Anemia)
"- Bác sĩ ơi, bác sĩ nói tôi thiếu máu, sao không cho tôi uống thuốc?"
Thiếu máu là má»™t tình trạng do sá»± bất thÆ°á»ng của các hồng huyết cầu (red blood cell), ngay từ lúc sinh ra hay má»›i bị sau nà y, hoặc là biểu hiện của má»™t bệnh không phải bệnh vá» máu. Khi có thiếu máu, khối lượng hồng huyết cầu lÆ°u thông trong máu sút giảm, trị số hemoglobin của ngÆ°á»i thiếu máu dÆ°á»›i 12 g/dl nếu là phụ nữ, dÆ°á»›i 14 g/dl nếu là đà n ông.
Triệu chứng
Triệu chứng tùy và o nguyên nhân gây thiếu máu, mức Ä‘á»™ thiếu máu nhẹ hay nặng, thiếu máu xảy ra từ từ hay mau chóng. Nhiá»u trÆ°á»ng hợp thiếu máu nặng vẫn không gây triệu chứng gì cả nếu thiếu máu xảy ra cháºm cháºm qua nhiá»u ngà y tháng; nhÆ°ng thÆ°á»ng, khi trị số hemoglobin (viết tắt Hb) xuống dÆ°á»›i 7 g/dl, ngÆ°á»i bệnh sẽ thấy mau mệt, nhức đầu, khó thở, choáng váng, Ä‘au ngá»±c. Khi ngÆ°á»i bệnh trông xanh quá, than nhìn không còn rõ, xỉu, tim Ä‘áºp nhanh, ta nên mau chóng thăm khám và chữa trị ngay.
Nhiá»u trÆ°á»ng hợp thiếu máu được khám phá khi bác sÄ© tình cá» thá» CBC (complete blood count, đếm máu toà n diện: cho biết các trị số bạch cầu, hồng cầu, Hb, tiểu cầu, thể tÃch hồng cầu, xem hồng cầu bình thÆ°á»ng, to hoặc nhá»... ThÆ°á»ng ta thá» CBC má»—i 3 năm để truy tìm thiếu máu, và các bệnh vá» máu khác).
Nguyên nhân
Nguyên nhân tạo thiếu máu rất nhiá»u:
- Thiếu máu do thiếu chất sắt: chiếm đến 25-35% các trÆ°á»ng hợp thiếu máu, xảy ra trong những trÆ°á»ng hợp mất máu lâu ngà y, nhÆ° phụ nữ ra máu nhiá»u khi có kinh; ung thÆ° ruá»™t già khiến máu âm thầm chảy rỉ rả ngà y nà y sang ngà y khác, dù mắt ta không nhìn thấy...
- Do bệnh kinh niên: cÅ©ng chiếm 25-35% các trÆ°á»ng hợp thiếu máu. Các bệnh kinh niên nhÆ° bệnh tháºn, bệnh gan, bệnh tuyến ná»™i tiết... lâu ngà y có thể khiến ta đâm thiếu máu.
- Tan huyết (hemolytic anemia, các hồng huyết cầu bị phá hủy) và tủy xÆ°Æ¡ng không tạo đủ máu: 15% các trÆ°á»ng hợp thiếu máu.
- Bệnh myelodysplasia: 10% các trÆ°á»ng hợp thiếu máu.
- Bệnh thalassemia (khiến hồng huyết cầu có dạng nhá»):
5-10% các trÆ°á»ng hợp thiếu máu.
- Các bệnh khác: 5-10% các trÆ°á»ng hợp thiếu máu. Chẳng hạn nhÆ° bệnh thiếu chất sinh tố B12, thiếu chất folate...
Thăm khám
Bạn thấy, thiếu máu có thể do rất nhiá»u nguyên nhân khác nhau. Có nguyên nhân là nh thôi (tại ra kinh hÆ¡i nhiá»u má»—i tháng), song cÅ©ng nhiá»u nguyên nhân Ä‘á»™c (ung thÆ° ruá»™t già , ung thÆ° máu...). Thiếu máu, không giản dị chỉ cho "thuốc bổ máu" rồi xoa tay yên tâm. Ta cần tìm hiểu tại sao lại thiếu máu váºy.
Việc tìm hiểu tại sao thiếu máu nếu không khéo sẽ rất tốn kém. Thá» máu lung tung vừa tốn kém, đã váºy lắm khi không Ä‘Æ°a đến định bệnh. Thế nên, tìm hiểu tại sao bạn thiếu máu ta nên là m từng bÆ°á»›c má»™t.
Bệnh gì cÅ©ng thế, trừ trÆ°á»ng hợp khẩn cấp, tìm hiểu bao giá» cÅ©ng bắt đầu bằng phần trò chuyện, danh từ chuyên môn gá»i là bệnh sá» (history). Bác sÄ© thân máºt há»i bạn, xem bạn có biết bạn thiếu máu, và từ hồi nà o. Nếu bạn trả lá»i: "Ôi, bác sÄ© lo gì. Tôi bị bệnh thalassemia từ hồi má»›i đẻ, hồng cầu có dạng nhá», thá» ra lúc nà o cÅ©ng thấy thiếu máu, nhÆ°ng tôi khá»e lắm. Ãây tôi Ä‘em kết quả thá» CBC 10 năm trÆ°á»›c, so vá»›i thá» máu của bác sÄ© vừa là m, cÅ©ng vẫn váºy". Thế thì ta yên tâm, không cần là m gì thêm, chỉ thỉnh thoảng thá» lại CBC xem có gì thay đổi.
Còn bạn trả lá»i: "Không bác sÄ© ạ, trÆ°á»›c giá» chÆ°a bác sÄ© nà o nói tôi thiếu máu cả. Má»›i năm trÆ°á»›c, tôi mua bảo hiểm nhân thá», há» thá» máu, rồi vui vẻ bán bảo hiểm cho tôi, có thấy há» nói gì đâu. Bây giá» bác sÄ© bảo Hb tôi có 9 thôi, thấp quá, thảo nà o tôi hay thấy mệt mệt", thì ta phải tìm hiểu tiếp tại sao bạn lại thiếu máu.
BÆ°á»›c kế trên Ä‘Æ°á»ng tìm sao bạn bá»—ng nhiên đâm thiếu máu trong vòng 1 năm qua, xin bạn cho biết ngoà i chuyện bạn hay thấy mệt mệt, bạn còn triệu chứng gì khác (ra kinh nhiá»u, Ä‘i cầu ra máu...), hiện có bệnh gì quan trá»ng (bÆ°á»›u tá» cung, suy tuyến giáp trạng, bệnh gan, bệnh tháºn...) và đang dùng những thuốc gì (má»™t số thuốc có thể là m tan huyết).
Sang phần thăm khám, bác sÄ© cẩn tháºn tìm xem bạn có nổi hạch bất thÆ°á»ng (ung thÆ° máu, ung thÆ° hạch...), bạn có và ng da, và ng mắt (bệnh gan, bệnh tan huyết...), gan và lá lách (spleen) bạn có to lên (bệnh gan, bệnh vá» máu...), xÆ°Æ¡ng bạn sá» thấy thốn Ä‘au (ung thÆ° máu...), tá» cung bạn to lên vì bÆ°á»›u (nên bạn ra kinh nhiá»u), trong phân bạn có máu (ung thÆ° bao tá», ung thÆ° ruá»™t già )...
ThỠnghiệm
Phần nà y hơi chuyên môn một chút, mong bạn tiếp tục theo dõi, và bạn sẽ hiểu tại sao bác sĩ chưa vội cho thuốc (thực ra, bác sĩ đã biết bạn vì sao thiếu máu đâu).
Khi là m thêm các thỠnghiệm để tìm hiểu nguyên nhân gây thiếu máu, ta luôn nên thỠhemoglobin (Hb) và hematocrit (Hct), reticulocyte count (đếm tế bà o reticulocyte), mean corpuscular volume, và là m peripheral blood smear (xem phết máu ngoại biên).
Hemoglobin (Hb) và hematocrit (Hct) là hai trị số biểu hiệu cho khối lượng của hồng huyết cầu (red blood cell mass), giúp ta biết có thiếu máu hay không: có thiếu máu khi Hb dÆ°á»›i 12 g/dl (hematocrit dÆ°á»›i 36%) ở phụ nữ, và dÆ°á»›i 14% (hematocrit dÆ°á»›i 41%) ở Ä‘Ã n ông. Hai trị số hemoglobin (Hb) và hematocrit (Hct) thÆ°á»ng Ä‘i song hà nh vá»›i nhau, cao cùng cao, thấp cùng thấp.
"Reticulocyte count" (đếm tế bà o reticulocyte) phản ảnh mức Ä‘á»™ sản xuất hồng huyết cầu mau hay cháºm, cho biết tủy xÆ°Æ¡ng (bone marrow) đã đáp ứng ra sao trÆ°á»›c sá»± thiếu máu. Nếu reticulocyte count thấp, sẽ cho ta thấy tủy xÆ°Æ¡ng bịnh, không sản xuất đủ các hồng cầu; ngược lại, khi trị số nà y cao, ta biết Ä‘ang có sá»± thất thoát hồng cầu quá mức (nhÆ° chảy máu Ä‘Æ°á»ng tiêu hóa, chảy máu Ä‘Æ°á»ng sinh dục...), hoặc Ä‘ang có hiện tượng tan huyết, hủy hoại hồng cầu bất thÆ°á»ng trong cÆ¡ thể (vì chuyá»n sai máu, vì dùng thuốc...)
"Mean corpuscular volume" (MCV, Ä‘o khối lượng trung bình của hồng cầu) thÆ°á»ng được dùng để phân loại thiếu máu: thiếu máu vá»›i hồng huyết cầu có dạng nhá» (trị số MCV sẽ thấp, nhÆ° trong trÆ°á»ng hợp thiếu máu do thiếu chất sắt, do bệnh bẩm sinh thalassemia); thiếu máu vá»›i hồng huyết cầu có dạng bình thÆ°á»ng (trị số MCV bình thÆ°á»ng, nhÆ° trÆ°á»ng hợp thiếu máu vì có bệnh kinh niên); thiếu máu vá»›i hồng huyết cầu có dạng to (trị số MCV gia tăng, nhÆ° trÆ°á»ng hợp thiếu máu do thiếu sinh tố B12, thiếu chất folate...).
Ãể tìm nguyên nhân gây thiếu máu, xem má»™t phết máu ngoại biên dÆ°á»›i kÃnh hiển vi (peripheral blood smear) cÅ©ng là điá»u cần thiết. DÆ°á»›i kÃnh hiển vi, ta có thể thấy hồng huyết cầu nhá» dạng hay to vóc, các hồng huyết cầu cùng lứa hay đứa to đứa nhá», trông giống nhau hay đứa tròn đứa méo. Ãồng thá»i, dÆ°á»›i kÃnh hiển vi, ta cÅ©ng có thể xem các bạch huyết cầu (white blood cell) và tiểu cầu (platelet, có nhiệm vụ trong sá»± đông máu) có bất thÆ°á»ng không; nhiá»u bệnh vá» máu không những gây thiếu máu, còn tạo những bất thÆ°á»ng cho bạch huyết cầu và tiểu cầu.
Trên là những thá» nghiệm sÆ¡ khởi trên bÆ°á»›c Ä‘Æ°á»ng Ä‘i tìm nguyên nhân gây thiếu máu. Tùy kết quả những thá» nghiệm trên, có khi còn cần thêm nhiá»u thá» nghiệm kế tiếp nữa. Nếu cần, chúng ta sẽ nhỠđến bác sÄ© chuyên khoa vá» máu (hematologist) tiếp tay, là m những thá» nghiệm đặc biệt, kể cả việc đâm kim và o tủy xÆ°Æ¡ng rút ra chút tủy để nhuá»™m và xem dÆ°á»›i kÃnh hiển vi (bone marrow biopsy): việc nà y giúp cho thấy có thiếu chất sắt trong tủy hay không, có bệnh lao hoặc ung thÆ° ăn lan và o tủy...
Chữa trị
Ãến đây, bạn đã rõ vấn Ä‘á» thiếu máu lắm khi rất nhiêu khê, việc chữa trị không giản dị chỉ cho "thuốc bổ máu" rồi xoa tay yên tâm, đêm ngủ thẳng giấc. Việc chữa trị tùy nguyên nhân gây thiếu máu ta tìm ra, và con Ä‘Æ°á»ng truy tìm nguyên nhân nhiá»u trÆ°á»ng hợp phải trải từng giai Ä‘oạn má»™t. Bạn đừng ngạc nhiên và giáºn khi thấy bác sÄ© cứ thá» máu bạn hoà i.
Rồi nhiá»u khi tìm ra nguyên nhân gây thiếu máu, bệnh lại không có thuốc chữa (nhÆ° bệnh thalassemia, khiến hồng cầu có dạng nhá»). NhÆ° váºy, chữa thiếu máu quả tùy từng trÆ°á»ng hợp. Sợ bà i dà i quá, nên chỉ xin lấy hai trÆ°á»ng hợp thiếu máu do thiếu chất sắt sau là m thà dụ chữa trị.
Có cháu gái 16 tuổi, than hay choáng váng, mắt tối Ä‘en lúc ngồi xuống đứng lên. Khi khám trông cháu hÆ¡i xanh. Há»i thêm, cháu nói kinh cháu ra Ä‘á»u má»—i tháng nhÆ°ng khá nhiá»u, má»—i lần ra có máu cục. Thá» máu thấy Hb thấp, chỉ 9.2 (bình thÆ°á»ng 12-16 ở phụ nữ), trị số MCV thấp, và chất sắt trong máu cÅ©ng thấp nốt: ta biết cháu thiếu máu do thiếu chất sắt vì kinh ra nhiá»u. Chữa bằng chất sắt, trong vòng và i tuần thá» lại sẽ thấy Hb trở vá» bình thÆ°á»ng, và cháu không còn thấy choáng váng, mắt tối Ä‘en lúc ngồi xuống đứng lên nữa. Ta dặn cháu tiếp tục uống chất sắt cho Ä‘á»u.
Má»™t bác gái khác, trên 50, mãn kinh đã mấy năm, gần đây có triệu chứng tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° cháu gái 16 tuổi kể trên, thá» máu ra cÅ©ng thấy y váºy: Hb thấp, chỉ 9.2, trị số MCV thấp, và chất sắt trong máu cÅ©ng thấp nốt. Há»i bác, bác cho biết từ nhỠđến giá», bác chÆ°a từng bị thiếu máu. TrÆ°á»ng hợp nà y đáng lo lắm, không coi thÆ°á»ng được, ung thÆ° ruá»™t già hay xảy ra cho ngÆ°á»i trên 50 tuổi, hay gây chảy máu Ä‘Æ°á»ng tiêu hóa âm thầm Ä‘Æ°a đến thiếu máu.
Ta cho bác uống tạm chất sắt, rồi gá»i đến bác sÄ© chuyên khoa tiêu hóa nhá» soi ruá»™t già . Ta căn dặn bác đừng tin và o "thuốc bổ máu", uống thá» trÆ°á»›c đã, triệu chứng không bá»›t má»›i Ä‘i soi ruá»™t già , không, bác nên Ä‘i xem bác sÄ© chuyên khoa tiêu hóa cà ng sá»›m cà ng tốt.
Váºy, thiếu máu, do nhiá»u nguyên nhân là nh, mà cÅ©ng có thể do những nguyên nhân rất dữ. Việc định và chữa thiếu máu thÆ°á»ng phải qua nhiá»u giai Ä‘oạn, cần lấy thêm máu để thá». Có khi, ta cần đến cả sá»± giúp đỡ của bác sÄ© chuyên khoa máu. Bạn có thể kêu trá»i, "Tôi đã thiếu máu, chẳng thấy cho thuốc bổ máu gì cả, lại cứ lấy máu thêm! Hết bác sÄ© chÃnh (primary care physician), rồi bác sÄ© chuyên khoa máu, còn đòi lấy tủy xÆ°Æ¡ng Ä‘em thá» nữa chứ". ThÆ°a bạn, nhiá»u trÆ°á»ng hợp thiếu máu, tìm nguyên nhân không dá»…, việc phải là m ta nên là m, xin bạn hiểu cho.
Bác sÄ© Nguyá»…n Văn Ãức