Nhà cải cách Kim Ngá»c - cha đẻ khoán 10
TP - Kim Ngá»c- tên tháºt là Kim Văn Nguá»™c, sinh 10 tháng 10 năm 1917, tại xã Bình Äịnh, huyện Yên Lạc, tỉnh VÄ©nh Phúc. Mất ngà y 26 tháng 5 năm 1979.
Tượng đồng nhà cải cách Kim Ngá»c
Tham gia Äảng Cá»™ng sản Việt Nam 1939. Năm 1954, Phó ChÃnh ủy Quân khu Việt Bắc. Năm 1958, Bà thÆ° tỉnh uá»· VÄ©nh Phúc. Từ năm 1968 đến 1978, Bà ThÆ° tỉnh VÄ©nh Phú. Kim Ngá»c được coi là cha đẻ của khoán há»™ mà ngÆ°á»i ta quen gá»i là “khoán 10â€, và đổi má»›i trong nông nghiệp ở Việt Nam.
1. Thá»i ăn bo bo
Năm 1980, rằm tháng Giêng, tôi, anh lÃnh binh nhì viết văn phong trà o của Trung tâm huấn luyện chiến sÄ© má»›i - SÆ° Ä‘oà n 411, nằm khoèo nÆ¡i trạm khách dÆ°á»›i chân tháp cảnh giá»›i của ngÆ°á»i Pháp sót lại trên đồi Ga VÄ©nh Yên.
Những cÆ¡n đói quằn quại ẩn trong má»—i nÆ¡ ron thần kinh, má»—i tế bà o tuổi 20 khát thèm tinh bá»™t và protein, cấu xé rùng rùng từ đầu tá»›i chân. Tiêu chuẩn lÃnh chiến đấu 24 kg lÆ°Æ¡ng thá»±c, nhÆ°ng bữa ăn đại táo bà y ra trên chiếc vung xoong quân dụng chỉ là những cục bo bo rã rá»i hăng mùi *** má»t (thứ mà ở Äông Âu ngÆ°á»i ta cÅ©ng không dám cho gia súc ăn) và rúm rau muống luá»™c ố và ng nhÆ° gốc rạ.
Gió trung du đồi sá»i khan lạnh lùa qua kẽ nứa thÆ°a Ä‘an, tôi ngắm cánh đồng chÆ°a kịp cấy lúa lõng bõng nÆ°á»›c, mấp mô luống cà y. Äám nông phu còm cõi, uể oải nÃu vai chiếc bừa Ä‘eo bám Ä‘Ãt trâu bò gầy mõ bÆ°Æ¡ng Ä‘i dáºt dá» trong cÆ¡n mê ngủ.
Sát hà ng rà o kẽm gai, vạt ruá»™ng rau muống váng phèn ám Ä‘á» nhÆ° ngấm a-xÃt, lÆ¡ phÆ¡ mà u hoa trắng tÃm. Bà già trùm áo tÆ¡i lá và đứa cháu trai áo sợi quân dụng, nhÆ°ng quần lá»ng đùi chừa ra đôi chân nhÆ° ống tre còi. Bà và cháu khua liá»m là m cá» rau muống. Bà và cháu cùng mót những cá»ng rau muống trụi lá, cứng dai nhÆ° tay tre gai đồi sá»i. Bà và cháu trịnh trá»ng bá» từng cá»ng rau và o chiếc rổ thÆ°a méo miệng…
Bá»—ng tôi nháºn được lệnh tháp tùng hai sÄ© quan: Thiếu tá Nguyá»…n Ngá»c Chiển - Trưởng Ban tuyên huấn và trung tá Phạm Quế DÆ°Æ¡ng- Chủ nhiệm chÃnh trị SÆ° Ä‘oà n ra bên ngoà i doanh trại.
Cho đến bây giá», tôi cÅ©ng chẳng hiểu tại sao hai sÄ© quan trải qua hai cuá»™c kháng chiến đó, giá»i tiếng Pháp, thÃch ô-pê-ra, chÆ¡i vi-ô-lông, rèn luyện bóng bà n lại chiếu cố đến tôi. Quân phục má»›i nức, hai viên sÄ© quan quân hà m quân hiệu sáng chói khoác va-rÆ¡i mà u cá», bÆ°á»›c nhanh ra khá»i tầng hầm trại lÃnh cÅ©, nghiêm trang, trịnh trá»ng và trầm buồn. Tôi giáºp gót, giÆ¡ tay lên đầu, đáng lẽ nói: Chà o các thủ trưởng ạ, thì tôi lại cháu chà o hai bác ạ. Thiếu tá Nguyá»…n Ngá»c Chiển cau mà y.
- Cáºu định là m nông dân đến bao giá» nữa đây. Gần quá tuổi quân rồi.
Trung tá Phạm Quế DÆ°Æ¡ng mải nghÄ© gì đó nhÆ°ng tâm vẫn dÃnh và o vụ việc. Ông phẩy tay.
- Cháºc, nÆ°á»›c Việt ta thì có là m vua 13 Ä‘á»i thì cắt gân gót vẫn còn máu nông dân. Có lẽ tại chúng ta sắp Ä‘i thắp hÆ°Æ¡ng cho anh Kim Ngá»c - má»™t đảng viên của những đảng viên - má»™t nông dân của những nông dân nên linh ứng chăng.
Thiếu tá Nguyá»…n Ngá»c Chiển nhìn cấp trên đắn Ä‘o.
- Có gá»i xe không anh ? Tôi sợ anh sẽ lạnh…
- Äi thăm Kim Ngá»c mà đi ô tô được sao. Kim Ngá»c từng xắn quần lá»™i ruá»™ng lầy mùa đông thăm lúa, thăm ngô quanh năm. Ta cuốc bá»™. SÄ© quan bá»™ Ä‘á»™i Việt thì khác gì Chủ nhiệm HTX nông nghiệp.
Tắt qua đại Ä‘á»™i váºn tải đã là Xà nghiệp nung vôi liá»n ká» ga VÄ©nh Yên. Khói than. Bụi vôi. Bụi than. Bụi từ ngÆ°á»i lÃnh, bụi ngÆ°á»i dân tứ xứ đứng, ngồi dồn ứ hai bên Ä‘Æ°á»ng ke thà nh mà n sÆ°Æ¡ng xám tê tái lÆ¡ lá»ng nhấn chìm má»i váºt và o âm u.
Bá»™ Ä‘á»™i quân phục nhà u nhò, súng đạn lấm lem. Nông dân thì và ng ệch, bao tải, quang sá»t, đòn sóc, thừng chão quấn ngang lÆ°ng. Sắn tÆ°Æ¡i, sắn khô, su hà o, bắp cải, cá mắm, măng khô, chè tÆ°Æ¡i, cắp nách, bÆ°ng bê, giấu giếm đâu đó. Mùi thối rữa. Mùi tanh ngắt.
Phòng thuế, công an thi thoảng lại thổi còi choe choé Ä‘uổi bắt. Tiếng chân chạy thục mạng. HÆ¡i thở hồng há»™c. Vấp, ngã. Xin xá». Van lạy. Thá» thốt. Äầu tà u già cá»—i, oằn oại kéo theo những toa hà ng han rỉ…
Ngôi nhà lè tè nhÆ°ng vẫn có cảm giác chênh vênh bởi sá»± Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c của nó. TÆ°á»ng trát thiếu vôi, thiếu xi nổi cát. Ngói lợp kháºp khiá»…ng, lệch xô. Äống sạn cát, gạch vỡ, ngói thủng được chủ nhân táºn dụng để chá» xây dá»±ng tiếp chá»— nà o đó, xếp gá»n gà ng phÃa sau nhà . Xung quanh là nÆ°á»›c đầm Vạc đục ngầu và nghÄ©a địa nhấp nhô.
Con chó gié từ đâu xộc ra oẳng lên rủa ngân nga, sầu muộn.
Hai vị sÄ© quan chỉnh đốn quân phục, trÆ°á»›c khi bÆ°á»›c qua cánh cổng khép há». Ven bá» rà o, căng dây thép gai rỉ, ngang thân cá»c tre, dăm cây xoan, dăm cây mÃt má»›i Ä‘á»™ bén đất ấm rá»…. Hà ng chè để hái lá tÆ°Æ¡i vÆ°Æ¡n cao, nhÆ°ng còn mảnh mÆ°á»›t lả ngá»n. VÆ°á»n táo lai Thiện Phiến bắt đầu trổ búp má»›i.
NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà trắng xanh, tầm ngoại ngÅ© tuần, khăn len kẻ trùm đầu, kÃnh râm, áo len dà i tay mà u máºn, quần lụa Ä‘en óng, đôi dép nhá»±a xanh ngá»c. Hai cánh tay đặt trÆ°á»›c bụng, ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà từ tốn cất giá»ng trầm, và ấm. NhÆ°ng sao tôi vẫn cảm được sá»± xa cách, há» hững thấp thoáng ná»—i buồn không thể cởi gỡ. Bà Lê Thị Liên, ngÆ°á»i bạn Ä‘á»i của Bà thÆ° Kim Ngá»c.
- Các ông đến thăm nhà ạ. Xin má»i các ông và o.
Tiếng dép lạch xạch lÆ°á»›t Ä‘i chầm cháºm.
Bà đi ra từ cá»a ngách, nhÆ°ng lại vòng ra trÆ°á»›c rẻo sân lát gạch, xanh rêu, có cá»a gian khách. Hai cánh cá»a sÆ¡n xanh, khẽ má»™t cái đẩy tay, hai cánh cá»a sÆ¡n xanh đã láºt úp và o hai bên tÆ°á»ng. Mùi hÆ°Æ¡ng trầm à o ra. Má»™t bà n thá» Ä‘Æ¡n sÆ¡. Mâm ngÅ© quả. Bát hÆ°Æ¡ng, dà y đặc chân nhang. Những que hÆ°Æ¡ng cháy hết uốn cong cong ôm lấy bát hÆ°Æ¡ng y nhÆ° những bông lúa cháy Ä‘en ôm gốc rạ sau vụ há»a hoạn.
Bức chân dung Kim Ngá»c trịnh trá»ng trong bá»™ vest. Tóc rẽ ngôi lệch cổ Ä‘iển. Khuôn mặt chữ Ä‘iá»n, mắt sáng, hồn háºu. Äâu đó ẩn trong khoé miệng nụ cÆ°á»i hÆ¡i diá»…u cợt nhÆ°ng viên mãn.
Kim Ngá»c Ä‘ang chà o má»™t ai đó. Kim Ngá»c Ä‘ang khuyến khÃch má»™t ai đó. Kim Ngá»c Ä‘ang chỠđợi má»™t ai đó. Rõ rà ng ngÆ°á»i trong ảnh Ä‘ang rất tá»± tin và chẳng há» lo nghÄ© bất cứ Ä‘iá»u gì. Có vẻ nhÆ° ông đã chụp ảnh trÆ°á»›c khi Ä‘i dá»± há»™i nghị hay là chuẩn bị bÆ°á»›c lên máy bay. Bay cao.
Tôi có cảm giác nghi ngỠvỠnhững thông tin ông xuất thân từ nông dân, am hiểu nông dân như là hiểu những vết sước trên mỗi ngón tay mình. Trông ông cứ như là cán bộ đối ngoại chuyên nghiệp.
Cởi áo khoác, hai sÄ© quan nhìn quanh tìm chá»— treo áo. Tôi nhanh nhảu định đỡ áo, thì ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đã vá»™i đón trÆ°á»›c tôi, móc lên chiếc móc áo gắn trên tÆ°á»ng ngoà i hiên. Tôi nghÄ© thầm, đó là chiếc móc áo những ngà y trÆ°á»›c bà Lê Thị Liên vẫn thÆ°á»ng treo móc áo cho chồng. Trung tá Phạm Quế DÆ°Æ¡ng nói:
- ThÆ°a chị Kim Ngá»c. Tôi quen anh nhà . Từ hồi anh là m Cục trưởng dân quân tá»± vệ. Còn anh Chiển vốn là chiến sÄ© cÅ© của anh ấy. Năm ngoái anh mất, tôi ở xa. Hôm nay nhân ngà y rằm, và cÅ©ng là dịp tôi được Ä‘iá»u vá» nháºn nhiệm vụ ở gần đây, hai chúng tôi xin chị, cho phép chúng tôi được thắp cho anh Kim Ngá»c nén hÆ°Æ¡ng. Những mong linh hồn anh phù há»™ Ä‘á»™ trì cho đất nÆ°á»›c. Phù há»™ Ä‘á»™ trì cho ngÆ°á»i nông dân cÆ¡m no ấm áo. Mong anh siêu thoát.
Äặt đồ cúng lên mặt bà n thá» Ä‘Æ¡n sÆ¡. Hai viên sÄ© quan dà n ngang, ráºp gót giÆ¡ tay chà o kiểu quân sá»±. Tôi đứng sau nên lúng túng giây lát má»›i có thể lóng ngóng là m theo. Bà Lê Thị Liên bất ngá» ngẹn ngà o, chắp tay đáp lá»….
Tôi lặng quan sát. Nhiá»u ảnh Ä‘en trắng trong khung kÃnh. Mấy tấm bằng khen, giấy khen, huân, huy chÆ°Æ¡ng. Gắn dá»c hai bên bức tÆ°á»ng lồi lõm, của gian khách cháºt hẹp. Trong nhà chỉ có bá»™ bà n ghế kiểu Minh triện, Ä‘Æ¡n giản, trang nhã là m bằng gá»— gụ là trau chuốt. NÆ°á»›c vối nóng hổi rót liá»n trong ấm giá». ÄÄ©a kẹo chanh Hải Châu đã lá»t gió, thuốc lá Tam Äảo trịnh trá»ng má»i khách. Bà Liên nhìn sang tôi:
- Gà y xanh nhÆ° thế nà y thì Ä‘i giữ chốt là m sao. Ä‚n Ä‘i con…Tuổi nà y thì bữa cứ phải bảy bát cÆ¡m trắng, niêu cá kho, ná»a rổ xá» rau muống thì khoẻ nhÆ° ông voi hết…
Hai thủ trưởng của tôi lảng cái nhìn đi đâu đó.
Câu chuyện rá»i rạc, khó ăn nháºp. Toà n chuyện gạo, lúa, bo bo, thá»i tiết, sức khoẻ há» hà ng đôi bên. Há» cứ muốn nói to má»™t Ä‘iá»u ấm ức nà o đấy mà không tiện. Không thể kết thúc ngay câu chuyện. NhÆ°ng để kéo dà i câu chuyện thì lại không biết bám vÃu và o đâu.
Trong ánh mắt ba ngÆ°á»i từng trải qua hai cuá»™c chiến gần suốt cuá»™c Ä‘á»i, tôi thấy bao nhiêu là sá»± ngáºm ngùi, cam chịu mà sẻ chia thông cảm. Há» vẫn còn giữ được niá»m tin vững chắc và o những chân lý thuá»™c vá» lẽ công bằng. Tin và o sá»± thiêng gá»i là tình đồng chÃ.
NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà nhìn lên di ảnh chồng, tÄ©nh lặng.
- Ông nhà cháu đã bảo với tôi rằng, ông như cây lúa trổ bông cho hạt rồi. Chỉ còn rạ với rơm. Rạ thì cà y ải úp xuống cho đất ruộng thêm tơi nhuần. Rơm thì phơi khô dự trữ cho trâu bò tăng sức cà y kéo mùa vụ.
Thiếu tá Nguyá»…n Ngá»c Chiển ái ngại.
- VÄ©nh Yên còn mênh mông ruá»™ng đất. Sao anh chị không chá»n Ä‘iểm nà o bằng phẳng, gần Ä‘Æ°á»ng, gần chợ sinh hoạt cho tiện sinh hoạt. Äây tuy cao, nhÆ°ng là chá»— lò chum vại cÅ©, xung quanh hãy còn mồ mả, lối và o lầy thụt…Già cả rồi mà anh chị lại chá»n chá»— chông gai để ở…
Bà Lê Thị Liên cÆ°á»i hồn háºu.
- Ông Kim Ngá»c bảo ruá»™ng đất rồi sẽ quà lắm. Không phải vô cá»› ông cha nói tấc đất tấc và ng. Nếu thÃch lấy chá»— bằng phẳng đông vui thì phải xén và o ruá»™ng đất canh tác. Ông ấy thÃch có vÆ°á»n rá»™ng. MÆ¡ sẽ có má»™t vÆ°á»n táo sum suê. Muốn tá»± mình thá»±c hiện khoán quản cho mình ngay trên mảnh đất mình khai hoang vỡ ráºm…
DÆ°á»ng nhÆ° hồn Kim Ngá»c đã trở vá». Nụ cÆ°á»i bá»—ng rạng trên gÆ°Æ¡ng mặt héo khô của cô sÆ¡n nữ xứ Tuyên thuở nà o. Hà o hứng bà bÆ°á»›c ra hiên chỉ tay ra mấy phÃa vÆ°á»n.
- TrÆ°á»›c khi vá» hÆ°u, ông Kim Ngá»c đã nhá» mấy chú bên Xà nghiệp cÆ¡ khà VÄ©nh Yên rèn nà o cuốc bà n, cuốc chim, nà o xẻng. Mấy ông già Sán Dìu bạn thân thuở tá Ä‘iá»n trong Thanh Lanh mang cho mấy khúc tre Ä‘á»±c là m cán.
Tôi và ông ấy, tá»± khoán má»—i ngà y cuốc 4 mét vuông vÆ°á»n, nhặt sạch sá»i đá, mảnh sà nh, mảnh vại. Äứa cháu gái con thằng cả cÅ©ng theo ông bà ra vÆ°á»n. Cháu nhá» nhÆ°ng cÅ©ng biết gom nhặt mảnh sà nh, mảnh vại giúp ông giúp bà . Chẳng may, tay cháu bị cứa đứt, máu chảy tóa ngón tay. Cháu cứ giÆ¡ lên trá»i kêu khóc sợ hãi.
Ông Kim Ngá»c nhà tôi lấy vạt áo lau sÆ¡ qua bùn đất trên ngón tay cháu rồi Ä‘Æ°a và o miệng ngáºm má»™t lúc rồi má»›i băng bó. Lúc sau cháu gái há»i tại sao ông lại ngáºm ngón tay đầy những máu. Ông cháu bảo rằng: Cháu là máu thịt của ông bà . Máu của cháu cÅ©ng là máu của ông bà . Tay chảy máu ngáºm và o miệng mãi cÅ©ng hết chảy cháu ạ…
Gió thổi bùng mái tóc pha sÆ°Æ¡ng thoát khá»i và nh khăn len, xoà kÃn mặt ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà . Hình nhÆ° trong khóe mắt bà có nÆ°á»›c mắt, nhÆ°ng trên môi bà sao tôi lại thấy nụ cÆ°á»i rạng niá»m tin.
Câu chuyện tôi nghe báºp bõm ngà y xÆ°a vá» khoán trong nông nghiệp và số pháºn ngÆ°á»i đảng viên Kim Ngá»c, khai sinh ra nó là đỠtà i lúc rầm rì lúc công khai có ở má»—i tổ Ä‘á»™i sản xuất, ở má»—i quán nÆ°á»›c chè, quán cà -phê trong suốt mấy chục năm, suốt từ Móng Cái đến mÅ©i Cà Mau.
Và , cho đến thá»i Ä‘iểm nà y, khi ngÆ°á»i nông dân toà n quốc, đã thừa lúa gạo xuất khẩu, há» dù không biết chữ, hay nghá»…ng ngãng Ä‘iếc lác còn biết Kim Ngá»c là ai, thì dÆ°á»ng nhÆ° vẫn chÆ°a có hồi kết câu chuyện vỠông. NgÆ°á»i ta Ä‘ang hồi cố vá» Kim Ngá»c vá»›i bao nhiêu niá»m vui và ná»—i buồn.
NgÆ°á»i ruá»™t thịt xung quanh tôi phần đông là nông dân. Nên Ãt nhiá»u tôi thấm hiểu thế nà o là sá»± biết Æ¡n của há» vá»›i nhà cải cách Kim Ngá»c. Và , chÃnh tá»± thân tôi cÅ©ng muốn má»™t lần chÃnh thức cảm Æ¡n ông, vá»›i tÆ° cách là má»™t con ngÆ°á»i vá»›i má»™t con ngÆ°á»i.
Ông đã là m vợi bá»›t Ä‘i bao nhiêu là gánh nặng trách nhiệm lo toan bất lá»±c của tôi vá»›i ngÆ°á»i thân ở là ng ở xóm, vì thóc nghÄ©a vụ vì chỉ tiêu lợn hÆ¡i. Và , những ngÆ°á»i thân cuả tôi ở xóm ở là ng cÅ©ng không còn thắc thá»m thÆ°Æ¡ng các con cháu ở thà nh phố ăn gạo hẩm, ăn sắn khô mốc.
Ở má»—i bến tà u bến xe không còn cảnh bà mẹ nông dân còng lÆ°ng van xin quản lý thị trÆ°á»ng khi mang theo má»™t và i cân chè khô. Những chuyện tháºt mà ngỡ nhÆ° không có. Không ngá» phải mất khoảng thá»i gian tÃnh cho má»™t thế hệ trưởng thà nh, tôi má»›i có lý do để trở lại ngôi nhà mà nhà cải cách nông nghiệp Kim Ngá»c đã sống mấy tháng cuối Ä‘á»i.
Tham vá»ng lý giải hiện tượng Kim Ngá»c vá»›i vô số câu há»i và nhiệm vụ tá»± đặt ra, tôi những mong Ä‘iá»u đó khiến mình yên lòng. Và , phần nà o giúp bạn Ä‘á»c phác há»a chân dung má»™t ngưỡi Cá»™ng sản, dám xác quyết hy sinh sinh mạng chÃnh trị Ä‘ang thăng tiến vì bát cÆ¡m của má»—i ngÆ°á»i nông dân.
Má»™t ngÆ°á»i dám nói ngược chân lý chÃnh thống nuôi dưỡng ý chà thÃch công to, việc lá»›n và lòng tá»± hà o của cả má»™t quốc gia Ä‘ang nồng nà n, phăng phăng cuá»™n chảy, phấn đấu cho thế giá»›i đại đồng.
2. Mối tình đầu của cô sơn nữ
Nguyên Chủ tịch nÆ°á»›c Trần Äức LÆ°Æ¡ng thắp hÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c vong linh ông Kim Ngá»c.
Vá»›i cô sÆ¡n nữ Lê Thị Liên sinh năm 1921 ở là ng SÆ¡n Nam ven sông Lô của huyện SÆ¡n DÆ°Æ¡ng tỉnh Tuyên Quang thì buổi chiá»u mùa xuân năm 1943 là buổi chiá»u định mệnh. NgÆ°á»i thiếu nữ, tóc dà i da trắng, tÃnh tình bá»™c trá»±c, thẳng thắn con gái út của hà o phú yêu nÆ°á»›c Lê Khắc Cần từ ngoà i bãi dâu ven sông Lô vá» nhà , treo cái cuốc lên đầu hồi tÆ°á»ng bếp vừa buông quần, bá»—ng lúng túng.
Má»™t ngÆ°á»i trai lạ Ä‘ang đứng trÆ°á»›c sân.
NgÆ°á»i trai tầm thÆ°á»›c, tóc ngắn, vẻ Æ°u tÆ°, khắc khổ, quần áo nâu sá»n mòn, đôi bà n chân trần nứt nẻ, choãi ngón bám chặt lấy mặt sân, tay khoanh trÆ°á»›c ngá»±c. Chiếc túi vải chà m Ä‘eo chéo hông. Äôi mắt sáng trầm. Anh ta khẽ gáºt đầu chà o. Phong thái Ä‘Ã ng hoà ng tá»± chủ, cứ y nhÆ° anh ta má»›i là chủ nhà , còn cô là khách. NgÆ°á»i con trai ấy chÃnh là Kim Ngá»c.
Anh được Việt Minh phân công vá» vùng SÆ¡n Nam, tổ chức và huấn luyện chÃnh trị và quân sá»± cho lá»±c lượng cách mạng ở đây. Cô không dám đáp lá»… mà chạy ngay và o bếp há»i mẹ.
- Bầm ơi. Hình như lại có cán bộ Việt Minh đến ở nhà mình.
- Anh Nguá»™c sẽ ở nhà ta lâu lâu. Con nhá»› cÆ¡m nÆ°á»›c chu đáo. Việc gì cần há»i thì hãy há»i, không tò mò. NgÆ°á»i lạ thắc mắc thì bảo anh hỠở dÆ°á»›i quê lên táºu trâu chá»i…
Vừa lúc ấy, ngÆ°á»i thanh niên ngó và o khuôn cá»a bếp cháºp chá»n ánh lá»a, lá»… phép.
-Thưa bá, bá cho cháu mượn con dao rựa.
NgÆ°á»i thanh niên lặng đến gốc mÃt cuối vÆ°á»n, dá»±ng đống củi cảnh, xắn tay là m việc. Củi dà i thì anh chặt ngắn. Củi to thì anh chẻ ba, chẻ tÆ°. Äống củi được xếp lại chẳng mấy chốc đã cao ngang thắt lÆ°ng. Cả hai mẹ con cô, bá»—ng nhÆ° bị thôi miên vì sá»± thuần thục công việc nhà nông của ngÆ°á»i thanh niên có tên Nguá»™c.
Từ bữa đấy, hôm nà o không báºn Ä‘i tuyên truyá»n, váºn Ä‘á»™ng, giác ngá»™ bà con quanh xóm SÆ¡n Nam tham gia Việt Minh, anh Nguá»™c lại theo chân cô Liên ra cánh bãi là m cá» hái dâu. Vốn con nhà khá giả, cô Liên tham gia việc đồng áng nhÆ° má»™t sá»± tuỳ hứng thÃch thì là m, không thÃch thì chÆ¡i.
Cô không quá chú tâm đến việc phải là m cá» nhÆ° thế nà o, hái dâu nhÆ° thế nà o. Hái dâu cô vÃt cả ngá»n dâu mà tuốt trÆ¡ trụi cả lá bánh tẻ lẫn búp non. Cô chạy ngang dá»c bãi dâu, bắt cà o cà o châu chấu. Lá dâu tÆ°Æ¡i nhá»±a vÆ°Æ¡ng vãi kÃn lối Ä‘i.
Còn anh Nguộc giỠsau lưng đầy lèn chặt tay, thì giỠtrước ngực cũng tới miệng. Dõi theo Liên chạy nhảy, Nguộc chau mà y vẫy vẫy tay.
- Cô Liên lại đây tôi bảo tÃ.
- Có gì mà bảo tà má»›i lại bảo nhiá»u. Anh không thấy em Ä‘ang báºn đây à ?
- Báºn cÅ©ng bỠđấy.- Nguá»™c đã hÆ¡i sẵng giá»ng.- Cô không thể là m ăn tắc trách, cẩu thả nhÆ° thế nà y được…
Mồ hôi mướt tóc mai, Liên hớt hơ chạy đến.
- Äây cô mở to mắt mà xem. Cô hái dâu mà nhÆ° bóp cổ cây dâu thế nà y thì là m sao nó sống được. Là m sao có đủ lá dâu cho tằm lứa sau đây. Tằm mà chết thì có khác gì cô đốt nhà mình không ? Trông đây nà y, ngÆ°á»i ta phải nắm phần thân cứng, ngắt từng chiếc lá bánh tẻ má»™t, hiểu không ?
Liên ngỡ ngà ng, nhưng vì ngượng nên cố cãi cùn:
- Æ hay, cái nhà anh Nguá»™c nà y, đây là dâu nhà em, thì em muốn hái thế nà o mà chẳng được. Ai khiến anh…
Nguá»™c nổi nóng, giáºm chân.
- Phải, cô không khiến tôi. Tôi tá»± khiến tôi đấy. NhÆ°ng đã là ngÆ°á»i nông dân là m ruá»™ng chăn tằm thì phải biết thÆ°Æ¡ng biết xót con giống cây của chứ. NhÆ° thế thì má»›i hòng có miếng mà ăn chứ. Cô không biết là bố mẹ, anh em nhà cô đã vất vả bao nhiêu má»›i dÆ° chút Ãt đồng tiá»n bát gạo đóng góp cho Việt Minh không. Của riêng mà cô thịa thế nà y, thì mai mốt cô là m ăn chung thì sẽ ra sao đây?
Dá»—i anh Nguá»™c, Liên bá» ra bá» sông Lô nghịch cát. Nhìn theo cô gái, thở dà i, Nguá»™c cúi xuống nhặt hết những lá dâu rÆ¡i vãi và o sá»t của mình. Ra vẻ thế, nhÆ°ng Lê Thị Liên đã thầm cảm mến ngÆ°á»i cán bá»™ Việt Minh, giá»i việc huấn luyện quân sá»±, giảng dạy chÃnh thông thạo, sà nh sá»i việc nhà nông từ lúc nà o không hay.
Mùa kén Æ°Æ¡m tÆ¡ và ng năm ấy, cô đã khâu bá»™ quần áo Ä‘Å©i và mua má»™t đôi dép cao-su trắng tặng anh. Còn anh, chép lại những bà i há»c chÃnh trị trên những trang giấy trắng trong vở ghi của cô đầy đủ hÆ¡n. Biết cô Æ°a hình thức, anh Nguá»™c đã lá»±a khẩu súng má»›i nhất dà nh cho cô luyện táºp.
NÆ°Æ¡ng dâu bãi bồi ven sông Lô và o mùa cắm hom má»›i. Nguá»™c và Liên tranh thủ cuốc đất đêm trăng, bởi việc rèn luyện chiến thuáºt quân sá»± và há»c táºp đã cháºt kÃn thá»i gian ban ngà y. NhÆ°ng hồi chiá»u, anh Nguá»™c nói nhá» vá»›i cô, rằng, đêm nay có chuyện quan trá»ng muốn tâm sá»±. NhÆ°ng trăng đã chếch đầu núi xa, mà anh Nguá»™c vẫn hì hụi cuốc, không đả Ä‘á»™ng đến chuyện quan trá»ng kia.
Nhìn mồ hôi thẫm Ä‘en, ngá»±c áo, cô linh cảm anh Ä‘ang có Ä‘iá»u khổ tâm, vÆ°á»›ng báºn. Äã mấy lần anh chống cuốc, ấp ứ định nói. Liên phải ý tứ nhắc khéo.
- Anh Nguộc, anh xem trăng đã gác núi kia kìa.
NgÆ°á»i thanh niên bá»—ng run lên, bổ má»™t nhát cuốc pháºp xuống lút cán. Xoa hai bà n tay lấm bụi phù sa má» má» bốc lên nhÆ° khói trong ánh trăng.
- Tôi muốn há»i đồng chà là m vợ. Äồng chÃ…Liên…Liên thấy thế nà o?
Bên tai dÆ°á»ng nhÆ° vẫn còn vang tiếng mẹ cô, nhắc khéo, mÆ°Æ¡i hôm trÆ°á»›c.
- Bầm thấy anh Nguá»™c là muốn thÆ°Æ¡ng yêu con thá»±c lòng. Mà con thì chắc cÅ©ng mến nó rồi. Con gái mà lấy nhầm chồng thì …cuá»™c Ä‘á»i... NhÆ°ng con lá»±a khéo mà há»i han gia cảnh nhà ngÆ°á»i ta xem. Bầm nghe đâu, ở dÆ°á»›i quê anh Nguá»™c đã có vợ. NhÆ°ng chị ta phản đối anh Nguá»™c Ä‘i theo Việt Minh. Con liệu bá» mà dò nguồn suối lạch sông xem thế nà o…
NgÆ°á»i thiếu nữ miá»n sÆ¡n cÆ°á»›c ngõ ngà ng. NgÆ°á»i thanh niên Việt Minh dáºp dồn nói trong hÆ¡i thở.
- Thú thá»±c, là tôi cÅ©ng đã má»™t lần cÆ°á»›i há»i, nhÆ°ng ngÆ°á»i ta không thể cùng tôi trên con Ä‘Æ°á»ng tôi Ä‘ang Ä‘i. Nhà ngÆ°á»i ta đã trả lại lá»… chạm há»i cho nhà tôi rồi. Nhà tôi nghèo, không có bao lăm ruá»™ng đất. Năm anh em trai Ä‘á»u xa là ng từ nhá» là m tá Ä‘iá»n khắp các cá»a nhà già u.
Tôi sinh ra là để cho đất Ä‘ai. Tôi yêu đất Ä‘ai hÆ¡n bao giá», tôi mê trồng lúa, trồng cây. Tôi Ä‘i theo Việt Minh là để kiếm mảnh đất cho mình. Khẩu hiệu của Việt Minh là ngÆ°á»i cà y có ruá»™ng. Mai nà y đất nÆ°á»›c thoát khá»i ách Nháºt- Tây, tôi sẽ vá» trang SÆ¡n Nam ở rể cà y ruá»™ng chăn tằm cùng Liên…
Cô há»i anh vá» cái há» Kim lạ lùng, thì anh tần ngần cho hay. Há» Kim nhà anh chÃnh là há» Lê. Anh là con cháu nhóm những ngÆ°á»i trung thà nh vá»›i nhà Lê phản đối Tây SÆ¡n nên đã phải rá»i kinh thà nh, mai danh ẩn tÃch…Lê Thị Liên ngỡ ngà ng, thì ra anh Nguá»™c là ngÆ°á»i cùng há». NhÆ°ng há» Lê nhà cô thì lại từ vùng Láºp Thạch chuyển cÆ° lên SÆ¡n Nam.
Lê Thị Liên há»c xong lá»›p quân chÃnh 3 tháng do đồng chà Song Hà o giảng dạy và phụ trách vừa lúc Cách mạng tháng 8 thà nh công. Trong niá»m vui chung, Kim Ngá»c và Lê Thị Liên Ä‘Ãnh hôn. Lá»… cÆ°á»›i ở Tân Trà o, chủ hôn là đồng chà Hoà ng Quốc Việt. Gia đình nhà vợ giết bò, mổ lợn khao cả trang SÆ¡n Nam vì cÆ°á»›i được rể hiá»n là cán bá»™ Việt Minh.
Kim Ngá»c ở nhà vợ chừng và i tháng, nhÆ°ng do công tác đòi há»i thi thoảng má»›i Ä‘áºp đểnh đáo qua nhà vợ được mÆ°Æ¡i tối. NgÆ°á»i vợ trẻ Lê Thị Liên cÅ©ng bị cuốn theo và o công tác Ä‘oà n thể. Vợ chồng má»›i cÆ°á»›i, nhÆ°ng hóa ra vẫn không thể sống chung má»™t nhà . Thi thoảng hai vợ chồng gặp nhau ở đâu đó trên Ä‘Æ°á»ng công tác. NhÆ°ng cả hai cÅ©ng chỉ biết nhìn ngắm nhau suông. Ngủ nhà cÆ¡ sở, má»—i ngÆ°á»i ở má»—i giÆ°á»ng.
Thấy con dâu muá»™n cháu, mẹ chồng đã toan bắt Kim Ngá»c lấy vợ khác để có ngÆ°á»i nối dõi tông Ä‘Æ°á»ng. Chuyện đó rồi cÅ©ng đến tai tổ chức, từ đó bà Liên được bố trà bên cạnh Kim Ngá»c vui cùng cái vui, buồn cùng cái buồn để giúp đỡ và chăm sóc ngÆ°á»i bạn Ä‘á»i, ngÆ°á»i đồng chà cho đến táºn giây phút ông hấp hối trên giÆ°á»ng bệnh.
Năm 1947 đứa con trai đầu lòng của há» chà o Ä‘á»i trong kháng chiến, tên là Kim SÆ¡n, ngÆ°á»i con trai thứ là Kim Nam. Tên hai ngÆ°á»i con trai, mang tên là ng SÆ¡n Nam, nÆ¡i chứng kiến tình yêu, và tình đồng chà gắn kết hai con ngÆ°á»i chung và o má»™t số pháºn đặc biệt.
Từ má»™t cô gái con phú nông già u có, không phải lo toan miếng cÆ¡m manh áo, bây giá» lấy Kim Ngá»c, bà Lê Thi Liên bá»—ng nhiên phải lo toan chăm nuôi các con, ká» vai bên ngÆ°á»i chồng Ä‘au yếu luôn luôn. Váºy mà bà đã vượt qua bao nhiêu cam go thá» thách không lá»i ấy, để là m tròn bổn pháºn, ngÆ°á»i vợ thủy chung, ngÆ°á»i đồng chà táºn tụy của Kim Ngá»c. Äặng để ông không báºn lòng, dồn toà n tâm huyết lo việc nÆ°á»›c…
(Còn nữa)
Nguyễn Tham Thiện kế
TP - Tôi gặp lại bà Lê Thị Liên sau 27 năm. Mặt đất thì vẫn thế, nhÆ°ng má»—i Ä‘Æ°á»ng qua, lối đến trÆ°á»›c thì xuôi nay đã ngược. Cây má»c, cây đốn cụt. Nhà xây nÆ¡i lấn ra, chá»— thụt và o. Khúc ngõ lầy thụt rải gạch vụn, đã là con Ä‘Æ°á»ng lát bê-tông im lìm dÆ°á»›i hà ng cây hoa sữa, hÆ°Æ¡ng vÆ°Æ¡ng thẫn thá» gió thu.
Bà Lê Thị Liên hÆ°á»›ng dẫn nguyên Chủ tịch nÆ°á»›c Trần Äức LÆ°Æ¡ng Ä‘i thăm ngôi nhà sinh thá»i ông Kim Ngá»c ở
Những cây mÃt, hà ng chè lÆ¡ thÆ¡ cá»ng tăm ngà y xÆ°a. MÃt đã sắp thà nh cây cổ thụ. Hà ng chè tÆ°Æ¡i hái lá đã lá»±c lưỡng vÆ°Æ¡n cao. Khu đồi hoang phế đã có hà ng rà o gạch xây quanh.
Vóc dáng khiêm tốn một trang trại trong lòng thà nh phố Vĩnh Yên.
3. “Ôi, ná»—i Ä‘au đồng chÃ...â€
Từng ấy năm, tôi đã qua lại phố thị VÄ©nh Yên từ thị xã tróc lở lên thà nh phố VÄ©nh Yên náo nức không đếm được lượt. Con Ä‘Æ°á»ng có vòng vèo thì cÅ©ng mÆ°á»i phút xe máy, váºy mà tôi đã không có được nghÄ©a cá» nhÆ° là hai ngÆ°á»i thủ trưởng cÅ©, nhÆ° là bao nhiêu con ngÆ°á»i từ nông dân đồng bằng Nam Bá»™ đến lãnh đạo đất nÆ°á»›c, ghé và o ngôi nhà tuá»nh toà ng thắp lên chút Ãt tri Æ¡n trong khói hÆ°Æ¡ng trầm.
Bà Lê Thị Liên có thể không nhá»› tôi là chú lÃnh đói ăn và o ngà y xuân năm ấy đã nháºn từ bà mấy chiếc kẹo chanh Hải Châu lá»t gió thấm Ä‘Æ°á»ng qua lá»›p giấy dầu dấp dÃnh lòng tay.
Äiá»m tÄ©nh và cả sá»± chuyển Ä‘á»™ng cháºm của tuổi già , bà má»i tôi và o nhà . DÆ°á»ng nhÆ° việc tiếp khách ngà y ngà y đến thắp hÆ°Æ¡ng và ngắm nhìn chân dung Kim Ngá»c là việc bình thÆ°á»ng vá»›i bà . Dù tôi có là ai thì bà cÅ©ng không cảm thấy xa lạ.
NhÆ°ng lạ kỳ, bà vẫn nhá»› tôi. Bà bảo rằng, bà quên nhiá»u thứ, nhÆ°ng nhiá»u thứ bà không thể quên. Nhất là hôm ấy là ngà y rằm tháng Giêng. Cá» hãy còn chÆ°a xanh kÃn má»™ Kim Ngá»c trên đồi đá ong. Cáºu giá» béo tốt rồi, tóc cÅ©ng Ä‘iểm sÆ°Æ¡ng hai bên thái dÆ°Æ¡ng rồi…
Phòng khách hẹp và dà i. Vẫn chiếc ấm giá» cÅ©, vẫn bá»™ ghế kiểu cổ bốn chiếc, bà n vuông mặt đá. Bá»™ xa-lông giả da được kê thêm gia tăng chá»— ngồi. Bà n thá» Kim Ngá»c sÆ¡ sà i ngà y xÆ°a thì đã có tủ thá». Bức tượng bán thân, đúc đồng, quà tặng của Äảng bá»™ và nhân dân VÄ©nh Phúc nhân 90 năm ngà y sinh Kim Ngá»c đặt đằng sau bát hÆ°Æ¡ng.
Thần thái bức tượng, ung dung, trầm mặc. Hai bên vai tượng tà n hÆ°Æ¡ng trắng xám. Trên tÆ°á»ng những bằng khen, huân huy chÆ°Æ¡ng, những bức ảnh Ä‘en trắng đã tháo dỡ mang Ä‘i đâu đó. Lá»— chá»— dấu Ä‘inh đó đây trên tÆ°á»ng vôi xanh ẩm.
Thấy tôi ngẩn ngơ, bà Lê Thị Liên thở dà i.
- Tôi cÅ©ng không muốn thay đổi là m gì. NhÆ°ng cái nhà nà y ngà y xÆ°a mua thanh lý Nhà nÆ°á»›c bán cho thá»i bao cấp rệu rã ụp lúc nà o không hay. Cây cầu Cần ThÆ¡ vững thế mà còn đổ kia mà . Huống hồ nhà đã 30 năm, xây lúc khủng hoảng kinh tế. Mấy hôm nữa sẽ tháo dỡ má»™t phần nhà , nhÆ°ng tôi sẽ xây lại nguyên mẫu. Nó sẽ cứng chắc, bá»n vững để có chá»— thắp hÆ°Æ¡ng lâu dà i cho ông ấy.
Bà nhấc ấm giá» rót cốc nÆ°á»›c chè xanh, và ng óng mà u máºt ong.
- Anh uống nÆ°á»›c Ä‘i. Äây là chè xanh được ông Kim Ngá»c trồng từ ngà y má»›i vỠđây khai phá. Con Ä‘Æ°á»ng hoa sữa ngoà i kia, là cả nhà tôi, các con các cháu phải dốc sức từng tháng, từng năm, mua góp xe trâu, xe công nông đất đá đắp nên lối Ä‘i qua lòng ao cÅ©. Anh có biết vì sao không?
Chẳng là lúc ông nhà tôi còn sống, ông đứng trên sân nhà nhìn lối và o lầy thụt mà ước ao. Sau nà y nhất định sẽ phải có má»™t con Ä‘Æ°á»ng thẳng vá»›i hà ng cây trồng hai bên…
Khu ao thả cá phÃa cuối vÆ°á»n cÅ©ng váºy. Äó là ý nguyện chÆ°a thà nh của ông Kim Ngá»c. Các con tôi đã tÃch cóp xây dá»±ng nên. Hy vá»ng Ãt nhiá»u là m mát mẻ linh hồn cha.
Dù không muốn là m bà đau, nhÆ°ng tôi không thể không há»i má»™t câu mà bao nhiêu ngÆ°á»i đã muốn há»i bà , nhÆ°ng vì lý do nà o đó đã không được may mắn nhÆ° tôi. Vả lại, nếu hôm nay, tôi không há»i bà thì sẽ chẳng bao giá» có cÆ¡ há»™i.
- ThÆ°a... bác còn nhá»›, hôm báo ND đăng bà i phê bình khoán há»™ của Kim Ngá»c. Rồi thì Tỉnh ủy VÄ©nh Phú há»p gần má»™t tuần để kiểm Ä‘iểm ông cháu không ạ?
Bà Lê Thị Liên bặm môi, nuốt nÆ°á»›c bá»t, ái ngại lẫn tá»± hà o nhìn lên bức chân dung đúc đồng của chồng. Mãi má»™t lúc lâu bà má»›i cÆ°á»i cÆ°á»i.
- Anh há»i lạ - Bà Liên chỉ tay và o nÆ¡i lồng ngá»±c - Nó nằm ở sâu mãi trong nà y. Äầu tôi có thể quên, nhÆ°ng trái tim tôi thì vẫn nhớ…Hôm ấy không khà nặng trÄ©u, tù Ä‘á»ng. Ông Kim Ngá»c trở vá» nhà ngồi co cả hai chân lên mặt ghế im im giữa nhà không báºt Ä‘iện, ống quần kéo cao quá gối.
Tiếng nõ Ä‘iếu khoét từ gốc cây sim trên núi Tam Äảo mà ngÆ°á»i bạn già ngÆ°á»i Sán Dìu tặng ông ấy, trÆ°á»›c khi cả nhà lên Việt Trì, mÆ°á»i lăm hai mÆ°Æ¡i phút lại rÃt lên Ä‘on đót khoan xoáy và o mà ng nhÄ©. Tôi bảo, ông Æ¡i má»i ông xuống bếp ăn cÆ¡m. CÆ¡m xếp lâu rồi. Các con Ä‘ang đợi ông.
Ông ấy chỉ phẩy tay ra hiệu cho tôi Ä‘i ra. Ngồi thu lu đến gà gáy lần thứ 4, ông má»›i ngả lÆ°ng má»™t chút. Äà i chÆ°a nổi nhạc thể dục đã lại lục ục thuốc là o. Sáng sá»›m, tôi nhìn khắp gian nhà bã thuốc là o chi chÃt nhÆ° ốc sên má»›i nở. Bó đóm tre ngâm, chặt má»™t tay nén mà không còn má»™t thanh nguyên.
Cả ngà y hôm sau, cÅ©ng lại kiểm Ä‘iểm tiếp tục trên há»™i trÆ°á»ng. Bữa trÆ°a ông bá» cÆ¡m há»™i nghị, vá» nhà nằm khan. Gần má»™t tuần, ông ấy chỉ uống nÆ°á»›c, ăn mấy chiếc bánh bÃch quy, hút thuốc là o. Những hôm ấy, có đêm ông xuống chuồng lợn cạnh bếp, nấu cám cho lợn ăn.
Chả là , tuy ở táºp thể, nhÆ°ng hồi đó, nhà tôi vẫn thÃch chăn nuôi, tăng gia thêm để có chút cải thiện. Con đông mà ông ấy lại không bao giá» nháºn biếu xén, hay Ä‘á» xuất mua thêm, mua nếm gì ngoà i những thứ Văn phòng Tỉnh ủy phân cho.
- Sao hở bà , ông Kim Ngá»c nấu cám nuôi lợn tăng gia cải thiện cho gia đình?
- Äá»i nà o lại bắt ông ấy là m thế! Tôi xuống bếp xua ông ấy và bảo. Thôi, ông có ngẫm có nghÄ© thì lên nhà , ai lại ngồi Ä‘un cám thế nà y, quân tá» phải giữ mình chứ.
Gạt than hồng giữa lòng bếp, thả thêm củi khô, ông ấy là m nhÆ° không có tôi bên cạnh mà chỉ lẩm bẩm: Ôi, ná»—i Ä‘au đồng chÃ... Äó là câu nói duy nhất mà tôi nghe được từ miệng ông ấy than van vá» sá»± kiện đó…
Bá»—ng có tiếng nồi cháºu xô nhau trong bếp loà ng thoà ng. Bà Liên vá»™i đứng dáºy cháºm chạp lần xuống gian bếp, tôi bám theo bà . Hóa ra chỉ có con mèo lục ăn là m đổ mâm bát, trúng chiếc cháºu giặt. Mắt tôi bị hút ngay và o chiếc cháºu giặt sáng lóa, to lạ lùng, ngÆ°á»i lá»›n có thể ngồi gá»n lá»n bên trong.
Bà Liên dá»n lại mâm bát, đặt chiếc cháºu ngay ngắn, cÆ°á»i tÆ°Æ¡i.
- Äấy, tà i sản váºt chất ông Kim Ngá»c nhà tôi sắm được ngoà i má»™t lô lốc những huân huy chÆ°Æ¡ng, bằng khen giấy khen thì có má»—i cái cháºu nà y là m đồ dùng cho gia đình. Bao nhiêu lần tôi muốn xin phiếu định mua chiếc cháºu nhôm Liên Xô nhÆ°ng ông ấy cứ gạt Ä‘i, bảo đã mua rồi, nhÆ°ng chÆ°a tiện mang vá».
Thì ra ông ấy xin được Ä‘oạn ống thùng xăng phụ của máy bay Mỹ ném bá», mang và o chân núi, nhỠông bạn ngÆ°á»i Sán Dìu giá»i nghá» rèn, gò chia đôi, má»—i ngÆ°á»i được má»™t cái cháºu. Nó được hÆ¡n ba mÆ°Æ¡i năm rồi mà vẫn cứng cáp, các cháu tôi mùa hè nà o cÅ©ng tranh nhau tắm trong cháºu của ông…
Bà Liên ngồi luôn xuống thá»m, chỉ mông lung ra vÆ°á»n.
- Ngoà i kia còn cây vú sữa, ông Kim Ngá»c xin cây con má»c ở dÆ°á»›i tán cây vú sữa nhà Bác Hồ. Giá» cÅ©ng sắp thà nh cổ thụ. Äã hÆ¡n ba mÆ°Æ¡i năm có lẻ ông Kim Ngá»c nhà tôi nằm xuống…Già n nhót trụ được mÆ°Æ¡i năm rồi thì cÅ©ng lụi tà n…
Hồi tưởng lại quá khứ, có thể lúc đầu là chỉ để tâm sá»± vá»›i tôi, nhÆ°ng sau đó là chuá»—i tá»± sá»± Ä‘á»™c thoại của bà Liên vá» những ngà y cuối cùng chồng bà nằm ở Bệnh viện Việt Xô. Ông bệnh dạ dà y đã mổ hai lần, giá» lại bị tắc Ä‘Æ°á»ng phân. Mổ cho ông những lần trÆ°á»›c là giáo sÆ° Tôn Thất Tùng, nhÆ°ng lần thứ ba nà y giáo sÆ° Tôn Thất Tùng Ä‘ang công tác ở Pháp, ngÆ°á»i mổ thay là giáo sÆ° Tôn Thất Lang. Ông Äặng Hữu Khiêm, phó ban Tổ chức T.Ư Äảng, vừa là bạn vừa là cấp trên, nắn nắn những ngón tay khô gầy của bạn, há»i.
- Anh thấy thế nà o? Có sợ không ?
Kim Ngá»c cÆ°á»i khô héo.
- Sợ là m sao được. Chuyên môn bảo mổ thì cứ mổ thôi.
Tôi cầm bà n tay chồng mà ruá»™t gan cứ thắt lại vì má»™t linh cảm nặng trÄ©u lồng ngá»±c. Mắt khép há», vẻ mặt bình thản hÆ¡n, hÆ¡i thở Ä‘á»u đặn. Nghẹn ngà o, tôi cúi xuống khẽ há»i.
- Ông ơi, ông có…có muốn nói gì với tôi và các con cháu không... thì ông nói đi…
NhÆ°ng ông nhà tôi cứ nÃn lặng thiêm thiếp, bình an, trắng toát nằm trên giÆ°á»ng đẩy, Ä‘ang được các thầy thuốc Ä‘Æ°a theo hà nh lang hun hút tiến và o phòng mổ. Tôi cố giữ bà n tay ông ấy trong tay mình thêm má»™t giây lát.
TrÆ°á»›c đó mấy hôm, ông ấy còn nháy ông Lê Dân lén kiếm cá»ng Ä‘u đủ nhét trong vạt áo ngá»±c mồi thuốc là o, hút lén bác sỹ. Mùi thuốc là o nồng lên, tôi định cá»± ná»± thì ông ấy hÃt hà khoan khoái: “Ôi khoái quá, sÆ°á»›ng quá Ä‘i mất chú Dân ạ. Mai lại nhá»› mang cá»ng Ä‘u đủ và o nhé!â€.
Thế mà lúc nà y Lê Dân và Äặng Hữu Khiêm Ä‘ang thì thà o trao đổi vẻ nghiêm trá»ng. Ông Khiêm, liếc nhìn tôi nói khẽ.
- Lát nữa ông Tôn Thất Lang ra khá»i phòng mổ mà tÆ°Æ¡i tỉnh thì tình hình còn hy vá»ng. Còn không, thì hiện trạng là 3 phần hy vá»ng trên 7 phần Ä‘en tối…
NhÆ°ng mổ xong, máu vẫn chảy mãi không cầm được. Hôm ấy là 26 tháng 5 năm 1979. NgÆ°á»i ta đặt thi hà i Kim Ngá»c và o hòm thiếc, Ä‘Æ°a sang Bệnh viện Việt Xô. Tôi và các cháu muốn ông Kim Ngá»c an táng ở VÄ©nh Yên, nhÆ°ng Tỉnh ủy không đồng ý, lệnh phải Ä‘Æ°a lên Việt Trì.
Khi Ä‘Æ°a thi hà i Kim Ngá»c ngang VÄ©nh Yên, thì ngÆ°á»i ta cho xe nghỉ ở khúc quanh Rừng Lim, trÆ°á»›c ngã tÆ° tòa nhà Tỉnh ủy bây giá», để cho các con cháu tạt qua nhà lấy quần áo và đồ đạc.
Tôi vá»™i và ng vá» nhà lục tủ, chỉ có mấy bá»™ quần áo bá»™ Ä‘á»™i, mấy bá»™ pi-gia-ma, đôi già y da sá»n mÅ©i, mấy đôi tất thủng.
Tang lá»… được tổ chức trá»ng thể, trong Ä‘iá»u kiện lúc bấy giá». Phải 5 năm sau, ván thiên má»™ của ông ấy sáºp, nấm sụp xuống, năm lần bảy lượt tôi lên xin các ông tỉnh lúc bấy giỠđể sá»a má»™ cho chồng mà không được. Vì lúc đó còn phải xin ý kiến Trung Æ°Æ¡ng…
Má»™t lần nữa, tôi lại xin Ä‘Æ°a Kim Ngá»c vá» quê, nhÆ°ng các ông tỉnh nói rằng, Kim Ngá»c là Bà thÆ° của cả hai tỉnh, Việt Trì hay VÄ©nh Yên thì Ä‘á»u là quê hÆ°Æ¡ng cả.
Má»™t ngôi má»™ xây bá» thế ở vị trà trang trá»ng ngay bên dÆ°á»›i biểu tượng của nghÄ©a trang. NgÆ°á»i phụ trách xây má»™ cho Kim Ngá»c đã ghé tai tôi nói nhá». “Chúng em đã xây hết gần má»™t tấn xi măng đấy chị ạâ€. Chẳng biết thá»±c hÆ°, tôi chỉ biết gáºt đầu cảm Æ¡n.
Mãi đến khi chuyển ông ấy vá» nghÄ©a trang VÄ©nh Yên cho tiện bá» hÆ°Æ¡ng khói, gia đình vẫn lo ngà y trÆ°á»›c xây nhiá»u xi măng thế rất khó khăn di dá»i. NhÆ°ng khi vừa đụng cuốc, xẻng và o thì chỉ má»—i bá» mặt là có xi măng loáng nhoáng, bên dÆ°á»›i thì toà n gạch bở bục, xếp chồng lên nhau nên cÅ©ng dá»… là m lắm…
Cái số ông ấy thế, nó long Ä‘ong láºn Ä‘áºn. Mổ dạ dà y ba lần. Chôn xuống Ä‘Ã o lên cÅ©ng ba lần. Bây giá» thì Kim Ngá»c, má»™ đã ốp đá granÃt, đúc tượng đồng rồi. Huân chÆ°Æ¡ng Äá»™c Láºp hạng Nhất cÅ©ng đã trao rồi…nhÆ°ng…
Bà Lê Thị Liên nhÆ° vẫn còn Ä‘iá»u gì đó báºn lòng. Bà đứng dáºy thắp cho chồng tuần nhang nữa, sau má»›i tiếp tục câu chuyện.
Chiếc cháºu giặt khổng lồ - má»™t sáng kiến tiết kiệm của ông Kim Ngá»c
- Nhiá»u vị lãnh đạo Äảng, Nhà nÆ°á»›c vá» công tác VÄ©nh Phúc hoặc Ä‘i ngang qua Ä‘á»u và o nhà thắp hÆ°Æ¡ng cho Kim Ngá»c. Còn các Ä‘oà n đại biểu ở các tỉnh, nhất là các tỉnh phÃa Nam, có nhiá»u cụ đảng viên lão thà nh, khi thắp hÆ°Æ¡ng cho Kim Ngá»c đã ứa nÆ°á»›c mắt.
Cách đây mÆ°Æ¡i năm, tôi ở trong Ä‘oà n cán bá»™ cá»±u chiến binh vá» chúc thá» Äại tÆ°á»›ng Võ Nguyên Giáp. Biết tôi là vợ Kim Ngá»c, Äại tÆ°á»›ng đã kéo tôi ngồi lại gần và nói.
- Nông dân ta no ấm, trÆ°á»›c hết là nhá» Æ¡n Äảng, Æ¡n Bác Hồ. NhÆ°ng trong quá trình xây dá»±ng đất nÆ°á»›c thì chúng ta phải cảm Æ¡n Kim Ngá»c, má»™t đảng viên sáng tạo, dám chịu trách nhiệm đến cùng trÆ°á»›c nhân dân…
Khi còn Ä‘Æ°Æ¡ng chức, Chủ tịch nÆ°á»›c Trần Äức LÆ°Æ¡ng có và o thăm nhà tôi và tặng má»™t túi quà và má»™t triệu đồng. Tôi cÅ©ng đã thà nh tâm Ä‘á» nghị Chủ tịch Trần Äức LÆ°Æ¡ng vá» việc Äảng và Nhà nÆ°á»›c cải chÃnh há»™ chồng tôi và i ba lá»i.
Ngà y xÆ°a báo N.D đã đăng bà i phê phán ông ấy, thì nay cÅ©ng nên có đôi lá»i thÆ°a lại. Cuá»™c Ä‘á»i đúng, sai là lẽ thÆ°á»ng. Ông Kim Ngá»c chắc không cần Ä‘iá»u ấy, tôi cÅ©ng không cần Ä‘iá»u ấy. NhÆ°ng tôi nghÄ© đến sau nà y khi tôi mất Ä‘i thì cÅ©ng nên có má»™t sá»± rõ rà ng minh bạch…
Tiếp lá»i tôi, ông Chu Văn Rỵ lúc đó là Bà thÆ° Tỉnh ủy VÄ©nh Phúc tháp tùng Chủ tịch cÅ©ng Ä‘á» nghị là nên phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao Ä‘á»™ng cho Kim Ngá»c…
4. Chiếc đồng hồ và lá»i dặn của ngÆ°á»i cha
Ông Kim Nam, ngÆ°á»i con trai thứ ngồi trò chuyện cùng tôi đằng sau lÆ°ng bức tượng đồng Kim Ngá»c, trong căn nhà đang Ä‘áºp phá tu sá»a, thì nhá»› lại những ngà y tháng ấy vá»›i sắc thái Ä‘iá»m tÄ©nh, và lặng lẽ.
- Ngà y ấy, tôi Ä‘ang há»c lá»›p 7, hệ phổ thông mÆ°á»i năm. Tôi chỉ cảm nháºn được rằng bố tôi rất buồn. Nhiá»u hôm, tôi Ä‘i há»c vá» chà o bố. Bố tôi yên lặng, mắt mở to, thảng thốt, mênh mông. Rõ rà ng là tôi Ä‘ang ở trÆ°á»›c mặt bố mà bố không nháºn ra. NhÆ°ng tôi biết là m thế nà o giúp được bố đây?
Trong lúc ấy Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°á»ng bố là ngÆ°á»i có quyá»n hà nh to nhất tỉnh VÄ©nh Phú. Má»™t tỉnh kéo dà i từ sân bay Ná»™i Bà i đến giáp thị xã Yên Bái. Chẳng lẽ bố tôi đã quên mất tôi?
Má»i khi, tôi Ä‘i há»c vá», bao giá» bố cÅ©ng bảo tôi mở cặp, cho bố xem bà i vở. Tôi đã ra đầu hè ngồi nhìn mãi mà u hoà ng hôn, nghe muá»—i bay. Trong bếp tiếng bát Ä‘Å©a, xoong nồi lách cách. Tiếng mẹ và em gái tôi se sẽ thì thà o.
DÆ°á»ng nhÆ° dòng chảy hồi ức trong ngÆ°á»i con trai thứ, bá»—ng trà n dâng. Tôi rụt rè há»i:
- Bà thÆ° Kim Ngá»c có định hÆ°á»›ng cho các con mình phải là m gì không? Và nhÆ° là kỹ sÆ° nông nghiệp hay kinh tế chẳng hạn…
- Vá»›i các con, ông cụ không bao giỠáp đặt. Anh cả Kim SÆ¡n thÃch máy móc, thì cụ cho Ä‘i há»c cÆ¡ khÃ. Tôi thÃch súng đạn, già y Ä‘inh, quân phục, nên đã tình nguyện Ä‘i bá»™ Ä‘á»™i. TÆ°á»›ng Äồng SÄ© Nguyên là chá»— quen biết, nhÆ°ng khi tôi và o TrÆ°á»ng SÆ¡n ông cụ cÅ©ng chẳng má»™t lá»i thông báo cho bạn, tôi Ä‘ang là lÃnh của ông. Hôm tôi nháºn quyết định nháºp ngÅ©, bố gá»i tôi lên ngồi đối diện bà n là m việc trên Văn phòng, há»i.
- Có chắc chắn là con thÃch là m bá»™ Ä‘á»™i, trá»±c tiếp chiến đấu?
- Vâng. Con thÃch ạ.
- Váºy thì con phải chịu trách nhiệm vá»›i bản thân con. Và phải hoà n thà nh nhiệm vụ ngÆ°á»i lÃnh má»™t cách tốt nhất. Äạo đức của con ngÆ°á»i và giá trị của con ngÆ°á»i, chÃnh là nằm ở chá»— phải hoà n thà nh bổn pháºn, vai trò, công việc được giao phó, hay tá»± nguyện gánh vác.
Con có thể thÆ°Æ¡ng táºt, con có thể hy sinh, nhÆ°ng phải trung thá»±c. Má»™t khi con rèn được phẩm cách trung thá»±c, thì con má»›i có lòng dÅ©ng cảm…Äó là cả má»™t hà nh trình... má»™t hà nh trình là m ngÆ°á»i con trai ạ…
Nhìn tôi hồi lâu, rồi ông lặng lẽ tháo chiếc đồng hồ Rô-lếch, quà tặng của Quân khu Việt Bắc, năm ông rá»i chức vụ Phó ChÃnh ủy Quân khu vá» là m Bà thÆ° Tỉnh ủy VÄ©nh Phúc, Ä‘eo và o cÆ°á»m tay tôi.
- Nó sẽ giúp con trong những phiên gác, những lần hiệp đồng chiến đấu… Hôm nay con thÃch ăn gì bảo mẹ nấu cho. Ngà y mai con Ä‘i táºp trung, mẹ sẽ Ä‘Æ°a. Bố báºn Ä‘i xuống huyện…
Tôi lặng lẽ quay Ä‘i. Tôi cảm giác cái nhìn của bố mãi sau lÆ°ng, trÆ°á»›c khi bố cúi xuống Ä‘á»c chồng tà i liệu. Suốt những tháng ngà y chiến trÆ°á»ng, tôi cÅ©ng chỉ là anh lÃnh nhÆ° bao anh lÃnh khác. Cứ má»—i lần nhìn chiếc đồng hồ, là tôi lại nguôi ngoai ná»—i nhá»› nhà . Tôi hình dung ra ánh mắt của bố Ä‘ang nhìn. Bao nhiêu năm, tôi gần nhÆ° đứt liên lạc vá»›i gia đình.
Mãi sau, tôi biết, ở nhà dù không nói ra, nhÆ°ng cả bố và mẹ Ä‘á»u nghÄ© tôi đã hy sinh. Bố đã là m rất nhiá»u thÆ¡ tặng tôi. NhÆ°ng bố chỉ Ä‘á»c cho mẹ nghe. Äến khi tôi vá», thì mẹ má»›i Ä‘Æ°a những bản thảo đó cho tôi Ä‘á»c. Bố đã gá»i tôi thảng thốt là bông hoa thÆ°Æ¡ng nhá»› của cả nhà . Má»™t bông hoa Ä‘i vắng. Má»™t bông hoa chá» ngà y Ä‘áºu quả.
Tháºt tiếc, không hiểu sao những bà i thÆ¡ đó lại không còn. Tôi đã là m thất lạc chúng, năm bố tôi ốm Ä‘au. Bố là m bà i thÆ¡, nhân ngà y nháºn được lá thÆ° duy nhất tôi gá»i từ B2, mẹ tôi thi thoảng bây giá» vẫn Ä‘á»c: Hôm nay nháºn được thÆ° con/Khác nà o nắng hạn gặp cÆ¡n mÆ°a rà o/Bao mùa chinh chiến gian lao/NhÆ°ng con đã lá»›n đã cao vá»›i Ä‘á»i/Mênh mông trái đất vòm trá»i/ Vừa qua má»›i chỉ bÆ°á»›c Ä‘á»i phải Ä‘i/khuyên con giữ trà kiên trì/ta Ä‘i đâu phải chỉ vì mình ta/tin vui ta viết và i câu/ gá»i ngÆ°á»i đồng chà bấy lâu xa nhà .…
Nhìn nơi cổ tay ông Kim Nam trống trơn, tôi bỗng chạnh lòng.
- Thế cái đồng hồ hiện nay ở đâu mà không thấy anh đeo?
Kim Nam nhìn lên bức tượng đồng Kim Ngá»c, giá»ng nhá» khà n.
- Tôi vẫn giữ được chiếc đồng hồ bố cho và mang trở vá» cùng ngà y chiến thắng. Äã mấy lần rÆ¡i xuống suối sâu, mấy lần tôi Ä‘á»u lặn xuống tìm lại. Tôi thấy được nó bởi ánh dạ quang le lói trong là n nÆ°á»›c đục.
Sau nà y, chú em tôi thÃch, tôi đã Ä‘Æ°a cho em dùng. Chú ấy ở Sà i Gòn, mấy năm đầu chÆ°a quen công việc, chắc là quá khó khăn nên đã không giữ lại được. Tôi biết, nhắn và o tìm cách chuá»™c lại nhÆ°ng không được…
Còn tiếp
Nguyễn Tham Thiện kế
TP - Cuối tuần đó chúng tôi Ä‘i khảo sát vùng đồng bà o dân tá»™c. Tôi ý tứ há»i trÆ°á»›c Bà thÆ°, rằng hôm nay bữa trÆ°a “sinh hoạt†kiểu gì để còn chuẩn bị bánh mỳ hoặc cÆ¡m nắm Ä‘i theo.
Ông Kim Ngá»c tháp tùng Bác Hồ Ä‘i thăm và trò chuyện vá»›i bà con nông dân
Kim Ngá»c đứng trên hè lau khẩu súng săn hai nòng, mặt kÃn bÆ°ng bảo, đến trÆ°a hãy hay, chÆ°a lo là m đã lo ăn là thế nà o.
CÅ©ng phải nói thêm rằng Kim Ngá»c vốn đã từng là thượng tá, cục trưởng cục dân quân tá»± vệ, nên việc ông mê súng và sá» dụng thà nh thạo các loại súng là chuyện chẳng có gì ngạc nhiên.
Ông thÆ°á»ng mượn cá»› Ä‘i săn bắn để kiểm tra đồng ruá»™ng má»™t cách khách quan nhất… Vâng, Ä‘i từ sáng tinh, mà loanh quanh tạt chá»— nà y chá»— kia, mấy chục lần dừng xe cho Bà thÆ° xuống xem xét ngắm nghÃa ruá»™ng đồng.
Gần trÆ°a thì chúng tôi cÅ©ng đến chân núi Thanh Lanh. Má»™t bản ngÆ°á»i Sán Dìu. Bản nà y má»™t dạo đã từng kéo nhau già trẻ gần trăm con ngÆ°á»i, tất táºt bá» lại ruá»™ng vÆ°á»n nhà cá»a lên vùng núi Tuyên Quang để ở.
Há» bá» Ä‘i chỉ vì quyết định sai lầm của má»™t quan chức tỉnh ủy cấm không cho há» là m lá»… Láºp TÄ©nh (Lá»… trưởng thà nh của con trai khi 17 tuổi ) vì cho đó là mê tÃn dị Ä‘oan. Ông Kim Ngá»c Ä‘i há»p ở Hà Ná»™i vá» nghe chuyện, giáºm chân giữa sân cÆ¡ quan, than thở.
- Là cán bá»™ mà không hiểu hết các phong tục táºp quán của dân thì là m sao lãnh đạo được há». Các tÆ°á»›ng giết tôi rồi…Há»… cứ thắp hÆ°Æ¡ng lên bà n thá» là mê tÃn dị Ä‘oan hết cả hay sao?
Thế là ông phải dẫn cán bá»™ tổ chức, cán bá»™ tuyên huấn lên ở vá»›i dân hÆ¡n ná»a tháng trá»i há» má»›i đồng ý theo Kim Ngá»c vá» bản cÅ©. Hóa ra không giản Ä‘Æ¡n tẹo nà o, may mà ông trưởng bản đã cùng cảnh là m tá Ä‘iá»n vá»›i Kim Ngá»c cho địa chủ Äá»— Äình Äạo dÆ°á»›i chân núi Tam Äảo.
Ngà y xÆ°a, ông già đó chăn trâu, Kim Ngá»c thì trông nom đồng áng. Và , ông VÅ© Tuân từng là m bá»™ trưởng Ná»™i thÆ°Æ¡ng, Chánh Văn phòng Trung Æ°Æ¡ng Äảng thì phụ trách giấy tá» sổ sách chi tiêu của đồn Ä‘iá»n.…
Äến gần Thanh Lanh, Bà thÆ° bảo tất cả xuống xe, Ä‘i bá»™ và o. Ông xách súng lom khom hÆ°á»›ng nòng vá» phÃa Ä‘Ã n chim ri, lẫn chim ngói bay kÃn khoảng ruá»™ng Ä‘ang xà xuống phá lúa.
Tiếng súng Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c chát chúa vang Ä‘á»™ng lòng núi. Chúng tôi chÆ°a xong cái giáºt mình thì đã thấy Bà thÆ° há»›t hải chạy theo con chim ngói bị thÆ°Æ¡ng và o bụi tre gần bá» ruá»™ng Ä‘áºu tÆ°Æ¡ng phÃa trÆ°á»›c mặt.
Ông lão Sán Dìu vạm vỡ, Ä‘á»™i chiếc mÅ© rách, quần lá tá»a, áo chà m, mở phanh ngá»±c Ä‘ang nhổ Ä‘áºu tÆ°Æ¡ng chÃn. Hình nhÆ° hai ngÆ°á»i Ä‘ang trao đổi vá»›i nhau.
- Mà y là m Bà thư thì thiếu gì thịt mà phải bắn chim.
- Tao Ä‘au dạ dà y có ăn được thịt đâu, nhÆ°ng lÅ© chim phá lúa quá thể. Mà lúa thì bá»n mà y ở đây, ruá»™ng thượng đẳng Ä‘iá»n mà cÅ©ng để chó con chạy hở Ä‘uôi là thế nà o.
Ông lão Sán Dìu hất hà m:
- Äược, trÆ°a nay mà y và o tao ăn cÆ¡m chó cÆ¡m gà thì tao má»›i nói cho mà y biết.
- Äược, bá»n tao và mấy thằng nà y nữa vá» nhà mà y ăn cÆ¡m. NhÆ°ng không mổ chó mổ gà là m gì cho vất vả. Mà y vẫn nghèo lắm mà …
- Tao nghèo là vì mà y một phần đấy? Cứ vỠnhà tao ăn cơm, thì mà y sẽ biết mà …
TrÆ°a ấy, chúng tôi theo Kim Ngá»c vá» nhà ông lão trưởng bản Sán Dìu. Ngôi nhà xây đá vữa đất lụp xụp. Mấy đứa trẻ mắt nhá» nhèm, mÅ©i thò lò nhÆ° dây bấc, lốc nhốc trần truồng Ä‘ang tranh nhau ngồi bóc Ä‘áºu tÆ°Æ¡ng luá»™c trong cái nồi đồng méo, trên bá» hè lồi lõm.
Ông Kim Ngá»c chống cây súng săn nhìn bá»n trẻ hồi lâu, lắc đầu.
Ông lão nhất quyết bắt phải ăn cÆ¡m gà . Ông bảo lâu lắm má»›i được gặp lại bạn cùng là m tá Ä‘iá»n không ăn cÆ¡m chó thì phải ăn cÆ¡m gà má»›i đúng cách. Bữa ấy, ông lão đãi thịt gà rang gừng non, Ä‘áºu phụ kho, Ä‘áºu phụ rán dầu sở, và nÆ°á»›c Ä‘áºu ngâm giếng mát lạnh.
Có mÆ°Æ¡i chén rượu ngâm thuốc rá»… cây rừng, ông lão má»›i báºt nói.
- Tao không nói thì mà y vẫn biết Nguá»™c à . Ngà y xÆ°a chúng mình là m cho Äá»— Äình Äạo thì nó giao tất cả ruá»™ng cho mình, tuỳ mình cấy, mình cà y, mình gieo mạ giống gì, thẳng hà ng hay không thẳng hà ng, nó chẳng thèm biết, đến vụ nó lấy phần nó, mình lấy phần mình.
Thế mà bá»n mình vẫn đủ ăn cho tá»›i vụ sau. Thế mà nó còn là m ngÆ¡ cho mình, trồng thêm nếm Ãt Ä‘á»—, Ãt hà nh, Ãt cà và o những chân ruá»™ng không cấy được hoặc trồng xen và o ruá»™ng ngô lúc còn bé không thu tô.
Bây giá» cÅ©ng trên đất Äá»— Äình Äạo, lại có Ä‘á»™c láºp tá»± do rồi mà sao tao là m không đủ ăn hả Nguá»™c? Mà y là m quan to nhất cái tỉnh nà y thì mà y phải biết chứ. Mà y biết mà mà y không là m cho tao đủ ăn là lá»—i của mà y chứ còn gì nữa. Tao nói má»™t lần đúng luôn đấy.
Mà y phải nghĩ xem có cách gì không? Cứ bắt tao đi là m theo trống theo kẻng vỠbom. Là m ruộng là m theo kẻng thì sâu lúa, cỠlúa nó có chỠkẻng nó mới phá hại đâu.
Cho tao là m mỗi năm một vụ thì tao cũng trả sản lượng đủ cả một năm cho mà y. Tết tao sẽ biếu gà biếu rượu. Nếu sai thì mà y cứ cầm dao đâm, tao không xin…
NgÆ°á»i Bà thÆ° nghe bạn cÅ© mà lặng ngắt. Bất ngá» trong mắt con ngÆ°á»i tưởng là sắt đá ấy bá»—ng hoen Æ°á»›t. Chúng tôi bối rối đặt bát cÆ¡m xuống không nuốt nổi. Phó Ban Tổ chức tỉnh ủy Lê Dân an ủi.
- Bây giá» cả nÆ°á»›c Ä‘ang báºn dồn sức đánh Ä‘uổi thằng giặc Mỹ. Sau nà y thắng nó, ta má»›i tÃnh tiếp được…
Cụ già Sán Dìu lắc đầu.
- Thì cứ là m thá» Ä‘i xem sao. Dân chỉ có no nê thôi. Dân no thì đánh thằng nà o mà chẳng được. Tao nói váºy, Nguá»™c nó cÅ©ng biết là đúng đấy. Tao nói giữa bụng đấy.
Tôi biết Bà thÆ° đã trù liệu trÆ°á»›c cuá»™c gặp gỡ vá»›i ngÆ°á»i bạn tá Ä‘iá»n. Váºy mà sá»± thể xảy ra vẫn khiến ông bất ngá». Kết thúc bữa ăn trÆ°a trong ngáºm ngùi. Bà thÆ° ôm mãi ngÆ°á»i bạn già vá»— vá»— hoà i và o lÆ°ng rồi má»›i bÆ°á»›c lên xe.
Ông Nguyá»…n Thà nh Tô đứng dáºy Ä‘i lại trong phòng, tay lúc chắp sau lÆ°ng, lúc giÆ¡ lên chém chém không khà nhÆ° Ä‘ang thuyết giảng trÆ°á»›c đám đông vá» chủ trÆ°Æ¡ng khoán quản của ngÆ°á»i thủ trưởng Kim Ngá»c.
- Khi nhìn nháºn ra vấn Ä‘á» cần phải thay đổi vá» công tác nông nghiệp, thì Kim Ngá»c đã hình dung ra mô hình sản xuất trang trại ở những vùng có Ä‘iá»u kiện tÃch tụ đất Ä‘ai, trong đó vai trò của nhà nÆ°á»›c là ngÆ°á»i là m dịch vụ kỹ thuáºt và bao tiêu sản phẩm cho há».
Mặc dù thá»i gian đó hợp nhất hai tỉnh VÄ©nh Phúc và Phú Thá» thà nh VÄ©nh Phú, ông đã bị kiểm Ä‘iểm vì đã khoán chui, giấu Trung Æ°Æ¡ng.
Những năm bảy mÆ°Æ¡i của thế ká»· trÆ°á»›c, ông Äinh Äức Thiện phụ trách Ä‘Æ°á»ng ống dẫn dầu và o Nam, ra Bắc có lên thăm VÄ©nh Phú. Ông Kim Ngá»c dẫn ông Thiện lên thăm vùng đồi chuyên canh chè Thanh Ba.
Kim Ngá»c chỉ tay lên những sÆ°á»n đồi chè khô cằn, nói: Sau nà y đánh Mỹ xong, toà n bá»™ hệ thống Ä‘Æ°á»ng ống dẫn dầu và o Nam, nếu có thể anh bố trà cho bà con nÆ¡i đây má»™t và i chục cây số. Nhá» các kỹ sÆ° của anh thiết kế váºn hà nh luôn hệ thống tÆ°á»›i chè trên đồi cho bà con. Chúng tôi sẽ trả công các anh xứng đáng…
Tôi há»i:
- Thế còn chuyện khoán chui, giấu thế mà là m sao Trung ương lại biết ạ?
- Nó là thế nà y, mùa hè năm 1967 đồng chà TrÆ°á»ng Chinh Ä‘i nghỉ ở Tam Äảo, muốn nắm tình hình nông nghiệp nên đã cá» thÆ° ký xuống núi há»i han bà con.
Thấy ngÆ°á»i của Trung Æ°Æ¡ng, bà con nông dân phấn khởi kể tông tốc không giấu, nà o no nê lắm, không Ä‘i là m theo kẻng vá» bom nữa, ruá»™ng đất ai có ngÆ°á»i ấy là m không phải chung chạ tị nạnh nhau mất Ä‘oà n kết, mất việc.
NgÆ°á»i thÆ° ký đó nghe chuyện mà vã mồ hôi, vá»™i vá» báo cáo thượng cấp. DÆ°á»ng nhÆ° chÆ°a tin, đồng chà TrÆ°á»ng Chinh lại phái tiếp ngÆ°á»i thÆ° ký thứ hai Ä‘i nắm tình hình ở các vùng khác trong tỉnh VÄ©nh Phúc. Việc vẫn y hệt.
Xuống cÆ¡ sở (Kim Ngá»c mặc áo trắng, Ä‘i giữa)
Äồng chà TrÆ°á»ng Chinh xuống núi gặp Kim Ngá»c. Là ngÆ°á»i tháºn trá»ng, uống nÆ°á»›c cÅ©ng uống sau ngÆ°á»i khác, nghe Ä‘i nghe lại nhiá»u lần má»›i nói, ngÆ°á»i khác Ä‘á»c văn bản của mình viết ra thì đồng chà TrÆ°á»ng Chinh cầm bút dò từng chữ. Thế nhÆ°ng lần nà y, sau khi hà n huyên đồng chà TrÆ°á»ng Chinh há»i Kim Ngá»c việc hệ trá»ng kia.
Kim Ngá»c thẳng thắn thừa nháºn. Và đồng chà TrÆ°á»ng Chinh khẳng định Kim Ngá»c mắc phải khuyết Ä‘iểm nghiêm trá»ng, trong đó có “phá hoại quan hệ sản xuấtâ€, “đẩy lùi cách mạng vá» văn hóa tÆ° tưởngâ€.
NhÆ°ng Kim Ngá»c bình tÄ©nh Ä‘Æ°a ra những kiến giải mà chÃnh ông đã chiêm nghiệm qua thá»±c tiá»…n ở cÆ¡ sở. Ông cho rằng, chÆ°a thể xây dá»±ng qui mô sản xuất táºp trung, khi nông thôn thừa lao Ä‘á»™ng, thiếu xăng dầu, chi phà sản xuất cao nông dân không chịu được, không thể áp dụng khoa há»c kỹ thuáºt, cÆ¡ giá»›i hóa khi trình Ä‘á»™ ngÆ°á»i dân má»›i thoát mù chữ, đồng thá»i không thể có mô hình văn hóa chung cho tất cả các là ng xã, khi đình chùa bị phá hủy, mà cÆ¡ cấu má»›i chÆ°a ổn định.
Nông thôn cần phải có thá»i gian để chuẩn bị. NgÆ°á»i nông dân cần được tÃch lÅ©y tiá»m lá»±c kinh tế, má»™t khi có kinh tế thì hãy nói đến há»c hà nh và xây dá»±ng thiết chế văn hóa má»›i. Chúng ta hiện Ä‘ang cần nông dân phát huy hết kinh nghiệm và ná»™i lá»±c của má»—i cá nhân để tạo dá»±ng ná»n tảng.
Chúng tôi má»›i thá» là m thà điểm, mà đá»i sống của bà con đã nâng cao hÆ¡n hẳn. Má»i nghÄ©a vụ vá»›i nhà nÆ°á»›c, không còn há»™ nà o không hoà n thà nh. ChÃnh Lênin đã từng nói phải để cho ngÆ°á»i nông dân suy nghÄ© trên luống cà y của há» từ mÆ°á»i đến hai mÆ°Æ¡i năm đó sao.
Ở nông thôn, ngÆ°á»i dân đã đặt câu vè: Má»—i ngÆ°á»i là m việc bằng hai/để cho chủ nhiệm mua Ä‘Ã i mua xe. Má»—i ngÆ°á»i là m việc bằng ba/để cho chủ nhiệm xây nhà xây sân hoặc trâu Ä‘en ăn cá»,/trâu đỠăn gà ... Công nông Ä‘i không vá» rồi/lấy gì mà đổ và o nồi công nông...…
Từ trÆ°á»›c đến nay, má»™t khi ca vè đã xuất hiện trong dân gian vá» các hiện tượng xã há»™i, thì đó là những lúc các mối quan hệ trong xã há»™i đó đã căng thẳng đỉnh Ä‘iểm. Chúng ta cần phải Ä‘iá»u chỉnh cách quản lý xã há»™i của chúng ta thông qua xá» lý các mối quan hệ xã há»™i ở nông thôn.
Ông Nguyễn Thà nh Tô và o buồng mang ra sấp ảnh đen trắng, ngón trỠlần lần trên mớ hình ảnh quá vãng.
- Äâu là tấm ảnh tôi chụp Bà thÆ° Kim Ngá»c thá»i kỳ đó nhỉ…
NgÆ°á»i Ä‘Ã n ông khô gầy, cÆ°Æ¡ng nghị trong bá»™ quân phục cÅ©. Äôi mắt sáng, nhÆ°ng trầm mà vẫn ánh lên sá»± cô Ä‘Æ¡n.
- Sau đó thì hợp nhất hai tỉnh, Kim Ngá»c vẫn là Bà thÆ° tỉnh má»›i, nhÆ°ng ông phải là m kiểm Ä‘iểm tá»± Ä‘á»c trÆ°á»›c tỉnh ủy. Không khà căng thẳng, ngá»™t ngạt bao trùm. Quần chúng lẫn đảng viên lúc thì tin Kim Ngá»c đúng lúc thì tin chủ trÆ°Æ¡ng trên là đúng.
Trong những lúc rá»i há»™i nghị ông vẫn Ä‘iá»m tÄ©nh nói vá»›i những ngÆ°á»i thân. Rồi các anh sẽ chứng kiến, chân lý của chúng ta sẽ đúng. Äại há»™i Äảng hợp nhất hai tỉnh, tuy mất 30 phiếu trên tổng số 200 đại biểu, nhÆ°ng ông vẫn trúng cá» vá»›i số phiếu rất cao.
Phong trà o xây dá»±ng HTX theo lối táºp trung vẫn thu được những kết quả khả quan, nhá» sá»± lãnh đạo sâu sát của Bà thÆ° cÅ©ng nhÆ° táºp thể. VÄ©nh Phú đã có những Ä‘iển hình tiên tiến, Kim Ngá»c má»i đồng chà TrÆ°á»ng Chinh vá» thăm những gÆ°Æ¡ng Ä‘iển hình đó. Và thi sÄ© Sóng Hồng đã có thÆ¡ tặng Kim Ngá»c.
Phù Láºp là m phân tháºt khác thÆ°á»ng / PhÆ°Æ¡ng Trù thủy lợi đáng nêu gÆ°Æ¡ng/ Chăn nuôi táºp thể Hòa Loan giá»i/ Cây rợp bên Ä‘Æ°á»ng bóng Lạc Trung.
Sau nà y việc khoán há»™ của Kim Ngá»c đã được má»™t số những nhà lãnh đạo Äảng và Nhà nÆ°á»›c quan tâm và xem xét nghiêm túc. Trên thá»±c tế là chÆ°a có má»™t văn bản nà o coi Kim Ngá»c là má»™t ngÆ°á»i đã Ä‘i lại ngược Ä‘Æ°á»ng lối Äảng.
Tại há»™i nghị vá» nông nghiệp ở Thái Bình năm đó, tôi tháp tùng Bà thÆ° Kim Ngá»c Ä‘i dá»±. Tôi nhá»› mãi hình ảnh Kim Ngá»c trong sá»± quan tâm của đồng chà Lê Duẩn và Phạm Văn Äồng trong giá» giải lao. Kim Ngá»c đứng giữa chụp ảnh vá»›i hai đồng chà lãnh đạo cao cấp của Äảng.
Mấy tháng sau, Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng đã gá»i cho Kim Ngá»c chiếc xe ô tô Môtxcôvich Ä‘á», để Ä‘i lại cho đỡ vất vả. Äó là chiếc Môtxcôvich duy nhất của các Bà thÆ° tỉnh ủy lúc bấy giá».
Kim Ngá»c đã có thể thanh thản.
- CÆ¡n sóng gió nhất đã qua rồi. Ông Võ Chà Công phụ trách công tác nghiên cứu chÃnh sách nông nghiệp Ä‘ang cho tiếp tục là m thà điểm khoán quản. Ông Äoà n Duy Thà nh ở Hải Phòng cÅ©ng Ä‘ang hẹn lên trao đổi...
Gấp lại những tấm ảnh cũ, ông Nguyễn Thà nh Tô tiếc nuối.
- Äáng lẽ ra thì má»i việc đã sáng tỠđâu và o đấy rồi. NhÆ°ng Äại há»™i Äảng toà n quốc chÆ°a há»p được vì ta chÆ°a giải phóng miá»n Nam. Nên vấn Ä‘á» của Kim Ngá»c cứ để treo đấy. Nguyên tắc Äảng thì vẫn phải chỠđến Äại há»™i…
Ông Tô kết luáºn: “Bà thÆ° Kim Ngá»c coi đất nhÆ° má»™t con ngÆ°á»iâ€.
6. Thay lá»i kết
Có lẽ hiện tượng Kim Ngá»c sẽ còn được các nhà nghiên cứu, hoạch định chÃnh sách kinh tế Ä‘á» cáºp đến, đặc biệt là những vấn Ä‘á» váºn dụng giữa thá»±c tiá»…n và lý thuyết mà Kim Ngá»c đặt ra.
Cách là m của Kim Ngá»c được áp ngay và o thá»±c tiá»…n và đã nở hoa ngay trong Ä‘á»i sống nông dân. Sá»± trắc trở công cuá»™c cải cách ấy chỉ gián Ä‘oạn nhất thá»i rồi bùng lên nhÆ° sức trai Phù Äổng mang lại sinh lá»±c góp phần Ä‘Æ°a chúng ta vượt qua khủng hoảng để phát triển.
Cái hạnh phúc của Kim Ngá»c, là ngay khi còn sống, ông đã biết chắc công việc của mình cùng các cá»™ng sá»± sẽ được chứng nghiệm má»™t ngà y không xa.
Tôi bá»—ng nhá»› tá»›i câu nói của nhà triết há»c Trần Äức Thảo, ngÆ°á»i sinh cùng năm vá»›i Kim Ngá»c (1917). Vì có lẽ trong chừng má»±c nà o đó, số pháºn Trần Äức Thảo cÅ©ng hao hao số pháºn Kim Ngá»c:
“Khi tá»± đối diện vá»›i chÃnh mình ý thức đòi há»i cái Thiện trong hà nh Ä‘á»™ng, cái Chân trong tri - thức và cái MÄ© trong sá»± hoà n thà nh các quá trình nghiệm sinh, qua đó ý - thức biến thế giá»›i tá»± nhiên thà nh má»™t nhân giá»›i, xứng đáng vá»›i con ngÆ°á»iâ€.
(Trần Äức Thảo - Má»™t hà nh trình - 1996)
Hôm trở lại nhà Kim Ngá»c, tôi nhỠông Kim Nam xem lại bản thảo. Ngá»›t chuyện bá»—ng ông Kim Nam đứng dáºy nheo mắt nhấn thêm rằng: Lịch sỠđã chá»n Kim Ngá»c và o thá»i Ä‘iểm ấy, để thá»±c hiện những nhiệm vụ của nó.
Nếu không có má»™t Kim Ngá»c nà y thì sẽ có má»™t Kim Ngá»c khác lên tiếng. Má»™t mình Kim Ngá»c thì cÅ©ng không thể có được sá»± phát hiện lá»›n lao ấy. Bởi đằng sau ông là cả truyá»n thống văn minh nông nghiệp lúa nÆ°á»›c mấy nghìn năm, và đội ngÅ© đông đảo, đồng chÃ, bạn bè, trợ lý giúp việc chân thà nh, đắc lá»±c. Tất cả há» cÅ©ng Ä‘á»u má»™t tâm nguyện nhÆ° Kim Ngá»c, những mong dân già u nÆ°á»›c mạnh.
Hình nhÆ° ông Kim Nam vẫn Ä‘ang nói vá» bố ông là ngÆ°á»i luôn tin ở các con, và dạy dá»— các con bằng chÃnh sá»± nêu gÆ°Æ¡ng đến khắc khổ của bản thân. Ông là má»™t cán bá»™ cao cấp của Äảng và Nhà nÆ°á»›c, má»—i lá»i nói, hà nh Ä‘á»™ng ở vị thế của ông Ä‘á»u ảnh hưởng đến lợi Ãch tinh thần của nhiá»u ngÆ°á»i.
Ngoà i tinh thần trách nhiệm, sá»± dÅ©ng cảm dám nói lên chân lý, Kim Ngá»c đã hoà n toà n ý thức được Ä‘iá»u mình hà nh Ä‘á»™ng và tuyệt đối tin tưởng và o sá»± sáng suốt của lịch sá».
***
Giá» thì tôi ngồi bên ngôi nhà má»›i của ông Kim Ngá»c Ä‘ang lắp ráp rui mè, chuẩn bị ngói lợp. Loại ngói, ép nung bằng công nghệ cao, dẫu còn xe trâu nông dân chở lúa chèn qua cÅ©ng không vỡ dáºp.
Có tiếng kim loại siết trên mặt gạch lổn nhổn sạn cát. NgÆ°á»i thợ xây Ä‘ang kéo chiếc cháºu tắm bằng thùng xăng máy bay Mỹ để trá»™n vữa trát tÆ°á»ng. Ông Kim Nam định kêu lên ngăn lại. NhÆ°ng ngÆ°á»i thợ cÅ©ng vừa đổ ụp ná»a bao xi-măng và o chiếc cháºu dị hình là m cho bụi cát bốc lên mù mịt.
Tháng 11 năm 2007
Nguyễn Tham Thiện Kế
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: