển chết, cả nhà 70 ngưá»i. Liêu thuá»™c là Phà n Xước Ä‘em ấn tÃn binh phù cá»§a Táºp sang sông trước, được thoát. Tướng sÄ© các châu Kinh Nam, Giang Tây, Ngạc, Nhạc, Tương, hÆ¡n 4 trăm ngưá»i chạy đến phÃa đông thà nh giáp sông. Ngu hầu Kinh Nam là bá»n Nguyên Duy Äức bảo quân sÄ© rằng: "Bá»n ta không có thuyá»n, xuống nước tất chết, chi bằng lại quay vá» thà nh đánh nhau vá»›i ngưá»i Man, má»™t ngưá»i cá»§a ta đổi lấy hai ngưá»i Man, cÅ©ng có lợi". Bèn trở lại thà nh, và o cá»a Äông La (tức là cá»a đông La Thà nh An Nam). Ngưá»i Man không phòng bị, bá»n Duy Äức tung quân đánh, giết quân Man hÆ¡n 2 nghìn ngưá»i. Äến đêm, tướng Man là Dương Tư Tấn từ trong tá» thà nh (tức thà nh nhỠở trong thà nh) Ä‘em quân ra cứu, bá»n Duy Äức Ä‘á»u chết cả. Nam Chiếu hai lần chiếm Giao Châu, vừa giết vừa bắt gần 15 vạn ngưá»i. [Khi rút lui] lưu lại 2 vạn quân, sai Tư Tấn giữ [12a] thà nh Giao Châu ta. Ngưá»i Di Lão ở các khe động không cứ xa gần Ä‘á»u hà ng phục cả. [Vua] Nam Chiếu cho thuá»™c hạ là Äoà n Tù Thiên là m Tiết độ sứ phá»§ [Giao Châu] ta. Vua ÄÆ°á»ng xuống chiếu gá»i viện binh các đạo vá» chia giữ Tây Äạo ở LÄ©nh Nam195 .
Tháng 6, bá» An Nam đô há»™ phá»§, đặt chức Hà nh Giao Châu ở trấn Hải Môn196 , cho Hữu giám môn vệ tướng quân là Tống Nhung giữ chức Hà nh Giao Châu thứ sá», cho VÅ© NghÄ©a tiết độ sứ197 là Khang Thừa Huấn kiêm lÄ©nh chức LÄ©nh Nam cáºp chá»§ quân hà nh doanh198 .
Mùa thu, tháng 7, lại đặt An Nam đô há»™ phá»§ ở Hà nh Giao Châu, cho Tống Nhung là m Kinh lược sứ, Ä‘em quân SÆ¡n Äông má»™t vạn ngưá»i đến trấn giữ. Khi ấy quân các đạo cá»§a nhÃ ÄÆ°á»ng đến cứu viện, Ä‘á»u đóng lại ỡ LÄ©nh Nam không tiến, hao phà lương thá»±c, váºn chuyển, ngưá»i Nhuáºn Châu là Trần Bà n Thạch dâng sá»› xin đóng loại thuyá»n nghìn há»™c để chở gạo từ Phúc Kiến Ä‘i đưá»ng biển, không đầy má»™t tháng thì đến Quảng Châu. Vua ÄÆ°á»ng nghe theo, lương ăn cá»§a quân lÃnh nhỠđó được đầy đủ. Nhưng [12b] bá»n quan lại mượn tiếng thuê thuyá»n để cướp Ä‘oạt thuyá»n cá»§a ngưá»i buôn, vứt hà ng hóa cá»§a há» lên bá»: khi thuyá»n ra biển có chiếc nà o bị sóng gió là m chìm đắm thì bắt giam cương lại199 và chá»§ thuyá»n để bắt Ä‘á»n số gạo bị mất, [vì thế] ngưá»i ta rất khổ sở.
Giáp Thân, [864], (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 5). Vua ÄÆ°á»ng cho Tổng quản200 kinh lược sứ là Trương Nhân kiêm coi giữ việc Giao Châu, tăng thêm quân ở trấn Hải Môn cho đủ số 2 vạn 5 nghìn ngưá»i, sai Nhân tiến quân lấy lại phá»§ thà nh.
Mùa thu, tháng 7, Nhân dùng dằng không dám tiến. Hạ Hầu Tư tiến cá» Kiêu vệ tướng quân là Cao Biá»n thay, bèn cho Biá»n là m Äô há»™ tổng quản kinh lược chiêu thảo sứ, bao nhiêu quân sÄ© cá»§a Nhân Ä‘á»u trao cho Biá»n cả. Biá»n tiểu tá»± là Thiên Lý, cháu cá»§a Nam Bình Quáºn Vương [Cao] Sùng Văn, Ä‘á»i Ä‘á»i coi giữ cấm binh. Biá»n đổi chà và o việc há»c, thÃch bà n luáºn việc xưa nay, ngưá»i trong quân Ä‘á»u [13a] khen ngợi. Lúc còn Ãt tuổi, theo giúp Chu Thục Minh. [Má»™t hôm] có hai con diá»u sóng đôi bay qua, Biá»n giương cung nhắm bắn, khấn rằng: "Nếu ta sau nà y được quý hiển thì phải bắn trúng" rồi bắn má»™t phát tên trúng cả hai con. Má»i ngưá»i cả kinh, nhân đó gá»i là "Lạc Ä‘iêu thị ngá»± sá»" [quan thị ngá»± sá» bắn rÆ¡i chim Ä‘iêu]. Sau Biá»n được thăng dần đến chức Hữu thần sách đô ngu hầu. Ngưá»i Äảng Hạng là m phản, Biá»n Ä‘em hÆ¡n 1 vạn cấm binh đến đóng ở Trưá»ng VÅ©, nhiá»u lần láºp công, thăng chức Tần Châu phòng ngá»± sá», lại có công nữa. Bấy giá» Nam Chiếu chiếm đất ta, cho nên sai Biá»n sang thay [Trương Nhân].
Ất Dáºu , [865], (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 6). Mùa thu, tháng 7, Cao Biá»n sá»a quân ở trấn Hải Môn chưa tiến. Giám quân là Lý Duy Chu ghét Biá»n muốn tống Ä‘i, nhiá»u lần giục Biá»n tiến quân. Biá»n Ä‘em hÆ¡n 5 nghìn quân vượt biển Ä‘i trước, hẹn Duy Chu Ä‘em quân ứng viện. Biá»n Ä‘i rồi, Duy Chu cầm quân còn lại không tiến phát. Tháng 9, Biá»n đến Nam Äịnh201 , Phong Châu, quân Man gần 5 vạn đương gặt lúa, Biá»n áºp đến [13b] đánh tan, chém được bá»n Trương Thuyên, thu lấy số lúa đã gặt dùng để nuôi quân.
BÃnh Tuất, [866], (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 7). Mùa hạ, tháng 4, Nam Chiếu thăng chức cho Äoà n Tù Thiên là m Tiết độ sứ Thiện Xiển (Thiện Xiển là đô khác cá»§a Nam Chiếu, ở tây bắc Giao Châu)202 , sai Trương Táºp203 giúp Tù Thiên đánh Giao Châu, cho Phạm Náºt Ta là m Äô thống phá»§ ta, Triệu Nặc Mi là m Äô thống Phù Da204 . Giám tráºn nhÃ ÄÆ°á»ng sai Vi Trá»ng Tể Ä‘em hÆ¡n 7 nghìn quân đến Phong Châu. Biá»n được thêm quân, tiến đánh Nam Chiếu, nhiá»u lần đánh tan được. Tá» tâu thắng tráºn gá»i đến trấn Hải Môn, Duy Chu Ä‘á»u giấu Ä‘i. Mấy tháng không có tin tức, vua ÄÆ°á»ng lấy là m lạ má»›i há»i Duy Chu. Duy Chu tâu rằng: Biá»n đóng quân ở Phong Châu, ngồi nhìn giặc không chịu tiến. Vua ÄÆ°á»ng tức giáºn, sai Hữu vÅ© vệ tướng quân là Vương Ãn Quyá»n thay Biá»n, đòi Biá»n vá» kinh đô, ý muốn biếm phạt nặng. Tháng ấy, Biá»n đánh tan quân Nam Chiếu, giết và bắt sống rất [14a] nhiá»u. Nam Chiếu thu quân còn sót chạy và o châu thà nh cố giữ. Mùa đông, tháng 10, Cao Biá»n vây châu thà nh hÆ¡n 10 ngà y, ngưá»i Man rất khốn quẫn. Thà nh sắp hạ thì vừa lúc Biá»n nháºn được văn thư cá»§a Vương Ãn Quyá»n cho biết đã cùng vá»›i Duy Chu Ä‘em đại quân xuất phát từ trấn Hải Môn. Biá»n liá»n trao việc quân cho Trá»ng Tể, rồi cùng vá»›i bá»™ hạ hÆ¡n 100 ngưá»i vá» Bắc.
Trước đó, Trá»ng Tể sai tiểu sứ là Vương Tuệ Tán, Cao Biá»n sai tiểu hiệu là Tăng Cổn cùng mang thư báo thắng tráºn vá» nhÃ ÄÆ°á»ng, đến giữa biển, trông thấy cá» quạt kéo sang phÃa đông, há»i những thuyá»n Ä‘i trên biển thì há» nói đó là quan Kinh lược sứ và Giám quân má»›i đến. Hai ngưá»i bà n nhau rằng: "Duy Chu thế nà o cÅ©ng cướp lấy tá» biểu và giữ chúng ta lại". Bèn nấp ở hải đảo chá» Duy Chu Ä‘i qua rồi má»›i Ä‘i gấp vá» kinh sư. Vua ÄÆ°á»ng được tá» tâu cả mừng, liá»n thăng cho Biá»n là m Kiểm hiệu Công bá»™ thượng thư, sai Biá»n Ä‘i đánh ngưá»i Man. Biá»n vỠđến trấn Hải Môn thì quay lại.
Ãn Quyá»n là ngưá»i ngu hèn, việc gì cÅ©ng xin lệnh cá»§a Duy Chu. Duy [14b] Chu là ngưá»i hung bạo tham lam, các tướng không chịu giúp việc, bá»n há» bèn mở vòng vây cho ngưá»i Man trốn Ä‘i quá ná»a. Biá»n đến nÆ¡i lại đốc thúc khÃch lệ tướng sÄ©, đánh lấy được thà nh, giết Tù Thiên và Chu Cổ Äạo là ngưá»i thổ man dẫn đưá»ng cho quân Nam Chiếu, chém hÆ¡n 3 vạn đầu. Quân Nam Chiếu trốn Ä‘i, Biá»n lại phá được hai động thổ man dã theo Nam Chiếu, giết tù trưởng. Ngưá»i thổ man rá»§ nhau quy phục đến 1 vạn 7 nghìn.
Tháng 11, ngà y Nhâm Tý, vua ÄÆ°á»ng xuống chiếu cho các lá»™ quân Giao Châu, Ung Châu, Tây Châu205 phải giữ bá» cõi, không tiến đánh nữa; đặt TÄ©nh Hải quân ở Giao Châu, lấy Biá»n là m Tiết độ sứ. (Từ đây cho đến Ä‘á»i nhà Tống, An Nam gá»i là TÄ©nh Hải quân tiết trấn). Từ khi Lý Trác xâm phạm quấy nhiá»…u, khiến cho ngưá»i Man [Nam Chiếu] gây há»a đến gần 10 năm, đến đấy má»›i yên. Cao Biá»n giữ phá»§ xưng vương206 , đắp La Thà nh vòng quanh 1.982 trượng lẻ 5 thước, thân thà nh cao [15a] 2 trượng 6 thước, chân thà nh rá»™ng 2 trượng 5 thước, bốn mặt thà nh đắp các nữ tưá»ng nhá»207 trên bốn mặt thà nh cao 5 thước 5 tấc208 , lầu nhìn giặc 55 sở, cá»a ống 6 sở, cừ nước 3 sở, đưá»ng bá»™ 34 sở. Lại đắp con đê vòng quanh dà i 2.125 trượng 8 thước; cao 1 trượng 5 thước; chân rá»™ng 2 trượng, cùng là m nhà cá»a hÆ¡n 40 vạn gian209 .
Lê Văn Hưu nói: Má»™t Lý Trác tham bạo mà dẫn đến mưá»i mấy năm bị tai há»a ngưá»i Man, huống chi lại có kẻ bạo ngược hÆ¡n cả Lý Trác nữa. Má»™t Cao Biá»n đốc suất bá»™ thuá»™c mà chém được và i vạn quân giặc mạnh, huống chi lại có ngưá»i giá»i hÆ¡n Cao Biá»n nữa! Cho nên Trác không thể bảo toà n được mình, mà Cao Biá»n thì giữ thà nh xưng vương, ngưá»i khéo trị nước phải nên cẩn tháºn việc chá»n ngưá»i.
Äinh Hợi, [867], (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, Cao Biá»n Ä‘i tuần thị đến hai châu Ung, Quảng thấy đưá»ng biển có [15b] nhiá»u đá ngầm là m đắm thuyá»n, váºn chở không thông, bèn sai bá»n Nhiếp trưởng sá» Lâm Phúng, Hồ Nam tướng quân Dư Tồn Cổ Ä‘em quân bản bá»™ và thá»§y thá»§ hÆ¡n nghìn ngưá»i đến đục đá khai đưá»ng, bảo rằng: "Äạo trá»i giúp ngưá»i thuáºn, thần linh phù kẻ ngay. Nay khai đưá»ng biển để giúp sinh dân, nếu mình không theo lòng riêng thì có gì khó. Các đô há»™ thá»i trước không khao thưởng quân sÄ©, giữ phép không vững, là m sai lá»i hứa, trái ước hẹn, mưu lợi riêng, cho nên má»i ngưá»i Ä‘á»u trá»… biếng. Nay ta không như thế, chỉ cốt là m cho xong việc cá»§a nhà vua mà thôi". Biá»n nói xong, bá»n Phúng vâng lệnh Ä‘i ra. Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 5, khởi công khÆ¡i đà o, trong khoảng hÆ¡n 1 tháng, gần được thông suốt, duy ở quãng giữa có hai chá»— đá lá»›n quanh co chắn ngang đến mấy trượng, đục xuống thì quằn đục, dùng búa thì gãy cán, ngưá»i là m việc cả ngà y nhìn nhau, công việc cÆ¡ hồ bá» dở. Ngà y 26 tháng 5, đương ban ngà y bá»—ng nhiên mây dồn, gió nổi dữ dá»™i, trông và o rừng tối như đêm, [16a] ngá»a bà n tay không nhìn thấy, chốc lát hà ng trăm tiếng sét nổ vang trá»i ở chá»— đá lá»›n, chỉ trong khoảnh khắc trở lại bừng sáng. Ngưá»i là m việc chạy tá»›i xem thì thấy các khối đá đã bị tan nát cả. Vá» phÃa tây lại gặp hai chá»— đá lá»›n dá»±ng đứng, ngưá»i là m cÅ©ng phải chịu bó tay.
Ngà y 21 tháng 6 lại có sét đánh như trước, chỉ trong má»™t lúc đá lá»›n Ä‘á»u bị tan vụn cả. Kênh bèn đà o xong, vì thế gá»i là kênh Thiên Uy210 .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Việc Cao Biá»n đà o kênh sao mà kỳ dị thế? Äó là việc là m hợp lẽ211 , cho nên được trá»i giúp. Trá»i là lẽ phải. Äất có chá»— hiểm, chá»— bằng, đó là lẽ thưá»ng. Sức ngưá»i có thể vượt hiểm được, đó cÅ©ng là lẽ thưá»ng. Nếu hiểm mà không vượt được thì trá»i phải nhỠđến tay ngưá»i là m gì? Vua VÅ© trị thá»§y, nếu không hợp lẽ thì trá»i do đâu mà tác thà nh được? Äất do đâu mà bằng phẳng được? Công hiệu đến mức rùa sông Lạc hiện Ä‘iá»m là nh, thế không phải là trá»i [16b] giúp ư ? Xem như lá»i cá»§a Biá»n nói: "Nay khai đưá»ng biển để giúp sinh dân, nếu không theo lòng riêng thì có gì khó". Lòng thà nh phát ra từ lá»i nói, thì lá»i nói ấy há chẳng là thuáºn ư ? Lòng tinh thà nh thá»±c cảm thông đến cả và ng đá, huống nữa là trá»i? Việc gì trá»i đã giúp sức là thuáºn. Kinh Dịch nói: "Giữ Ä‘iá»u tÃn mà nghÄ© Ä‘iá»u thuáºn, thì trá»i sẽ giúp cho, Ä‘á»u tốt cả, không có Ä‘iá»u gì bất lợi". Thế thì việc sét đánh đá lá»›n để giúp chẳng có gì là lạ cả.
Máºu Tý, [868] (ÄÆ°á»ng Hà m Thông năm thứ 9). Mùa thu, tháng 7, vua ÄÆ°á»ng lấy Cao Biá»n là m Hữu kim ngô vệ đại tướng quân (có sách chép là Kiểm hiệu thượng thư bá»™c xạ), đến Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Hy Tông năm Ất Mùi niên hiệu Cà n Phù năm thứ 2 [875] đổi là m Tây Xuyên tiết độ sứ. Biá»n thấy cháu gá»i bằng ông há» là Cao Tầm trước là m tiên phong, xông pha tên đạn, được quân lÃnh phục theo, bèn dâng biểu tiến cá» Tầm thay mình trấn giữ đất ta. Vua ÄÆ°á»ng nghe theo. [Cả Biá»n và Tầm] ở trấn cá»™ng 13 năm; Biá»n [17a] từ năm BÃnh Tuất đến năm Giáp Ngá» niên hiệu Hà m Thông [866-874], Tầm từ năm Ất Mùi đến năm Máºu Tuất niên hiệu Cà n Phù (875-878).
Canh Tý, [880], (ÄÆ°á»ng Hy Tông Nghiá»…m, Quảng Minh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 3, quân ở phá»§ Äô há»™ là m loạn, Tiết độ sứ Tăng Cổn bá» chạy khá»i thà nh (Cổn thay Biá»n, có tiếng là ngưá»i biết vá»— dân212 , ngưá»i [trong châu] gá»i là Tăng thượng thư; Cổn từng soạn sách Giao Châu ký, 1 thiên). Các đạo quân nhÃ ÄÆ°á»ng đóng giữ Ung Quản thưá»ng tá»± ý bá» vá» luôn.
Ất Sá»u, [905], (ÄÆ°á»ng Ai Äế Chúc, Thiên Há»±u năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, ngà y Máºu Tuất, Chu Toà n Trung nhÃ ÄÆ°á»ng thấy Giao Châu tiết độ sứ đồng bình chương sá»± Chu Toà n Dục là ngưá»i ngu đần chất phác, không có tà i năng gì, tá»± xin bãi Ä‘i. Toà n Dục là anh Toà n Trung.
Trở lên là [ká»·] thuá»™c Tùy, ÄÆ°á»ng, từ năm Quý Hợi đến năm BÃnh Dần, cá»™ng 304 năm [603-906].
[17b]
Kỷ Nam Bắc Phân Tranh
Äinh Mão, [907], (ÄÆ°á»ng Thiên Há»±u năm thứ 4; Lương Thái Tổ Chu Toà n Trung, đổi tên là Hoảng, Khai Bình năm thứ 1). Nhà Lương cho Quảng Châu tiết độ sứ là Lưu Ẩn kiêm chức TÄ©nh Hải quân tiết độ sứ, tước Nam Bình Vương. Khi ấy, Ẩn chiếm giữ Phiên Ngung, ngưá»i Giao Châu là Khúc Hạo213 chiếm giữ châu trị, xưng là Tiết độ sứ, có ý mưu đồ lẫn nhau. Năm ấy nhÃ ÄÆ°á»ng mất.
Tân Mùi, [911], (Lương Cà n Hóa năm thứ 1). Nam Bình Vương nhà Lương là Lưu Ẩn chết, em là Nham lên thay.
Äinh Sá»u, [917], (Lương Mạt Äế Hữu Trinh, đổi tên là Chẩn, Trinh Minh năm thứ 3). Quảng Châu tri lưu háºu nhà Lương là Lưu Nham đặt quốc hiệu là Hán (tức Nam Hán214 ), niên hiệu Cà n Hanh năm thứ 1. Khúc Hạo sai con là Thừa Mỹ là m Hoan hảo sứ sang Quảng Châu để thăm dò tình hình [Nam Hán] hư thá»±c thế nà o. Hạo chết, Khúc Thừa Mỹ lên thay215 .
Ká»· Mão, [919], (Lương Trinh Minh năm thứ 5). Khúc Thừa Mỹ sai sứ sang nhà Lương xin được lÄ©nh tiết việt, nhà Lương trao cho. Vua [Nam Hán] cả giáºn (vua Hán trước tên là Nham, đổi là Thiệp, lại đổi là Cung, vì có Ä‘iá»m rồng trắng hiện, nên đặt tên ấy. Năm Tấn Thiên Phúc thứ 6 [941], tá»± cho chữ Cung là không lợi, lại đổi [18a] là Nghiá»…m216 ).
Quý Mùi, [923], (Lương Long Äức năm thứ 3; ÄÆ°á»ng Trang Tông Lý Tồn Húc, Äồng Quang năm thứ 1). Năm ấy nhà Lương mất.
Mùa thu, tháng 7, vua Hán sai kiêu tướng là Lý Khắc ChÃnh217 Ä‘em quân sang đánh Giao Châu218 , bắt được Tiết độ sứ là [Khúc] Thừa Mỹ Ä‘em vá», [Khắc ChÃnh] lấy bá»™ tướng cá»§a mình là Lý Tiến thay thế. Lý Khắc ChÃnh ở lại giữ Giao Châu, bị tướng cá»§a Khúc Hạo là Dương Äình Nghệ219 ngưá»i Ãi Châu đánh Ä‘uổi. Vua Hán trao cho Äình Nghệ tước vị, lấy Lý Tiến là m thứ sá» Giao Châu, cùng vá»›i Lý Khắc ChÃnh giữ thà nh, bảo tả hữu rằng: "Dân Giao Chỉ hay là m loạn, chỉ có thể rà ng buá»™c (ki mi) mà thôi".
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Lưu Nghiá»…m đương lúc triá»u đình phương Bắc rối loạn, nhá» nghiệp cÅ© cá»§a anh220 mà dá»±ng nước, đặt niên hiệu, cùng vá»›i Khúc Hạo tranh bá, rồi bắt Thừa Mỹ, lấy Giao Châu, hùng [18b] cứ má»™t phương, cùng xuýt xoát vá»›i các nước tiếm ngôi ở Bắc triá»u. Cho nên, Tiá»n Ngô Vương nổi lên, tuy giết được con, phá được quân [cá»§a Nghiá»…m], nhưng không giữ được đất, quốc thống há» Lưu kéo dà i không dứt, mãi đến khi Tống [Thái] Tổ dấy lên thì đất ấy má»›i nháºp và o nhà Tống.
Tân Mão, [931], (ÄÆ°á»ng Minh Tông Tá»± Nguyên, Trưá»ng Hưng năm thứ 2). Mùa đông, tháng 12, Dương Äình Nghệ nuôi 3 nghìn con nuôi, mưu đồ việc khôi phục. Lý Tiến biết, sai chạy ngá»±a báo cho vua Hán. Năm ấy, Äình Nghệ Ä‘em quân vây Tiến. Vua Hán sai Thừa chỉ Trần Bảo Ä‘em quân sang cứu, chưa đến nÆ¡i, thà nh đã mất. Tiến trốn vá» nước. Bảo đến vây thà nh, Äình Nghệ đưa quân ra đánh, Bảo thua chết. Từ đó Äình Nghệ tá»± xưng là Tiết độ sứ, trông coi việc châu.
BÃnh Thân, [936], (ÄÆ°á»ng Phế Äế Tông Kha, Thanh Thái năm thứ 3, Tấn Cao Tổ Thạch Kim ÄÆ°á»ng, Thiên Phúc năm thứ 1). Năm ấy nhà [Háºu] ÄÆ°á»ng mất.
[19a] Äinh Dáºu, [937], (Tấn Thiên Phúc năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, nha tướng cá»§a Äình Nghệ là Kiá»u Công Tiá»…n (Cương mục [Trung Quốc] chép _____)221 giết Äình Nghệ để thay chức.
Máºu Tuất, [938], (Tấn Thiên Phúc năm thứ 3). Mùa đông, tháng 12, nha tướng cá»§a Äình Nghệ là Ngô Quyá»n từ Ãi Châu cất quân đánh Công Tiá»…n. Công Tiá»…n sai sứ sang đút lót để cầu cứu vá»›i nhà Hán. Vua Hán là Cung muốn nhân khi nước ta có loạn chiếm lấy nước, bèn cho con là Vạn Vương Hoằng Tháo222 là m TÄ©nh Hải quân tiết độ sứ, đổi tước phong là Giao Vương, Ä‘em quân sang cứu Công Tiá»…n. Vua Hán tá»± là m tướng, đóng ở Hải Môn để là m thanh viện. Vua Hán há»i kế ở Sùng văn sứ là Tiêu Ãch, Ãch nói: "Nay mưa dầm đã mấy tuần, đưá»ng biển thì xa xôi nguy hiểm, Ngô Quyá»n lại là ngưá»i kiệt hiệt, không thể khinh suất được. Äại quân phải nên tháºn trá»ng chắc chắn, dùng nhiá»u ngưá»i hướng đạo rồi sau má»›i nên tiến". Vua Hán không nghe, sai Hoằng Tháo Ä‘em chiến thuyá»n theo sông Bạch Äằng mà và o, muốn đánh [19b] Quyá»n, nhưng Quyá»n đã giết Kiá»u Công Tiá»…n rồi.
Quyá»n nghe tin Hoằng Tháo sắp đến, bảo các tướng tá rằng: "Hoằng Tháo là đứa trẻ khá» dại, Ä‘em quân từ xa đến, quân lÃnh còn má»i mệt, lại nghe Công Tiá»…n đã chết, không có ngưá»i là m ná»™i ứng, đã mất vÃa trước rồi. Quân ta lấy sức còn khá»e địch vá»›i quân má»i mệt, tất phá được. Nhưng bá»n chúng có lợi ở chiến thuyá»n, ta không phòng bị trước thì thế được thua chưa biết ra sao. Nếu sai ngưá»i Ä‘em cá»c lá»›n vạt nhá»n đầu bịt sắt223 đóng ngầm ở trước cá»a biển, thuyá»n cá»§a bá»n chúng theo nước triá»u lên và o trong hà ng cá»c thì sau đó ta dá»… bá» chế ngá»±, không cho chiếc nà o ra thoát". Äịnh kế rồi, bèn cho đóng cá»c ở hai bên cá»a biển. Khi nước triá»u lên, Quyá»n sai ngưá»i Ä‘em thuyá»n nhẹ ra khiêu chiến, giả thua chạy để dụ địch Ä‘uổi theo. Hoằng Tháo quả nhiên tiến quân và o. Khi binh thuyá»n đã và o trong vùng cắm cá»c, nước triá»u rút, cá»c nhô lên, Quyá»n bèn tiếng quân ra đánh, ai nấy Ä‘á»u liá»u chết chiến đấu. [Quân Hoằng Tháo] không kịp sá»a thuyá»n mà nước triá»u rút xuống rất gấp, thuyá»n Ä‘á»u mắc [20a] và o cá»c mà láºt úp, rối loạn tan vỡ, quân lÃnh chết Ä‘uối quá nữa. Quyá»n thừa thắng Ä‘uổi đánh, bắt được Hoằng Tháo giết Ä‘i. Vua Hán thương khóc, thu nhặt quân lÃnh còn sót rút vá». Vua Hán cho tên Cung đáng ghét là vì váºy (Lưu Cung tức là Lưu Nghiá»…m).
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Lưu Cung tham đất Ä‘ai cá»§a ngưá»i, muốn mở rá»™ng bá» cõi, đất Ä‘ai chưa lấy được mà đã hại mất đứa con cá»§a mình và hại cả nhân dân, tức như Mạnh Tá» nói: "Äem cái mình không yêu mà hại cái mình yêu" váºy chăng?
Trở lên là [ká»·] Nam Bắc phân tranh, từ năm Äinh Mão đến năm Máºu Tuất [907-938], tất cả 32 năm.
Kỷ Nhà Ngô
Tiá»n Ngô Vương
Ở ngôi 6 năm, thỠ47 tuổi [898-944].
[20b] Vua mưu tà i đánh giá»i, là m nên công tái tạo, đứng đầu các vua.
Há» Ngô, tên húy là Quyá»n, ngưá»i ÄÆ°á»ng Lâm224 , Ä‘á»i Ä‘á»i là nhà quý tá»™c. Cha là Mân là m chức châu mục ở bản châu. Khi vua má»›i sinh có ánh sáng lạ đầy nhà , trạng mạo khác thưá»ng, có 3 nốt ruồi ở lưng, thầy tướng cho là lạ, bảo có thể là m chá»§ má»™t phương, nên má»›i đặt tên là Quyá»n. Äến khi lá»›n lên, khôi ngô, mắt sáng như chá»›p, dáng Ä‘i thong thả như hổ, có trà dÅ©ng, sức có thể nâng được vạc; là m nha tướng cá»§a Dương Äình Nghệ, được Äình Nghệ gả con gái và cho quyá»n quản Ãi Châu. Äến đây giết Kiá»u Công Tiá»…n, tá»± láºp là m vương, đóng đô ở Loa Thà nh.
Ká»· Hợi, năm thứ 1 [939], (Tấn Thiên Phúc năm thứ 4). Mùa xuân, vua bắt đầu xưng vương, láºp Dương thị là m hoà ng háºu, đặt trăm [21a] quan, chế định triá»u nghi phẩm phục.
Giáp Thìn, năm thứ 6 [944], (Tấn Tá» Vương Trá»ng Quý, Khai Váºn năm thứ 1). Vua mất.
Lê Văn Hưu nói: Tiá»n Ngô Vương có thể lấy quân má»›i há»p cá»§a nước Việt ta mà đánh tan được trăm vạn quân cá»§a Lưu Hoằng Tháo, mở nước xưng vương, là m cho ngưá»i phương Bắc không dám lại sang nữa. Có thể nói là má»™t lần nổi giáºn mà yên được dân, mưu giá»i mà đánh cÅ©ng giá»i váºy. Tuy chỉ xưng vương, chưa lên ngôi đến, đổi niên hiệu, nhưng chÃnh thống cá»§a nước Việt ta, ngõ hầu đã nối lại được.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Tiá»n Ngô [Vương] nổi lên không chỉ có công chiến thắng mà thôi, việc đặt trăm quan, chế định triá»u nghi phẩm phục, có thể thấy được quy mô cá»§a báºc đế vương. Nhưng hưởng [21b] nước không được lâu, chưa thấy hiệu quả trị bình, đáng tiếc thay !
Dương Tam Kha
Cướp ngôi 6 năm.
Tam Kha là anh (có sách chép là em) cá»§a Dương háºu, là gia thần cá»§a Tiá»n Ngô Vương, tiếm xưng là Bình Vương225 .
Ất Tỵ, [945], (Dương Tam Kha năm thứ 1, Tấn Khai Váºn năm thứ 2). Lúc trước, Tiá»n Ngô Vương bệnh nặng, có di chúc giao cho Tam Kha giúp ráºp cho con. Khi Vương mất, Tam Kha cướp ngôi. Con trưởng cá»§a Ngô Vương là Xương Ngáºp sợ, chạy vá» Nam Sách Giang226 , trú ngụ ở nhà Phạm Lệnh Công ở Trà Hương227 . Tam Kha lấy con thứ hai cá»§a Ngô Vương là Xương Văn là m con mình. Các con thứ cá»§a Ngô Vương là Nam Hưng, Cà n Hưng còn bé, Ä‘á»u theo Dương quốc mẫu. ÄÆ°á»£c Ãt lâu, Tam Kha sai chỉ huy sứ là Dương Cát Lợi, Äá»— Cảnh Thạc Ä‘em quân đến nhà Lệnh Công đòi bắt Xương Ngáºp, [22a] tất cả ba lần Ä‘á»u không thá»±c hiện được mệnh lệnh. Lệnh Công sợ, bèn giấu Xương Ngáºp trong động núi. Tam Kha biết, lại đòi bắt như trước, rốt cuá»™c vẫn không bắt được.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Dụng tâm cá»§a Phạm Lệnh Công tháºt là trung. Tam Kha là kẻ gian thần mà đuổi con Ä‘Ãch cá»§a vua để cướp ngôi, lấy Xương Văn là m con mình, chẳng qua là lá»i lẽ che Ä‘áºy giả dối, ai mà biết được ? Vả lại, lúc ấy ngưá»i trong nước ai cÅ©ng xem Tam Kha là vua, mà Lệnh Công dám che giấu cho Xương Ngáºp, muốn cho dòng dõi há» Ngô không tuyệt tá»±, việc cá»§a Trình Anh, Chữ Cá»u228 lại thấy ở đây. Ai bảo má»™t nước rá»™ng lá»›n mà không có trung thần nghÄ©a sÄ©.
Äinh Mùi, [947], (Dương Tam Kha năm thứ 3; Háºu Hán, Cao Tổ Lưu Tri Viá»…n lên ngôi vẫn dùng niên hiệu nhà Tấn, Thiên Phúc năm thứ 12). Năm ấy nhà Tấn mất.
[22b] Canh Tuất, [950], (Dương Tam Kha năm thứ 6; Hán Ẩn Äế Thừa Há»±u, vẫn dùng niên hiệu Cà n Há»±u năm thứ 3). Tam Kha sai Xương Văn và hai [chỉ huy] sứ há» Dương, há» Äá»—229 Ä‘em quân Ä‘i đánh hai thôn ÄÆ°á»ng, Nguyá»…n ở Thái Bình230 . Äến Từ Liêm, Xương Văn ung dung bảo hai sứ rằng: "Äức cá»§a Tiên vương ta thấm khắp lòng dân, phà m chÃnh lệnh ban ra không ai không vui lòng nghe theo, không may lìa bá» quần thần, Bình Vương tá»± là m việc bất nghÄ©a, cướp ngôi cá»§a anh em ta, tá»™i không gì to bằng. Nay lại sai bá»n chúng ta Ä‘i đánh ấp không có tá»™i, may mà đánh được thì thôi, nếu há» không phục thì là m thế nà o ?" Hai sứ Ä‘á»u nói: "Xin theo lệnh cá»§a ông". Xương Văn nói: "Ta muốn Ä‘em quân quay lại đánh úp Bình Vương để khôi phục cÆ¡ nghiệp cá»§a Tiên Vương ta, có nên chăng ?" Hai sứ Ä‘á»u trả lá»i là nên lắm. Bèn quay vỠđánh úp Tam Kha. Má»i ngưá»i muốn giết Ä‘i, Xương Văn nói: "Bình Vương đối vá»›i ta có Æ¡n, sao nỡ giết". Bèn giáng là m Chương Dương Công, nhân đó ban cho thá»±c ấp (nay là Chương Dương độ)231 . [23a] Năm ấy nhà Hán mất.
Lê Văn Hưu nói: Äuổi con vua mà tá»± lên là m vua, là tá»™i công; nuôi con vua là m con mình mà cho thá»±c ấp, là ơn riêng. Äuổi Xương Ngáºp mà tá»± lên là m vua, là bá» tôi phản nghịch, đối vá»›i nghÄ©a thì hẳn là không dung được tá»™i phải chết. Háºu Ngô Vương không trị tá»™i, lại vì Æ¡n riêng nuôi dưỡng mà không nỡ gia hình, lại ban cho thá»±c ấp, há chẳng lầm to hay sao?
Háºu Ngô Vương
(Phụ: Thiên Sách Vương)
Ở ngôi 15 năm [951-965].
Vua nối được kỷ cương hoà ng gia, khôi phục cơ nghiệp cũ. Tiếc rằng gây việc can qua ở trong nước đến nỗi bị chết.
Vua tên húy là Xương Văn, con thứ cá»§a Tiá»n Ngô Vương.
Tân Hợi, năm thứ 1 [951], (Chu Thái Tổ Quách Uy, Quảng Thuáºn năm thứ 1). Vua đã truất bá» Tam Kha, lên ngôi vua, xưng là Nam [23b] Tấn [Vương], sai sứ Ä‘i đón anh là Xương Ngáºp vá» Kinh sư, cùng trông coi việc nước. Xương Ngáºp xưng là Thiên Sách Vương.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nam Tấn đón Xương Ngáºp vỠđể cùng trông coi chÃnh sá»±, có thể gá»i là ngưá»i biết kÃnh anh, muốn cho cùng hưởng phú quý. Xương Ngáºp nên lấy sá»± mình không có công lao mà nhưá»ng ngôi cho em, để cùng hưởng láºp, thì đức ấy há chẳng rạng rỡ lá»›n lao ư? Lại câu nệ vá» pháºn Ä‘Ãch trưởng, cÅ©ng xưng vương, trông coi chÃnh sá»±, lại chuyên quyá»n là m oai là m phúc, đến ná»—i Nam Tấn Vương không được dá»± chÃnh sá»± nữa, tháºt là mất đạo nghÄ©a anh em, chà thú rất là ti tiện.
Bấy giá» ngưá»i động Hoa Lư là Äinh Bá»™ LÄ©nh cáºy núi khe hiểm cố, không chịu giữ chức pháºn là m tôi. Hai vương muốn cất quân Ä‘i đánh; Bá»™ LÄ©nh sợ, sai con là Liá»…n và o triá»u là m con tin để ngăn chặn việc xuất quân [24a]. Liá»…n đến, hai vương trách tá»™i [Bá»™ LÄ©nh] không đến chầu, rồi bắt giữ Liá»…n Ä‘em theo Ä‘i đánh. HÆ¡n má»™t tháng, không đánh nổi, bèn treo Liá»…n lên ngá»n sà o, sai ngưá»i bảo Bá»™ LÄ©nh, nếu không chịu hà ng thì giết Liá»…n. Bá»™ LÄ©nh tức giáºn nói: "Äại trượng phu chỉ mong láºp được công danh, há lại bắt chước thói đà n bà xót con hay sao?". Liá»n sai hÆ¡n mưá»i tay ná» nhắm Liá»…n mà bắn. Hai vương kinh sợ: "Ta treo con nó lên là muốn để nó Ä‘oái tiếc con mà ra hà ng cho chóng. Nó tà n nhẫn như thế, còn treo con nó là m gì". Bèn không giết Liá»…n mà đem quân vá».
Bấy giá» Thiên Sách Vương chuyên quyá»n là m uy, [Nam Tấn] Vương không được dá»± chÃnh sá»± nữa. Hai vương do đó hiá»m khÃch vá»›i nhau.
Giáp Dần, năm thứ 4 [954], (Chu Thế Tông Sà i Vinh, Hiển Äức năm thứ 1) Thiên Sách Vương mất. Vua [Nam Tấn Vương] lại giữ ngôi. Sai sứ sang thỉnh mệnh vua Nam Hán là Lưu Xưởng232 . Xưởng cho vua là m Tỉnh Hải quân tiết độ sứ kiêm Äô [24b] há»™.
Canh Thân, năm thứ 10 [960], (Chu Cung Äế Tông Huấn233 , năm thứ nhất; Tống Thái Tổ Triệu Khuông Dáºn, Kiến Long năm thứ 1). Năm ấy nhà Chu mất.
Ất Sá»u, năm thứ 15 [965], (Tống Cà n Äức năm thứ 3). Vua Ä‘em quân Ä‘i đánh hai thôn ÄÆ°á»ng và Nguyá»…n ở Thái Bình, má»›i và o đến cõi, đỗ thuyá»n lên bá»™ đánh, bị phục binh tay ná» bắn trúng chết. Äinh Liá»…n trở vá» Hoa Lư.
Lê Văn Hưu nói: Nam Tấn Vương nhà Ngô trước bị gia thần là Tam Kha giam giữ, sau bị anh là Xương Ngáºp áp chế, má»™t sá»›m đắc chÃ, không biết cẩn tháºn giữ mình, cho nên hưởng nước ngắn ngá»§i, không có chÃnh tÃch gì, đáng tiếc thay ! Nhưng, cứ xem việc tha tá»™i cho Bình Vương, há không phải là nhân ư ? Chịu nhịn cho Xương Ngáºp kiêu xấc, há không phải là cung ư ? Äã nhân lại cung, cÅ©ng có thể thấy vương là ngưá»i ra sao rồi .
[25a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nam Tấn Vương nhà Ngô lấy nghÄ©a trừ kẻ bạo tà n, khôi phục cÆ¡ nghiệp cÅ©, đủ thá»a được vong linh cá»§a tổ tông, hả lòng căm giáºn cá»§a thần và ngưá»i. Vá» chÃnh trị, Ä‘ang có đổi má»›i. Thế mà vì lòng nhân, thương ngưá»i kiểu đà n bà trẻ con mà không trị tá»™i Tam Kha cướp ngôi; tham việc can qua, vì hà nh động đánh dẹp cà n rỡ ở hai thôn ÄÆ°á»ng, Nguyá»…n, rốt cuá»™c lại tá»± giết mình. Äáng tiếc thay !
Ngô Sứ Quân
(Phụ: Các Sứ Quân)
Tất cả 2 năm [966-967].
Há» Ngô, tên húy là Xương XÃ, khi Thiên Sách Vương lánh nạn, lấy vợ ở Nam Sách Giang234 sinh ra, là cháu gá»i Nam Tấn Vương bằng chú.
BÃnh Dần, năm thứ 16 [966], (Tống Cà n Äức năm thứ 4). Nam Tấn [Vương] mất, các hùng trưởng Ä‘ua nhau nổi dáºy chiếm cứ quáºn ấp để tá»± giữ: Ngô Xương Xà chiếm Binh Kiá»u235 ; Kiểu Công Hãn (xưng là Kiểu Tam Chế) chiếm Phong Châu (nay là huyện Bạch Hạc)236 ; Nguyá»…n [25b] Khoan (xưng là Nguyá»…n Thái Bình) chiếm Tam Äái237 ; Ngô Nháºt Khánh (xưng là Ngô Lãm Công) chiếm ÄÆ°á»ng Lâm238 (có sách chép là chiếm Giao Thá»§y239 ; Äá»— Cảnh Thạc (xưng là Äá»— Cảnh Công) chiếm Äá»— Äá»™ng Giang240 ; Lý Khuê (xưng là Lý Lãng Công) chiếm Siêu Loại241 ; Nguyá»…n Thá»§ Tiệp (xưng là Nguyá»…n Lệnh Công) chiếm Tiên Du, Lữ ÄÆ°á»ng (xưng là Lữ Tá Công) chiếm Tế Giang242 ; Nguyá»…n Siêu (xưng là Nguyá»…n Hữu Công) chiếm Tây Phù Liệt243 ; Kiểu Thuáºn (xưng là Kiểu Lệnh Công) chiếm Hồi Hồ (nay ở xã Trần Xá huyện Hoa Khê vẫn còn ná»n thà nh cÅ©)244 ; Phạm Bạch Hổ (xưng là Phạm Phòng Ãt) chiếm Äằng Châu245 ; Trần Lãm (xưng là Trần Minh Công) chiếm Bố Hải Khẩu246 ; gá»i là 12 sứ quân.
Äinh Mão, năm thứ 17 [967], (Tống Cà n Äức năm thứ 5). Bấy giá» trong nước không có chá»§, 12 sứ quân tranh nhau là m trưởng, không ai chịu thống thuá»™c và o ai. Äinh Bá»™ LÄ©nh nghe tiếng Trần Minh Công là ngưá»i có đức mà không có con nối, bèn cùng vá»›i con là Liá»…n đến nương tá»±a. Minh Công thấy Bá»™ LÄ©nh dáng mạo khôi ngô lạ thưá»ng, lại có khà lượng, má»›i nuôi là m con, Æ¡n yêu đãi ngà y cà ng háºu, nhân đó giao cho coi quân, sai Ä‘i đánh các hùng trưởng khác, [26a] Ä‘á»u thắng được cả. Phạm Phòng Ãt Ä‘em quân vá» hà ng (dưới triá»u nhà Äinh, Phòng Ãt là m Thân vệ tướng quân). Khi Minh Công mất, gặp lúc bá»n con em cá»§a Ngô Tiên chúa ở Äá»— Äá»™ng Giang hÆ¡n 500 ngưá»i Ä‘em quân đến đánh, má»›i và o đến đất Ô Man thì bị ngưá»i là ng ấy là Ngô Phó sứ đánh bại phải trở vá». Bá»™ LÄ©nh nghe tin, liá»n cất quân Ä‘i đánh vùng sông và động ấy, không bá»™ lạc nà o không hà ng phục. Từ đó lại dân ở kinh phá»§ Ä‘á»u khâm phục theo vá». Nhà Ngô mất.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Váºn trá»i đất, bÄ© rồi ắt thái, Bắc Nam Ä‘á»u cùng má»™t lẽ ấy. Thá»i NgÅ© đại bên Bắc triá»u [Trung Quốc] suy loạn rồi Tống Thái Tổ nổi lên. Ở Nam triá»u [nước ta], 12 sứ quân phân chia quấy nhiá»…u, rồi Äinh Tiên Hoà ng nổi lên. Không phải là ngẫu nhiên mà do váºn trá»i váºy.
Trở lên là ká»· nhà Ngô gồm 3 vua và Dương Tam Kha cướp ngôi, từ năm Ká»· Hợi đến năm Äinh Mão [939-967] cá»™ng 29 năm.
Chú thÃch:
158 Sá»a đúng là niên hiệu Nhân Thá» năm thứ 3.
159 Việt Thưá»ng: tên huyện thá»i Tùy, thuá»™c quáºn Nháºt Nam, vị trà và o khoảng huyện Äức Thá» và phÃa nam huyện Hương SÆ¡n, tỉnh Hà TÄ©nh ngà y nay.
160 Tá»· Cảnh: tên quáºn do nhà Tùy đặt năm 607, vị trà ở và o khoảng phÃa nam tỉnh Hà TÄ©nh đến Quảng Trị. Ở đây, Toà n thư chép vá»›i chữ Cảnh ____, nhưng đúng ra là Cảnh _____ (xem Tùy thư, Lưu Phương truyện). Cảnh còn có thể Ä‘á»c theo âm cổ là Ãnh (Tá»· Ãnh nguyên là tên huyện thá»i Hán, có nghÄ©a là so bóng mặt trá»i).
161 Nguyên bản in là Thái Tổng Quản, sá»a lại theo Tân ÄÆ°á»ng thư, Khâu Hòa truyện.
162 Nguyên văn: "chiếu phát sư nghênh chi"; có thể sai sót. Tân ÄÆ°á»ng thư, Khâu Hòa truyện chép là : "chiêu kỳ tá» Sư Lợi nghênh chi", nghÄ©a là : xuống chiếu sai con [cá»§a Hòa] là Sư Lợi Ä‘i đón. Truyện Khâu Hòa trong Cá»±u ÄÆ°á»ng thư và Thông Giám cùng chép tương tá»± ("khiển kỳ tá» Sư Lợi nghênh chi")
163 Cá»±u ÄÆ°á»ng thư, Khâu Hòa truyện chép "Lâm Ấp chi tây chư quốc" (các nước phÃa tây Lâm Ấp).
164 Cá»±u ÄÆ°á»ng thư, Äịa lý chà chép: "Quáºn Giao Chỉ thá»i Tùy, năm VÅ© Äức thứ 5 [nhÃ ÄÆ°á»ng] đổi là m Giao Châu tổng quản phá»§"
165 Tân ÄÆ°á»ng thư, Cá»±u ÄÆ°á»ng thư, Thông giám Ä‘á»u chép là Tà o Huyá»n TÄ©nh.
166 Tân ÄÆ°á»ng thư - Bản ká»· chép là Mai Thúc Loan; Cá»±u ÄÆ°á»ng thư, Dương Tư Húc truyện chép là Mai Láºp Thà nh ---- Thông giám chép là Mai Thúc Yên.
167 CMTB4, 21b theo Tân ÄÆ°á»ng Thư, Dương Tư Húc truyện ghi số quân cá»§a Mai Thúc Loan là 40 vạn.
168 CMTB4, 21b theo ÄÆ°á»ng Thư; Dương Tư Húc truyện chép là Quang Sở Khách. Hai chữ Quang _____ và Nguyên _____ dá»… viết nhầm.
169 Côn Lôn: thư tịch Trung Quốc từ thế ká»· IV, nhất là từ thá»i ÄÆ°á»ng, thưá»ng dùng tên Côn Lôn để chỉ má»™t số cư dân trong vùng Nam Hải, tức vùng Äông Nam à ngà y nay. Tuệ Lâm trong Nhất Thiết Kinh Âm NghÄ©a (q.61), soạn năm 817, nói rằng "Côn Lôn .... cÅ©ng gá»i là Cốt Luân, là ngưá»i Di ở các đảo châu Nam Hải, rất Ä‘en .... chá»§ng loại có nhiá»u". Cá»±u ÄÆ°á»ng Thư, Nam Man truyện cùng chép: "Từ Lâm Ấp trở vá» phÃa nam, Ä‘á»u tóc quăn, da Ä‘en, gá»i chung là Côn Lôn". Như váºy Côn Lôn là má»™t sá»± phiếm chỉ, khó có thể xác định đó là cư dân má»™t nÆ¡i nà o ở Äông Nam à hiện nay.
170 Chà Bà : phiên âm tên đảo Java.
171 Theo Nguyên Hòa quáºn huyện chà (q.38), năm nà y (767) Trương Bá Nghi cho đắp La Thà nh ở vị trà má»›i, cách sông Tô Lịch khoảng 200 thước.
172 Cương mục TB4 chép ngưá»i tiết phụ nà y há» Kim, hẳn là đã dá»±a và o Tân ÄÆ°á»ng thư q.205 Liệt nữ truyện (Kim tiết phụ). Toà n thư đã chép nhầm chữ Kim ra chữ Toà n.
173 Xá: 30 dặm.
174 Việc Khương Công Phụ căn ngăn ÄÆ°á»ng Äức Tông, ÄÆ°á»ng thư và Thông giám Ä‘á»u ghi và o năm Kiên Trung thứ 4 (783), quan hà m được phong là Gián nghị đại phu kiêm Äổng bình chương sá»±.
175 Bắc bá»™ thị lang: Äại Việt sá» ký tiá»n biên (bản in thá»i Tây SÆ¡n) sá»a là Tỉ bá»™ thị lang (____ tỉ và ____ bắc dá»… viết nhầm). CMTB26 dẫn An Nam ká»· yếu ghi Bình trước là Äô úy ở VÅ© Äịnh, nhá» Ä‘em quân cứu viện Trương Bá Nghi, được phong là m An Nam Äô Há»™.
176 Nay là xã Cam Lâm, huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây.
177Nay thuá»™c quáºn Äống Äa, Hà Ná»™i.
178 Nguyên bản in: "tịch Ä‘iá»n đông-tây", có lẽ là đông-nam hay đông-bắc, khắc in nhầm.
179 Nguyên văn: "Sản thà nh trung câu địa thà nh, hợp vi nhất thà nh" và cước chú: "cáºu địa có bản chép là câu trì (ao ngòi)". Như váºy "câu địa thà nh" có lẽ phải Ä‘á»c là "câu đìa thà nh", hiểu là thà nh có hà o rãnh trong ngoà i, mà câu đìa là lối ghép 1 từ Hán và 1 từ Nôm đồng nghÄ©a. Trong câu trên có 3 chữ thà nh, thừa chữ thà nh thứ hai.
180 Ngưá»i là m thứ sá» Giao Châu nói đây là ước tÃnh theo thá»i gian, cần hiểu là ngưá»i Ä‘á»i trước trong gia tá»™c cá»§a Dương Thanh chứ không phải chÃnh Dương Thang.
181 CMTB4, 29b theo Cá»±u ÄÆ°á»ng thư, Bản ká»· và Thông giám sá»a lại là Quế Trá»ng VÅ©, bấy giá» là m An Nam đô há»™.
182 Hoà n Vương: vua nước Chiêm Thà nh (khoảng những năm 756-808, nước Lâm Ấp được thư tịch Trung Quốc gá»i là Hoà n Vương Quốc, từ sau năm 808 má»›i gá»i là Chiêm Thà nh).
183 Lý Nguyên Gia: Việt Sá» Lược q1.10b dá»±a và o Cá»±u ÄÆ°á»ng thư (Bản ká»· 17) chép là Nguyá»…n (tức Lý) Nguyên Há»·. Chữ Gia và chữ Há»· có thể lầm vá»›i nhau.
184 Nguyên bản in nhầm chữ ____ phủ thà nh chữ _____ phủ.
185 Ở đây, Toà n thư chép lè Nam Man. Tân ÄÆ°á»ng thư q.8 Bản Ká»·, khi nói đến sá»± kiện nà y, lại chép là Vân Nam Man. Nhưng cÅ©ng căn cứ và o Tân ÄÆ°á»ng thư, q.222 Nam Chiếu truyện, thì Vân Nam Man nói ở đây là Nam Chiếu, tên quốc gia cá»§a các tá»™c ngưá»i vùng Vân Nam, Trung Quốc (chá»§ yếu là ngưá»i Thoán), cưá»ng thịnh từ khoảng thế ká»· VIII, thưá»ng tiến hà nh những cuá»™c chiến tranh xâm lược ra xung quanh.
186 Cương mục (TB4, 35a) theo sá» liệu cá»§a Thông Giám và Tân ÄÆ°á»ng thư (Bản ká»·) đã sá»a lại là Bùi Nguyá»…n Dụ (hai chữ _____ dụ và ____ há»±u dá»… viết nhầm)
187 Châu Nhai (cÅ©ng Ä‘á»c là Chu Nhai), Toà n thư và cả Cương mục (TB4, 36b) dá»±a và Thông giám và Cá»±u ÄÆ°á»ng thư (Bản Ká»·), nhưng cả hai tà i liệu ấy Ä‘á»u chép tên ngưá»i nà y là Tống Nhai. Hai chữ ____ Tống và ______ Chu dá»… viết nhầm. Toà n thư chuyển tiếp lầm trong Cương mục: nên sá»a lại là Tống Nhai.
188 Thầy há»c cá»§a Khang Vương.
189 Vốn là ___ ___ "lặc má»™c" (cây táo gai), nguyên bản in nhầm thà nh ___ ___ "Ä‘iá»u má»™c" (Xem CMTB4, 37).
190 Äá»i ÄÆ°á»ng, quân phòng thá»§ ở biên giá»›i thưá»ng được gá»i là phòng thu và phòng đông.
191 Thác đông thác nha: Thông giám (Máºu Dần, Äại Trung 2) khảo dị vá»›i Man thư, đã hiệu chỉnh là Thác đông áp nha; nên sá»a theo cách gá»i đó.
192 Ở đây nói đến viên Kinh Lược Sứ Tống Nhai mà Toà n Thư đã lầm là há» Châu tên Nhai (xem NK5 8b - năm 857), đến đây thấy trùng vá»›i tên quáºn Châu Nhai (ở đảo Hải Nam) nên ngưá»i chú thÃch nguyên bản Toà n thư đã chú nhầm.
193 Tức Ung Châu. Quản là đơn vị hà nh chÃnh do nhÃ ÄÆ°á»ng đặt, tương đương như phá»§.
194 CMTB4, 40a theo Thông giám, chép là Äá»— Thá»§ Trừng.
195 Tây Äạo: tức Ung Châu (trị sở ở Nam Ninh, Quảng Tây, Trung Quốc ngà y nay).
196 Trấn Hải Môn: lỵ sở ở huyện Bác Bạch, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc ngà y nay.
197 VÅ© NghÄ©a tiết độ sứ: nên sá»a theo Tân ÄÆ°á»ng thư, Khang Thừa Huấn truyện là NghÄ©a VÅ© tiết độ sứ.
198 LÄ©nh Nam: trong chức vụ kiểm lÄ©nh cá»§a Khang Thừa Huấn nên sá»a đúng là An Nam, theo Thông Giám và Tân ÄÆ°á»ng thư (đã dẫn). CMTB5, 4a cÅ©ng dẫn nhầm là LÄ©nh Nam.
199 Cương lại: ngưá»i giữ việc ghi chép sổ sách váºn chuyển lương thá»±c.
200 Tân ÄÆ°á»ng thư q.224 hạ, Cao Biá»n truyện và Việt Sá» Lược q.1 Ä‘á»u chép là Dung Quản kinh lược sứ, Dung Quản hay Dung Châu thá»i ÄÆ°á»ng, đặt trị sở ở huyện Bắc Lưu, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc ngà y nay.
201 Nam Äịnh: tên huyện do nhÃ ÄÆ°á»ng đặt năm VÅ© Äức thứ 4 [621] (ÄÆ°á»ng thư, Äịa lý chÃ). Lại theo Thái Bình hoà n vÅ© ký cá»§a Nhạc Sá» thá»i Tống thì ở huyện Nam Äịnh có núi Äông Cứu ở châu Gia Lâm. Như váºy huyện Nam Äịnh thá»i thuá»™c ÄÆ°á»ng ở vá» phÃa nam sông Äuống, và o khoảng huyện Gia Lương, tỉnh Hà Bắc ngà y nay.
202 Thiện Xiển: tức Côn Minh, ở tỉnh Vân Nam, Trung Quốc ngà y nay.
203 Theo Thông Giám và Tân ÄÆ°á»ng thư, Nam Chiếu truyện, há» tên ngưá»i nà y là Dương Táºp Tư, không phải là Trương Táºp như Toà n thư đã viết nhầm.
204 Phù Da: tên huyện thuá»™c châu VÅ© Äịnh. Theo Thanh nhất thống chÃ, châu VÅ© Äịnh thá»i ÄÆ°á»ng thuá»™c quyá»n An Nam đô há»™ phá»§; nay ở địa pháºn tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Chữ Phù trong nguyên bản đúng ra phải chép là ____ _____.
205 Tây Châu, nên sá»a là Tây Xuyên, theo Thông Giám.
206 Nguyên văn: "Biá»n cứ ngã phá»§ xưng vương". Sá» liệu Trung Quốc, kể cả Tân ÄÆ°á»ng thư q.224 hạ; Cao Biá»n truyện Ä‘á»u không thấy ghi việc Cao Biá»n xưng vương. Cương Mục cho rằng đó chỉ là do má»™t số "ngưá»i Giao Châu kinh sợ Biá»n mà gá»i Biá»n là Cao Vương") (CMTB5, 10b).
207 Nguyên văn: "nữ tưá»ng", tức tưá»ng nhỠđắp trên mặt thà nh có các lá»— để nhắm bắn.
208 Nguyên văn: "NgÅ© trượng ngÅ© thốn", chắc là khắc in lầm, thân thà nh cao 2 trượng 6 thước thì nữ tưá»ng chỉ có thể là 5 thước 5 tấc; Việt Sá» Lược (q.1) cÅ©ng ghi số đó.
209 Việt sỠlược (q.1) chỉ ghi con số 5.000 gian.
210 Cương mục đã nháºn xét rằng kênh ấy không thuá»™c địa pháºn nước ta (CMTB5, 12a). Có thể là ghá»nh Bắc Thú, ở huyện Bác Bạch, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc ngà y nay.
211 Nguyên bản in: "Cái sở hợp lý ....", có lẽ câu văn là "Cái sở hà nh hợp lý ....", mà khắc in sót chữ hà nh.
212 Nguyên bản in: "Cổn đại Biá»n, phá»§ tá»± hữu thanh", có thể hiểu là : ..... có tiếng vá» chữ "phá»§" (vá»— vá» dân chúng). Nhưng có khả năng in nhầm: "... phá»§ dân hữu thanh" (có tiếng biết vá»— vá» dân chúng).
213 Khúc Hạo: ngưá»i là ng Cúc Bồ, huyện Ninh Thanh, tỉnh Hải Hưng ngà y nay, ở đó hiện còn đình thá» há» Khúc. Cương mục dẫn sách An Nam ká»· yếu, ghi thêm: "Cuối thá»i ÄÆ°á»ng, Khúc Hạo là m Tiết độ sứ thay cho Äá»™c Cô Tôn; đổi các hương ở các huyện là m giáp, đặt ở má»—i giáp má»™t viên quản giáp và má»™t phó tri giáp để giữ việc đánh thuế. Hạo giữ chức Tiết độ sứ được hÆ¡n 4 năm thì mất" (CMTB5, 15a).
214 Nam Hán: 1 trong 10 nước thá»i NgÅ© Äại ở Trung Quốc bao gồm cả tỉnh Quảng Äông, phần phÃa nam Quảng Tây, nam Phúc Kiến ngà y nay, trước sau 67 năm (905-971), gồm 5 Ä‘á»i là m vua.
215 Cương mục theo Tư trị thông giám ghi Khúc Thừa Dụ được trao chức TÄ©nh Hải quân tiết độ sứ, năm Thiên Há»±u thứ 3 (906) được thăng Äồng bình chương sá»± (CMTB5, 14a).
216 Nghiá»…m _____ (trên chữ long là rồng, dưới chữ thiên), nguyên bản khắc thiếu 1 nét thà nh trên chữ long dưới chữ đại, không có trong tá»± Ä‘iển. Còn chữ đã ghi (long + thiên), bản dịch cÅ© phiên là Yểm, bản dịch Cương mục phiên là Yêm. Thá»±c ra, chữ nà y có hai âm Hán Việt là Yểm và Nghiá»…m, nhưng trong trưá»ng hợp tên vua Nam Hán ở đây thì Ä‘á»c là Nghiá»…m. NgÅ© đại sá» q.65 Nam Hán thế gia chép rằng vua Nam Hán ban đầu tên là Nham, rồi đổi tên là Trắc ____ (chứ không phải Thiệp) _____ như Toà n thư chép ở đây), "sau thấy rồng trắng hiện lên, lại đổi tên là Cung, sau có nhà sư ngưá»i Hồ nói rằng theo sấm thư thì diệt há» Lưu là Cung, bèn lấy nghÄ©a "rồng bay lên trá»i" (phi long tại thiên) trong Chu Dịch, đặt là m chữ ____ âm là Nghiá»…m, lấy là m tên".
217 Thông giám (Trưá»ng Hưng 1), Tân NgÅ© đại sá», Nam Hán thế gia chép tên viên tướng nhà Nam Hán nà y là Lương Khắc Trinh.
218 Việc quân Nam Hán sang đánh Giao Châu (tức nước ta), bắt Khúc Thừa Mỹ, sá» liệu Trung Quốc như Thông giám ghi và o tháng 9 năm Trưá»ng Hưng thứ 1 (930). Tân NgÅ© Äại sá», Nam Hán thế gia ghi và o niên hiệu Äại Hữu thứ 3, cÅ©ng tức là năm 930. Chưa rõ vì sao cả Toà n thư và Cương mục (TB5, 17a) Ä‘á»u ghi và o năm Quý Mùi (923)?
219 Cương mục ghi Dương Diên Nghê, ngưá»i Ãi Châu, tức Thanh Hóa (CMTB5, 17a). Tà i liệu Trung Quốc như Tống Sá» (q.488), Tư tri thông giám v.v.... cÅ©ng chép là Dương Diên Nghệ. NgÅ© đại sá» (q.65) chép như Toà n thư (là Äình Nghệ). Có thể nhầm nét chữ vì chữ ____ diên và chữ ____ đình gần giống nhau.
220 Chỉ Lưu Ẩn.
221 Chữ ______ âm Cảo, Kiểu, đồng âm vá»›i Kiá»u.
222 Vạn Vương [Lưu] Hoằng Tháo, nên sá»a là Hồng Tháo, theo Tân NgÅ© đại sá» (q.65). Các con cá»§a Lưu Cung Ä‘á»u có chữ Hồng.
223 Tân NgÅ© đại sá» (Nam Hán thế gia) chép: thá»±c thiết quyết = đóng cá»c sắt (hiểu là cá»c gá»— bịt sắt). Việt sá» lược (q.1, 14b): thá»±c thiết đầu đại dá»±c = đóng cá»c lá»›n đầu sắt.
224 Nay thuá»™c huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây; ở đây có Ä‘á»n thá» và lăng Ngô Quyá»n.
225 Việt Sá» Tiêu Ãn cá»§a Ngô Thì SÄ© ghi Dương Tam Kha ngưá»i là ng Dương xá, huyện Äông SÆ¡n, tỉnh Thanh Hóa, con cá»§a Dương Äình Nghệ.
226 Nam Sách Giang: theo An Nam Chà Lược là tên lá»™ thá»i Lý. Nay là vùng đất thuá»™c các huyện Chà Linh và Nam Thanh, tỉnh Hải Hưng.
227 Trà Hương: theo CMTB5, 22a, huyện Kim Thà nh, nay thuá»™c đất huyện Kim Môn, tỉnh Hải Hưng, xưa có tên gá»i là Trà Hương.
228 Trình Anh, Chữ Cá»u: ngưá»i nước Tấn thá»i Chiến Quốc, bạn cá»§a Triệu Sóc (con Triệu Thuẫn, Ä‘á»i Tấn Cảnh Công). Tư khấu nước Tấn là Äồ Ngạn Giả giết Triệu Sóc và xuống lệnh tru di cả há» Triệu, Trình Anh và Chữ Cá»u liá»u chết giấu con cá»§a Sóc là VÅ© để cho há» Triệu không tuyệt tá»±.
229 Tức Dương Cát Lợi và Äá»— Cảnh Thạc, đã nói ở trên.
230 Thái Bình: chưa rõ ở đâu. Cương mục dẫn ÄÆ°á»ng thư, Äịa lý chà nói nhÃ ÄÆ°á»ng cắt huyện Thái Bình đặt là m huyện Phong Khê, lại nói Phong Khê thuá»™c Phong Châu, "hai thôn Thái Bình, ÄÆ°á»ng Nguyá»…n có lẽ ở đấy" (CMTB4, 11b). CÓ thể lÃ ÄÆ°á»ng Lâm và Nam Nguyá»…n huyện Ba Vì, Hà Tây, thuá»™c vùng cát cứ Ngô Nháºt Khánh, hoặc ÄÆ°á»ng Lâm thuá»™c vùng cát cứ cá»§a Ngô Nháºt Khánh và Nguyá»…n Gia Loan, huyện VÄ©nh Lạc, tỉnh VÄ©nh Phú thuá»™c vùng cát cứ cá»§a Nguyá»…n Khoan.
231 Chương Dương: nay là tên xã thuá»™c Thưá»ng TÃn, tỉnh Hà Tây, ở đây có bến đò Chương Dương ở hữu ngạn sông Hồng.
232 Cương mục sá»a là Lưu Thạnh, vì sứ giả cá»§a Nam Tấn Vương sang Nam Hán năm Hiển Äức thứ 1 (954), khi ấy Lưu Thạnh còn là m vua. Còn Lưu Xưởng thì 4 năm sau (958) má»›i lên ngôi (CMTB5, 26a). NgÅ© đại sá» (Nam Hán thế gia) cÅ©ng chép sau khi Xương Ngáºp chết thì em là Xương Tuấn sang xin tiết việt cá»§a Lưu Thạnh.
233 Tông Huấn: tức Cung Äế (Quách Tông Huấn) Ä‘á»i Háºu Chu nối ngôi năm 959, qua năm sau nhưá»ng ngôi cho nhà Tống, trước sau chưa đầy 1 năm, không đặt niên hiệu.
234 Nam Sách Giang: xem chú ở trang trước.
235 Binh Kiá»u: nay ở huyện Triệu SÆ¡n, tỉnh Thanh Hóa.
236 Bạch Hạc: nay thuộc huyện Phong Châu, tỉnh Vĩnh Phú.
237 Tam Äái: nay ở vùng huyện VÄ©nh Lạc, tỉnh VÄ©nh Phú. Nay ở xã Minh Tâm, huyện VÄ©nh Lạc có di tÃch thà nh cÅ©, và ở xã VÄ©nh Mỹ (cùng huyện) có Ä‘á»n thá» cá»§a sứ quân Nguyá»…n Khoan.
238 ÄÆ°á»ng Lâm: nay ở huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây.
239 Giao Thủy: nay ở huyện Xuân Thủy, tỉnh Nam Hà .
240 Äá»— Äá»™ng Giang: Cương Mục chú: "Sông Äá»— Äá»™ng phát nguyên từ các đầm lá»›n ở xã Äà o Viên thuá»™c huyện Thanh Oai, chảy qua các xã Sinh Quả, Úc Lý, Ä‘i khuất khúc đến xã Thượng Cung, huyện Thượng Phúc thì hợp vá»›i sông Nhuệ" (CMTB5, 29b). Ngô Thì SÄ© ghi thêm: "Nay ở là ng Bảo Äà , huyện Thanh Oai còn vết cÅ© cá»§a thà nh sứ quân" (Việt Sá» Tiêu Ãn). Äá»— Äá»™ng Giang có thể là phần đất và o khoảng huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây ngà y nay.
241 SIêu Loại: nay là đất huyện Thuáºn Thà nh, tỉnh Hà Bắc.
242 Tế Giang: nay thuộc đất huyện Mỹ Văn, tỉnh Hải Hưng.
243 Tây Phù Liệt: nay ở huyện Thanh Trì, Hà Nội.
244 Hồ Hồi, Hoa Khê: Cương mục chú: Cẩm Khê xưa là Hoa Khê, ở xã Trương Xá, huyện Cẩm Khê còn có vết đất cũ của thà nh sứ quân. Cẩm Khê nay thuộc đất huyện Sông Thao, tỉnh Vĩnh Phú.
245 Äằng Châu: nay là đất huyện Kim Thi, tỉnh Hải Hưng, ở xã XÃch Äằng có Ä‘á»n thá» Phạm sứ quân.
246 Bố Hải Khẩu: nay là vùng thị xã Thái Bình. Năm Thiên Thà nh thứ 3 (1030), Lý Thái Tông Ä‘i cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n ở Bố Hải Khẩu là nÆ¡i nà y (bấy giỠở đây còn là cá»a biển nên gá»i tên như váºy).
Tà i sản của Adamsmith
16-07-2008, 06:09 AM
Tiếp Nháºp Ma Äạo
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
Bản Kỷ Toà n Thư Q 1(a)
Nhà Äinh. Nhà Tiá»n Lê (968 - 1009)
[1a]
Ká»· nhà Äinh
Tiên Hoà ng Äế
Há» Äinh, tên húy là Bá»™ LÄ©nh, ngưá»i động Hoa Lư, châu Äại Hoà ng247 con cá»§a Thứ sá» châu Hoan Äinh Công Trứ, dẹp yên các sứ quân, tá»± láºp là m đế, ở ngôi 12 năm [968-979], bị ná»™i nhân là Äá»— ThÃch giết, thá» 56 tuổi [924-979], tán ở sÆ¡n lăng Trưá»ng Yên.
Vua tà i năng sáng suốt hÆ¡n ngưá»i, dÅ©ng cảm mưu lược nhất Ä‘á»i, quét sạch các hùng trưởng, tiếp nối quốc thống cá»§a Triệu VÅ© [Äế], song không biết dá»± phòng, không giữ được trá»n Ä‘á»i, tiếc thay!
Xưa, cha cá»§a vua là Äinh Công Trứ là m nha tướng cá»§a Dương Äình Nghệ, được Äình Nghệ giao giữ chức quyá»n Thứ sá» châu Hoan, sau theo vá» vá»›i Ngô Vương, vẫn được giữ chức cÅ©, rồi mất. Vua mồ côi cha từ bé, mẹ há» Äà m đưa gia thuá»™c và o ở cạnh Ä‘á»n sÆ¡n thần trong động. Và o tuổi nhi đồng, vua thưá»ng cùng bá»n trẻ con chăn trâu ngoà i đồng. Bá»n trẻ tá»± biết kiến thức không bằng vua, [1b] cùng nhau suy tôn là m trưởng. Phà m khi chÆ¡i đùa, thưá»ng bắt bá»n chúng chéo tay là m kiệu khiêng và cầm hoa lau Ä‘i hai bên để rước như nghi trượng thiên tá». Ngà y rá»—i, thưá»ng kéo nhau Ä‘i đánh trẻ con thôn khác, đến đâu bá»n trẻ Ä‘á»u sợ phục, hà ng ngà y rá»§ nhau đến phục dịch kiếm cá»§i thổi cÆ¡m. Bà mẹ thấy váºy mừng lắm, mổ lợn nhà cho chúng ăn. Phụ lão các sách bảo nhau: "Äứa bé nà y khà lượng như thế ắt là m nên sá»± nghiệp, bá»n ta nếu không theo vá», ngà y sau hối thì đã muá»™n". Bèn dẫn con em đến theo, rồi láºp là m trưởng ở sách Äà o Ão. Ngưá»i chú cá»§a vua giữ sách Bông chống đánh vá»›i vua. Bấy giá», vua còn Ãt tuổi, thế quân chưa mạnh, phải thua chạy. Khi qua cầu ở Äà m Gia Nương Loan248 , cầu gãy, vua rÆ¡i xuống bùn, [2a] ngưá»i chú toan đâm, bá»—ng thấy hai con rồng và ng há»™ vệ vua, nên sợ mà lui. Vua thu nhặt quân còn sót, quay lại đánh, ngưá»i chú phải hà ng. Từ đấy ai cÅ©ng sợ phục, phà m Ä‘i đánh đến đâu Ä‘á»u dá»… như chẻ tre, gá»i là Vạn Thắng Vương.
Bấy giá» Mưá»i hai sứ quân Ä‘á»u tá»± xưng hùng trưởng, cát cứ đất Ä‘ai. Ngô Xương Xà chiếm Bình Kiá»u, Ngô Nháºt Khánh chiếm ÄÆ°á»ng Lâm, Kiểu Tam Chế chiếm Phong Châu, Nguyá»…n Thái Bình chiếm Nguyá»…n Gia Loan, Äá»— Cảnh Thạc chiếm miá»n sông Äá»— Äá»™ng, Nguyá»…n Lệnh Công249 chiếm Tây Phù Liệt, Tế Giang thì có Lữ Tá ÄÆ°á»ng, Tiên Du có Nguyá»…n Thá»§ Tiệp, Siêu Loại có Lý Lãng Công, Hồi Hồ có Kiểu Lệnh Công, Äằng Châu có Phạm Phòng Ãt, Bố Hải có Trần Minh Công250 . Vua má»™t phen cất quân là dẹp yên, bèn tá»± láºp là m đế. Chá»n được chá»— đất đẹp ở Äà m thôn, vua muốn dá»±ng [2b] đô ở đó, nhưng vì thế đất cháºt hẹp lại không có lợi vá» việc đặt hiểm, nên vẫn đóng đô ở Hoa Lư251 (nay là phá»§ Trưá»ng Yên).
Máºu Thìn, năm thứ 1 [968], (Tống Khai Bảo năm thứ 1). Vua lên ngôi, đặt quốc hiệu là Äại Cồ Việt, dá»i Kinh ấp vỠđộng Hoa Lư, bắt đầu dá»±ng đô má»›i, đắp thà nh đà o hà o, xây cung Ä‘iện, đặt triá»u nghi. Bầy tôi dâng tôn hiệu là Äại Thắng Minh Hoà ng Äế.
Vua muốn dùng uy chế ngá»± thiên hạ, bèn đặt vạc lá»›n ở sân triá»u, nuôi hổ dữ trong cÅ©i, hạ lệnh rằng: "Kẻ nà o trái phép phải chịu tá»™i bá» vạc dầu, cho hổ ăn". Má»i ngưá»i Ä‘á»u sợ phục, không ai dám phạm.
Lê Văn Hưu nói: Tiên Hoà ng nhá» có tà i năng sáng suốt hÆ¡n ngưá»i, dÅ©ng cảm mưu lược nhất Ä‘á»i, đương lúc nước Việt ta không có chá»§, các hùng trưởng cát cứ, má»™t phen cất quân mà mưá»i hai sứ quân phục hết. Vua mở nước dá»±ng đô, đổi xưng hoà ng đế, đặt trăm quan, láºp sáu [3a] quân, chế độ gần đầy đủ, có lẽ ý trá»i vì nước Việt ta mà lại sinh báºc thánh triết để tiếp nối quốc thống cá»§a Triệu Vương chăng?
Ká»· Tỵ, năm thứ 2 [969], (Tống Khai Bảo năm thứ 2) . Tháng 5 nhuáºn, phong con trưởng là Liá»…n là m Nam Việt Vương.
Canh Ngá», Thái Bình năm thứ 1 [970] , (Tống Khai Bảo năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, đặt niên hiệu. (Sá» cÅ© nói rằng nước Việt ta có niên hiệu bắt đầu từ đây. Nhưng Lý Nam Äế [trước đó] đã đặt niên hiệu là Thiên Äức [544-548]. Sai sứ sang nhà Tống giao hảo. Bấy giá» nhà Tống sai Äại tướng Phan Mỹ dẹp yên LÄ©nh Nam (chỉ Lưu Xưởng252 ), cho nên má»›i có mệnh ấy.
Láºp 5 hoà ng háºu (má»™t là Äan Gia, hai là Trinh Minh, ba là Kiểu Quốc, bốn là Cồ Quốc, năm là Ca Ông).
Lê Văn Hưu nói: Trá»i đất cùng che chở, mặt trá»i mặt trăng cùng chiếu soi, má»›i sinh thà nh muôn váºt, nảy nở má»i loà i, cÅ©ng như hoà ng háºu sánh vá»›i ngôi vua, cho nên má»›i có thể [3b] đứng đầu tiêu biểu cho ná»™i cung, tác thà nh cho thiên hạ. Từ xưa chỉ láºp [hoà ng háºu] má»™t ngưá»i để chá»§ việc ná»™i trị mà thôi, chưa từng nghe nói láºp đến 5 ngưá»i. Tiên Hoà ng không kê cứu cổ há»c, mà bầy tôi đương thá»i lại không có ai biết giúp sá»a cho đúng, để đến nổi chìm đắm trong tình riêng, cùng láºp 5 hoà ng háºá»¥ Sau đến 2 triá»u Lê, Lý cÅ©ng phần nhiá»u bắt chước là m theo, ấy là do Tiên Hoà ng khởi xướng sá»± rối loạn thứ báºc váºy.
Tân Mùi, [Thái Bình] năm thứ 2 [971] , (Tống Khai Bảo năm thứ 4). Bắt đầu quy định cấp báºt văn võ, tăng đạo. Lấy Nguyá»…n Bặc là m Äịnh quốc công, Lưu cÆ¡ là m Äô há»™ phá»§ sÄ© sư253 , Lê Hoà n là m Tháºp đạo tướng quân254 , Tăng thống255 , Ngô Chân Lưu được ban hiệu là Khuông Việt đại sư, Trương Ma Ni là m Tăng lục256 , Äạo sÄ© Äặng Huyá»n Quang được trao chức Sùng chân uy nghi257 .
[4a] Nhâm Thân, [Thái Bình] năm thứ 3 [972] , (Tống Khai Bảo năm thứ 5). Sai Nam Liệt Vương Liễn sang sứ thăm nhà Tống.
Quý Dáºu, [Thái Bình] năm thứ 4 [973] , (Tống Khai Bảo năm thứ 6). Nam Việt Vương Liá»…n Ä‘i sứ vá». Nhà Tống sai sứ sang phong cho vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương, Liá»…n là m Kiểm hiệu thái sư Tỉnh Hải quân tiết độ sứ An Nam đô há»™. (Lá»i chế đại lược nói: "[Há» Äinh] Ä‘á»i là m vá»ng tá»™c, gìn giữ được phương xa, chà hâm má»™ phong hoá Trung Hoa, thưá»ng nghÄ© đến việc ná»™i phụ. Nay chÃn châu hợp má»™t, miá»n NgÅ© LÄ©nh sạch quang258 , bèn trèo non vượt biển đến dâng đồ cống. Khen ngưá»i là m con biết giữ lá»… phiên thần, váºy ban cho cha ngươi theo lối cắt đất phong tước, xếp phẩm tráºt cho và o hạng được cầm quân, được hưởng mức "tỉnh phú"259 . Như thế là để khen thưởng đức tốt cá»§a ngưá»i già , há chỉ hạn chế trong Ä‘iển chương thưá»ng lệ đâu?".
Giáp Tuất, [Thái Bình] năm thứ 5 [974] , (Tống Khai Bảo năm thứ 7). Muà xuân, tháng hai, quy định vá» quân mưá»i đạo: má»—i đạo có 10 quân, 1 quân 10 lữ, 1 lữ 10 tốt, 1 tốt 10 ngÅ©, 1 ngÅ© 10 ngưá»i, đầu đội mÅ© bình Ä‘Ãnh260 vuông bốn góc (loại mÅ© nà y là m bằng da, chóp phẳng, bố bên khâu liá»n, trên hẹp dưới rá»™ng, quy chế nà y đến Ä‘á»i bản triá»u khởi nghÄ©a vẫn còn dùng, Ä‘á»i sau vẫn theo thế).
Hoà n thứ tỠlà Toà n sinh.
[4b] Ất Hợi, [Thái Bình] năm thứ 6 [975] , (Tống Khai Bảo năm thứ 8). Mùa xuân, quy định áo mũ cho các quan văn võ. Sai Trịnh Tú 261 đem và ng lụa, sừng tê, ngà voi sang nhà Tống.
Mùa thu, nhà Tống sai Hồng lô tá»± khanh Cao Bảo Tá»± dẫn đầu bá»n Vương Ngạn Phù Ä‘em chế sách sang gia phong cho Nam Việt Vương Liá»…n là m Khai phá»§ nghi đồng tam ty, Kiểm hiệu thái sư, Giao Chỉ Quáºn Vương. Từ đó vá» sau, sai sứ sang nhà Tống Ä‘á»u lấy Liá»…n là m chá»§.
BÃnh Tý, [Thái Bình] năm thứ 7 [976] , (Tống Khai Bảo năm thứ 9. Từ tháng 10 trở vá» sau thuá»™c vá» Tống Thái Tông [Triệu] Khuông NghÄ©a, niên hiệu Thái Bình Hưng Quốc năm thứ nhất). Muà xuân, thuyá»n buôn cá»§a các nước ngoà i đến dâng sản váºt cá»§a nước há». Sai Trần Nguyên Thái sang đáp lá»… nhà Tống.
Mùa đông, tháng 10, Tống Thái Tổ băng.
Äinh Sá»u, [Thái Bình] năm thứ 8 [977] , (Tống Thái Bình Hưng Quốc năm thứ 2). Sai sứ sang nhà Tống mừng Thái Tông lên ngôi.
Máºu Dần, [Thái Bình] năm thứ 9 [978] , (Tống Thái Bình Hưng Quốc năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, động đất. Láºp con nhá» là Hạng Lang [5a] là m hoà ng thái tá», phong con thứ là Toà n là m Vệ Vương. Tháng hai, mưa đá.
Mùa hạ, tháng sáu, nắng hạn.
Ká»· Mão, [Thái Bình] năm thứ 10 [979] , (Tống Thái Bình Hưng Quốc năm thứ 4). Mùa xuân, Nam Việt Vương Liệt giết hoà ng thái tá» Hạng Lang. Liá»…n là con trưởng cá»§a vua, thuở hà n vi cùng chịu gian khổ, đến khi định yên thiên hạ, ý vua muốn truyá»n ngôi cho, má»›i phong là m Nam Việt Vương, lại từng xin mệnh và nháºn tước phong cá»§a nhà Tống. Sau vua sinh con nhá» là Hạng Lang, rất má»±c yêu quý, láºp là m thái tá». Liá»…n vì váºy bất bình, sai ngưá»i ngầm giết Ä‘i.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nối ngôi dùng con Ä‘Ãch là đạo thưá»ng muôn Ä‘á»i, bỠđạo ấy, chưa từng không gây loạn. CÅ©ng có khi nhân thá»i loạn mà láºp Thái tá», thì trước hết chá»n ngưá»i có công, [5b] hoặc con Ä‘Ãch trưởng quá ác phải bá» thì sau má»›i láºp con thứ. Thế là xá» việc lúc biến mà vẫn được đúng đắn, ngưá»i xưa vẫn từng là m. Nam Việt Vương Liá»…n là con trưởng, lại có công, chưa thấy lầm lá»—i gì. Tiên hoà ng yêu con thứ mà quên con trưởng, cho như thế má»›i đủ tá» tình yêu quý, không biết như thế là là m hại con. Liá»…n lại nhẫn tâm, đến ná»—i giết em, thiên đạo nhân luân mất hết, chuốc há»a chết thiệt thân, còn liên lụy cả cha nữa, há chẳng rùng rợn lắm thay! Không thế thì tá»™i đại ác cá»§a Äá»— ThÃch do đâu nảy ra để hợp vá»›i lá»i sấm được?
Mùa đông, tháng mưá»i, Chi háºu ná»™i nhân Äá»— ThÃch262 giết vua ở sân cung. Bá»n Äinh quốc công Nguyá»…n Bặc bắt được Ä‘em giết. Trước đó Äá»— ThÃch là m chức lại ở Äồng Quan, đêm nằm trên cầu, bá»—ng thấy sao sa rÆ¡i và o miệng, ThÃch cho là điá»m tốt, bèn nảy ra ý định giết vua. Äến đây, nhân lúc vua ăn yến ban đêm, say rượu nằm trong sân, [6a] ThÃch bèn giết chết, lại giết luôn cả Nam Việt Vương Liá»…n. Khi ấy lệnh lùng bắt hung thá»§ rất gấp, ThÃch phải lén núp ở máng nước trong cung qua 3 ngà y, khác lắm, gặp lúc trá»i mưa thò tay hứng nước uống, cung nữ trông thấy liá»n Ä‘i báo. Äinh quốc công Nguyá»…n Bặc sai ngưá»i bắt Ä‘em chém, Ä‘áºp nát xương, băm thịt ra từng mảnh, chia cho ngưá»i trong nước ăn, chẳng ai không tranh lấy mà nhai nuốt. Ngà y trước, khi vua còn hà n vi, thưá»ng đánh cá ở sông Giao Thá»§y, kéo lưới được viên ngá»c khuê to nhưng va và o mÅ©i thuyá»n, sứt mất má»™t góc. Äêm ấy và o ngÅ© nhỠở chùa Giao Thá»§y, giấu ngá»c ở dưới đáy giá» cá, đợi sáng ra chợ bán cá. Bấy giá» vua Ä‘ang ngÅ© say, trong giá» có ánh sáng lạ, nhà sư chùa ấy gá»i dáºy há»i duyên cá»›, vua nói thá»±c và lấy ngá»c khuê cho xem. Sư than rằng: "Anh ngà y sau phú quý không thể nói hết, chỉ tiếc phúc không được dà i".
Lại và o năm Thái Bình thứ 5 [974], có lá»i sấm ngữ: "Äá»— ThÃch thà Äinh Äinh, Lê gia xuất thánh minh, cạnh đầu Ä‘a hoà nh nhi263 , đạo lá»™ tuyệt nhân hà nh. Tháºp nhị xưng đại vương, tháºp ác vô nhất thiện [6b], tháºp bát tỠđăng tiên, kế đô264 nhị tháºp thiên" (Äá»— ThÃch giết hai Äinh, nhà Lê ná»—i thánh minh, tranh nhau nhiá»u hoà nh nhi, đưá»ng sá ngưá»i vắng tanh. Mưá»i hai xưng đại vương, toà n ác không má»™t thiện, mưá»i tám con lên tiên, sao kế đô hai chục ngà y)265 . Ngưá»i ta cho là số trá»i đã định như thế. Khi ấy Äịnh quốc công Nguyá»…n Bặc, Ngoại giáp Äinh Äiá»n, cùng tháºp đạo tướng quân Lê Hoà n rước Vệ Vương Toà n lên ngôi Hoà ng đế, tôn gá»i vua là Tiên Hoà ng Äế, tôn mẹ đẻ [vua má»›i] là Dương Thị là m Hoà ng thái háºu. Rước linh cữu Tiên Hoà ng Äế vá» táng ở sÆ¡n lăng Trưá»ng Yên266 .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Äế vương dấy nghiệp không ai không nhỠở trá»i. Nhưng thánh nhân không cáºy có mệnh trá»i mà là m hết pháºn sá»± cá»§a mình. Việc đã thà nh, lại cà ng lo nghÄ© đỠphòng. Sá»a sang lể nhạc hình án chÃnh sá»± là để phòng giữ lòng ngưá»i. Äặt nhiá»u lần cá»a, đánh hiệu canh là đỠphòng kẻ hung bạo. Bởi vì [7a] lòng dục không cùng, việc Ä‘á»i không bến, không thể không đỠphòng trước. Äó là nghÄ© xa cho Ä‘á»i sau, mưu tÃnh cho con cháu cÅ©ng chÃnh là ở đó. Cho nên Tiên Hoà ng không được trá»n Ä‘á»i là do chưa là m hết việc ngừơi, không phải mệnh trá»i không giúp. CÅ©ng vì vua không giữ được trá»n Ä‘á»i khiến cho cái thuyết sấm đồ266 đắc thắng, Ä‘á»i sau không thể không bị mê hoặc vì Ä‘iá»u đó.
PHẾ ÄẾ
Tên húy là Toà n, con thứ cá»§a Tiên Hoà ng, ở ngôi 8 tháng. Há» Lê cướp ngôi, giáng phong là Vệ Vương, thá» 18 tuổi [974-991]. Vua còn thÆ¡ ấu phải nối nghiệp lá»›n gian nan, cưá»ng thần nhiếp chÃnh, ngưá»i trong nước lìa lòng, nhà Äinh bèn mất.
Vua nối ngôi khi má»›i 6 tuổi. Lê Hoà n nhiếp chÃnh, là m công việc như Chu Công267 , tá»± xưng là Phó Vương. Bá»n Äịnh quốc công Nguyá»…n Bặc, ngoại giáp Äinh Äiá»n, Phạm Hạp ngá» Hoà n sẽ là m Ä‘iá»u bất lợi cho vua nhá», bèn cùng nhau dấy binh, chia hai đưá»ng thá»§y bá»™, muốn tiến vá» kinh đô giết [7b] Hoà n, nhưng không đánh nổi, bị giết. Trước đó khi Äiá»n và Bặc cất quân, Thái háºu nghe tin, lo sợ bảo Hoà n rằng: "Bá»n Bặc dấy quân khởi loạn là m kinh động nước nhà ta. Vua còn nhá» yếu chưa kham ná»—i nhiá»u nạn, các ông nên liệu tÃnh Ä‘i chá»› để tai há»a vá» sau". Hoà n nói: "Thần ở chức Phó Vương nhiếp chÃnh, dù sống chết biến há»a thế nà o, Ä‘á»u phải đảm đương trách nhiệm". Rồi đó chỉnh đốn quân lữ, đánh nhau vá»›i Äiá»n, Bặc ở Tây Äô (Hoà n ngưá»i Ãi Châu, [sau lên ngôi] đóng đô ở Hoa Lư, cho nên sá» gá»i Ãi Châu là Tây Äô). Äiá»n, Bặc thua chạy, lại Ä‘em quân thá»§y ra đánh. Hoà n nhân chiá»u gió phóng lá»a đốt thuyá»n chiến, chém Äiá»n tại tráºn, bắt được Bặc đóng cá»§i đưa vá» kinh sư, kể tá»™i rằng: "Tiên đế mắc nạn, thần ngưá»i Ä‘á»u căm thẹn. Ngươi là tôi con lại nhân lúc tan tóc bối Krối mà dấy quân bá»™i nghÄ©a. Chức pháºn tôi con có đâu như thế?". Bèn chém đầu Ä‘em bêu.
Äiá»n, Bặc đã chết, quân Phạm Hạp mất hết khà thế, tan chạy vá» hương Cát Lợi ở Bắc Giang. Hoà n dẫn quân Ä‘uổi theo, bắt sống được Phạm Hạp Ä‘em vá» [8a] Kinh sư.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Chu Công là ngưá»i vương thất rất thân, giúp vua nhá» tuổi còn không tránh khá»i những lá»i gièm pha phao truyá»n. Lê Hoà n là đại thần khác há», nắm giữ binh quyá»n, là m công việc như Chu Công, thưá»ng tình còn ngá» vá»±c, huống là Nguyá»…n Bặc ở chức thá»§ tướng và Äinh Äiá»n là đại thần cùng há» hay sao? Bá»n há» khởi binh không phải là m loạn, mà là má»™t lòng phù tá nhà Äinh, vì giết Hoà n không được mà phải chết, ấy là chết đúng chá»—. Nay xem lá»i Äại Hà nh kể tá»™i Nguyá»…n Bặc tá»±a như vạch tá»™i mình. Khi Bặc chết, ắt phải có nói má»™t lá»i để bà y tá» chÃnh nghÄ©a, nhưng không thấy sá» chép, thế là bá» sót.
Phò mã Ngô Nháºt Khánh dẫn thuyá»n quân Chiêm Thà nh hÆ¡n nghìn chiếc và o cướp, muốn đánh thà nh Hoa [8b] Lư, theo hai cá»a biển Äại Ãc và Tiểu Khang, qua má»™t đêm, gặp gió bão nổi lên, thuyá»n Ä‘á»u láºt đắm, Nháºt Khánh cùng bá»n ngưá»i Chiêm Ä‘á»u chết Ä‘uối, chỉ có thuyá»n cá»§a vua Chiêm thoát trở vá» nước. Nháºt Khánh là con cháu cá»§a Ngô Tiên chúa Quyá»n, trước xưng là An Vương, cùng 12 sứ quân má»—i ngưá»i chiếm giữ má»™t vùng. Tiên Hoà ng dẹp yên, lấy mẹ Khánh là m hoà ng háºu, lấy em gái Khánh là m vợ Nam Việt Vương Liá»…n, còn lo sinh biến, lại Ä‘em công chúa gã cho Khánh, ý muốn dáºp hết lòng oán vá»ng cá»§a hắn. Nháºt Khánh bá» ngoà i cưá»i nói như không, nhưng trong lòng vẫn bất bình, bèn Ä‘em cả vợ chạy sang Chiêm Thà nh, đến cá»a biển Nam Giá»›i268 rút Ä‘ao ngắn xẻo má vợ kể tá»™i rằng: "Cha mà y lừa dối ức hiếp mẹ con ta, lẽ nà o ta vì mà y mà quên tá»™i ác cá»§a cha mà y hay sao? Cho mà y trở vá», ta Ä‘i đằng khác tìm kẻ có thể cứu ta". Nói xong bèn Ä‘i. Äến đây nghe tin Tiên Hoà ng băng, Khánh dẫn ngưá»i Chiêm và o cướp.
[9a] Canh Thìn, [Thái Bình] năm thứ 11 [980] , (Phế Äế vẫn dùng niên hiệu Thái Bình, từ tháng 7 vá» sau là niên hiệu Thiên Phúc năm đầu cá»§a Lê Äại Hà nh; Tống Thái Bình Hưng Quốc năm thứ 5).
Mùa hạ, tháng 6,Tri Ung Châu269 cá»§a nhà Tống là Thái thưá»ng bác sÄ© Hầu Nhân Bảo dâng thư tâu vá»›i vuaTống rằng:
"An Nam Quáºn Vương cùng vá»›i con là Liá»…n Ä‘á»u bị giết, nước ấy sắp mất, có thể nhân lúc nà y Ä‘em má»™t cánh quân sang đánh lấy.nếu bá» lúc nà y không mưu tÃnh, sợ lở mất cÆ¡ há»™i. Xin cho đến cá»a khuyết để tâu Bà y trá»±c tiếp tình trạng có thể đánh lấy được". Vua Tống sai chạy trạm đến gá»i Nhân Bảo. Lư Äa Tốn nói: "An Nam bên trong rối loạn, đó là lúc trá»i là m mất, triá»u đình nên bất ngá» Ä‘em quân sang đáng úp, như ngưá»i ta nói: "sét đánh không kịp bịt tai". Nếu trước gá»i Nhân Bảo vá», mưu ấy ắt bị lá»™, kẻ kia nhỠđó biết được, sẽ dá»±a núi ngăn mà phòng bị, cái thế thắng thua chưa biết thế nà o.
Chi bằng giao cho Nhân Bảo trách nhiệm ngầm Ä‘em quân sang, theo lệnh mà lo liệu việc ấy, chá»n tướng Ä‘em 3 vạn quân Kinh Hồ270 ruổi dà i mà [9b] trà n sang, tạo ra cái thế vạn toà n như xô bẻ cà nh khô gá»— mục, không phải lo tốn má»™t mÅ©i tên". Vua Tống cho là phải.
Mùa thu,tháng 7, ngà y Äinh Mùi, nhà Tống lấy Hầu Nhân Bảo là m Giao châulục lá»™ thá»§y lá»™ chuyển váºn sứ, Lan Lãng Ä‘oà n luyện sứ Tôn Toà n Hưng,Bất tác sứ Hác Thá»§ Tuấn, Yên bi khổ sứ Trà n Khâm Tá»™, Tả giám môn tướng quân Thôi Lượng là m Ung Châu Lá»™ binh mã bá»™ thư, Ninh Châu thứ sá» Lưu Trừng, Quân khi khố phó sứ Giả Thá»±c, Cung phụng quan cáp môn chi háºu Vương Soạn là m Quảng Châu Lá»™ binh mã đô bá»™ thư., há»p quân cả bốn hướng, hẹn ngà y cùng sang xâm lược.
Bấy giá», Lạng Châu nghe tin quân Tống sắp kéo sang, liá»n là m tá» tâu báo vá». Thái háºu sai Lê Hoà n chá»n dÅ©ng sÄ© Ä‘i đánh giặc, lấy ngưá»i ở Nam Sách Giang là Phạm Cư Lạng271 là m đại tướng quân. Khi [triá»u đình] Ä‘ang bà n kế hoạch xuất quân, Cá»± Lạng cùng các tướng quân khác Ä‘á»u mặc áo tráºn Ä‘i thẳng và o Ná»™i phá»§, [10a] nói vá»›i má»i ngưá»i rằng: "Thưởng ngưá»i có công, giết kẻ trái lệnh là phép sáng để thi hà nh việc quân. Nay chúa thượng còn trẻ thÆ¡, chúng ta dẫu hết sức liá»u chết để chặn giặc ngoà i, may có chút công lao, thì có ai biết cho ? Chi bằng trước hãy tôn láºp ông Tháºp đạo là m Thiên tá», sau đó sẽ xuất quân thì hÆ¡n". Quân sÄ© nghe váºy Ä‘á»u hô "vạn tuế!".
Thái háºu thấy má»i ngưá»i vui lòng quy phục bèn sai lấy áo long cổn272 khoác lên ngưá»i Lê Hoà n, má»i lên ngôi Hoà ng đế. Từ đó Hoà n lên ngôi Hoà ng đế, đổi niên hiệu là Thiên Phúc năm đầu [ 980 ], giáng phòng vua là m Vệ Vương.
Truy phong cha cá»§a vua [Hoà n] là m Trưá»ng Hưng Vương, mẹ há» Äặng là m Hoà ng thái háºu.
Tháng 8, vua Tống xuống chiếu Ä‘em quân sang xâm lược, sai Lư Äa Tốn Ä‘em thư sang nói rằng: " Trung Hoa đối vá»›i Man Di, cÅ©ng như thân ngưá»i có tứ chi, váºn động duá»—i co tùy ở tim mình, cho nên nói tim là chá»§. Nếu ở má»™t [10b] tay má»™t chân mà mạch máu ngừng Ä‘á»ng, gân cốt không yên thì phải dùng thuốc thang để chữa. Chữa mà không công hiệu thì lại phải châm cứu cho kỳ khá»i, không phải là không biết thuốc thang thì đắng miệng, mà châm chÃch thì rách da. Phải là m như thế là vì tổn hại Ãt mà lợi Ãch nhiá»u. Kẻ là m vua thiên hạ cÅ©ng phải là m như váºy chăng? cho nên Thái Tổ Hoà ng Äế ta nháºn ngôi do nhà Chu nhưá»ng, đổi tên nước là Tống, văn váºt trong sáng, má»™t phen biến đổi theo xưa, ở ngôi đế vương mà nhìn Man Di mắc bệnh. Cho nên năm thứ 1 thứ 2 thì thuốc thang cho các đất Kinh, Thục, Tương, Äà m, năm thứ 3 thứ 4 thì châm cứu cho các miá»n Quảng, Việt, Ngô, Sở273 , gân cốt huyết mạch ra dáng trẻ non, có phần khoẻ mạnh. Không do cÆ¡ trà thần diệu sáng suốt cá»§a báºc vương giả mà trù liệu được đến thế ư ? Äến khi ta nối giữ cÆ¡ nghiệp lá»›n, Ä‘Ãch thân coi chÃnh sá»±, cho rằng đất Phần, đất Tinh274 là bệnh ở lòng bụng, nếu lòng bụng chưa chữa khá»i thì là m sao chữa nổi tứ chi ? Vì thế má»›i luyện thuốc thang bằng nhân nghÄ©a, [11a] sá»a đồ châm cứu bằng đạo đức, hết sức chữa cho các đất Phần, Tinh chỉ má»™t lần là khá»i bệnh, chÃn châu bốn biển đã mạnh lại yên. Chỉ có Giao Châu cá»§a ngươi ở xa cuối trá»i, thá»±c là ngoà i năm cõi275 .
Nhưng phần thừa cá»§a tứ chi, và như ngón chân ngón tay cá»§a thân ngưá»i, tuy chỉ má»™t ngón bị Ä‘au, báºc thánh nhân lại không nghÄ© đến hay sao ? Cho nên phải mở lòng ngu tối cá»§a ngươi, để thanh giáo cá»§a ta trùm tá»a, ngươi có theo chăng ? Huống chi từ thá»i Thà nh Chu, [ nước ngươi ] đã Ä‘em chi trÄ© trắng sang dâng, đến thá»i Viêm Hán276 , dá»±ng cá»™t đồng là m mốc, cho đến thá»i Lý ÄÆ°á»ng, vẫn thuá»™c vá» ná»™i địa. Cuối thá»i ÄÆ°á»ng nhiá»u há»a nạn, chưa kịp xá» trÃ. Nay thánh triá»u lòng nhân trùm khắp muôn nước, cÆ¡ nghiệp thái bình kể cÅ©ng đã thịnh. Lá»… phân phòng đã sắp đặt sẵn, còn đợi ngươi đến chúc sức khoẻ cá»§a ta. Ngươi đừng ru rú trong bốn góc nhà , khiến cho ta buồn phiá»n, phải chém cá» bổ so277 là m cá» nước ngươi, hối sao cho kịp. Dù cho sông nước ngươi có ngá»c, [11b] ta vứt xuống suối; núi nước ngươi sản và ng, ta ném và o bụi, [ để thấy ] chẳng phải ta tham cá»§a báu nước ngươi. Dân cá»§a ngươi bay nhảy ( ý nói ngưá»i hoà ng dã ) còn ta thì có ngá»±a xe; dân ngươi uống mÅ©i ( nay ngưá»i man ở miá»n rừng núi Giao Quảng278 vẫn còn tục ấy ) còn ta thì có cÆ¡m rượu để thay đổi phong tục cá»§a nước ngươi; dân ngươi bắt tóc còn ta thì có áo mÅ©, dân ngươi nói tiếng chim, còn ta thì có Thi, Thư, để dạy lá»… cho dân ngươi. Cõi nóng chói chang, khói hÆ¡i mù mịt, ta tá»a mây Nghiêu, tưới cho mưa ngá»t. Khà biển hầm háºp, cháy mà y chảy đá, ta gảy đà n Thuấn, quạt là n gió thÆ¡m. Sao trên trá»i nước ngươi, chẳng ai biết tên gì, ta quay chòm tá» vi để ngươi biết chầu vá». Äất ngươi nhiá»u ma quá»·, ai cÅ©ng sợ chúng quấy, ta đã đúc vạc lá»›n [để yểm trừ], khiến chúng không là m hại. Ra khá»i chốn đảo di cá»§a ngươi mà xem nhà Minh đưá»ng, BÃch ung279 chăng? Trút áo quần cá» lá cá»§a ngươi mà mặc áo cổn hoa thêu hình rồng núi chăng? Ngươi có theo vá» hay không, chá»› mau chuốc lấy tá»™i. Nay ta Ä‘ang chỉnh đốn xe cá»™ quân lÃnh, truyá»n hiệu lệnh chiêng trống. Nếu chịu theo giáo hóa, ta [12a] sẽ tha tá»™i cho, nếu trái mệnh ta sẽ sai quân đánh. Theo hay chống, là nh hay dữ, tá»± ngươi xét lấy". (Sá» cÅ© chép thư nà y ở Äinh Ká»·, dưới năm Thái Bình thứ 2 [971], nay xét nên để ở đây. Thư nà y do Vương VÅ© Xứng nhà Tống soạn. Lại xét ở trên Ä‘oạn đó, Lê Văn Hưu có nêu bốn chữ "cải nguyên xưng đế", thì rõ rà ng là từ mùa thu năm nà y, thuá»™c niên hiệu Thiên Phúc năm đầu. Lại trong bức thư nà y nói: "Thái Tổ ta nháºn ngôi nhà Chu nhưá»ng lại..., ta nối giữ cÆ¡ nghiệp lá»›n...", thì rõ là thư cá»§a Tống Thái Tông, Văn Hưu không thể quá lầm mà ghi và o Ä‘á»i Äinh Tiên Hoà ng, có lẽ do ngưá»i sau sao chép ở những chá»— còn lại trong sách rách giấy nát, tá»± ý chép báºy và o chá»— ấy, đến ná»—i Văn Hưu phải chiụ oan là đã lầm. Năm sau, là năm Tân Tỵ [981] má»›i đổi gá»i là Thiên Phúc năm đầu, biết đâu chẳng phải do mất tá» sách ấy mà đổi lầm chăng? Còn như Lý Thái Tổ lên ngôi và o cuối năm, cho nên năm sau đổi niên hiệu, không giống như đây).
Mùa đông, tháng 10, vua sắp phát binh, trước sai nha hiệu là Giang Cá»± Vá»ng, Vương Thiệu Tá»™ đưa thư sang nước Tống giả là m thư cá»§a [Vệ Vương] Toà n thỉnh cầu nối ngôi cha, xin ban cho mệnh lệnh chÃnh thức, ý muốn hoãn binh nhà Tống ( thư nói: cha thần là má»—, anh thần là má»—, Ä‘iá»u được đội Æ¡n nước, cho giữ pháºn trông coi biên khổn, kÃnh giữ bá» cõi, không dám trái lệnh. Chưa khó nhá»c ngá»±a đổ mồ hôi, đả Ä‘au buồn sương tan buổi sá»›m280 . Nhà thần sắp sụp đổ, chưa bá» aó tan thì quân dân tướng lại trong hạt, ngưá»i giá lão ở núi rừng cùng đến chá»— nằm rÆ¡m gối đất281 cá»§a thần, bảo thần tạm giữ việc quân lữ. Thần cố từ ba bốn lần, nhưng bá»n há» thỉnh cầu nà i ép cà ng khẩn thiết. Thần muốn [12b] đợi tâu bà y, nhưng lại lo cháºm trá»…; ngưá»i núi rừng hung ác, dân khe động tráo trở, nếu không chiá»u ý há», sợ có khi tai biến xảy ra. Cho nên thần đã kÃnh giữ quyá»n Tiết độ hà nh quân tư mã, tạm giữ việc quân trong châu. Cúi mong được chÃnh thức lÄ©nh mệnh, đủ được dá»± hà ng phiên bang, để yên á»§i tấm lòng táºn trung cá»§a kẻ toi má»n, nêu cao thịnh Ä‘iển ban khen cá»§a thánh triá»u ).
Khi ấy nhà Tống Ä‘ang muốn trách há»i vua vá» việc xưng đế đổi niên hiệu, lại có ý chiếm lấy nước Việt ta, má»›i sai Trương Tông Quyá»n đưa thư trả lá»i rằng: "Há» Äinh truyá»n nối ba Ä‘á»i, trẫm muốn cho Toà n là m thống soái, khanh282 là m phó. Nếu Toà n tướng tà i chẳng có, vẫn còn trẻ con, thì nên bảo cả mẹ con cùng thân thuá»™c sang quy phụ. Äợi khi bá»n há» và o chầu ắt sẽ có Ä‘iển lá»… ưu đãi và sẽ trao cá» tiết cho khanh. Nay có hai đưá»ng, khanh nên chá»n má»™t". Vua Ä‘á»u không nghe.
Trở nên là triá»u Äinh, hai vua, bắt đầu từ năm Máºu Thìn, chấm dứt và o năm Canh Thìn [968- 980] tất cả 13 năm.
Chú thÃch:
247 Äại Hoà ng: tên châu, nay là đất huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình.
248 Nguyên văn: "Äà m Gia Nương Loan". Loan là chá»— sông uốn vòng. Các bản in khác Ä‘á»u bá» chữ "Nương", chỉ chép Äà m Gia Loan. Nay ở Äiá»n Xá, huyện Gia Viá»…n, tỉnh Ninh Bình.
249 Ở đoạn trước, NK5 chép là Nguyễn Hữu Công.
250 Tên địa phương cát cứ cá»§a các sứ quân, xem chú thÃch (7), tr. 209.
251 Äá»™ng Hoa Lư: Cương mục: ở vá» sÆ¡n pháºn hai xã Uy Viá»…n và Uy Tế tỉnh Ninh Bình cÅ©; nÆ¡i đây bốn mặt Ä‘á»u có núi đá dá»±ng đứng như bức vách, trong có má»™t chá»— hÆ¡i bằng phẳng rá»™ng rãi, ngưá»i địa phương gá»i là động Hoa Lư (CMTB5, 24b). Nay thuá»™c huyện Gia Viá»…n, tỉnh Hà Nam Ninh.
252 Lưu Xưởng: vua cuối cùng của Nam Hán (958-970), đầu hà ng tướng nhà Tống là Phan Mỹ.
253 Äô há»™ phá»§ sÄ© sư: chức quan coi việc hình án ở phá»§ đô há»™, tức là trong cả nước (nhà Äinh dùng tên phá»§ đô há»™ thá»i thuá»™c ÄÆ°á»ng).
254 Tướng chỉ huy 10 đạo quân, tức quân đội cả nước.
255 Tăng thống: chức quan phong cho vị sư được triá»u đình coi là ngưá»i đứng đầu Pháºt giáo.
256 Tăng lục: chức quan trông coi Pháºt giáo dưới chức Tăng thống.
257 Sùng chân uy nghi: chức quan trông coi vỠđạo giáo.
258 Chỉ việc nhà Tống đã diệt Hán, lấy được miá»n Nam Trung Quốc.
259 Nguyên văn: "Trù chi tỉnh phú". Theo Tống sá», Thá»±c Hoá chà thì "tỉnh phú" ( chữ tỉnh trong từ tỉnh Ä‘iên) là chế độ quy định các Ä‘iạ phương đóng góp 1/5 binh mã cho chÃnh quyá»n trung ương.
260 Bình Ä‘Ãnh: phẳng đầu.
261 Theo Cương mục: Trịnh Tú ngưá»i châu Äại Hoà ng (CMTB1,6b).
262 Cương mục chú: Äá»— ThÃch ngưá»i xã Äại Äê, huyện Thiên Bản, nay là huyện Vụ Bản, tỉnh Hà Nam Ninh (CMTB1,8b).
263 Ở đây Toà n thư chép là hoà nh nhi mm mm, tức má»™t loại nô tỳ, còn Äại Việt sá» lược (q.1, 17b) lại chép là hoà nh tá» mm mm nghÄ©a là chết phi lý, chết oan uổng.
264 Kế đô: là tên Trung Quốc phiên âm tên ngôi sao Kethu trong lịch cổ Ấn Äá»™. Thiên văn cổ Ấn Äá»™ cho rằng hệ mặt trá»i có 9 sao (Trung Quốc dịch là Cá»u diệu), ngoà i mặt trá»i, mặt trăng và 5 sao Thá»§y (Bhuda), Kim (Sukra), Há»a (Angaraka), Má»™c (Brhaspati), Thổ (Sanaiscara hay Sani), còn có 2 sao ná»a là Kethu và Rahu (Trung Quốc phiên âm là La hầu), hai sao nà y thưá»ng che mặt trá»i, mặt trăng, là m thà nh nháºt thá»±c và nguyệt thá»±c. Ngà y nay ta biết không phải như váºy và không có hai ngôi sao đó. Lịch pháp cổ Ấn Äá»™ (ngưá»i Trung Quốc gá»i là Phạn lịch đã truyá»n và o Trung Quốc cùng vá»›i Pháºt Giáo). Trong kinh Pháºt (chẳng hạn Äại Nháºt kinh), thưá»ng gặp tên sao Kế đô nà y. Má»™t số há»c giả thá»i Tống cÅ©ng đã bà n vá» sao nà y (xem Má»™ng khe bút đà m cá»§a Thâm Quát, chương tượng số). Ngưá»i là m bà i sấm trên - nhiá»u khả năng là nhà sư - đưa thêm tên ngôi sao nà y và o cho thêm phần bà hiểm, đồng thá»i chữ đô, có thể ám chỉ việc đóng đô, hay là m vua, cá»§a nhà Lý.
265 Bà i thÆ¡ sấm nà y hẳn là do ngưá»i Ä‘á»i sau là m ra, vì trong đó không những đã biết việc Äá»— ThÃch giết hai cha con vua Äinh, Lê Hoà n lên ngôi, mà còn nói trước việc nhà Lý là m vua (gá»™p 3 chữ tháºp, bát, tá»± thà nh chữ Lý).
266 Trưá»ng Yên: Ở đây là tên xã, chứ không phải tên phá»§. Xã Trưá»ng Yên, gồm Trưá»ng Yên Thượng và Trưá»ng Yên Hạ, là vùng thà nh Hoa Lư. Lăng vua Äinh ở trên núi Mã Yên (núi Yên Ngá»±a) thuá»™c xã Trưá»ng Yên tỉnh Ninh Bình.
267 Chu Công: tức CÆ¡ Äán, em VÅ© Vương, nhà Chu (Trung Quốc), có tiếng là ngưá»i hiá»n. Thà nh Vương nối ngôi còn nhá» tuổi, Chu Công là m nhiếp chÃnh, từng bị lá»i dèm pha nói rằng Chu Công sẽ là m Ä‘iá»u bất lợi cho vua nhá»...
268 Nam Giá»›i: tên cá»a biển ở phiá Nam, gần Chiêm Thà nh, còn có tên là Cá»a Sót, nay thuá»™c huyện Thạch Hà , tỉnh Hà TÄ©nh.
269 Ung Châu: nay là huyện Nam Ninh, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
270 Kinh Hồ: tên lá»™ thá»i Tống, gồm đất tỉnh Hồ Nam và tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc ngà y nay.
271 Phạm Cá»± Lạng: ngưá»i huyện Chà Linh, tỉnh Hải Hưng, ông ná»™i là Chiêm giữ chức Äông giáp tướng quân Ä‘á»i Ngô Quyá»n, cha là Man, Tham chÃnh đô đốc, anh là Phạm Hạp, vệ uý Ä‘á»i Äinh Tiên Hoà ng, ngưá»i đã cùng Äinh Äiá»n, Nguyá»…n Bặc chống lại Lê Hoà n (theo Ngô Thì SÄ©, Äại Việt sá» ký tiá»n biên).
272 Ão long cổn: áo cá»§a vua thêu hình rồng cuá»™n.
273 Chỉ các cuá»™c hà nh quân tiêu diệt các thế lá»±c cát cứ đầu thá»i Tống ở tỉnh Hồ Nam, Tứ Xuyên, Lưỡng Quảng,v.v...Trung Quốc.
274 Chỉ miá»n Phần Dương và Thái Nguyên thuá»™c tỉnh SÆ¡n Tây, Trung Quốc. Ở đây Tống Thái Tông muốn nhắc đến cuá»™c tiến quân tiêu diệt nước Bắc Hán ở tỉnh SÆ¡n Tây năm 979.
275 Nguyên văn: "Ngũ phục", chữ dùng trong Kinh Thư, chỉ 5 vùng theo thứ tự xa cách kinh kỳ (hầu, diện, tuy, yêu, hoang).
276 Viêm Hán: tức nhà Hán, tá»± coi là dòng dõi vua Nghiêu, ứng và o ngôi há»a (trong ngÅ© hà nh), cho nên gá»i là Viêm Hán (Viêm đồng nghÄ©a vá»›i há»a).
277 Nguyên văn: "tiệt phan Ä‘oạn tiết". Tiết là con so để là m tin, khi tướng ra tráºn thì bổ đôi giao cho má»™t ná»a.
278 Chỉ vùng biên giới giữa nước ta (Giao Châu) với đất Lưỡng Quảng, Trung Quốc.
279 Minh ÄÆ°á»ng: chổ vua các nước chư hầu triá»u kiế vua nhà Chu. BÃch Ung: nhà há»c cá»§a vua nhà Chu.
280 à nói cha và anh ở ngôi chưa được bao lâu đã bị nạn.
281 Nguyên văn: "Chiêm khối", chỉ nÆ¡i ở trong thá»i gian chịu tang cha mẹ (nằm chiếu rÆ¡m (chiêm), gối đầu trên hòn đất (khối).
282 Chỉ Lê Hoà n.
Tà i sản của Adamsmith
16-07-2008, 06:10 AM
Tiếp Nháºp Ma Äạo
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
Bản Kỷ Toà n Thư Q 1(b)
Nhà Äinh. Nhà Tiá»n Lê (968 - 1009)
[13a]
Kỷ nhà Lê
ÄẠI HÀNH HOÀNG ÄẾ
Há» Lê, tên huý là Hoà n, ngưá»i Ãi Châu283 , là m quan nhà Äinh đến chức Tháºp đạo tướng quân; quân Tống xâm lược Ä‘em quân ra chống cá»±, rồi thay nhà Äinh là m vua; ở ngôi 24 năm, thá» 65 tuổi [941 - 1006], băng ở Ä‘iện Trưá»ng Xuân.
Vua trừ ná»™i gian mà lấy được nước, Ä‘uổi giặc ngoà i để yên dân, trong nước thanh bình, Bắc Nam vô sá»±. Tiếc rằng không sá»›m chá»n con nối, khiến cho con cái tranh nhau bên trong, dẫn đến mất ngôi; vỠđạo vợ chồng có nhiá»u Ä‘iá»u đáng thẹn.
Trước kia cha vua là Mịch, mẹ là Äặng thị, khi má»›i có thai chiêm bao thấy trong bụng nở hoa sen, chỉ chốc lát đã kết hạt, bèn lấy chia cho má»i ngưá»i, còn mình thì không ăn, tỉnh dáºy không hiểu nguyên do thế nà o. Äến khi năm Thiên Phúc thứ 6 thá»i Tấn [941] là năm Tân Sá»u, mùa thu, tháng bảy, ngà y 15, sinh ra vua. Äặng thị thấy tướng mạo khác thưá»ng, bảo vá»›i má»i ngưá»i rằng: "Thằng bé nà y lá»›n lên, ta sợ không kịp hưởng lá»™c cá»§a nó". ÄÆ°á»£c và i năm thì mẹ chết, sau đó cha [13b] cÅ©ng qua Ä‘á»i, trÆ¡ trá»i má»™t thân, muôn và n cô đơn đói rét. Trong thôn có viên quan sát há» Lê trông thấy lấy là m lạ, nói: " Tư cách đứa trẻ nà y, ngưá»i thưá»ng không sánh được". Lại thấy là cùng há» nên nháºn là m con nuôi, sá»›m chiá»u chăm sóc dạy dá»—, không khác gì con đẻ. Có đêm mùa đông trá»i rét, vua úp cối mà ngÅ©. Äêm ấy ánh sáng đẹp đầy nhà , viên quan sát lén đến xem, thì thấy con rồng và ng che ấp bên trên, vì thế lại cà ng thêm quý trá»ng. Lá»›n lên theo giúp Nam Việt Vương Liá»…n, [tá» ra] phóng khoáng, có chà lá»›n. Tiên Hoà ng khen là ngưá»i trà dÅ©ng, chắc thế nà o cÅ©ng là m được việc, bèn giao cho cai quản 1 nghìn quân sÄ©, thăng dần đến chức Tháºp đạo tướng quân Ä‘iện tiá»n đô chỉ huy sứ. Äến đây thay há» Äinh là m vua, đóng đô ở Hoa Lư.
[14a] Tân Tỵ, Thiên Phúc ] năm thứ 2 [981] , (Tống Thái Bình Hưng Quốc năm thứ 6, xét các bản chép niên ká»· các triá»u Ä‘á»u ghi năm nà y là năm Thiên Phúc thứ 1, nay sá»a lại ). Mùa xuân, tháng 2, Hầu Nhân Bảo, Tôn Hoà ng Hưng đến Lạng SÆ¡n, Trần Khâm Tá»™ đến Tây Kết, Lưu Trừng đến sông Bạch Äằng284 . Vua tá»± là m tướng Ä‘i chặn giặc, sai quân sÄ© đóng cá»c ngăn sông Chi Lăng285 . Vua sai quân sÄ© trá hà ng để dụ Nhân Bảo, Ä‘em chém. Bá»n Khâm Tô. nghe tin quân thá»§y thua tráºn, dẫn quân vá». Vua Ä‘em các tướng danh, quân cá»§a Khâm Tá»™ thua to, chết đến quá ná»a, thây chết đầy đồng, bắt được tướng giặc là Quách Quân Biện, Triệu Phụng Huân Ä‘em vá» Hoa Lư. Từ đó trong nước rất yên. Bầy tôi dâng tôn hiệu là Minh Cà n Ứng Váºn Thần VÅ© Thăng Bình Chà nhân quảng Hiếu Hoà ng Äế.
Lê Văn Hưu nói: Lê Äại Hà nh giết Äinh Äiá»n, bắt Nguyá»…n Bặc, tóm Quân Biện [14b], Phụng Huân dá»… như lùa trẻ con, như sai nô lệ, chưa đầy và i năm mà bá» cõi định yên, công đánh dẹp chiến thắng dẫu là nhà Hán, nhÃ ÄÆ°á»ng cÅ©ng không hÆ¡n được. Có ngưá»i há»i: Äại Hà nh vá»›i Lý Thái Tổ ai hÆ¡n? Thưa rằng: Kể vá» mặt trừ dẹp gian trong, đánh tan giặc ngoà i, là m mạnh nước Việt ta, ra oai vá»›i ngưá»i tống thì Lý Thái Tổ không bằng Lê Äại Hà nh có công lao gian khổ hÆ¡n. Nhưng vá» mặt tá» rõ ân uy, lòng ngưá»i suy tôn, hưởng nước lâu dà i, để phúc cho con cháu thì Lê Äại Hà nh không bằng Lý Thái Tổ lo tÃnh lâu dà i hÆ¡n. Thế thì Lý Thái Tổ hÆ¡n ư ? Äáp: HÆ¡n thì không biết, chỉ thấy đức cá»§a há» Lý dà y hÆ¡n há» Lê, vì thế nên nói theo há» Lý.
Sá» Thần Ngô SÄ© Liên nói: Tam cương là đạo thưá»ng cá»§a muôn Ä‘á»i, không thể má»™t ngà y [15a] rối loạn. Khi Äại Hà nh giữ chức nhiếp chÃnh, Vệ Vương tuy còn nhá» nhưng vẫn là vua, thế mà Äại Hà nh tá»± xưng là Phó Vương, rắp tâm là m Ä‘iá»u bất lợi. Äạo là m tôi không được rắp tâm, rắp tâm thì ắt phải giết. Äó là phép cá»§a sách Xuân Thu, ngưá»i ngưá»i Ä‘iá»u được nêu lên mà thi hà nh. Nguyá»…n Bặc, Äinh Äiá»n sao có thể nhẫn tâm Ä‘iá»m nhiên mà nhìn ? Rồi lui vá» dấy quân há»i tá»™i, mưu giữ xã tắc, thế là bầy tôi trung nghÄ©a đấy. Việc không xong mà chết, thế là bá» tôi tá» tiết đấy. Lá»i bà n cá»§a Văn Hưu lái đánh đồng vá»›i hà ng loạn tặc, khiến cho đạo nhân luân không được sáng tá» vá»›i Ä‘á»i sau, gây mầm mống tiếm Ä‘oạt, để cho những kẻ có quyá»n lá»±c tranh nhau bắt chước, quét sạch cương thưá»ng, vì thế không thể không biện bác.
Giang Nam chuyển váºn sứ cá»§a nhà Tống là Hứa Trá»ng Tuyên Ä‘em việc Nhân Bảo thua chết tâu lên. Vua Tống xuống chiếu rút quân vá», sai sứ quở trách bá»n Lưu Trừng, Giả Thá»±c, Vương Soạn. Trùng ốm chết, Soạn bị giết ở [15b] Ung Châu, Tôn Hoà ng Hưng cÅ©ng bị giết bêu ở chợ.
Nhâm Ngá», Thiên Phúc năm thứ 3 [982] , (Tống Thái Bình Hưng Quốc năm thứ 7). Láºp Hoà ng thái háºu nhà Äinh là Dương thị là m Äại Thắng Minh Hoà ng Háºu. Háºu là vợ cá»§a Tiên Hoà ng, mẹ đẻ cuả Vệ Vương Toà n. Khi vua lấy được nước, Ä‘em và o cung, đến đây láºp là m Hoà ng háºu, cùng vá»›i Phụng Cà n Chà Lý Hoà ng Háºu, Thuáºn Thánh Minh Äạo Hoà ng Háºu, Trịnh Quấc Hoà ng Háºu, Phạm Hoà ng Háºu là 5 hoà ng háºu ( vá» sau, tục dân láºp Ä‘á»n thá», tô tượng hai vua Tiên Hoà ng và Äại Hà nh và tượng Dương háºu cùng ngồi, hồi quốc sÆ¡ [đầu thá»i Lê] vẫn còn như thế. Sau An Phá»§ Sứ Lê Thúc Hiển má»›i bá»).
Sá» Thần Ngô SÄ© Liên nói: Äạo vợ chồng là đầu cá»§a nhân luân, dây mối cá»§a vương hóa. Hạ kinh cá»§a Kinh Dịch nêu quẻ Hà m và quẻ Hằng lên đầu, là để tá» cái ý lấy đà n bà tất phải chÃnh đáng. Äại Hà nh thông dâm vá»›i vợ vua, đến chổ nghiá»…m nhiên láºp là m hoà ng háºu, mất cả lòng biết hổ thẹn. Äem cái thói ấy truyá»n cho Ä‘á»i sau, [16a] con mình bắt chước mà dâm dáºt đến ná»—i mất nước, há chẳng phải là mở đà u mối há»a đó sau ?
Vua thân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, thắng được. Trước đó vua sai Từ Mục, Ngô Tá» Canh sang sứ Chiêm Thà nh, bị ngưá»i Chiêm bắt giữ. Vua giáºn, sai đóng chiến thuyá»n sá»a binh khÃ, tá»± là m tướng Ä‘i đánh, chém bê Mi Thuế286 tại tráºn. Chiêm Thà nh thua to. Bắt sống được quân sÄ© cá»§a chúng nhiá»u vô kể, cùng là kỹ nữ trong cung trăm ngưá»i và má»™t nhà sư ngưá»i Thiên Trúc, lấy các đồ quý Ä‘em vá», thu được và ng bạc cá»§a báu kể hà ng vạn, san phẳng thà nh trì, phá há»§y tông miếu, vừa má»™t năm thì trở vá» kinh sư.
Năm ấy đói to.
Quý Mùi, Thiên Phúc năm thứ 4 [983], (Tống Thái Bình Hưng Quốc năm thứ 8). Mùa xuân, sai sứ sang thông hiếu với nhà Tống.
Trước kia vua Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, Quảng Giáp Lưu Kế Tông trốn ở lại nước ấy. Äến đây, vua sai ngưá»i con nuôi (không rõ tên) [16b] Ä‘i bắt được Kế Tông, Ä‘em chém.
Kênh má»›i trên đưá»ng biển là m xong (chưa rõ ở chổ nà o). Khi vua Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, qua núi Äồng Cổ287 đến sông Bà Hòa288 , đưá»ng núi hiểm trở khó Ä‘i, ngưá»i ngá»±a má»i mệt, đưá»ng biển thì sóng to khó Ä‘i lại, bèn sai ngưá»i đà o kênh. Äến đây đà o xong, thuyá»n bè Ä‘i lại Ä‘á»u được thuáºn tiện.
Giáp Thân, Thiên Phúc năm thứ 5 [984], (Tống Ưng Hy năm thứ 1). Muà xuân, tháng 2, đúc tiá»n Thiên Phúc.
Là m nhiá»u cung Ä‘iện nhà cá»a: dá»±ng Ä‘iện Bách Bảo Thiên Tuế ở núi Äại Vân289 , cá»™t dát và ng bạc, là m nÆ¡i coi chầu; phÃa đông là điện Phong Lưu, phÃa tây là điện Tá» Hoa, bên tả là điện Bồng Lai, bên hữu là điện Cá»±c Lạc. Tiếp đó là lầu Äại Vân, dá»±ng tiếp Ä‘iện Trưá»ng Xuân là m nÆ¡i vua nghỉ. Bên cạnh Ä‘iện Trưá»ng Xuân lại dá»±ng Ä‘iện Long Bá»™c, mái lợp ngói bạc.
[17a] Ất Dáºu, /Thiên Phúc/ năm thứ 6 [985] , (Tống Ung Hy năm thứ 2). Mùa thu, tháng 7 ngà y rằm là ngà y sinh cá»§a vua, sai ngưá»i là m thuyá»n ở giữa sông, lấy tre là m núi giả đặt trên thuyá»n, gá»i là Nam SÆ¡n, rồi bà y lá»… vui Ä‘ua thuyá»n, vá» sau thà nh thưá»ng lệ.
Nhà Tống sai sứ sang thăm. Vua sai sứ sang nhà Tống xin giữ chức Tiết Trấn290 .
BÃnh Tuất, /Thiên Phúc/ năm thứ 7 [986] , (Tống Ung Hy năm thứ 3). Mùa thu, tháng 8, Ä‘iểm dân để lấy lÃnh.
Mùa đông, tháng 10, nhà Tống sai Tả bổ khuyết Lý Nhược Chuyết, Quốc Tá» Giám bác sÄ© Lý Giác mang chế sách sang phong cho vua là m An Nam đô há»™ TÄ©nh Hải quân Tiết độ sá» kinh triệu quáºn hầu (Lá»i chế nói: Äấng vương giả cả dá»±ng ngôi cao, vá»— yên chư hầu. Dá»±ng phá»§ đệ tại kinh sư, cho lá»… há»™i đồng được long trá»ng; chia đất phong ở các nÆ¡i, để quyá»n tiết chế được nêu cao. Huống nay từ cõi đất diá»u rÆ¡i291 đến dâng đồ cống lông chim trả. Lúc Ä‘ang đổi tướng, lợi dịp phong hầu, lòng cÅ©ng không quên thỉnh mệnh, bèn ban ân Ä‘iển thưởng công. Nay quyá»n tri tam ty lưu háºu là Lê má»—, tư cách gồm nghÄ©a dÅ©ng, bẩm tÃnh vốn trung thuần, [17b] được lòng ngưá»i trong nước, kÃnh giữ tiết phiên thần. Vừa rồi Äinh Toà n đương tuổi trẻ thÆ¡, không biết yên vá»—. Ngưá»i là tâm phúc chá»— thân, giữ quyá»n coi quân lữ, hiệu lệnh ban phát, uy ái Ä‘á»u gồm. Há» Äinh bá» quyá»n ba Ä‘á»i tiết sứ, chiá»u theo ý muốn má»i ngưá»i. Ngưá»i xa tá» lòng thà nh, xin ban tiết việt. [Phải như] SÄ© Nhiếp cứng mạnh, sáng suốt, đổi tục Việt Ä‘á»u hay, Úy Äà cung kÃnh, thuáºn tòng, vâng chiếu Hán chẳng trái. Nên xứng chức đứng đầu cõi xa, cùng dá»± hà ng chư hầu tôn quý. Vá»— yên Man di bá»™ lạc, tuyên dương đức tốt vương triá»u).
Vua nháºn chế rất kÃnh, lá»… thết đãi rất háºu, hà ng ngà y Ä‘em những thứ quý lạ bà y cháºt cả sân, để tá» sá»± già u có. Äem bá»n Quách Quân Biện, Triệu Phụng Huân trả cho vá». Lại Bảo Nhược Chuyết và Giác rằng: "Nước tôi bé nhá», sông núi xa xôi, nghìn dặm cách trá»i, ở lánh góc đất, sứ thần Ä‘i lại, lặn lá»™i núi sông, há chẳng khó nhá»c lắm ư?". Giác đáp: "Bản triá»u cõi bá» muôn dặm, các quáºn có đến bốn trăm, đất có chá»— bằng phẳng, cÅ©ng có chá»— hiểm trở, má»™t phương nà y lấy gì là m xa". Lấy Từ Mục là m Tổng quản trị quân dân sá»±, ban cho tước hầu, Phạm Cư Lạng là m Thái uý.
Sai Ngô Quốc [18a] Ân sang đáp lá»… nhà Tống và nói vá» việc ngưá»i Chiêm Thà nh là Bồ La Ãt Ä‘em hÆ¡n trăm ngưá»i há» xin ná»™i phụ
Äinh Hợi, /Thiên Phúc/ năm thứ 8 [987] , Tống Ung Hy năm thứ 4). Múa xuân, vua lần đầu cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n ở núi Äá»i292 được má»™t hÅ© nhá» và ng. Lại cà y ở núi Bà n Hải, được má»™t hÅ© nhá» bạc, nhân đó đặt tên là ruá»™ng Kim Ngân.
Nhà Tống lại sai Lý Giác sang. Khi Giác đến chùa Sách Giang293 , vua sai pháp sư tên là Thuáºn294 giả là m ngưá»i coi sông295 ra đón. Giác rất thÃch nói chuyện văn thÆ¡. Lúc ấy nhân có hai con ngá»—ng lá»™i trên mặt nước, Giác vui ngâm rằng:
Nga nga lưỡng nga nga,
Ngưỡng diện hướng thiên nha.
(Ngá»—ng ngá»—ng hai con ngá»—ng,
Ngữa mặt nhìn chân trá»i).
Pháp sư đương cầm chèo296 , theo vần là m nối đưa cho Giác xem:
Bạch mao phô lục thủy,
Hồng trạo bãi thanh ba.
(Nước lục phô lông trắng,
Chèo hồng sóng xanh bơi).
Giác cà ng lấy là m lạ, khi vỠđến sứ quán, là m thÆ¡ gá»i tặng:
Hạnh ngộ minh thì tán thịnh du,
Nhất thân nhị độ sứ [18b] Giao Châu.
Äông Äô lưỡng biệt tâm vưu luyến,
Nam Việt thiên trùng vá»ng vị hưu.
Mã đạp yên vân xuyên lãng thạch,
Xa từ thanh chướng phiếm trưá»ng lưu.
Thiên ngoại hữu thiên ưng viễn chiếu.
Khê đà m ba tÄ©nh kiến thiá»m thu.
(May gặp thá»i bình được giúp mưu,
Một mình hai lược sứ Giao Châu.
Äông Äô mấy độ còn lưu luyến,
Nam Việt nghìn trùng vẫn ước cầu.
Ngựa vượt khói mây xuyên đá chởm,
Xe qua rừng biếc vượt dòng sâu.
Ngoà i trá»i lại có trá»i soi nữa.
Sóng lặng khe đầm bóng nguyệt thâu)292
Thuáºn Ä‘em thÆ¡ nà y dâng lên. Vua cho gá»i sư Ngô Khuông Việt298 đến xem. Khuông Việt nói: "ThÆ¡ nà y tôn bệ hạ không khác gì vua Tống". Vua khen ý thÆ¡, tặng cho rất háºu299 . Khi Giác từ biệt ra vá», vua sai Khuông Việt là m bà i hát300 để tiá»…n, lá»i rằng:
Tưá»ng quang phong hảo cẩm phà m trương,
Dao vá»ng thần tiên phục đế hương.
Vạn trùng sơn thủy thiệp thương lang,
Cá»u thiên quy lá»™ trưá»ng.
Tình thảm thiết,
Äối ly trưá»ng,
Phan luyến sỠtinh lang.
Nguyện tương thâm ý vị biên cương,
Phân minh tấu ngã hoà ng301 .
(Nắng tươi gió thuáºn cánh buồm giương,
Thần tiên lại đế hương.
Vượt sóng xanh muôn dặm trùng dương,
Vá» trá»i xa đưá»ng trưá»ng.
Tình thắm thiết,
Chén lên đưá»ng,
Vin xe sứ vấn vương.
Xin đem thâm ý vì Nam cương,
Tâu vua tôi tá» tưá»ng)302
Giác lạy ra vá». Năm ấy được mùa to.
Máºu Tý /Thên Phúc / năm thứ 9/ 988/, ( Tống Äoan cá»§ng năm thứ 1 b). Vua nước Chiêm Thà nh là Băng Vương La Duệ ở Pháºt thà nh303 tá»± đặt hiệu [ 19a] là Câu Thi Lị Ha Thân Bà i Ma La304 .
Thái sư Hồng Hiến chết. Hiến là ngưá»i Bắc [tức Trung Quốc], thông hiểu kinh sá», thưá»ng theo các cuá»™c chinh phạt là m quân sư, cùng là khuyên vua lên ngôi, mưu bà n việc nước, có công lá»›n, vua tin dùng như tâm phúc, đến đây chết.
Năm ấy, vua Tống đổi niên hiệu, sai Há»™ bá»™ viên ngoại lang là Ngụy Tưá»ng và Trá»±c Sá» Quán là Lý Äá»™ mang chế sách sang gia phong vua là m Kiểm hiệu thái úy.
Ký Sá»u, / Hưng Thống / năm thứ 1/ 989/, (Tống Äoan Cá»§ng năm thứ 2 ). Mùa xuân, tháng giêng, đổi niên hiệu đại xá.
Phong thái tá» Thau là m Kình Thiên Äại Vương, hoà ng tá» thứ hai là Ngân TÃch305 là m Äông Thà nh Vương, hoà ng tá» thứ ba là Việt là m Nam Phong Vương.
Dương Tiến Lá»™c lấy hai châu Hoan, Ãi306 là m phản. Vua thân Ä‘i đánh, Tiến Lá»™c bị giết. Bấy giá» vua sai viên Quảng giáp là Tiến Lá»™c Ä‘i thu thuế hai châu Hoan và Ãi, Tiến Lá»™c Ä‘em ngưá»i hai châu ấy xin theo vá» vá»›i Chiêm Thà nh. Chiêm Thà nh không nháºn. Vua nghe tin, Ä‘em các quân [19b] đến đánh Châu Hoan, Châu Ãi, Ä‘uổi bắt được Tiến Lá»™c và giết ngưá»i hai châu ấy không biết bao nhiêu mà kể.
Canh Dần, /Hưng Thống/ năm thứ 2 [990] (Tống Thuần Hoá năm thứ 1). Nhà Tống sai Tả chÃnh ngôn là Tống Cảo, Hữu chÃnh ngôn là Vương Thế Tắc mang chế sách sang phong thêm cho vua hai chữ là "Äặc tiến". Vua sai Nha ná»™i chỉ huy sứ là Äinh Thừa, ChÃnh Ä‘em 9 chiếc thuyá»n dẫn 300 ngưá»i đến quân Thái Bình307 đón, theo cá»a biển mà và o, ná»a tháng đến sông Bạch Äằng, theo nước triá»u mà đi. Mùa thu, tháng 9, đến trạm Nại Chinh ở Trưá»ng Châu. Vua ra ngoà i giao308 để đón, bà y thá»§y quân và chiến cụ để khoe. Vua cầm cương ngá»±a cùng Ä‘i vá»›i sứ thần. Äến cá»a Minh Äức, vua bưng chế thư để lên trên Ä‘iện, không lạy, nói dối là năm vừa rồi Ä‘i đánh giặc Man, bị ngã ngá»±a Ä‘au chân. Cảo và Tắc tin là thá»±c. Sau đó bà y yến tiệc thết đãi. Vua bảo Cảo rằng: "Sau nà y có quốc thư thì cho giao nháºn ở đầu địa giá»›i, khá»i phiá»n sứ thần đến táºn đây nữa". Cảo vá» tâu, [20a] vua Tống bằng lòng.
Tân Mão, /Hưng Thống/ năm thứ 3 /991/ , (Tốn Thuần Hóa năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, sai Äà o Cần sang nhà Tống thăm đáp lá»….
Phong hoà ng tá» thứ tư là Äinh là m Ngá»± Man Vương, đóng ở Phong Châu, hoà ng tá» thứ sáu là Cân là m Ngá»± Bắc Vương, đóng ở trại Phù Lan309 .
Nhâm Thìn, /Hưng Thống/ năm thứ 4 /992/ , (Tống Thuần Hóa năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, vua ngự điện Cà n Nguyên xem đèn.
Phong hoà ng tá» thứ năm là ÄÄ©nh là m Khai Minh Vương, đóng ở Äằng Châu310 .
Trần tiên sinh ở núi Tuyên Hoa đến cá»a khuyết. (Xét nước ta không có núi Tuyên Hoa, có lẽ là việc nhà Tống triệu Chá»§ng Phóng ở núi Chung Nam, hoặc có triệu cả Trần Äoà n ở Hoa SÆ¡n mà sá» chép lầm là việc nước ta? Nếu không phải thế, thì sao tiếng tăm cá»§a Trần tiên sinh không truyá»n lại Ä‘á»i sau? Dưá»i chữ "tuyên" ngá» có sót chữ "triệu"311 . Vân Äà i quán ở Hoa SÆ¡n là nÆ¡i ở cá»§a Trần Äoà n).
Mùa hạ, tháng 6, cho ngưá»i Chiêm Thà nh nháºn lÄ©nh hÆ¡n 360 ngưá»i ở thà nh cÅ© châu Äiạ Lý312 Ä‘em vá» châu Ô Lý (Äiạ Lý [20b] nay là Tân Bình313 , Ô Lý nay là Thuáºn Hóa)314 .
Muà thu, tháng 8, sai Phụ quốc Ngô Tá» An Ä‘em 3 vạn ngưá»i Ä‘i mở đưá»ng bá»™ từ cá»a biển Nam Giá»›i đến Châu Äiạ Lý.
Quý Tỵ, /Hưng Thống/ năm thứ 5 /995/ (Tống Thuần Hoá năm thứ 4). Muá xuân, tháng 2, ngà y Ká»· Mùi, mồng 1, nháºt thá»±c.
Phong hoà ng tá» thứ bảy là Tung là m Äịnh Phiên Vương, đóng ở thà nh Tư Doanh, NgÅ© Huyện Giang315 ; hoà ng tá» thứ tám là Tương là m Phó Vương, đóng ở Äá»— Äá»™ng Giang, hoà ng tá» thứ chÃn là KÃnh là m Trung Quốc Vương, đóng ở Cà n Äà huyện Mạt Liên316 .
Nhà Tống sai Vương Thế Tắc và Lý Cư Giản Ä‘em sách thư sang phong cho vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương.
Giáp Ngá», /Ứng Thiên/ năm thứ 1 /994/ , (Tống Thuần Hoá năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, đổi niên hiệu.
Phong hoà ng tá» thứ mưá»i là Mang là m Nam Quốc Vương, đóng ở châu VÅ© Lung317 . Sai nha hiệu là Phà Sùng Äức sang nhà Tống [21a] sang thăm đáp lá»….
Cháu vua nước Chiêm Thà nh là Chế Cai và o chầu. Trước đây, nước Chiêm Thà nh sai Chế Äông dâng sản váºt địa phương, vua trách là trái lá»…, không nháºn. Vua nước đó sợ, má»›i sai Chế Cai và o chầu.
Ất Mùi, /Ứng Thiên/ năm thứ 2 /995/ , (Tống Chà Äạo năm thứ 1). Phong hoà ng tá» thứ mưá»i má»™t là Äá» (tức Minh Äá») là m Hà nh Quân Vương, đóng ở Bắc Ngạn châu Cổ Lãm318 ; con nuôi là m Phù Äái Vương, đóng ở hương Phù Äái319 .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua má»™t nước, thá» tông miếu, giữ xã tắc, chẳng may không có con nối thì chá»n con cá»§a ngưá»i tông thất nuôi là m con mình, để mong truyá»n mãi không cùng, thế thì cÅ©ng có, chứ chưa thấy vua nà o có con nuôi. Vả lại, nhánh há» cá»§a vua đã đông ngưá»i rồi, cái gá»i là con nuôi, chẳng qua là muốn thá»a lòng dấu yêu riêng vá»›i ngưá»i ấy mà thôi, sao không nghÄ© như thế là gây mầm cướp ngôi hay sao?
[21b] Sai Äá»— Hanh sang nhà Tống thăm đáp lá»…. Bấy giá» nhà Tống ngại việc chinh chiến, vua cáºy có núi biển hiểm trở, hÆ¡i buông thả cho dân biên giá»›i lấn cướp và o cõi cá»§a nhà Tống. Mùa xuân năm ấy, Chuyển váºn sứ Lá»™ Quảng Tây nước Tống là Trương Quan, Binh mã giám áp trấn Như Hồng thuá»™c Khâm Châu là Vệ Chiêu Mỹ Ä‘á»u tâu rằng chiến thuyá»n cá»§a Giao Chỉ hÆ¡n trăm chiếc, xâm phạm trấn Châu Hồng, cướp bóc cư dân và lương thá»±c rồi Ä‘i. Mùa hạ năm ấy, châu Tô Máºu320 nước ta lại Ä‘em 5 nghìn hương bình xâm lược Ung Châu nước Tống, bị Äô tuần kiểm Dương Văn Kiệt đánh phải trở vá». Vua Tống muốn vá»— yên, không muốn dụng binh, bá» không há»i đến. [Trương] Quan lại nói dối là vua bị há» Äinh đánh Ä‘uổi, Ä‘em dư chúng ra ở miá»n hải đảo, cướp bóc để tá»± cấp, nay đã chết; bá»n Quan dân biểu mừng. Vua Tống sai Thái thưá»ng thừa Trần SÄ© Long là m Thái phá»ng sứ để dò xem hư thá»±c, biết là vua không có chuyện gì.
[22a] BÃnh Thân, /Ứng Thiên/ năm thứ 3 [996] , (Tống Chà Äạo năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, vua thân Ä‘i đánh lấy được bốn động Äại, Phát, Äan, Ba ở Ma Hoà ng.
Nhà Tống xá» tá»™i bá»n Trương Quan, Quan đã ốm chết, chém Vệ Chiêu Mỹ ở trấn Như Hồng, lấy Trần Nghiêu Tẩu là m Quảng Tây chuyển váºn sứ, rồi sai Khải Khang úy là Lý Kiến Trung mang chiếu sách sang ban. Trước đây, bá»n Văn DÅ©ng là dân ở trấn Triá»u Dương321 nước ta là m loạn, giết ngưá»i rồi trốn sang trấn Như TÃch thuá»™c Khâm Châu cá»§a Tống (trấn Như TÃch liá»n vá»›i trấn Như Hồng), được trấn tướng là Trần Lệnh Äức chứa chấp. Vua sai trấn tướng Triá»u Dương và Hoà ng Thà nh Nhã Ä‘uổi bắt. Lệnh Äức không chịu trả vá». Nghiêu Tẩu đến Như TÃch, tra ra được nguyên do việc chứa chấp ấy, Ä‘em hết trai gái, già trẻ đã chứa dấu tất cả 113 ngưá»i gá»i Thà nh Nhã sang giao cho nháºn vá».
Vua cảm Æ¡n nhà Tống, sai sứ sang tạ Æ¡n, lại nói vá» việc đã bắt được giặc biển 27 ngưá»i, giao trả cho chuyển váºn sứ, và đã răn cấm các khe động không được quấy rối nữa. Vua Tống [22b] lại sai Lý Nhược Chuyết mang chiếu thư và đai ngá»c sang ban cho vua. Khi Nhược Chuyết đến, vua ra đón ngoà i giao, có ý ngạo mạn không là m lá»… để tá» ra cao quý khác thưá»ng, bảo Nhược Chuyết rằng: "Việc cướp trấn Như Hồng là do bá»n giặc biển ở ngoà i, Hoà ng đế có biết đó không phải là quân cá»§a Giao Châu không? Nếu Giao Châu có là m phản thì đầu tiên dánh và o Phiên Ngung, thứ đến đánh Mân Việt322 , há chỉ dừng ở trấn Như Hồng mà thôi?". Nói xong má»›i cuối đầu tạ lá»—i.
Äinh Dáºu, /Ứng Thiên/ năm thứ 4 [997], (Tống Chà Äạo năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 3, vua Tống băng.
Mùa hạ, tháng 4, nhà Tống phong vua là m Nam Bình Vương. Vua sai sứ sang nước Tống đáp lá»…. Vua Tống ban chiếu thư khen ngợi. Trước kia sứ Tống sang thưá»ng mượn cá»› đòi cống nước mắm, nhân thể bắt đóng góp. Äến đây Tống Chân Tông lên ngôi, nghe biết chuyện ấy, chỉ sai quan giữ biên giá»›i đến nháºn mệnh, không sai ngưá»i sang sứ nữa.
Mùa thu, tháng 7, vua thân Ä‘i đánh giặc ở Äá»— Äá»™ng Giang, bắt được đồ đảng Ä‘em vá» kinh sư.
Chiêm [23a] Thà nh đem quân dòm ngó nước ta.
Máºu Tuất, /Ứng Thiên/ năm thứ 5 [998] , (Tống Chân Tông Hằng, Hà m Bình năm thứ 1).
Mùa xuân, tháng 3, động đất 3 ngà y.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y Máºu Ngá» mồng 1, nháºt thá»±c. Tháng ấy không mưa. Tháng 6, cÅ©ng không mưa. Dân bị bệnh ho, trâu, ngá»±a chết nhiá»u.
Mùa đông, tháng 10, ngà y bÃnh tuất, mồng 1, nháºt thá»±c.
Ká»· Hợi, /Ứng Thiên/ năm thứ 6 /999/ , (Tống Hà m Bình năm thứ 2). Vua thân Ä‘i đánh Hà Äá»™ng323 v. v..., tất cả 49 động và phá được /động/ Nháºt Tắc, châu Äịnh Biên324 . Từ đó các châu động Ä‘iá»u quy phục.
Canh Tý, /Ứng Thiên/ năm thứ 7 /1000/ , (Tống Hà m Bình năm thứ 3). Xuống chiếu Ä‘i đánh giặc ở châu Phong là bá»n Trịnh Hà ng, Trưá»ng Lệ, Äan Trưá»ng Ôn, bá»n Hà ng chạy và o vùng núi Tản Viên.
Äại Thắng Minh hoà ng háºu mất. Kình Thiên Vương (Thau) mất.
Sai Thống tướng Từ Mục Ä‘i tuần ở miá»n Hải Tây, Ngô Tá» An Ä‘i tuần cõi Bắc để dò xét tình hình biên giá»›i.
[23b] Tân Sá»u, /Ứng Thiên/ năm thứ 8 /1001/ , (Tống Hà m Bình năm thứ 4). Vua thân Ä‘i đánh giặc Cá» Long325 . Quân giặc thấy vua, giương cung nhắm bắn thì tên rÆ¡i, lại giương cung thì dây đứt, tá»± lấy là m sợ mà rút lui. Vua bèn Ä‘i thuyá»n và o Cùng Giang326 để Ä‘uổi. Giặc bà y tráºn hai bên bá» chống lại, quan quân bị hãm ở [giữa] sông, vua cÅ© [nhà Äinh] là Vệ Vương Toà n trúng tên chết tại tráºn. Vua kêu trá»i ba tiếng rồi thúc quân đánh, giặc tan vỡ.
Nhâm Dần, /Ứng Thiên/ năm thứ 9 /1002/, (Tống Hà m Bình năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 3, định luáºt lệnh, chá»n quân lÃnh, chia tướng hiệu là m hai ban: đổi mưá»i đạo là m lá»™, phá»§, châu.
Xuống chiếu là m mấy nghìn mũ đâu mâu, ban cho sáu quân.
Quý Mão, /Ứng Thiên/ năm thứ 10 /1003/, (Tống Hà m Bình năm thứ 6). Vua Ä‘i Hoan Châu, vét kinh Äa Cái (nay là Hoa Cái)327 (cho Thông) thẳng đến [24a] Tư Cá»§ng trưá»ng ở ám Châu328 . Ngưá»i Äa Cái là m phản, chém đầu để rao.
Dân ở thà nh Nháºt Hiệu329 và đầu mục là bá»n Hoà ng Khánh Táºp Ä‘em gia thuá»™c hÆ¡n 450 ngưá»i trốn sang Khâm Châu nước Tống. Tống sai sứ đến dá»— bảo phải vá». Bá»n Khánh Táºp sợ tá»™i không vá», bèn ra ở bá» biển.
Mùa thu, tháng 8, vua ốm, tháng 9 thì khá»i.
Giáp Thìn, /Ứng Thiên/ năm thứ 11 /1004/, (Tống Cảnh Äức năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, láºp Nam Phong Vương Long Việt là m hoà ng thái tá», gia phong Long ÄÄ©nh là m Khai Minh Äại Vương, Long TÃch là m Äông Thà nh Äại Vương. Trước đó Long ÄÄ©nh xin là m thái tá», vua có ý muốn cho. Äình thần nghị bà n cho rằng không láºp con trưởng mà láºp con thứ là không phải lá»…. Vua bèn thôi. Äến đây láºp Long Việt là m hoà ng thái tá» mà gia phong Long ÄÄ©nh và Long TÃch là m Äại Vương.
Sai Hà nh Quân Vương Minh Äá»330 , xưng là nhiếp Hoan Châu thứ sá», [24b] sang thăm nước Tống. Minh ÄỠđến Biện Kinh331 khẩn cầu ân mệnh cho tuyên phá»§ đất xa.
Vua Tống bằng lòng cho; gá»i và o Ä‘iện riêng thăm há»i và ban thưởng rất háºu, cho Minh Äá» chức Kim tá» vinh lá»™c đại phu kiểm hiệu thái úy Hoan Châu thứ sá».
Vua xem kéo lưới ở sông Äại Hoà ng332 , có con rắn to nằm cuá»™n giữa lưới, ngưá»i đánh cá tâu lên. Vua dừng thuyá»n ở giữa sông muốn xem. Con rắn vụt chốc lá»™i ngược dòng mà đi. Sai ngưá»i bÆ¡i thuyá»n nhá» cản Ä‘uổi, rắn không trở lại, sau lại vá» chá»— cÅ©.
Ất Tỵ, /Ứng Thiên/ năm thứ 12 [1005], (Tống Cảnh Äức năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, vua băng ở Ä‘iện Trưá»ng Xuân, gá»i là Äại Hà nh Hoà ng Äế, sau nhân đó dùng là m miếu hiệu mà không đổi, chôn ở sÆ¡n lăng châu Trưá»ng Yên (sách Äiạ Chà bản cÅ© chép vua băng và o năm BÃnh Ngá» [1006], đó là lấy khi Lê Ngá»a Triá»u xin mệnh (nhà Tống) mà mói, không phải là thá»±c. Nay theo Lê Văn Hưu là đúng).
Lê Văn Hưu nói: Thiên tá» và hoà ng háºu khi má»›i băng, chưa chôn và o sÆ¡n lăng, thì gá»i là [25a] Äại Hà nh Hoà ng Äế333 . Äại Hà nh Hoà ng Háºu. Äến khi lăng tẩm đã yên thì hợp bầy tôi bà n xem đức hạnh hay hay dỡ để đặt thụy là má»— hoà ng đế, má»— hoà ng háºu, không gá»i là Äại Hà nh nữa. Lê Äại Hà nh thì lấy Äại Hà nh là m thụy hiệu mà truyá»n đến ngà y nay là là m sao? Vì Ngá»a Triá»u là con bất tiếu334 , lại không có bá» tôi Nho há»c để giúp đỡ bà n vá» phép đặt thụy cho nên thế.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua đánh đâu được đấy, chém vua Chiêm Thà nh để rá»a cái nhục phiên di bắt giữ sứ thần, đánh lui quân Triệu Tống để bẻ cái mưu tất thắng cá»§a vua tôi bá»n há», có thể gá»i là báºt anh hùng nhất Ä‘á»i váºy. Song trong khi là m nhiếp chÃnh mà tá»± xưng là Phó Vương, dẫn đến việc bá»n Äiá»n, Bặc phải khởi binh, lên ngôi vua thì phải nhá» bá»n Cá»± Lạng Ä‘em binh đến uy hiếp, [25b] là m cung Ä‘iện thì lấy và ng, bạc mà trang sức. Phà m những việc như thế thì không bằng Lý [Thái] Tổ biết nghÄ© xa hÆ¡n. Văn Hưu nói lấy đức cá»§a nhà Lý mà soi đức cá»§a nhà Lê thì [đức cá»§a Lý] dà y hÆ¡n, há chẳng đúng sao!
TRUNG TÔNG HOÀNG ÄẾ
Tên húy là Long Việt, con thứ ba cá»§a Lê Äại Hà nh, mẹ là Chi háºu Diệu Nữ335 . Lên ngôi được 3 ngà y thì bị em cùng mẹ là Long ÄÄ©nh giết, thá» 23 tuổi (983-1005). Vua không biết phòng giữ từ khi má»›i chá»›m, đến ná»—i bị há»a nạn, tÃnh nhân háºu nhưng không biết là m vua, tiếc thay!
Sau khi Äại Hà nh Hoà ng Äế băng, vua cùng hai vương Äông Thà nh, Trung Quốc và em cùng mẹ là Khai Minh Vương tranh nhau lên ngôi, giằng co 8 tháng, trong nước không có chá»§. Mùa đông, tháng 10, Äông Thà nh Vương thua chạy và o đất Cá» Long. Vua Ä‘uổi bắt, lại chạy sang Chiêm Thà nh, chưa đến nÆ¡i thì bị ngưá»i châu Thạch Hà 336 giết ở cá»a biển CÆ¡ La (nay là Kỳ La)337 . Khi ấy, ngưá»i nước cÅ©ng quy phụ Ngá»± Bắc Vương ở trại Phù [26a] Lan. Vua lên ngôi được 3 ngà y thì bị Long ÄÄ©nh giết. Bầy tôi Ä‘iá»u chạy trốn, duy có Äiện tiá»n quân là Lý Công Uẩn ôm xác mà khóc. Long ÄÄ©nh lên ngôi, truy đặt thụy cho vua là Trung Tông Hoà ng Äế, cho Công Uẩn là m Tứ sương quân phó chỉ huy sứ.
Lê Văn Hưu nói: Ngá»a Triá»u giết anh, tá»± láºp là m vua; bạo ngược vá»›i dân chúng để thá»a lòng hung ác, đến ná»—i mất nước mất ngôi, không phải là sá»± bất hạnh cá»§a nhà Lê, lá»—i ở Äại Hà nh không sá»›m đặt Thái tá» và do Trung Tông không biết phòng giữ từ khi má»i chá»›m nên đến ná»—i thế.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Sách Dã sá» chép rằng: Äại Hà nh băng, Trung Tông vâng di chiếu nối ngôi. Long ÄÄ©nh là m loạn, Trung tông vì anh em cùng mẹ không nỡ giết, tha cho. Sau Long ÄÄ©nh sai bá»n trá»™m cướp đêm trèo tưá»ng và o cung giết Trung Tông. Thế thì Trung Tông vá» tình anh em [26b] tuy là háºu, nhưng việc đứng chá»§ cúng tế, nối dõi tổ tiên thì xã tắc là trá»ng, anh em là khinh, huốngchi là em bất dá»…! Lúc ấy Trung Tông phải nêu việc Quản Thúc, Thúc Nha338 mà trị tá»™i thì má»›i phải, nếu không là m thế thì Ä‘em giam cầm ở má»™t nÆ¡i riêng cho đến khi chết cÅ©ng được. Nhưng Trung Tông lại thả lá»ng thì sao cho khá»i bị phản, rốt cuá»™c tan há», diệt dòng là tá»± Trung Tông là m ra cả. Ngá»a Triá»u thì có bõ trách là m chi? Cho nên ngưá»i là m vua tất phải cư xá» cho tháºt đúng đắn và phải xét hết lẽ váºy.
NGỌA TRIỀU HOÀNG ÄẾ
Tên húy là Long ÄÄ©nh, lại có tên là Chà Trung, con thứ năm cá»§a Äại Hà nh ở ngôi 4 năm, thá» 24 tuổi (986-1009) băng ở tẩm Ä‘iện. Vua là m việc cà n dỡ giết vua cướp ngôi, thÃch dâm đãng tà n bạo, muốn không mất nước sao được?
Mùa đông, vua cướp ngôi, tôn hiệu là Khai Thiên Ứng Váºn Thánh Vân Thấn VÅ© Tắc Thiên Sùng Äạo [27a] Äại Thắng Minh Quang Hiếu Hoà ng Äế. Truy tôn mẹ là Hưng Quốc Quảng Thánh Hoà ng Thái Háºu.
Láºp bốn hoà ng háºu.
Ngá»± Bắc Vương cùng vá»›i Trung Quốc Vương chiếm trại Phù Lan339 là m phản. Vua thân Ä‘i đánh. Äến Äằng Châu, Quản giáp là Äá»— Thị Ä‘em việc ngưá»i anh em há» ngoại là Lê Hấp Ni là m phản tâu lên. Vua sai bắt tra há»i, Hấp Ni và những kẻ dá»± mưu 12 ngưá»i Ä‘iá»u bị giết. Äến trại Phù Lan, ngưá»i trại đóng cá»a trại cố thá»§. Äánh không hạ được, bèn vây chặt và i tháng, ngưá»i trong trại hết lương ăn. Ngá»± Bắc Vương tá»± biết kế cùng thế khuất, bèn bắt Trung Bắc Vương Ä‘em ná»™p. Chém Trung Quốc Vương, tha tá»™i cho Ngá»± Bắc Vương, rồi Ä‘em quân đánh Ngá»± Man Vương ở Phong Châu. Ngá»± Man Vương phải chịu hà ng. Quân vỠđến Äằng Châu, đổi tên châu ấy là m phá»§ Thái Bình. Từ đấy vá» sau các vương và giặc cướp Ä‘á»u hà ng phục cả. Chuyến Ä‘i nà y khi quan quân đánh nhau vá»›i ngưá»i trại Phù Lan, chợt thấy trạm báo tin là giặc Cá» Long và o cướp đã đến cá»a biển Thần [27b] Äầu (nay là cá»a biển Thần Phù)340 . Vua vỠđến sông Tham Ä‘i sang Ãi Châu để đánh giặc Cá» Long.
BÃnh Ngá», /Ứng Thiên/ năm thứ 13 [1006] , (Vua vẫn theo niên hiệu Ứng Thiên; Tống Cảnh Äức năm thứ 3). Mùa xuân, tháng hai, phong con trưởng là Sạ là m Khai Phong Vương, con nuôi là Thiệu Lý là m Sở Vương, cho ở bên tả; Thiệu Huân là m Hán Vương, cho ở bên hữu. Sá»a đổi quan chế và triá»u phục cá»§a các quan văn võ và tăng đạo, theo đúng như nhà Tống.
Hà nh Quân Vương Minh Äá» thấy trong nước loạn không thể vỠđược, trú lại ở Quảng Châu, Tri Châu là Cao Nháºt thôi không cấp giấy quán khoán341 cho nữa. Vua Tống phải xuống chiếu cho riêng 50 vạn (quan) tiá»n, 150 há»™c gạo và tiếp tục cấp quán khoán.
Mùa hạ, tháng 6, trà Quảng Châu là Lãng Sách dâng thư nói: "Nà y nhân Giao Chỉ có loạn, xin cho thần và Duyên biên an phá»§ sứ Thiệu Việp cùng nhau bà n tÃnh công việc tâu lên. Bá»n thần dá»±a theo lá»i cá»§a bá»n Hoà ng Khánh Táºp hÆ¡n nghìn ngưá»i ở Giao Chỉ, do Liêm Châu342 đưa đến, nói [28a] rằng các con cá»§a Nam Bình Vương Ä‘á»u đặt trại sách phân tán các nÆ¡i, quan thuá»™c lìa tan343 , nhân dân lo sợ, xin Ä‘em quân sang đánh dẹp, bá»n Khánh Táºp nguyện là m tiên phong, có thể hẹn ngà y lấy được. Nếu triá»u đình chuẩn lá»i thỉnh cầu, thì xin lấy binh đóng đồn ở các châu tuá»™c Quảng Nam344 và cho thêm 5 nghìn quân mạnh ở Kinh Hồ, thá»§y bá»™ cùng tiến, có thể bình định được ngay".
Vua Tống nói: "Há» Lê thưá»ng sai con và o chầu, góc biển yên tÄ©nh, không mất trung thuáºn, nay nghe tin má»›i chết, chưa có lá»… tham viếng, đã vá»™i đánh kẻ có tang, há phải là việc là m cá»§a báºc vương giả?". Xuống chiếu cho bá»n Sách vá»— yên như trước, cốt được êm lặng. Lại sai Việp đưa thư sang bà y tá» uy đức cá»§a triá»u đình, bảo không nên giết hại lẫn nhau, nếu anh em để lâu không định ngôi thứ khi đó quân thiên triá»u sang há»i tá»™i, thì há» Lê không má»™t móng nà o sống sót. Vua sợ, xin sai em sang cống.
Vua Tống xuống chiếu cho Việp Ä‘em việc nước bảo cho Minh Äá» biết, cho tá»± chá»n ở lại hay vá» nước. Nếu muốn vá» thì cấp ngưá»i, thuyá»n [28b] cùng quán khoán và cho tiá»n để tá»± lo liệu.
Minh Äá» vá», Việp muốn nhân đó lấy nước Việt ta, má»›i dâng bản đồ đưá»ng thá»§y, đưá»ng bá»™ từ Ung Châu đến Giao Châu. Vua Tống Ä‘em cho Cáºn thần xem và nói rằng: "Giao Châu nhiá»u lam chướng dịch lệ, nếu Ä‘em quân sang đánh thì chết tất nhiá»u, nên cẩn tháºn giữ gìn cõi đất cá»§a tổ tông mà thôi". Việp bèn thôi.
Mùa đông, tháng 10, ngà y BÃnh Ngá» là sinh nháºt cá»§a vua, lấy tre là m má»™t ngá»n núi nhá», ban yến cho các quan.
Châu Vi Long (nay châu Äại Man)345 dâng ngá»±a trắng bốn chân có cá»±a.
Äinh Mùi, /Ứng Thiên/ năm thứ 14 [1007] , (Vua vẫn dùng niên hiệu Ứng Thiên; Tống Cảnh Äức năm thứ 4). Mùa xuân, sai em là Minh Xưởng và Chưởng thư ký là Hoà n Thà nh Nhã dâng tê ngưu trắng cho nhà Tống, xin kinh Äại Tạng.
Mùa thu, tháng 8, nhà Tống phong vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương, lÄ©nh TÄ©nh Hải quân tiết độ sứ và cho tên là Chà Trung, ban tước cho Minh Xưởng và Thà nh Nhã.
Tháng 9, [nhà Tống] đúc ấn "Giao Chỉ Quáºn Vương", sai Quảng Nam chuyển váºn sứ [29a] Ä‘em sang ban.
Máºu Thân, niên hiệu Cảnh Thụy năm thứ 1 /1008/ , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 1). Phong con nuôi cá»§a Cảm Thánh Hoà ng Háºu là Lê á»c Thuyên là m Tam Nguyên Vương). Vua thân Ä‘i đánh hai châu Äô Lương346 , Vị Long, bắt được ngưá»i Man và và i trăm con ngưá»i,sai lấy gáºy đánh, ngưá»i Man Ä‘au qúa kêu gà o, nhiá»u lần phạm tên húy cá»§a Äại Hà nh, vua thÃch lắm. Lại tá»± là m tướng Ä‘i đánh Hoan Châu và châu Thiên Liá»…u, bắt được ngưá»i thì là m chuồng nhốt và o rồi đốt.
Ká»· Dáºu, /Cảnh Thụy/ năm thứ 2 /1009/ , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 2). Mùa xuân, Minh Xưởng ở Tống vá», xin đưởc kinh Äại Tạng và dụ được ngưá»i con gái nước Tống là Tiêu thị Ä‘em dâng. Vua thu nạp là m cung nhân.
Sai sứ Ä‘em biếu nhà Tống con tê ngưu thuần. Vua Tống cho rằng tê ngưu từ xa đến, không hợp thá»§y thổ muốn trả lại, nhưng sợ trái ý vua, sai đợi cho sứ nước ta [29b] vá» rồi thả ra biển. Vua lại xin áo giáo mÅ© trụ giát và ng, vua Tống bằng lòng cho. Vua lại xin được đặt ngưá»i coi việc tại chợ trao đổi hà ng hóa347 ở Ung Châu, nhưng vua Tống chỉ cho mua bán ở chợ trao đổi hà ng hóa tại Liêm Châu và trấn Như Hồng thôi.
Bá»n Ngô đô đốc, Kiểu hà nh hiến348 dâng biểu xin đà o kênh, đắp đưá»ng và dá»±ng cá»™t bia349 ở Ãi Châu. Vua xuống chiếu cho lấy quân và dân ở châu ấy đà o đắp từ cá»a quan Chi Long345 qua Äỉnh SÆ¡n đến sông VÅ© Lung.
Vua Ä‘i Ãi Châu, đến sông VÅ© Lung. Tục truyá»n ngưá»i lá»™i qua sông nà y phần nhiá»u bị hại, nhân thế vua sai ngưá»i bÆ¡i lá»™i qua lại đến ba lần, không há» gì. Xuống chiếu đóng thuyá»n để ở các bến sông VÅ© Lung, Bạt Cừ, Äá»™ng Lung bốn chá»— để chở ngưá»i qua lại.
Mùa thu, tháng 7, vua thân Ä‘i đánh các châu Hoan ÄÆ°á»ng351 , Thạch Hà . Äến Hoà n Giang352 , sai Phòng át sứ là Hồ Thá»§ Ãch Ä‘em hÆ¡n 5 nghìn quân cá»§a châu Hoan ÄÆ°á»ng353 , sá»a chữa đưá»ng từ sông Châu Giáp354 đến cá»a biển Nam Giá»›i để quân Ä‘i cho tiện [30a]. Thuyá»n rồng rá»i cá»a Hoà n355 ra ngoà i biển, chợt gió to sóng lá»›n, mây mưa tối sầm, bèn sai quay thuyá»n trở lại. Sau đó sợ đưá»ng biển khó khăn nguy hiểm Ä‘i đưá»ng bá»™ vá» kinh sư.
Vua tÃnh hiếu sát, phà m ngưá»i bị hà nh hình, hoặc sai lấy cá» gianh quấn và o ngưá»i mà đốt, để cho lá»a cháy gần chết, hoặc sai kép hát ngưá»i Tống là Liêu Thá»§ Tâm lấy dao ngắn dao cùn xẻo từng mảnh, để cho không được chết chóng. Ngưá»i ấy Ä‘au đớn kêu gà o thì Thá»§ Tâm nói đùa rằng: "Nó không quen chịu chết". Vua cả cưá»i. Äi đánh dẹp bắt được tù thì giải đến bá» sông, khi nước triá»u rút, sai ngưá»i là m lao dưới nước, dồn cả và o trong ấy, đến khi nước triá»u lên, ngáºp nước mà chết; hoặc bắt trèo lên ngá»n cây cao rồi chặt gốc cho cây đổ, ngưá»i rÆ¡i xuống chết. Vua thân đến xem lấy là m vui. Có lần vua Ä‘i đến sông Ninh356 , sông ấy nhiá»u rắn, vua sai trói ngưá»i và o mạn thuyá»n357 , Ä‘i lại giữa dòng muốn cho rắn cắn chết. Phà m bò lợn [30b] muốn là m thịt thì tá»± tay vua cầm dao chá»c tiết trước, rồi má»›i đưa và o nhà bếp sau. Có lần vua róc mÃa trên đầu sư Quách Ngang, giả vá» lỡ tay là m đầu sư bị thương chảy máu rồi cả cưá»i. Hoặc nhân yến tiệc, giết mèo cho các vương ăn, ăn xong lấy đầu mèo giÆ¡ lên cho xem, các vương Ä‘á»u sợ, vua lấy là m thÃch. Má»—i khi ra chầu, tất sai bá»n khôi hà i hầu hai bên; vua có nói câu gì thì bá»n ấy nhao nhao pha trò cưá»i để cho loạn lá»i tâu việc cá»§a quan chấp chÃnh. Lại lấy thạch sùng là m gá»i, bắt bá»n khôi hà i tranh nhau ăn.
Mùa Äông, tháng 10, ngà y Tân Hợi, vua băng ở tẩm Ä‘iện358 gá»i là Ngá»a Triá»u, vì vua mắc bệnh trÄ© phải nằm mà coi chầu (Dã sá» chép: vua say đắm tá»u sắc phát ra bệnh trÄ©).
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua Kiệt nhà Hạ thÃch giết ngưá»i, đến ná»—i có hình phạt leo cá»™t đồng nung nóng359 , vua Trụ nhà Thương thÃch giết ngưá»i đến ná»—i có việc chặt đùi ngưá»i lá»™i nước buổi sáng360 , tuy có Long Bà ng361 , Tá»· Can362 là ngưá»i hiá»n hết lòng trung [31a]có sức can ngăn mà đá»u bị giết, vì thế mất nước má»™t cách đột nhiên. Äá»i sau những vua thÃch giết ngưá»i như Tôn Hạo363 nước Ngô cÅ©ng nhiá»u, cuối cùng Ä‘á»u diệt vong cả. Ngá»a Triá»u không những chỉ thÃch giết ngưá»i, lại còn oán vua cha không láºp mình là m thái tá», đánh Ä‘au ngưá»i Man, cho há» kêu gà o, nhiá»u lần phạm húy cha mà lấy là m thÃch, tháºt quá tệ. Mất nước mau chóng, há phải không do đâu mà ra?
Lại xét Trung Tông và Ngá»a Triá»u, Ä‘á»u không chép việc tang lá»…, đó là do sá» cÅ© bị thiếu, há dám coi vua như là Di Äịch mà không chép việc tang đâu.
Tháng ấy, ngà y Qúy Sá»u, Lý Công Uẩn tá»± láºp là m vua. Trước đây ở hương Diên Uẩn, châu Cổ Pháp364 có cây gạo bị sét đánh, ngưá»i hương ấy xem kỹ dấu sét đánh thấy có chữ: "Thụ căn Ä‘iểu Ä‘iểu, má»™c biểu thanh thanh, hòa Ä‘ao má»™c lạc, tháºp bát tá» thà nh, đông a nháºp địa, má»™c dị tái sinh, chấn cung kiến nháºt, Ä‘oà i cung ẩn tinh, lục thất niên gian, thiên hạ thái bình" (Gốc cây thăm thẳm, ngá»n cây xanh xanh, cây hòa Ä‘ao rụng, mưá»i tám hạt thà nh, cà nh đông xuống đất, cây khác lại sinh, đông mặt trá»i má»c, tây sao náu hình, khoảng sáu bảy năm, thiên hạ thái bình). Sư Vạn Hạnh tá»± Ä‘oán riêng rằng: "Thụ căn Ä‘iểu Ä‘iểu", chữ căn nghÄ©a là gốc, gốc tức là vua, chữ Ä‘iểu đồng âm vá»›i yểu, nên hiểu là yếu. "Má»™c biểu thanh thanh", chữ biểu nghÄ©a là ngá»n, ngá»n tức là bá» tôi, chữ thanh âm gần giống vá»›i chữ thanh nghÄ©a là thịnh; Hòa , Ä‘ao, má»™c [ghép lại] là chữ Lê; Tháºp, bát, tá» là chữ Lý; Äông A là chữ Trần; nháºp địa là phương Bắc và o cướp: "Má»™c dị tái sinh" là há» Lê khác lại sinh ra. "Chấn cung kiến nháºt", chấn là phương Äông, kiến là má»c ra; nháºt là thiên tá». "Äoà i cung ẩn tinh", "Ä‘oà i" là phương tây, "ẩn" cÅ©ng như lặn, "tinh" là thứ nhân. Mấy câu nà y ý nói là vua thì non yểu, bá» tôi thì cưá»ng thịnh, há» Lê mất, há» Lý nổi lên, thiên tá»á»Ÿ phương đông má»c ra thì thứ nhân ở phương tây lặn mất, trải qua 6, 7 năm thì thiên hạ thái bình365 .
Vạn Hạnh má»›i bảo Lý Công [32a] Uẩn rằng: "Má»›i rồi tôi thấy chữ bùa sấm kỳ lạ, biết há» Lý cưá»ng thịnh, tất dấy lên cÆ¡ nghiệp. Nay xem trong thiên hạ ngưá»i há» Lý rất nhiá»u, nhưng không ai bằng Thân vệ là ngưá»i khoan thứ nhân từ được lòng dân, lại Ä‘ang nắm binh giữ quyá»n trong tay, đứng đầu muôn dân chẳng phải Thân vệ thì còn ai đương ná»—i nữa. Tôi đã hÆ¡n 70 tuổi rồi, mong được thư thả hãy chết, để xem đức hóa cá»§a ông như thế nà o, thá»±c là cái may nghìn năm có má»™t". Công Uẩn sợ câu nói ấy tiết lá»™, bảo ngưá»i anh Ä‘em Vạn Hạnh giấu ở Tiêu SÆ¡n366 . Song từ ấy cÅ©ng lấy thế tá»± phụ má»›i nảy ra lòng nhòm ngó ngôi vua, mà ngưá»i ta cÅ©ng quy phụ.
Có lần Ngá»a Triá»u ăn qá»§a khế lại thấy há»™t máºn367 , má»›i tin lá»i sấm ngữ, ngầm tìm ngưá»i há» Lý giết Ä‘i, thế mà Công Uẩn ở ngay bên cạnh, rốt cuá»™c vẫn không biết. Äến khi Ngá»a Triá»u băng, vua nối còn bé, Công Uẩn cùng vá»›i Hữu Ä‘iện tiá»n chỉ huy sứ là Nguyá»…n Äê má»—i ngưá»i được Ä‘em [32b] 500 quân tùy long368 và o là m túc vệ. Khi ấy Chi háºu là Äà o Cam Má»™c dò biết Công Uẩn có muốn nháºn việc truyá»n ngôi, má»›i nhân lúc vắng nói khÃch rằng: "Gần đây chúa thượng ngu tối bạo ngược, là m nhiá»u việc bất nghÄ©a, trá»i chán ghét nên không cho hết thá», con nối thÆ¡ ấu, không kham ná»—i nhiá»u khó khăn. Má»i việc phiá»n nhiá»…u thần linh không ưa, dân chúng nhao nhác, mong tìn chân chúa. Sao Thân vệ không nhân lúc nà y nghÄ© ra mưu cao, quyết Ä‘oán sáng suốt, xa xem dấu cÅ© cá»§a Thang VÅ©, gần xem việc là m cá»§a Äinh, Lê, trên thuáºn lòng trá»i, dưới theo ý dân, mà cứ muốn khư khư giữ tiểu tiết là m gì!". Công Uẩn trong lòng thÃch lá»i nói đó nhưng còn ngá» Cam Má»™c có mưu khác, má»›i giả cách mắng rằng: "Sao ông lại nói như thế, tôi phải bắt ông ná»™p quan!". Cam Má»™c thong thả bảo Công Uẩn rằng: "Tôi thấy thiên thá»i nhân sá»± như thế, cho nên má»›i dám phát ngôn. Nay ông lại muốn cáo giác tôi thì tôi không phải là ngưá»i sợ chết". [33a] Công Uẩn nói: "Tôi đâu nở cáo giác ông, chỉ sợ lá»i nói tiết lá»™ thì chết ráo, nên răng ông đó thôi".
Hôm sau Cam Má»™c lại bảo Công Uẩn: "Ngưá»i trong nước ai cÅ©ng nói há» Lý khởi nghiệp lá»›n, lá»i sấm đã hiện ra rồi, đó là cái há»a không thể che dấu được nữa. Chuyển há»a là m phúc, chỉ trong sá»›m chiá»u. Äây là lúc trá»i trao ngưá»i theo, Thân vệ còn nghi ngại gì nữa?". Công Uẩn nói:" Tôi đã hiểu rỠý ông, không khác gì ý cá»§a Vạn Hạnh, nếu thá»±c như lá»i ấy thì nên tÃnh kế thế nà o ?". Cam Má»™c nói:" Thần Vệ là ngưá»i khoan thứ, nhân từ, lòng ngưá»i chịu theo. Hiện nay trăm há» má»i mệt kiệt quệ, dân không chịu nổi, Thân vệ nên nhân đó lấy ân đức mà vá»— vá», thì ngưá»i ta tất xô nhau kéo vá» như nước chảy chá»— thấp, có ai ngăn được!". Cam Má»™c biết việc cần kÃp, sợ sinh biến, má»›i nói chuyện vá»›i khanh sÄ© và các quan, ai cÅ©ng vui theo. Ngay ngà y hôm ấy, Ä‘iá»u há»p cả ở trong triá»u, bà n rằng:" Hiện nay, dân chúng ức triệu khác lòng, trên dưới lìa [33b] bá», má»i ngưá»i chán ghét tiên đế hà khắc bạo ngược, không muốn theo vá» vua nối mà đá»u có lòng suy tôn quan Thân vệ, bá»n ta không nhân lúc nà y cùng nhau sách láºp Thân vệ là m thiên tá», lỡ bối rối có xảy ra tai biến gì, liệu chúng ta có giữ được cái đầu hay không?".
Thế rồi cùng nhau dìu Công Uẩn lên chÃnh Ä‘iện, láºp là m thiên tá», lên ngôi Hoà ng đế. Trăm quan Ä‘á»u lạy rạp dưới sân, trong ngoà i Ä‘á»u hô "vạn tuế", vang dáºy cả trong triá»u. Äại xá cho thiên hạ, lấy năm sau là m niên hiệu Thuáºn Thiên năm đầu. Äốt giá»ng lưới, bãi ngục tụng, xuống chiếu từ nay ai có việc tranh kiện cho đến triá»u tâu bà y, vua thân xét quyết. Các quan dâng tôn hiệu là "Phụng Thiên Chà Lý ứng Váºn Tá»± Tại Thánh Minh Long Hiện Duệ Văn Anh VÅ© Sùng Nhân Quảng Hiếu Thiên Hạ Thái Bình Khâm Minh Quang Trạch Chương Minh Vạn Bang Hiển Ứng Phù Cảm Uy Chấn Phiên Man Duệ Mưu Thần Trợ Thánh Tri Tắc Thiên Äạo ChÃnh Hoà ng Äế.
[34a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Kinh thư tôn xưng vua Nghêu là Phóng Huân, vua Thuấn là Trùng Hoa. Bá» tôi Ä‘á»i sau lấy đức hạnh thá»±c mà tôn xưng vua, đến hÆ¡n mưá»i chữ đã là nhiá»u lắm rồi. Bấy giá» bầy tôi dâng tôn hiệu đến 50 chữ, thế là không biết kê cứu cổ há»c mà chỉ biết nịnh vua.[Lý] Thái Tổ nháºn mà không từ, đó là muốn khoe khoang để cho Ä‘á»i sau không ai hÆ¡n được. Thế là sai. Sau, tôn Thái Tông cÅ©ng đến gần 50 chữ là vì bắt chước ở đây.
Truy phong cha là Hiển Khánh Vương, mẹ là Minh Äức Thái Háºu.
Lê Văn Hưu nói: Nhà Chu dấy nghiệp vương, truy phong là Thái Vương, Vương Quý, nhà Tống xưng đế truy phong là Hy Tổ, Dá»±c Tổ, là theo nghÄ©a cha vì con mà được tôn quý. Lý Thái Tổ ta đã xưng đế mà truy phong cha là Hiển Khánh Vương, bấy giá» [34b] lá»… quan không biết cải chÃnh, thế là tá»± ti váºy.
Láºp sáu hoà ng háºu, duy có Ä‘Ãch phu nhân gá»i là Láºp Giáo Hoà ng Háºu, quy chế xe kiệu và y phục khác hẳn vá»›i các cung khác. Sách láºp con trưởng là Pháºt Mã là m Hoà ng thái tá», các con khác Ä‘á»u phong tước hầu. Con gái 13 ngưá»i Ä‘á»u phong công chúa. Gả con gái trưởng là công chúa An Quốc cho Äà o Cam Má»™c, phong Cam Má»™c là m NghÄ©a TÃn Hầu, phong cho anh là m VÅ© Uy Vương, chú là m VÅ© Äạo Vương, con VÅ© Uy Vương là Trưng Hiển là m Thái úy, con Dá»±c Thánh Vương369 là phó là m Tổng quản, Trần Cảo là m Tướng công, Ngô Äinh là m Khu máºt sứ, Äà o Thạc Phụ là m Thái bảo, Äặng Văn Hiếu là m Thái phó, Phà Xa Lá»—i370 là m Tả kim ngô, Vệ Trúc là m Há»u kim ngô, Äà m Thản là m Tả vÅ© vệ, Äá»— Giản là m Há»u vÅ© vệ, các ngưá»i khác Ä‘á»u như cÅ©.
Ban y phục cho các tăng đạo.
[35a] Trở lên là triá»u Lê 3 vua, khởi từ năm Tân Tỵ mất năm Ká»· Dáºu [981-1009], tất cả 29 năm.
Chú thÃch:
283 Ãi Châu: tức Thanh Hóa ngà y nay. Äại Việt sá» lược (q.1,18b) chép Lê Hoà n ngưá»i Trưá»ng Châu, nay thuá»™c tỉnh Hà Nam Ninh. Äại Việt sá» ký tiá»n biên (q1) phần chÃnh văn bản chép Lê Hoà n ngưá»i Ãi Châu, nhưng phần cước chú lại ghi Lê Hoà n ngưá»i Bảo Thái, huyện Thanh Liêm nay thuá»™c tỉnh Nam Hà .
284 Sông Bạch Äằng: còn gá»i là sông Rừng, chảy qua giữa hai huyện Yên Hưng tỉnh Quảng Ninh và Thá»§y Nguyên, Hải Phòng.
285 Sông Chi Lăng: Cương mục (CB1, 18) chú là con sông ở xã Chi Lăng, tức khúc sông Thương chảy qua Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn.
286 Bê Mi Thuế: Äại Việt sá» lược (q.1, 19b) nói là vua Chiêm, Cương mục (CB1, 19a) nói là tướng Chiêm. G.Maspéro khôi phục tên Phạn ngữ cá»§a ngưá»i nà y là Parames varavarman I (Le Royaume de Champa); nhưng vẫn coi là giả thuyết vì chưa có cứ liệu xác nháºn.
287 Núi Äồng Cổ: ở xã Äan Nê, huyện Thuyệu Yên, tỉnh Thanh Hóa.
288 Sông Bà Hòa: sông chảy qua xã Bà Hòa, sau đổi là xã Äồng Hòa, nay thuá»™c huyện TÄ©nh Gia, tỉnh Thanh Hóa.
289 Núi Äại Vân: ở thà nh Hoa Lư, tỉnh Hà Nam Ninh.
290 Tiết Trấn: tức Tiết độ sứ ở phiên trấn.
291 Chá»— nà y toà n thư chép là "Diên Chỉ chi ngung", bản dịch cÅ© dịch là "Diên Chỉ cõi xa" và chú thÃch Diên Chỉ là Chu Diên và Giao Chỉ (bản dịch cÅ©, táºp 1, tr.332). Nhưng xem lại Tống sá» (Giao Chỉ truyện) ta thấy Ä‘oạn văn nà y được chép là "Diên Diếp chi ngung". Diên Diếp hay Äiếp Diên là từ lấy trong Háºu Hán thư, Mã Viện truyện. Theo Mã Viện truyện, khi Mã Viện và o Giao Chỉ, đến Tây Lý, đất nhiá»u khà độc bốc lên, "ngá»ng mặt nhìn thấy diá»u bay, lả tả rÆ¡i xuống trong nước" (ngưỡng thị phi diên Ä‘iếp Ä‘iếp Ä‘á»a thá»§y trung). Như váºy, "diên Ä‘iếp chi ngung" có thể dịch là "cõi đất diá»u rÆ¡i", chỉ miá»n đất Giao Chỉ mà ngưá»i Trung Quốc coi là nhiá»u khà độc. Chữ Diên Äiếp gần vá»›i chữ Diên Chỉ nên có sá»± lầm lẫn như trên.
292 Núi Äá»i: tên chữ Hán là Äá»™i SÆ¡n hoặc Long Äá»™i SÆ¡n, ở xã Äại SÆ¡n, huyện Duy Tiên, nay thuá»™c tỉnh Nam Hà .
293 Sách Giang tá»±: tên chùa, gá»i theo tên sông. Sông Sách Giang, theo Phan Huy Chú, là con sông chảy qua Nam Sách. (Lịch triá»u hiến chương loại chÃ, bang Giao Chỉ). Có lẽ bây giá», cÅ©ng như vá» thá»i Trần sau nà y, sông Sách là má»™t Ä‘oạn sông Thương.
294 Pháp sư Thuáºn: tức thiá»n sư Pháp Thuáºn (1-990) há» Äá»—, trụ trì chùa Cổ SÆ¡n, hương Thư ở ái Quáºn; thuá»™c thế hệ thứ 11 thiá»n phái Tì-ni-Ä‘a-lưu-chà (dòng thiá»n Nam Phương).
295 Nguyên văn là "giang lệnh".
296 Nguyên bản in là : "Bả điệu"; nhầm chữ trạo thà nh chữ điệu; dùng ở đây không có nghĩa; ba trạo có nghĩa là cái mái chèo.
297 Theo bản dịch cũ.
298 Ngô Khuông Việt (933-1011): tức Ngô Chân Lưu, ngưá»i hương Cát Ly; huyện Trưá»ng Lạc; trụ trì chùa Pháºt Äà , thuá»™c thế hệ thứ tư dòng thiá»n Vô Ngôn Thông.
299 Nguyên bản in "háºu khiển chi", chữ khiển (sai khiến) do chữ di (tặng, biếu) khắc lầm.
300 Nguyên văn: chế khúc. Khúc là bà i hát có lá»i, là bà i từ đặt theo má»™t ca Ä‘iệu có sẳn.
301 Bà i từ nà y có má»™t truyá»n bản khác ở Thiá»n uyển táºp anh, bản in năm VÄ©nh Thịnh thứ 11 (1715), di biệt má»™t số chữ so vá»›i văn bản Toà n thư phiên âm trên đây. Trong bà i Vá» bà i từ ở thế ká»· X, Hoà ng Văn Lâu đã khá»a dị nháºn xét, hai bản để phục nguyên bà i từ (xem: Má»™t số vấn đỠvăn hóa há»c Hán Nôm, NXB Khoa Há»c Xã Há»™i, H. 1983, tr. 191-211).
302 Bản dịch cá»§a Hà Văn Tấn, Lịch sá» Pháºt giáo Việt Nam NXB. Khoa Há»c Xã Há»™i, H. 1988, tr. 127.
303 Pháºt thà nh tức là thà nh Pháºt Thệ (Vijaya), CÅ©ng gá»i là thà nh Chà Bà n, kinh đô cá»§a Chiêm Thà nh; ở vá» phÃa Bắc thà nh phố Quy NhÆ¡n, ngà y nay khoảng 27 Km.
304 Tức vua Chiêm Sri Harivarman II (ở ngôi 988-999).
305 Ở Ä‘á»an sau (BK1,24a) ghi hoà ng tá» nà y là Long TÃch.
306 Các tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa ngà y nay.
307 Thái Bình quân: sau đổi là Liêm Châu tức tỉnh Quảng Äông, Trung Quốc, quân là đơn vị hà nh chÃnh đầu thá»i Tống.
308 Giao: ngoại vi đô thà nh gá»i là giao.
309 Phù Lan: Cương mục chú là tên trại, sau là xã Phù Vệ, huyện ÄÆ°á»ng Hà o (CMCB1, 27a) nay thuá»™c tỉnh Hải Hưng.
310 Äằng Châu: tên xã thuá»™c huyện Kim Äá»™ng, nay thuá»™c huện Kim Thi, tỉnh Hải Hưng; tên đất tương đương vá»›i Khoái Châu thá»i Lý, Khoái Lá»™ thá»i Trần, Khoái Châu thá»i Lê, gồm gần cả tỉnh Hưng Yên cÅ©.
311 Tuyên Triệu: cho gá»i đến.
312 Äiạ Lý: tên châu cá»§a Chiêm Thà nh, sau khi sáp nháºp và o lãnh thổ nhà Lý đổi gá»i là châu Lâm Bình (1075). Nay là phần đất huyện Lệ Ninh, tỉnh Quảng Bình.
313 Tân Bình: tên phá»§ thá»i Lê, nay gồm toà n bá»™ đất Quảng Bình cùng vá»›i đất huyện Bến Hải, tỉnh Quảng Trị.
314 Ô Lý: tên hai châu cá»§a nước Chiên Thà nh, thá»i Trần (năm 1306) đổi gá»i châu Ô là Thuáºn Châu, Châu Lý gá»i là Hoá Châu - nay là phần phÃa nam tỉnh Quảng Trị và tỉnh Thừa Thiên.
315 NgÅ© Huyện Giang: Cương mục (CMCB1, 27a) chú là con sông chảy qua 5 huyện Kim Anh, Äông Ngà n, vòng quanh đến huyện Yên Phong và Tiên Du, rồi đổ và o sông Nguyệt Äức (sông Cầu).
316 Mạt Liên: Cương mục chú là huyện Tiên Lữ (CMCB1, 27b). Nay thuộc đất huyện Phù Tiên, tỉnh Hải Hưng.
317 Vũ Lung: tên châu, thuộc tỉnh Thanh Hoá, chưa biết rõ vị trà (CMCB1, 27a).
318 Cổ Lãm: tức là châu Cổ Pháp thá»i Lý, nay là đất huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Bắc Ninh.
319 Phù Äái: Cương mục chú là xã Phù Äái, huyện VÄ©nh Lại (CMCB1, 27a), nay thuá»™c đất huyện VÄ©nh Bảo, Hải Phòng.
320 Tô Máºu: là vùng Nà Dương, Äình Láºp, An Châu, tỉnh Lạng SÆ¡n.
321 Triá»u Dương: tên châu, nay thuá»™c phần đất các huyện Tiên Yên, Hải Ninh tỉnh Quảng Ninh.
322 Mân Việt: chỉ vùng tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc.
323 Hà Äá»™ng: tức động Hà Man, thuá»™c huyện Thạch Thà nh, tỉnh Thanh Hóa (CMCB1, 34).
324 Châu Äịnh Biên: Nguyá»…n Thiên Tùng chú thÃch Dư địa chà cá»§a Nguyá»…n Trãi, có ghi má» và ng ở Äịnh Biên, tỉnh Cao Bằng, có lẻ châu Äịnh Biên ở vùng nà y. Bản Dịch cÅ© cho là vùng thượng du Thanh Hóa.
325 Cá» Long: tên đất thuá»™c vùng dân tá»™c Mưá»ng huyện Cẩm Thá»§y, tỉnh Thanh Hoá. Cương mục ghi là tên dân tá»™c, thá»i Äinh, Lê gá»i là Man Cá» Long. Khoản năm Thuáºn Thiên (1428-1433), nhà Lê đặt là huyện Lạc Thá»§y, khá»ang năm Quang Thuáºn (1460-1469) đổi là Cẩm Thá»§y (CMCB1, 35a).
326 Cùng Giang: con sông ở vùng Mưá»ng Cá» Long huyện Cẩm Thá»§y, tỉnh Thanh Hóa. Cương mục chép là "Duyên Giang", nghÄ©a là đi theo dá»c sông (bản dịch cÅ© theo ý đó). Xét Ä‘oạn văn trên đây thì Cùng Giang phải là tên riêng, vì tiếp theo có nói rõ: "giặc bà y tráºn hai bên bá»..., quan quân bị hãm ở giữa sông".
327 Äa Cái: tên xã, thuá»™c huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Kênh Äa Cái tức là khúc kênh nối kênh Sắt vá»›i sông Lam
328 Cương mục có chép việc Lê Äại Hà nh Ä‘i và o kênh Hoa Cái, nhưng bá» qua không nói đến ám Châu và Tư Cá»§ng trưá»ng. Những tên đất nà y chưa khảo được.
329 Thà nh Nháºt Hiệu: Cương mục dẫn tên ghi trong An Nam chà cá»§a Cao Hùng Trưng là Hiệu Thà nh trưá»ng, nay không khảo được (CMCB1, 36a).
330 Minh Äá»: ở BK1, 21a viết (chữ Hán) ở đây viết (chữ Hán) cùng âm Äá».
331 Biện Kinh: kinh đô nhà Bắc Tống (960-1126), nay là Khai Phong, tỉnh Hà Nam, Trung Quốc.
332 Sông Äại Hoà ng: theo Cương mục, là con sôngf chảy qua xã Äại Hữu, huyện Gia Viá»…n (CMCB1, 37a). Bản dịch cÅ© chú là khúc sông Hồng ở ngã ba Tuần Vương xã Äại Hoà ng.
333 Äại Hà nh: khi vua má»›i mất chưa đặt thụy hiệu thì gá»i là Äại Hà nh Hoà ng Äế. Có sách giải thÃch "đại hà nh" là đi xa hẳn không trở lại. Có sách giải thÃch "đại hà nh" là đức hạnh lá»›n (hà nh và hạnh viết cùng má»™t chữ, âm cổ Ä‘á»c như nhau).
334 Bất tiếu: là không giống cha, tức là không phải là ngưá»i hiá»n.
335 Mẹ cá»§a Lê Trung Tông Long Việt, Cương mục chú là : con gái quan chi háºu, tên là Diệu, không rõ há» gì (CMCB1, 39a). Äại Việt sá» lược (q.1,21a) chép là mẹ cá»§a Long Việt là " hầu Di nữ " (con gái ngưá»i hầu gái ngưá»i Chiêm Thà nh?).
336 Thạch Hà : tên châu Ä‘á»i Tiá»n Lê, nay là vùng huyện Thạch Hà , tỉnh Hà TÄ©nh.
337 Cá»a biển Kỳ La là cá»a Nhượng Bạn ở huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà TÄ©nh.
338 Quản Thúc: em Chu VÅ© Vương và Chu Công, gây loạn để cướp ngôi cá»§a cháu là Thà nh Vương, bị Chu Công bắt giết. Thúc Nha: em cá»§a Lổ Trang Công, khi Trang Công chết, Thúc Nha muốn là m lá»an, bị quan nhiếp chÃnh là Quý Há»u (cÅ©ng là em Trang Công) bắt uống thuốc độc chết.
339 Tại Pù Lan: xem chú thÃch (1) tr. 227.
340 Thần Äầu: tên cá»a biển xưa (ngà y nay đã bị lấp) ở xã Thần Äầu, huyện Nga SÆ¡n, tỉnh Thanh Hoá; đầu Ä‘á»i Lê đổi gá»i là Thần Phù, thá»i Nguyá»…n (1838) xã Thần Äầu nháºp và o huyện Yên Má»—, tỉnh Ninh Bình.
341 Quán khoán: tá» giấy cho phép sá» dụng quán trá».
342 Liêm Châu: tên châu thá»i ÄÆ°á»ng - Tống, nay là đất tỉnh Quảng Äông, Trung Quốc.
343 Các bản in Toà n Thư Ä‘á»u in là "Là Chiết" (lìa gãy), nghÄ©a tạm hiểu được. Nhưng đúng ra ở đây chữ chiết là do chữ tÃch viết nhầm Là tÃch nghÄ©a là chia lìa.
344 Quảng Nam: lá»™ Quảng Nam thá»i Tống tức là đạo LÄ©nh Nam thá»i ÄÆ°á»ng, nay là đất các tỉnh Quảng Äông, Quảng Tây, Trung Quốc.
345 Vi Long: nay là huyện Chiêm Hóa, tỉnh Hà Tuyên.
346 Äô Lương, Thiên Liá»…u: tên châu, chưa rõ ở vùng nà o.
347 Nguyên văn: cầu Thi Ung Châu Khưu thị, chữ khưu do chữ há»— khắc lầm. Há»— thị là chợ trao đổi hà ng hóa (vá»›i ngưá»i nước ngoà i) không dùng tiá»n.
348 Nguyên văn: "Ngô đô đốc Kiểu hà nh hiến đẳng..." "Cương mục khi sá» dụng sá» liệu nà y, coi Kiểu Hà nh Hiến là tên riêng, do đó bá» hai chữ Ngô và đẳng (coi như Toà n Thư in thừa chữ). Vì có chữ "đẳng" nên chúng tôi cho rằng ở đây Toà n Thư nói việc dâng biểu cho hai ngưá»i: Ngô đô đốc và Kiểu hà nh hiến (Ä‘á»u không ghi tên). Như thế thì "hà nh hiến" phải lá má»™t chừc quan. Xin ghi lại đây để chá» tra cứu.
349 Nguyên văn: "bi háºu", cá»™t mốc chỉ dặm đưá»ng, má»—i dặm trồng má»™t cá»™t (như cá»™t cây số ngà y nay).
350 Chi Long: theo Cương mục, là tên cá»a quan thuá»™c huyện Chi Nga, tức huyện Nga SÆ¡n, tỉnh Thanh Hóa (CMCB2, 1b).
351 Hoan ÄÆ°á»ng: Cương Mục ghi là tên châu Ä‘á»i tiá»n Lê (CMCB2, 2b). Nay thuá»™c đất các huyện Nam Äà n, Anh SÆ¡n, Äô Lương, tỉnh Nghệ An.
352 Hoà n Giang: Cương Mục (CB1, 38) chú là "không khá»a được" . Bản dịch cÅ© cho cá»a Hòan là cá»a Sót (Nam Giá»›i) và do đó sông Hoà n là sông chảy ra cá»a Sót.
353 Nguyên bản in là "Hoà n" ÄÆ°á»ng (vá»›i chữ "Hoà n" là ngá»c hoà n), ngá» vẫn là châu Hoan ÄÆ°á»ng đã nói ở trên, mà do ảnh hưởng các chữ "Hoà n" trên và dưới nên Ä‘á»c và khắc in nhầm.
354 Nguyên văn "Châu Giáp Giang", chưa rõ ở đâu.
355 Hoà n Hải Khẩu: hẳn là cá»a sông Hoà n nói ở trên.
356 Sông Ninh: có lẽ là sông Ninh ở huyện Chương Mỹ, tỉnh Hà Tây. Äại Việt sá» lược, q.1, 21b chép là sông Chỉ Ninh.
357 Nguyên bản: "Hệ nhân chu đáo", đúng chữ là : "hệ nhân chu trắc" (buá»™c ngưá»i và o bên cạnh thuyá»n), chữ trắc khắc in nhầm thà nh đáo.
358 Tẩm điện: nhà ngũ của vua.
359 Nguyên văn: "Bà o lạc chi hình" bôi mỡ lên cá»™t đồng bắt tá»™i nhân trèo lên, trÆ¡n rÆ¡i xuống đống than lá»a, xuất sứ ở Sá» ký cá»§a Tư Mã Thiên, nói tá»™i ác cá»§a vua Trụ (q.1, ân bản ká»·).
360 Vua Trụ thấy ngưá»i sáng sá»›m Ä‘i chân trần trên tuyết, khen giá»i, bắt chặt ống chân xem bên trong có gì.
361 Long Bà ng: ngưá»i hiá»n thá»i Hạ, bị Kiệt giết.
362 Tá»· Can: ngưá»i hiá»n thá»i Ân, nhiá»u lần can ngăn Trụ, Trụ nói: "Ta nghe nói quả tim cá»§a thánh nhân có 7 lá»—", rồi má»— bụng Tá»· Can moi tim để xem.
363 Tôn Hạo: tức Ngô Háºu chá»§ thá»i Tam Quốc.
364 Cổ Pháp: tên châu, thá»i Äinh gá»i là Cổ Lãm, thá»i Tiá»n Lê đổi là Cổ Pháp, nay thuá»™c đất huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc.
365 Bà i thÆ¡ nà y cÅ©ng được chép trong Äại Việt sá» lược(q.1, 1a) cá»§a soạn giả thá»i Trần, nhưng không có hai câu "Äông A nháºp địa, Má»™c dị tái sinh". Äiá»u đó má»™t mặt chứng tá» rằng bà i sấm nà y được là m ra để tạo dư luáºn cho Lý Công Uẩn lên ngôi; má»™t mặt cho thấy ngưá»i Ä‘á»i sau (Trần, Lê) còn xen thêm và o hai câu đã dẫn. Còn câu "Lục tháºp niên..." thì Äại Việt sá» lược chép là "Lục tháºp nháºt...", hợp lý hÆ¡n.
366 Tiêu Sơn: nay thuộc xã Tương Giang, huyện Tiên Sơn, tỉnh Hà Bắc.
367 Chữ Lý nghÄ©a là cây máºn.
368 Tùy Long Binh: đội quân hầu của vua.
369 Soát lại việc Lý Công Uẩn phong tước ghi tại đây, ngá» toà n thư chép sót vá» ngưá»i được phong là Dá»±c Thánh Vương. Äại Việt sá» lược (q.2, tá» 2b) ghi vua phong "cho anh là m VÅ© Uy Vương, phong cho em là m Dá»±c Thánh Vương". Cương mục (CB2, 8a) không thấy dẫn Äại Việt sá» lược, nhưng dẫn Nam Thiên trung nghÄ©a lục (cá»§a Phạm Phi Kiến) nói Dá»±c Thánh Vương là con thứ cá»§a Lý Thái Tổ. Phối hợp cả Toà n thư ghi tại đây là Äại Việt sá» lược, ngá» Cương mục chú nhầm.
370 Phà Xa Lá»—i: Äại Việt sá» lược (q.2, 2b) chép là Bùi Xa Lá»—i.
Tà i sản của Adamsmith
Từ khóa được google tìm thấy
àãåíòñòâî , àâàòàðêè , ãàçåòà , âàêàíñèè , âàëåíòèíà , âåëèêàÿ , äåëüôèí , âàííû , äåíüãè , áàññåéíû , àâòîçàï÷àñòè , àâòîìèð , àâòîøêîëà , áåðåìåííîñòè , ãàðàíò , âëàãàëèùå , àëåíà , ãëàìóð , äèåòà , âèçèòêà , áèëàí , áèëüÿðä , àêöèÿ , àëòûí , àíãåë , äíåâíèê , àíãëî , âîäîíàåâà , äîìîâ , äîìîäåäîâî , âîïðîñ , äîñóã , áîóëèíã , âîðîíåæ , ãîðÿùèé , àóäèî , áûòîâàÿ , äæèíñû , äæîëè , áðèòíè , çîäèàêà , ëîãîòèï , êíèãà , êîìïàíèÿ , èíòåðüåð , êóðñû , èðêóòñê , íàëîãîâûé , íàòàëè , íàðàùèâàíèå , ìåðëåí , ïèòàíèå , ïîäìîñêîâüå , ïîëèòîëîãèÿ , ìîíèòîð , ïîðíóøêà , ïûëåñîñ , ïðîõîæäåíèå , îðõèäåÿ , ñàìàðå , ñóâåíèðû , ñóáàðó , ñòðèì , òàíöåâ , ôèçèêà , òèìàòè , òîðãîâîå , òðóäà , ýëåêòðè÷åê , æèçíü , ðàìáëåð , ðîëèêè , øêîäà