Tuyển tập truyện ngắn Anh Đức

[khungcodangcap]

Anh Đức

Về mảnh vườn xưa

Một chiều cuối năm, khi ngọn bấc đã thổi về se se lạnh, anh Tám Hân tới gõ cửa nhà tôi. Anh cho tôi biết vài hôm nữa anh sẽ cùng khoảng hai mươi đồng đội cũ trong tiểu đoàn X. Về thăm lại vùng đất các anh đã đóng quân và chiến đấu hồi chống Pháp. Nghe vậy tôi lấy làm mừng, và nói với anh rằng một chuyến đi như thế thật là nên lắm. Tôi còn hứa sẽ vận động một vài nơi xin thêm cho các anh một số tiền để mua vật phẩm, quà cáp đem về tặng cho bà con cô bác nhân ngày Tết đã cận kề. Lúc anh Tám ra về, tôi đứng bên cánh cổng mở, nhìn theo cái dáng dong dỏng, gầy gầy của anh dắt chiếc xe đạp cũ kỹ, lên xe rồi từ từ đạp đi. Hơi bấc se lạnh buổi chiều lại làm dấy lên giữa lòng tôi nỗi buồn và sự bứt rứt.
Anh Tám Hân năm nay đã sáu mươi lăm, lớn hơn tôi năm tuổi. Tôi quen anh đã lâu, ước chừng cũng trên ba mươi năm. Vào những năm 60, tôi gặp anh ở Hà Nội, rồi khi về Nam lại gặp anh ở chiến trường đánh Mỹ. Cả đời anh Tám hầu như gắn liền với quân ngũ. Năm mười tám tuổi, anh là chiến sĩ Vệ quốc đoàn, ở tiểu đoàn X, một tiểu đoàn chủ lực nổi tiếng. Tập kết ra Bắc, anh ở Sư đoàn 330, lần nào ra Hà Nội chơi anh cũng ghé ăn ở tại nhà tôi. Sư đoàn anh sau đó đều trở về Nam và suốt trong mười lăm năm đánh Mỹ đã hy sinh gần hết. Anh Tám Hân là một trong những người còn lại, trên mình mang hàng chục vết thương, nhưng may mắn là không có vết thương nào nghiêm trọng. Có điều anh lại lâm vào một tình trạng theo tôi là nghiêm trọng. Tới chừng tuổi ấy, anh vẫn là một người đơn độc, không gia đình, không vợ con. Vài năm sau giải phóng, anh rời quân ngũ với cấp bậc trung tá, đi làm thêm cho xí nghiệp này, nhà máy nọ và hai năm trở lại đây anh làm trưởng một toán bảo vệ cho một công ty nhập khẩu ga đốt. Anh ở trong một căn buồng mười tám mét vuông, tự đi chợ nấu ăn lấy. Tôi tuy quen anh đã lâu, nhưng chuyện riêng tư của anh đối với tôi còn là điều bí ẩn. Anh bảo với tôi rằng anh đã có vợ trước khi ra Bắc và vợ anh đã chết trong những năm đen tối, Mỹ ; Diệm tàn sát người kháng chiến cũ ở nông thôn Nam Bộ. Anh còn nói là người vợ ấy tuy không cùng anh lễ cưới, nhưng anh coi như đã cưới, vì vậy anh không nghĩ tới chuyện lấy vợ nữa. Nhiều khi anh em bè bạn mai mối gán ghép anh với một chị nào đó, để đưa anh ra khỏi tình trạng lẻ loi, cô độc, thì anh ậm ừ, lừng khừng, rồi sau cùng bỏ qua. Chúng tôi cho anh là gàn, thậm chí còn nói thẳng ra như vậy trước mặt anh. Những lúc ấy, anh không cự cãi, chỉ cười, với nụ cười hiền khô cố hữu của anh, khiến chúng tôi mất hết cả kiên nhẫn. Riêng tôi không nghĩ rằng ở giữa cái đời hiện đại khá là xô bồ hôm nay lại còn có con người như anh, cứ giữ riết ý định cả đời mình chỉ đi qua đời một người con gái.
Nhưng sự thật lại có chuyện như vậy, ở nơi anh Tám Hân của tôi. Từ chuyến đi với đồng đội về thăm lại làng quê đóng quân và chiến đấu năm xưa, tới hơn nửa tháng sau, qua cả Tết, anh Tám Hân mới trở lại thành phố. Khi nghe tiếng gõ cửa, tôi ra mở, thì thấy đứng trước tôi là một anh Tám Hân rất khác, trông da dẻ hồng hào, mập ra, khuôn mặt rạng rỡ và hai tay xách bị cói đầy nhóc cam, quýt, nhãn. Cái bộ tướng anh bước qua cửa nhà tôi cũng khác, coi rất hiên ngang. Tôi hỏi:
- Sao đi lâu dữ vậy anh Tám?
Anh lẳng lặng đem những bị trái cây đặt nơi góc phòng rồi trở ra, ngồi xuống ghế nói:
-Bởi vì có sự cố.. Chú em này ngồi yên, để tôi từ từ nói cho nghe. Thiệt là không thể nào tưởng tượng nổi..
Thế rồi sau đó, anh Tám Hân bắt đầu kể lại cho tôi nghe câu chuyện mà tôi chép lại hầu bạn đọc dưới đây.
.. Chúng tôi gồm hai mươi đồng đội năm xưa của tiểu đoàn về tới thị xã Sa Đéc thì trời đã xế chiều. Anh em ở Hội Cựu chiến binh tỉnh ra đợi sẵn, đón đoàn chúng tôi và tiếp đãi rất nồng hậu. Các anh ấy lưu giữ chúng tôi ở lại qua đêm, sáng sớm hôm sau mới cho ghe máy đưa chúng tôi về các xã mà hơn bốn mươi năm trước tiểu đoàn đã đóng quân lâu ngày nhất. Nói thiệt với chú, khi ghe máy bắt đầu chạy trên sông, tôi nhìn những giề lục bình trôi đầy hai bên bờ, trên đó phất phơ những bông hòa màu tím, tôi liền thấy mi mắt cay cay. Tôi rưng rưng nhớ về miền đất, ruộng vườn, sông nước mà năm mười tám tuổi tôi đi bộ đội Vệ quốc, cuộc hành quân đầu tiên của đơn vị tôi gồm hàng chục xuồng bơi đi rào rào trên chính con sông mùa nào cũng trôi đầy lục bình này.. chiếc ghe máy đưa chúng tôi đi mỗi lúc càng sâu vào nơi chốn chúng tôi từng sống và chiến đấu qua Đất sét rồi tới ngã tư Cây Bường. Ngay trưa hôm đó, chúng tôi về tới xã Thạnh Mỹ, nơi tiểu đoàn đóng quân đầu tiên. Do trên tỉnh đã báo trước, ủy ban xã đã đợi đón và đông đảo bà con đã tề tựu tại sân trụ sở, nhất là những ông già. Thiệt tình chúng tôi không thể nhận ra được từng cô bác, ngược lại cô bác cũng không nhận ra được từng đứa chúng tôi. Chú nghĩ, gần nửa thế kỷ qua đi rồi chớ ít ỏi gì. Nhưng khi anh em chúng tôi xưng lại danh tánh, cả hai bên đều nhớ ra, ôm nhau, nước mắt ràn rụa. Những cô bác này đều đã già. Chúng tôi cũng vậy, tất cả đều ở quá tuổi sáu mươi. Tại đây có lớp người không hề biết chúng tôi qua lời kể của cha mẹ, ông bà, nhưng vẻ ngưỡng mộ và hồ hởi trên mặt họ cho tôi cảm nhận rằng danh tiếng của tiểu đoàn tôi vẫn không phai mờ.. Tôi không thể kể hết cho chú nghe mọi tình tiết, vì chúng tôi đi qua tới năm xã, chỗ nào cũng tiệc tùng, liên hoan, nhậu nhẹt. Những nông dân cao tuổi có trí nhớ rất dai, nhắc lại từng chuyện nhỏ hồi nẳm, về từng đứa chúng tôi. Riêng tôi, ở xã nào tôi cũng về lại ngôi nhà cũ mình từng ở, nằm trên bộ ván ngựa cũ còn sót lại. Đêm ngủ trong các ngôi nhà đó, tôi thấy đất nước, xóm làng thật may mắn, thật vững chắc, sau bao năm bom đạn chà xát, rốt cuộc giờ đây vẫn được yên hàn, để tôi được về lại cùng ruộng vườn quê kiểng, đêm nằm nghe lúa đồng rào rạt, vườn tược rì rầm và tiếng nước vỗ nhè nhẹ dưới bến sông. Bấy giờ tôi nghĩ tới những đồng đội đã hy sinh, những người không có cơ may như chúng tôi, do trận sau là trận đánh Mỹ quá dài và quá dữ, họ chết gần hết. Ngay như trong đoàn hai chục người chúng tôi, cũng chỉ có vài người lành lặn, còn bao nhiêu điều có thương tích trên mình. Bà con còn buộc chúng tôi phải cởi áo để họ xem các vết thương. Vết thương nằm ở trận nào, cô bác cũng kêu kể.. Nè chú, ở dưới ấy, tôi thấy người nông dân hình như quan tâm lưu ý tới cái thời sống chết nhọc nhằn máu lửa đó hơn ở trên thành phố. Chắc tại vì con em họ đã hy sinh nhiều nhất. Trải qua hai cuộc chiến, có nhà cháy mấy chục lần, phải cất đi cất lại. Hố bom nhiều lắm, nay trở thành ao thành giếng nuôi tôm, thả cá. Có rất nhiều thay đổi, nhà ngói nhà đúc, chợ búa cất mới, dưới sông ghe xuồng gắn máy chạy suốt ngày đêm.. Nhưng thôi, bây giờ để tôi nói cái sự cố bất thình lình xảy đến với tôi. Đó là chuyện diễn ra vào bữa sắp kết thúc chuyến đi, khi đoàn chúng tôi về xã Thạnh Lộc, nơi tiểu đoàn tôi đóng và rút đi luôn để về điểm tập kết chuyển quân ra Bắc. Lúc nghe máy sắp về tới cái xã có nhiều vườn tược trù phú nhất bên sông này, thú thật với chú lòng tôi vô cùng rung động. Bữa nay tôi không giấu chú nữa. Chính tại đó lần đầu tiên tôi đã yêu và nếm vị ngọt ngào của tình yêu. Năm ấy tôi hăm bốn tuổi, đã qua sáu năm đi bộ đội và là đại đội trưởng. Đại đội tôi đóng rải ra trong các nhà dân. Tôi cùng chính trị viên và một cậu liên lạc ở trong một gia đình cỡtrung nông, chỉ có một bà má với cô gá. Đó là má Tư, còn cô gái tên là Trâm. Hai mẹ con sống sung túc nhờ huê lợi của miếng vườn là chính, chớ ruộng thì chỉ có mấy công. Đơn vị về đóng quân, tôi thường ở nhà má Tư, trong thời gian Trâm từ tuổi mười sáu lên tuổi mười chín. Tình cảm giữa tôi và Trâm lần hồi gắn bó. Trâm càng lớn càng đẹp, nhưng đó là vẻ đẹp của cô gái miệt vườn. Nếu như chú đã từng biết những cô gái miệt vườn quê mình thì chú hãy mường tượng đó là một cô gái miệt vườn đúng nghĩa: vóc người cao ráo nhưng đôi tay cườm tay tròn trịa, nước da trắng nhưng mặn mòi; đặc biệt tôi chưa thấy một mái tóc nào đen mượt tươi tốt như tóc của Trâm, nhất là sau khi tắm gội xong, cô chải đầu có thoa chút dầu dừa, mái tóc càng thêm óng mượt, và khi cô đi ngang qua tôi, mùi dầu dừa từ tóc cô tỏa ra mùi hương nồng ấm đến độ khiến tôi cứ ngẩn ngơ.Cái mùi hương ấy đã theo tôi đi suốt bốn mươi năm nay, hễ mỗi lần nhớ tới là lòng tôi lại bồi hồi xao xuyến. Nhưng nào chỉ có vậy. Trong nhà có món ngon nào cô ấy cũng dành cho tôi. Trái cây trong vườn mỗi lần hái đem đi bán, cô đều lựa trước cho những trái tốt. Tất nhiện là mấy đứa đóng chung nhà cũng được hưởng. Tụi nó đều biết rõ và lấy làm khoái chí. Má Tư cũng rất yêu mến tụi tôi, coi tụi tôi như con ruột. Từ khi còn nhỏ, Trâm đã lo toan mọi việc, đã trở thành cô chủ. Từ việc nhà cho tới vườn tược, ruộng nương, cô nắm giữ điều hành một cách gọn gàng. Đắp bờ lên liếp vườn do cô cắt đặt, tát đìa cũng do cô huy động nhân công. Lần tôi bị thương đầu tiên trong trận phục kích đánh tàu lồng cu trên sông Sở Thương, sau khi điều trị ở quân y, tôi về nhà má Từ nằm dưỡng thương. Suốt trong một tuần lễ, Trâm ở kề cận bên tôi nấu cơm nấu cháo, giặt giũ áo quần. Chính trong những ngày đó, chúng tôi chưa bao giờ vượt qua mức những cái hôn, những lúc ôm ấp lấy nhau. tôi chỉ vượt qua mức đó vào lúc sau Hiệp định Giơnevơ, tiểu đoàn tôi chuẩn bị chuyển quân ra Bắc. Đêm cuối cùng, Trâm tự nguyên và run rẩy trong tay tôi. Cả hai đều sung sướng, tin chắc hai năm sẽ tái hợp. Chúng tôi thật hết sức ngây thơ, như biết bao người cũng đã từng ngây thơ như vậy. Nói nghe có thể chú khó tin, chớ đêm ấy là đêm duy nhất trong đời tôi. Đêm ấy Má Tư cũng có nhà, má nằm ngủ ở buồng ngoài. Tôi nghĩ má biết tất cả, nhưng sáng ngày má làm như không biết gì cả. Sớm hôm sau, tôi cùng tiểu đoàn hành quân tới Cao Lãnh, rồi xuống tàu ra Bắc. Từ ngày về Nam, tôi ở chiến trường miền Đông, không có dịp trở lại nơi ấy, nhưng tôi được tin má Tư và Trâm đều chết. Má Tư chết vì tuổi già, vì đau buồn sau khi Trâm tham gia hoạt động rồi bị bắt, bị bọn ác ôn giết và liệng xác dưới lung sen. Tin này là xác thực. Xác thực cả khi tôi vừa đặt chân về lại nơi ấy mới rồi. Nhưng có một việc tôi hoàn toàn không biết, mà lại là việc vô cùng hệ trọng, tôi sẽ kể cho chú nghe ngay đây. Khi đoàn chúng tôi tới Thạnh Lộc, thì buổi trưa cũng diễn ra cuộc gặp gỡ với bà con cô bác ở hội trường ủy ban xã. Sau phút trò chuyện hàn huyên, bỗng có một lão tuổi chừng tám mươi nhưng vẫn còn khỏe đậm, chống cây gậy tre đi ra giữa hội trường. Ông lão giơ gậy lên biểu mọi người im lặng, rồi cất tiếng sang sảng:
- Tôi có chuyện này muốn hỏi.. Trong số mấy chú về đây có chú nào tên là Hân hay không? Lương Văn Hân, có chú nào tên họ như vậy không, làm ơn cho tôi biết?
Ngồi ở bên dưới, nghe ông lão hỏi trúng tên họ, tôi giật nẩy người. Đúng là đích danh tên họ của tôi rồi. Không chần chừ, tôi đứng dậy:
- Thưa bác, là cháu đây!
Ông lão hướng mắt nhìn về tôi. Hai hàng chân mày bạc trắng của ông rung lên. Rồi không nói câu nào, ông chổi gậy từ từ đi thẳng xuống chỗ tôi. Ông ngó tôi chầm bẫm, mãi một lúc sau mới gật gù:
- Tôi nhớ ra cậu rồi.. Hồi đó cậu đóng quân ở nhà bà Tư, kế nhà tôi mà. Cậu không nhận ra tôi là phải, vì hồi đó tôi mới có băm tám, băm chín.. Cậu cùng già đi nhiều đó.. Tôi có chuyện nói với cậu, đi theo tôi, cứ mặc mấy người này ở đây..
Không biết ất giáp gì, nhưng tôi linh cảm có chuyện, nên đi theo ông. Vào lúc đó, tôi cũng đã hơi nhận ra ông. Rời khỏi hội trường, tôi theo ông đi dọc bờ sông, vào giữa xóm. Sau khi đi ngang qua hàng chục ngôi nhà vườn, tôi bắt đầu nhận ra một cảnh tượng quen quen. Bỗng ông lão chụp tay tôi, dắt rẽ vào một ngôi nhà đúc nằm sâu trong vườn cây trái sum suê xanh tối. Trời ơi, tôi vụt kêu lên thảnh thốt. Ngôi nhà trông không giống ngôi nhà vách ván hồi trước, và cây trong vườn nào khác cái mảnh vườn tôi đã từng trải qua những kỷ niệm ngọt ngào của mối tình đầu. Bước theo ông lão, chân tôi tự nhiện bủn rủn, chưa vô tới nhà ông lão đã cất tiếng kêu lớn:
- Diệu ơi có nhà không, bớ Diệu!
Trong nhà có tiếng í ới, rồi một đám con nít chạy ùa ra. Chúng đeo bám lấy ông lão, đưa mắt nhìn tôi
lạ lẫm. Kế lại có mấy đứa lớn hơn, con trai con gái đủ hết. Một đứa khoanh tay.
- Thưa ông Hai, má con ở sau vườn, để con chạy ra kêu.
- ừ, kêu má vô có chuyện gấp nghe!
Lát sau, qua cành lá tôi thấy một cô tuổi xấp xỉ bốn mươi bươn bả đi vô. Khi nhìn thấy gương mặt cô ta, tôi sửng sốt suýt bật kêu lên. Sao mà giống y khuôn mặt Trâm, chỉ có điều khuôn mặt Trâm hồi ấy trẻ hơn nhiều. Ông lão nắm chặt tay tôi như sợ vuột, ngoắc cô đó lại, nắm luôn tay cô. Mỗi bên một người, ông dắt chúng tôi bước lên bậc thềm, vào nhà. Cô nọ cườn xẻn lẻn, hết ngó ông già lại ngó tôi, không biết chuyện gì. Cái nụ cười của tôi ta làm tôi phát hoảng, vì giống nụ cười của Trâm lạ lùng. Bấy giờ, ông già trỏ vào tôi, bảo với cô:
- Tao đã tầm ra cha của mày rồi đây nè Diệu. Nhận cha của mày đi!
Cô ta hốt hoảng ngó sững tôi. Sợ cô chưa tin, ông già nói:
- Không có trật đâu, ông bảo đảm. Nó chính là cha con, tên Lương Văn Hân, ở trong đoàn cựu chiến binh về thăm xã mình, nó mới tới đằg hội trường, ông dẫn về giao cho con đó!
Tôi thấy như nghẹt thở. Sự việc xảy ra quá đột ngột khiến tôi bàng hoàng, bán tín bán nghi. Chẳng lẽ đây là con gái tôi sao? Chẳng lẽ nớ lớn vậy sao? Nhưng qua từng giây từng phút mọi tình tiết của sự việc cứ dần ráp nối, càng lúc càng khít khoa, làm cho sự thật hiển hiện. Ông già day qua tôi, hỏi lớn như quở trách:
- Có phải hồi đó cậu đóng quân tại nhà này không, cách đây trên bốn mươi năm?
- Dạ phải.
- Rồi cậu với con Trâm thương nhau, phải không?
- Dạ... - Tôi đáp hơi máy móc.
- Hồi đó tôi biết hết... Con Trâm là má con Diệu này. Nhưng con Trâm chết rồi, chết lâu rồi... Hồi cậu ra đi, con Trâm mang thai, sanh ra con Diệu. Con Trâm hoạt động, chờ cậu, nhưng đã hi sinh. Sau giải phóng, con gái của cậu đi kiếm cậu đỏ con mắt, cậu có biết không? Tại sao tới bữa này cậu mới về, hả? Tôi hỏi cậu, tại sao?
Tôi lặng đi lúc lâu, mới nói:
- Thưa bác, cháu biết Trâm hy sinh, cháu buồn, không muốn trở lại vì còn có gì nữa đâu. Cháu không biết là...
- Sao lại không còn gì. Thôi kể như cậu không biết mình có đứa con, thì cũng còn bà con làng xóm đã cưu mang mấy cậu chớ!
- Dạ, đó là lỗi của cháu... đáng lẽ tụi cháu về sớm hơn.
- Bữa nay mới về là chậm lắm nghe cậu... Năm nay cậu bao nhiêu, chắc có gia đình vợ con đề huề rồi phải không?
Tôi nhìn con gái tôi, nhìn ông già:
- Tới giờ cháu vẫn một mình, có vợ con gì đâu...
Đến đó, tôi nghẹn ngào không nói gì được nữa. Tôi nắm tay con gái tôi, từ từ lôi nó lại, ôm chầm lấy nó. Con Diệu khóc lịm trong tay tôi. Từ lời phân giải của tôi, tuy ngắn ngủi nhưng ông già xúc động, thái độ dịu hẳn xuống, kêu lớn cả nhà tới mà nhìn tôi. Thế rồi trong lúc cha con tôi còn ôm nhau khóc, hết thảy mọi người bao gồm chồng, con rể, dâu và cháu của con gái tôi vây quanh, ngỡ ngàng, kinh ngạc, vui mừng.
Đó, sự thể là như vậy đó. Sau khi mẹ mất, rồi bà ngoại mất, con gái tôi có gia đình sớm, đã sanh con trai, con gái, đã gả con và cưới vợ cho con. Thánh thử bỗng nhiên trong phút chốc ngoài con gái, tôi còn có rể, một bầy cháu, và cả chắt nửa. Chú có thể nào tưởng tượng nổi, tôi - một người lâu nay trụi lủi, đơn độc, giờ đây có một gia đình đông đúc đến như vậy. Tôi nghĩ phúc lộc này đều do Trâm để lại...
Chiều đó, tôi theo con gái ra mộ Trâm ở sau vườn. Tôi ngồi im bên mộ cho đến lúc trời tắt nắng, mãi khi con gái tôi tới sau lưng kéo nhẹ tay tôi: "Ba vô ăn cơm!"
Tôi đã ăn bữa cơm đầu tiên trong cái gia đình bỗng nhiên tôi có được. Nhưng hầu như tôi không ăn gì, bát cơm tôi còn nguyên thức ăn con gái tôi gắp cho. Nó cũng không ăn được. Cứ lo gắp cho tôi, và nhìn tôi cười. Tới tối, tôi soạn trong túi sựng hành lý, lấy ra chiếc khăn mùi xoa Trâm trao cho tôi bữa chia tay, mà tôi cất giữ trên bốn mươi năm. Tôi đưa chiếc khăn cho con gái. Nó thận trọng trải khăn trên hai làng bàntay. Chiếc khăn đã hơi ngả màu qua thời gian, nhưng ở góc khăn vẫn nguyên vẹn màu chỉ thêu xanh lục hai con chim bay liền cánh cùng hai chữ H và T lồng vào nhau. Tôi nói:
- Chiếc khăn này má con tặng cho ba.
Con Diệu nức nở khóc, rồi nó chạy vào buồng, lát sau đem ra một chiệc khăn y hệt: "Má cất rất kỹ, sau khi má mất con mới tìm thấy". Thì ra Trâm đã thêu một cặp khăn, một chiếc trao cho tôi và một chiếc giữ lấy. Tôi không biết còn có chiếc thứ hai đó. Hồi nãy, chú hỏi tại sao đôi đi lâu, thì lý don là như vậy. Cả đoàn đầu về, chỉ có tôi ở lại. Tính từ bữa đi tới nay là nửa tháng. Có biết bao chuyện nói với con cháu, và tụi nó cũng có không biết bao nhiêu điều hỏi mình, kể cả việc mần mò xem coi các vết thương trên người mình. Trong những ngày đó, nhiều lần tôi lặng lẽ đi khắp khu vườn, với hy vọng tìm thấy dấu tích gì còn lại của Trâm, nhưng chẳng còn có gì, ngoài những trái quả, những vòm lá biếc thỉnh thoảng cất tiếng rì rào trong gió. Mấy đêm đầu nằm trong ngôi nhà cũ, tôi cứ thao thức không ngủ được, về sau mới quen và tôi có được những giấc ngủ hết sức yên lành cho tới rạng sáng. Bình minh đến ngôi nhà giữa vườn cây trái thật mát mẻ, dễ chịu, khi những tia nắng đầu tiên rọi chiếu thì cũng vừa lúc tiếng chim ríu ran trên cành lá. Thế là tôi được hưởng những ngày ấm cúng, được con cháu chăm sóc từng ly từng tí. uống ấm trà nóng đã có sẵn nước sôi, các món ăn ở quê mà tôi ưa thích như mấm kho, cá rô kho bầu, gỏi tôm trộn sầu đâu thường được dọn trong bữa cơm, đến nước tắm cũng được múc, pha sẵn.Tất nhiên chăm chút cho tôi nhiều nhất là con gái tôi... Chú Bảy à, hôm nay tôi ghé chú để nói cho chú biết mọi sự, đồng thời cũng để báo cho chú hay là tôi sẽ rời thành phố, về Thạnh Lộc. Vợ chồng con Diệu nhất quyết đón tôi về. Hai đứa đã lên đây. Mới đặt chân tới, con Diệu đi khắp phòng, thu dọn quần áo, đồ vật, rồi ngồi khóc mùi mẫn vì thấy tôi chẳng có của nả gì đáng giá, ngoài cái ti vi, cái rađiô và những quyển sách... Tôi quyết định rồi, tôi sẽ về dưới đó chú Bảy à, tôi sẽ sống những nămtháng còn lại với con cháu.
Anh Tám Hân ngừng lại. Tôi bị bất ngớ từng chập về câu chuyện của anh, nhưng tới giây phút này tôi tin tất cả, bởi những tình tiết sống động, nhất là câu chuyện xảy ra từ cái đêm ân ái xa xưa của hai người, nay anh Tám vừa nói ra. Tuy tin nhưng tôi vẫn thấy lạ lùng, không ngờ cuộc đời có những ẩn khuất mãi tới hơn bốn mươi năm mới hé sáng. Từ đó tôi ngẫm nghĩ, rất có thể còn biết bao điều bí ẩn của cuộc sống cả trăm năm sau người ta mới biết hoặc bị chôn vùi luôn nếu không có một cơ may, và trong những chuyện như thế, chiến tranh, binh lửa thường là nguyên nhân gây ra bao trắc trở, éo le, nhiều khi tan tác vô vọng song cũng có khi được tái tạo, hồi sinh.
Tôi hồ hởi biểu đồng tình với ý định của anh Tám. Tôi nói với anh rằng anh hãy về nơi ấy, về với mảnh vườn xưa, nơi mối tình đầu va duy nhất của anh ngỡ đâu đã tan biến, nào ngờ vẫn đâm hoa kết trái như một sự cứu rỗi nhiệm mầu.

[khungcodangcap]

Anh Đức

Bên dòng Hương

Nhờ các bạn văn nghệ Bình Trị Thiên có lòng yêu, cho xe vô tận Đà Nẵng để đón, nên chỉ non hai tiếng đồng hồ sau, chúng tôi đã ra tới Huế. Từ trên đỉnh đèo Hải Vân, ở chỗ giáp ranh hai tỉnh Quảng Đà - Bình Trị Thiên trở đi, mọi ý nghĩa của tôi đều hướng về mặt đất Huế mà tôi chưa từng đến. Trong buổi chiều mùa xuân nắng còn vương trên nhựng triền núi cao mây bay tợ khói và bên dưới là những ghềnh biển trắng xóa sóng trào, tôi nhận ra Huế trướt hết đến với tôi bởi Lăng Cô, một vùng biển lặng im, với một ngư thôn nằm trên doi cát ghếch mũi nhiều con thuyền. Vài làn khói ẩm màu lam lơ lửng bay lân từ những mái tranh mái ngói ló dạng dưới tre xanh. Tôi chợt nghe như có mùi tôm sò nướng tỏa thơm từ mâm nhà nào đó. Có tiếng trẻ cười nói bi bô với mẹ ở đâu đó, và những mũi thuyền còn ướt nước biển khơi kia dường như đang thở. Lòng tôi đằm thắm yên tĩnh lại trước cảnh sắc giống như tranh thủy mặc nơi thôn xóm địa đầu phía Nam Huế tràn ngập thanh bình, sau khi vừa hồi hộp vượt qua bao ngọn đèo hiểm của Hải Vân. Rồi khi Lăng Cô đã ở lại phía sau, nhìn bóng núi mây mờ mịt sương chiều, tôi bỗng nao lòng chạnh nghĩ tới chiến khu Thừa Thiên mà tôi ánh chừng là ở mạn ấy, nơi bao anh em đồng chí của tôi đã từng sống và chiến đấu trong những tháng năm gian lao cơ cực, có những buổi đói cơm, có những buổi sốt rét run người và có những chiều mưa tầm tã, y như chúng tôi đã trải qua ở những cánh rừng Nam.
Đêm đầu tiên ở Huế, chúng tôi thả bộ dài dài tới cầu Tràng Tiền, qua tả ngạn sông Hương, đi tới chợ Đông Ba và cầu Gia Hội, rồi lượt về ghé lại một quán giải khát bên sông. Anh bạn cùng đi, tuổi lớn hơn tôi chừng một con giáp, trước cách mạng đã từng ra Huế học, bảo tôi:
- Anh Đức nè, cứ nghĩ rằng đêm nay mình được ngủ ở Huế cũng đủ thấy khoái rồi, phải không?
Tôi gật đầu, cười. Quả tôi cũng có ý nghĩa giống như anh, chưa kịp thốt thì anh đã nói trước. Tất nhiên nỗi thích thú của anh có những khía cạnh khác. Anh có một Huế cách đây trên bốn mươi năm để đối chiếu, có bao nhiêu thứ của quá vãng để suy gẫm, bao gồm cả dư vị ngọt ngào của những mối tình. Còn tôi, tôi đến Huế tinh khôi, mới mẻ. Có điều, tất cả chúng tôi ai cũng khoan kháo, ai cũng yên trí bởi một niềm vui sướng chung là sau khi tham gia kháng chiến ở một vùng đất khác, hôm nay chúng tôi được tới một Huế đã gần tròn mười năm yên vũng.
Hồi chiều, các bạn ở Huế bảo ngày mai sẽ đưa chúng tôi đia xem đây đó, trước hết là xem lăng vua. Nhưng các bạn có nói là với thời gian chỉ có vài hôm của chúng tôi thì không nên xem hết cá Lăng mà chỉ nên xem một vài cái, ví dụ Lăng Tự Đức, hay thêm nữa là lăng Khải Định. Tôi đâu biết lăng nào rằng lăng tẩm vua cũng đáng nên coi lắm. Từ lâu rồi và ngay hôm nay đây khi tới Huế, tôi biết rằng chốn cố đô còn để lại nhiều cung điện, đàn miếu, lăng tẩm nhất nước này cách đây gần hai thế kỷ đã xảy ra một sự biến, từ đó đưa đất nước lâm vào một tai ương to lớn nhất. Tôi thường nghĩ tới buổi chiều Phú Xuân tháng chín năm 1792, buổi chiều cuối cùng của vua Quang Trung. Từ cái **** chiều năm đó, vận nước bỗng ngoặt sang một nẻo khác, hết sức rủi ro, đầy thảm kịch, và thảm kịch kéo dài tới trên tám mươi năm mới bắt đầu được tháo gỡ, nhưng mãi cho tới mùa xuân 1975 thì mới được tháo gỡ hoàn toàn.
Tôi đến lăng Tự Đức vào buổi sáng. Bầu trời âm âm không có nắng. Vùng đồi Dương Xuân đắm mình trong làn sương mỏng. Buổi sớm đã rạng, nhưng làn sương ấy, tuy là rất mỏng, vẫn gieo cho tôi cái cảm giác ở trong cảnh nửa thực nửa ảo. Lăng Tự Đức không phơi bày ra hết, kể từ lúc đi qua cổng lăng, hầu như tôi chưa nhìn thấy gì. Khu lăng bộc lộ vẻ đẹp của mình một cách u uẩn và bất chợt. Đi tới đâu mới biết nó đẹp dần ra tới đó. Chỗ này ngó nhìn tỏ rõ, nhưng chỗ nọ lại còn bị khuất che. Và khi đi khắp lăng rồi tôi như vỡ nhẽ ra thêm về con người Tự Đức. Vị hoàng đến này thật là không đơn giản. Cần phải tìm hiểu suy nghĩ về ông vua ấy như tìm hiểu về sự ác và thiện, về tính độc đoán và nhu nhược, về nỗi hối hận còn giày vò nơi "Khiêm cung ký", tạo trên tấm bia bằng đá Thanh nặng nề to lớn kia với chính nét chữ đẹp đẽ bén sắc của mình. ở thành phố Hồ Chí Minh, nhà tôi ngụ trên con đường mang tên vua Tự Đức. Cho tới bây giờ, con đường này vẫn chưa đổi tên. Tôi nghĩ tên đường đó thế nào cũng phải đổi, bởi đầu hàng khi nào cũng là trọng tội, bất kể những lời biện giải trên bia, nhà vua có ý thanh minh về sự thất bại đó của mình, thậm chí đã nói là hãy để trời đất xét xử mình. Trời đất, dân tộc và lịch sử đã xét xử, và chắc chắn đã xét xử không sai. Nhưng vì ông vua thì vẫn là một con người cho nên tình huống nội tâm của con người nầy cứ khiến tôi vừa rảo bước trong lăng vừa phải suy ngẫm. Là người vẽ phác đường nét chính cho cái lăng của mình, Tự Đức ngoài tài thi ca văn học, còn bộc lộ tài năng kiến trúc xây dựng. Theo tôi, toàn bộ khu lăng nầy đã thể hiện chính con người Tự Đức. Vào khỏi cửa lăng, cảnh vật đền đài trong lăng hiện ra không bình thường. Lăng gây cho tôi ấn tượng không bằng phẳng và xuôi thuận. Trên đường ta đang đi, bỗng nhiên vòng lượn bất ngờ. Núi non đột khởi thình lình, hồ ao cũng hiện ra bất chợt. Thoạt tiên tôi ngỡ ngàng như bị đặt trong trạng thái bối cảnh mất cân đối, nhưng rồi liền đó được trả về trong sự hài hòa. Tựa như một bài thơ nửa chừng chuyển vận. Tựa như một khúc thiều đang êm trôi, bổng rét rắt, rồi biến tấu. Đây là nơi yên nghỉ của một ông vua, vậy mà tôi thấy ông vua dường như chưa được nghĩ yên, hãy còn khắc khoải trở trăn bên dưới mộ phần nặng trịch. Tự Đức ra lệnh xây lăng nầy cho mình khoảng trên mười năm trước khi chết. Trong mười năm sau cùng, Tự Đức đã về ở đó trong cảnh buồn chán, dằn vật của một ông vua đã dần dần để quân giặc lấy hết mảnh đất nầy tới mảnh đất khác của tổ tiên, sông núi. Để làm nên khu lăng con người từng biết đem xúc động đặt vào thơ văn, đã không hề tiếc xót mồ hôi xương máu của bá tánh, suốt bốn mươi năm ròng bắt dân cật lực xây đắp bao đền đài đình tạ, bao cảnh trí để mình hưởng thụ, thưởng ngoạn trong lúc sống và dành luôn cho cõi thác. Tự Đức đặt tên cho lăng nầy là Khiêm lăng, nghĩa là cái lăng của lòng khiêm tốn, của sự nhún mình. Nhưng Tự Đức còn gọi công trình nầy là Vạn niên cơ, nghĩa là cái nền vững chắc hoài cả vạn năm. Trớ trêu thay giữa lúc đó nước còn đâu.
Trước giờ tôi vốn có thói quen hay mường tượng phác họa trong đầu mình diện mạo những con người mình chưa hề biết mặt, kể cả người sống lẫn người đã khuất, và hầu như tôi đều phác họa ra được hết, lẽ tất nhiên là theo sự hình dung chủ quan của mình. Vậy mà lần này đi giữa lăng, nhiều lần tôi cố vẽ ra diện mạo Tự Đức nhưng không sao vẽ nổi, trong khi đó lại có mựt vẻ mặt khác cứ hiện lên, mỗi lúc một rõ, mỗi lúc một lấn át, xóa đi những nét chấp vá mỏng manh của tôi về Tự Đức, để cuối cùng khuôn mặt đó hiện ra rỏ đến nỗi như đang đối diện cùng tôi. Đây là khuôn mặt của một thanh niên nho nhã nhưng cường tráng, mắt sáng quắc, vừa kiên nghị vừa hào hoa, với bờm tóc sãi bay trong giớ dữ. Đấy là Đoàn Trưng, người chủ súy hăm hai tuổi của cuộc khởi nghĩa Chày Vôi, người đã đưa binh lính dân phu từ chỗ xây lăng nầy về kinh thành để lật đổ Tự Đức. Suýt nữa thì Tự Đức đã bị lật nhào bởi chàng trai trẻ anh hùng ấy. Chỉ còn một khoảng cách ngắn ngủi nửa thôi, trên những phiến đá lát của Tử Cấm Thành dẫn tới cung Càn Thành mà Đoàn trưng đã không tới được. Mới biết, thời cơ thường diễn ra ngắn, rất ngắn, có khi chỉ trong gang tấc, là thế.
Hôm sau, chúng tôi vào thăm khu Đại Nội gồm Hoàng thành và Tử Cấm Thành. Khỏi phải nói, đây rõ ràng là nơi chốn các vua Nguyễn, khởi đầu là Gia Long, xây dựng cơ ngơi của mình một cách bề thế. Sau khi lấy lại được Phú Xuân, nhà vua đã từng bị Quang Trung đánh đuổi bôn tẩu khắp nơi, nay trở về. Công việc đầu tiên của ông vua ấy chưa phải là dựng nên cung điện, mà là báo thù. Tất cả những gì thuộc về Tây Sơn ở Huế đều bị thẳng tay triệt hạ. Y nói: "Trẫm vì chín đời mà báo thù". Sau khi giết sạch, phá sạch, y mới yên tâm lo củng cố vương nghiệp. Đất nước mới qua chiến tranh, lẽ ra phải nghĩ tới tình cảnh cơ cực của dân. Nhưng không nghĩ thế mà nghĩ ngược lại, chủ trương dân đã quen chịu mùi cơ cực thì cứ sẵn trới vơ vét luuôn. Sưu thuế và lao dịch tăng vọt lên gấp ba lần so với thời Tây Sơn. Gia Long bảo: "- Nay chinh chiến mới yên, người ta quen sự khó nhọc thời dễ khiến. Nếu để vài năm sau dân quen yên thời khó khiến mà oán lại dễ sinh!". Sự bóc lột vơ vét sát sạt đến nỗi trong bọn người tiếp tay, có một giáo sĩ Pháp tên là Ghêra đã buộc kêu lên: "- Gia Long bóp nận dân chúng bằng đủ mọi cách!". Sự bóp nặn ấy, ngoài mục đích xây dựng đời sống xa hoa lạc thú và cung đốn cho bộ máy bảo vệ vương quyền của mình, Gia Long còn muốn tạo ra cho người dân quen nếp cam chịu kiếp sống ngựa trâu. Trước mắt tôi hôm nay, những đền đài cung điện còn lại trong hoàng thành Huế chính là những thứ đã được tạo dựng nên bằng của cải, mồ hôi, xương máu, nhờ vào sự bóp nặn ráo riết ấy. Đi xem khu Đại Nội Huế, kể từ lúc bước qua Ngọ Môn, tôi mang trong lòng hai thứ tình cảm đối nghịch: lòng căm ghèt cùng nỗi thán phục, xót thương. Căm ghét các vua Nguyễn ham muốn cung vàng điện ngọc và xót thương thán phục quần chúng lao khổ đã dày công sáng tạo. ở giữa sự thúc bách bó buộc của vua chúa và công cuộc lao dịch khổ sai của nhân dân, vô tình đã để lại cho hậu thế những công trình kiến trúc có giá trị thẩm mỹ cao mà hôm nay ta có dịo ngắm nhìn. Điều này cáng cho thấy trong điều kiện lao động cưỡng bức mà nhân dân ta còn tạo nên được những công trình đẹp đẽ như thế thì với điều kiện lao động mang tính tự nguyện tự giác và quyền làm chủ tập thể được phát huy đúng nghĩa đúng mức trong thời đại mới hôm nay, lẽ nào chúng ta lại không làm nên được những công trình to lớn đẹp đẽ hơn?
Người bạn văn nghệ xứ Huế đưa chúng tôi đi ngày hôm ấy vẫn đều cắt nghĩa cho chúng tôi biết điều chất chứa nơi từng tảng đá tường thành, từng lầu gác, từng mái ngói hoàng lưu ly và thanh lưu ly, từng trang trí hình rồng và lá lật, kể cả cái điều rất lạ là cơ cấu kiến trúc Ngọ Môn, từ cục diện với tổng thể, từ chiều dài tới chiều ngang, từ thấp tới cao, vừa qua được nghiên cứu phát hiện ra nó phù hợp với tỉ lệ 1/1,618, tức con số vàng, cái tỷ lệ được coi là thể hiện sự hài hòa nhất của nghệ thuật kiến trúc.
Tất cả những điều đó từ đâu mà ra? từ vua chăng? Không, tôi cho rằng vua không có cái đó. Đây là trí thức, là tài nghệ của dân tộc ta thời đó. Tất cả những cái đó thuộc về công lao của quần chúng, bao gồm những hiệp thợ tài giòi nơi đất Thần Kinh nầy và khắp nước, kể cả một số viên quan. Ngước nhìn những rường, những cột bằng gỗ lim, gỗ kiền kiền được chạm trổ công phu xinh xảo, được ráp mộng khít khao tới hằng thế kỷ vẫn không nhót hở, tôi chợt nghĩ trong khi những người thợ vắt mình trên cao để tra mộng thì rất có thể khi ấy nhà vua đang ăn yến, nhưng vợ con của thợ thì đang đói. Cũng rất có thể giữa lúc người thợ ngửa mình nín thở nhích tới từng lưỡi đục trên thố gỗ thì nhà vua đang nằm sấp trên sập rồng cho mỹ nữ cung phi đấm bóp.
Từ Ngọ Môn dẫn tới điện Thái Hòa, tôi dừng lại giữa sân đại triều nghi, nơi xưa kia diễn ra những cuộc đại lễ và thiết triều lớn. Nghe bảo trong điện Thái Hòa chỉ có vui ngồi, cùng các hoàng thân và tứ trụ đại thần, còn tất cả bá quan văn võ đều phủ phục tại cái sân lộ thiên rộng mênh mông lát bằng những phiến đá Thanh màu xám nhạt này. Ai bẩm tâu lên vua điều gì đều không được trực tiếp mà phải chuyển đệ lên. Vua có ban lệnh gì thì trong điện truyền ra. Tôi đứng nhìn cái sân chầu rộng bát ngát, mỗi bên có một con nghê đồng như đứng canh, như để mắt coi có ông quan nào thất lễ hay rục rịch chuyện chi không. Giữa buổi sớm mùa xuân, tôi nghe hơi lạnh toát lên từ các phiến đá, nghĩ về các ông quan, thấy cuộc đời làm kẻ bầy tôi cho vua kể cũng cực khổ. Gặp buổi đông giá, sáng sớm các quan cứ mọp trên đá nầy phải nói là lạnh.
Qua khỏi sân chầu và điện Thái Hòa, tôi đứng lại coi hai chiếc vạc đồng đặt trước nhà Tả Vu và Hữu Vu. Đây là hai chiếc vạc trong số mười chiếc vạc ở Huế. Hai chiếc vạc nầy lớn nhất, nặng nhất và đẹp nhất, được chúa Nguyễn cho đúc, một chiếc đúc năm 1660, một chiếc đúc năm 1662. Rõ ràng ý nghĩa biểu trưng của những chiếc vạc đồng to lớn nầy thể hiện sức mạnh và sự bền vững cùa cơ nghiệp nhà Chúa, nhưng đồng thời cũng thể hiện sự trường tồn của đất nước. Công bằng mà xét, nơi vạc đồng này có cái riêng dính với cái chung, và điều đáng nghĩ, một lần nữa, lại phải nghĩ về công phu và tài năng của quần chúng, ở vào thời ấy, cách đây cỡ ba thế kỷ, người thợ đúc đồng Việt Nam đã đúc được những chiếc vạc uy nghiêm đường bệ như vậy.
Cách hai chiếc vạc đồng không xe, tôi đứng lặng trên một khoảng sân. Chỗ nầy không có cung vàng gác tía ao hồ đình tạ gì. Nói cho đúng, chỗ này tôi không còn để ý gì tới các thứ đó nữa. Tôi chỉ chăm chú cúi nhìn những phiến đá lát hình chữ nhật mà thôi. Khoảng sân lát đá nầy dẫn tới cung vua là cung Càn Thành. Cái khoảng cách ngắn ngủi trống trơ, vắng ngắt, tưởng chẳng có chi đáng nói, vậy mà bỗng dưng trong phút chốc đã dựng lên trước mắt tôi một cảnh tượng sống động và dữ dội, vang dậy tiếng hò la gào thét, tiếng va chạm rợn người của binh khí. Đấy là cảnh tượng cuộc hỗn chiến của Đoàn Trưng, hiện ra rõ tới nỗi tôi như ngó thấy Đoàn Trưng tả xung hữu đột giữa rừng gươm giáo của lớp lớp cấm vệ quân để rồi cuối cùng không vượt qua được quãng đường quyết liệt kia, và gã Hồ Oai là Chưởng Vệ doanh vừa bị toán binh phu khởi nghĩa chém cho sứt mất một tai bấy giờ lại xuất hiện cùng một lũ cấm vệ khác vây chặt lấy Đoàn Trưng,
Người Anh hùng trẻ tuổi ấy đã ngã xuống nơi đây. Tôi cố nhìn kỹ từng phiến đá, cố nhận ra coi trên đá có còn lại gì không, thậm chí có lúc tôi như chợt thấy những giọt máu. hưng sự thực không có gì hết. Giữa buổi sớm xuân này, đó chỉ là mặt đá xám nhẵn trơn bởi gió mưa năm tháng, mà đá thì lại lặng im. Chỉ có bầu trời xuân thanh bình trên đầu tôi, bầu trời Đại Nội, bầu trời Huế xanh trong hôm nay đang cất lên tiếng nói mà thôi. Nhưng như vậy cũng quá đủ cho tôi vui sướng nghĩ rằng Đoàn Trưng cùng những linh hồn phu binh Vạn Niên đã được vui thỏa.
Trước nhà Thế Miếu, nơi thờ các vua Nguyễn, có Cửu đỉnh nổi tiếng. ấy là chín chiếc đỉnh đồng lớn, hình dạng khác nhau, sức nặng cũng khác nhau. Từ lâu Cửu đỉnh được liệt vào một trong những công trình đúc đồng có giá trị của cả nước. Tôi đứng xem rất lâu từng chiếc đỉnh một, càng xem càng yêu mến khâm phục tài nghệ của những người thợ ở vào những thế kỷ trước. Điều đáng chú ý là trên đỉnh khắc chạm thật nhiều hình vẽ vừa mang tính hiện thực vừa mang tính biểu tượng về đất nước, về sản vật. Dù được biết các triều vua Nguyễn đã phạm phải những sai lầm nghiêm trọng, nhưng hôm nay đứng bên Cửu đỉnh, tôi thấy phải ghi nhận vua Minh Mệnh đã có công trong ý thức và sự đôn đốc chế ra Cửu đỉnh. Đành rằng công sức chính là của những người thợ, nhưng vua Minh Mệnh đã chỉ đạo khắc lên đó nhiều hình mà khi ngó vô, ta sẽ thấy ngoài động cơ vun vào vương nghiệp của mình, ông vua này còn nghĩ tới núi sông, thổ ngơi, sản vật. Trên các đỉnh có hình núi Ngự Bình, sông Hương, sông Tiền, sông Hởu, kênh Vĩnh Tế. Ngoài ra còn có bông lúa, trái xoài, trái măng cụt, con cá trê, con cá rô. Củ hành được khắc ở Cao đỉnh. Bụi hẹ được khắc vào Nhân đỉnh. Lá rau tía tô ở Dụ đỉnh, cây bông gòn ở Huyền đỉnh. Rồi còn các giống chim muông khác. Con chim trĩ được giữ lại hình nơi Cao đỉnh, thứ chim mà sách Lễ Ký - Thiên Nguyệt lệnh phép rằng: "Có lời đồn chim trỉ bay xuống biển hóa thành con sò". ở Tuyên đỉnh có hình chim anh vũ, giống chim mà Thiên Khúc lễ khách Lễ Ký bảo là có thể nói được như người. Chim vàng anh, cũng ở Tuyên đỉnh, thì Thiên Mao gia thi tả "Tiếng kêu của nó nghe tròn như tiếng dệt cửi".Trên Tuyên đỉnh còn có hình con chim yến. ấy là con yến cho yến sào, xây tổ trên các triền núi biển. Thiên nguyệt lệnh bảo đó là "con chim tháng giêng bay về, tháng tám bay đi". Tháng Tám buổi mạnh thu, nó bay trên ngọn sóng kiếm ăn, mãi tới tháng giêng lập xuân nó mới trở về tổ núi cố hương, nhả ra cái thứ nước dãi có mầu trong suốt hoặc đỏ như máu rất bổ dưỡng cho cơ thể con người. Hôm trước khi ra Huế, một người chuyên lấy thứ yến sào ấy ở Cù Lao Chàm gặp tôi trên phố cổ Hội An, kể với tôi rằng ông đã nhiều lần rình thấy con chim yến trong khi làm cái việc tiết ra chất nước dãi kỳ diệu kia bao giờ nó cũng đậu ngang, bám chân vô triền đá.
Những con cá đang bơi lội, những con chim đang xòe cánh bay và hình thể núi sông được tạc trên các đỉnh đồng bằng cái nghệ thuật chân chất mà xảo điệu, ngôn ngữ đồng lúc nổi lúc chìm, lúc nửa nổi nửa chìm đã đưa tới hiệu quả phản ánh đầy hiện thực và biểu cảm đất nước của chúng ta khi mở cỏi vồ Nam rồi chớ không dừng lại ở sông Gianh ở thành Động Hải. Chín chiếc đỉnh này đã níu giữ châ tôi, làm cho tôi mừng rỡ tự hào và ngờ ngợ thấy đó như là một thứ bách khoa toàn thư, thay vì vẽ in trên giấy, bàn tay thợ đã trỗ lên đồng.
Mấy ngày ở Huế, ngoài những cung điện, đền miếu của dòng vua Nguyễn để lại trong đó in đậm công sức lao động phi thường của quần chúng, tôi còn được dịp về tới một mảnh đất mang trong lòng nó những gì lớn hơn thế, quý hơn thế, mảnh đất đời đời ghi dấu những anh hùng, những nhân vật lỗi lạc tinh hoa và cả một nhân dân đã gian khổ hy sinh, chiến đấu oanh liệt, xứng đáng cùng cả nước. Đây mới chính là mảnh đã đem lại cho tôi nổi xúc động sâu xa hơn, khiến cho tôi nhìn Huế đẹp bởi một vẻ đẹp lớn tội hơn. Những nhân vật, những người con yêu ấy của Huế không để lại cung vàng gác tía gì như các vua Nguyễn, nhưng họ đã để lại cho Huế những gì còn kỳ vĩ hơn nhiều, hầu như vô hình nhưng lại rất hữu hình. Trong những ngày ở Huế, thú thật lòng tôi xúc động trước cái vô hình nhiều hơn là cái hữu hình.
Đây là bóng cờ Tây Sơn bay đỏ rợp cả ngọn núi Bân vào một sáng cuối năm cách đây gần hai thế kỷ, hôm nay vẫn còn đỏ rợp hồn tôi, và Nguyễn Huệ ba mươi lăm tuổi lên ngồi hoàng đế trong lễ đăng quang được tổ chức cùng một một lượt với lễ quân. Đứng bên đường ngó vô ngọn núi ba tầng ấy, tôi vẫn cứ thấy cảnh tượng hào hùng của đoàn quân đang trẩy, bụi tung mù mịt, rồi những con chiến mã cất cao vó, những con voi tận vươn vòi giữa sắc cờ đào phấp phới gió xuân.
Cái gì còn lại của mà tôi không thấy được bao nhiều bằng mắt đó tôi đã được dưỡng nuôi bằng một thứ tình cảm mới để được thấy trong nghĩ suy, tâm tưởng, và tôi luôn được nhuần gội mát tươi, dào dạt. Tại trường Quốc học Huế, mái tranh trường xưa không còn nữa, nhưng sao tôi vẫn thấy mái tranh đó, nơi có một con người vĩ đại đã từng đèn sách. Tôi tự hỏi quãng đường làng Dương Nổ đi tới đây bao xa?
Bác chúng ta hằng ngày đã đi bộ mấy lượt? Gốc cây nọc, mảnh vườn kia ở bên đường ngày ấy đã có hay chưa?. Rồi tôi nghĩ tới một chặng đừng dài hơn nữa, từ làng Sen vô Huế, hai cha con Bác phải đi bộ mất bao lâu? Tất cả tôi đều nghĩ ra, mường tượng ra giữa tôi đứng trên thềm nhà Quốc học. Cả lần đau đớn của đời Bác, khi mẹ mất, rồi em mất. Tự nhiên tôi thấy sự bảo tồn, sự gìn giữ tất cả mọi thứ đó, trên từng chỗ từng nơi hôm nay ta đúng thiệt là bức xúc, thiệt là cần thiết, như không khí ta cần có để thở vậy. Bởi vì tại chốn cố đô nầy, có những triều vua đã để cho nước mất, thì cũng chính tại đây có một con người đã từng sống đạm bạc, học hành buổi chiếu thời, về sau đã dắt dẫn cả một dân tộc vùng lên lấy lại được nước. Lịch sử vận động bất ngờ tới cái mức không có ai lường trước nổi, người học trò có dáng dấp thanh mảnh đó kể từ ngày đến Huế và rời Huế hầu như không để lại tăm hơi gì, thế mà bốn mươi năm sau bỗng dội vang trở lại Huế như một ánh hồi quang chói lọi nhất. Người học trò Quốc học Huế năm xưa ấy đã cử một phái bộ của nhà nước mới, nhà nước Cộng hòa dân chủ do mình đứng đầu vô Huế thu lấy ấn kiếm của ông vua Nguyễn bù nhìn cuối cùng rồi tuyên bố giải thể luôn chế độ quân chủ trên toàn đất nước.
Đó chẳng phải là trang sử đẹp đẽ lạ thường mà lịch sử ghi nhận được từ Huế hay sao? Giữa lòng dân Huế và triệu triệu lòng dân ta từ lâu đã dựng dậy một đài tưởng niệm vô hình nhưng lại có tầm cỡ vô song bất hủ, khiến cho mọi tấm bia vua còn lại ở Huế dù được dựng lên bằng những phiến đá Thanh nặng tới ngàn cân cũng chẳng thể sánh tày.
Đến Huế, tôi luôn luôn nhìn như vậy, thấy như vậy. Có chốn không còn lưu lại gì hoặc chỉ lưu lại những nét dáng đơn sơ nhưng lại có sức lay động lòng tôi. Tại xứ đất này đã sinh ra một vị đại tướng, là đồng chí Nguyễn Chí Thanh, nhà hoạt động quân sự và tư tưởng lỗi lạc của Đảng ta, được bầu vào Bộ Chính trị Trung ương Đảng lúc còn rất trẻ và những năm cuối đời là bí thư Trung ương Cục miền Nam, người đã từng lãnh đạo quân dân miền Nam đối đầu cứng rắn và chắc nịch trước cuộc đổ quân ồ ạt của hơn nửa triệu quân Mỹ vào nước ta và gọi thứ chiến tranh mở rộng ra đó của Mỹ chẳng qua là canh bạc lớn của kẻ khát nước, trước sau gì nó cũng cháy túi. Anh Thanh đảm đương trọng trách lớn, nhưng luôn quan tâm tới văn học. ở miền Bắc, anh thường đến Hội Nhà văn góp nhiều ý kiến. Vào Nam, anh đã hai lần sang Hội Văn nghệ giải phóng, ân cần chỉ bảo những người viết chúng tôi, vạch ra điều cốt lõi của sáng tác văn học cách mạng là phải mang khí thế tiến công cách mạng. Giữ vững tính giai cấp và tính Đảng, văn học cách mạng chỉ được phép làm phấn chấn con người, lạc quan dân tộc, nhất là trong tình huống gay gắt nhất của chiến tranh.
Những lời nói của anh, tôi ghi vào sổ tay, tới nay vẫn còn giữ. Không ngờ mấy tháng sau đó, anh ra Trung ương họp rồi không bao giờ trở lại chiến trường nữa. Hôm nay tôi đến tại mảnh đất quê anh, nơi anh đã làm cách mạng từ buổi đi cày, đi gánh gạo nuôi mẹ, càng thêm nhớ tiếc nhà lãnh đạo kiệt xuất, sản phẩm ưu tú của giai cấp bần cố và của dân tộc, con người mà Nhà trắng phải kiêng nể và O𴭯rơlân chỉ là tên kém tài dưới hạng.
Từ Bến Ngự còn in bóng cụ Phan, chúng tôi tầm về khu vườn nghĩa của Cụ, nơi các đồng chí cách mạng tiền bối Nguyễn Chí Diểu và Hải Triều yên nghỉ, nơi anh Thanh Hải của chúng tôi gần đây cũng vinh dự về đó. Vào một đêm, cùng một người bạn Huế, tôi lại qua cầu Tràng Tiền, nhờ anh chỉ cho tôi biết căn phố nào ngày xưa là hiệu sách Hương Giang. Bất luận căn nhà đó bây giờ thuộc về ai, tôi cũng cần phải được nhìn thấy nó, vì lẽ giữa những ngày đất nước và văn học còn chìm đắm giữa mờ sương tăm tối, từ căn nhà nhỏ hẹp ấy đã vang lên tiếng nói của đồng chí Hải Triều, người chiến sĩ đi tiên phong trên mặt trận văn hóa nghệ thuật, vì lẽ từ cái hiệu sách khiêm tốn ấy đã ra đời những dòng chữ kiên cường đòi nghệ thuật phải hướng tới mục đích cao cả của nó là phục vụ quần chúng nhân sinh, cái hướng mà gần suốt nửa thế kỷ qua, văn học chúng ta nhờ có nó mới làm nên bao điều quý trọng.
Mỗi bước chân đi trên đường phố Huế, tự nhiên tôi nghe vẳng tới những lời thơ Tố Hữu, cất lên từ năm anh mới mười tám đôi mươi, cái năm Huế còn ô uế, cái năm hồn anh quay trong gió bão. Đó là những lời thơ hay nhất, đẹp nhất về Huế và là những lời thơ tiên phong tiên tiến của thơ ca nước ta, của một nhà thơ có lý tưởng sớm hơn hết giữa thời buổi lý tưởng còn quá hiếm hoi. Cái không gian Huế ngày nô lệ ấy nay không còn nữa. Không gian Huế hôm nay đã trong lành. Và trên dòng Hương mà tôi được các bạn văn nghệ Huế dong thuyền cho đi ngoạn cảnh trong một buổi chiều tà đã để lại cho tôi cả một niềm lưu luyến về một dòng sông xanh tươi, long lanh, gợi cảm. Có cài gì làm yên tĩnh lòng tôi, máy mẻ lòng tôi, nhờ dòng nước êm ả trôi qua đôi bờ xóm làng xanh mượt nầy. Trong buổi chiều dịu dàng xuống, tôi cảm như được gần kề một chất gì giống như ngọc, biếc như ngọc, một chất gì thuộc về ngọc. Cái chất đó gợi nên nhiều ước ao mơ tưởng và kỳ lạ thay, dường như ở trên sông, trí nhớ tôi ngược thời gian về bất cứ một vùng kỷ niệm trìu mến thiết tha nào khác cũng được xuyên thấu, và hội tụ dễ dang. Từ úc con thuyền rời bến, lướt đi trên sông, tôi thấy người thơ thới, khỏe ra. Khi đó tôi mới thật hiểu sông Hương là như thế nào đối với Huế, và Huế có sông Hương mới có thể gọi là Huế được. Là một đứa con cũng được sinh ra bên bờ một con sông, Cửu Long Gian, lần đầu tới Huế, tôi thấy đây là một dòng sông mang một vẻ đẹp khác hẳn. Phát nguyên từ chốn non cao, hợp nên bởi hai nguồn Tả Thạch và Hữu Thạch, dòng sông trôi qua một kinh thành xưa và in bóng kinh thành ấy giữa dòng chảy của mình. Sông thì êm ả và trầm mặc, nhưng kinh thành thì đã trải qua bao phong ba bão táp. Dòng sông khác nào một nhân chứng lặng yên tỉnh táo, ngó thấy hết và giữ lại hết mọi biến thiên. Chiều nay trên sông, tôi mơ hồ nghe thơm thoảng một mùi hương, không chắc rằng đó là hương của giống thạch xương hồ hay của các loài hoa thảo tự chốn sơn khê, nhưng thật là có một mùi hương thầm kín mà tôi chỉ có thể gọi đó là hương xứ Huế, ấp ủ trầm tích lâu đời từ lòng sông, từ đôi bờ tươi xanh, nhất là từ con người. Bên dưới làn nước êm trôi của dòng Hương và ở trong cái chiều sâu lắng của tiếng nói Huế nhỏ nhẹ kia đã có lúc tôi chợt nghe ào ạt dâng lên những triều sóng dậy của cả một biển người không thầm lặng chút nào, từng nhất tồ đừng lên trong mùa thu lịch sử bốn mươi năm trước, từng oai hùng đánh chiếm thành trì dài ngày nhất trong Tết Mậu Dần và mùa xuân rạng rỡ cách đây mười năm đã giành lại tất cả, để hôm nay chúng ta có Huế văn vật, trữ tình, đẹp, và thơ đúng nghĩa, để hôm nay từ một vùng quê khác bên bờ Cửu Long tôi được tới Huế, được có một buổi chiều trên dòng Hương, dòng sông mà tôi không thể tìm ra một so sánh nào khác hơn là giống với máitóc con gái mượt mun lượn dài, lúc nào cũng óng ả như còn ở mãi giữa độ xuân thì.
1982

[khungcodangcap]

Anh Đức

Bức thư Cà Mau

Gởi anh Nguyễn Tuân
Anh mà nhận lá thư này của tôi được phát qua Đài phát thanh Giải phóng, chắc anh ngạc nhiên rồi thốt lên: "Lạ quá!"
Vâng, tôi đả đọc bày ký của anh trong một đêm tối trong rừng đước, dưới ánh sáng của ngọn nến trắng. Và biển ở gần sát đó cứ ầm ầm như có trận dông lớn đang đi tới. Biển của mũi đất mà anh đã ví như "ngón chân cái chưa khô bùn vạn dặm" ấy.
Anh Tuân ạ! Sau lúc đọc bài của anh, tôi đã đặt tờ báo Văn Nghệ số 12 năm 1963 đó lên ngực mà suy tưởng, mà ngẫm nghĩ, mà cảm động vô hồi. Bởi vì anh nói với nhân vật Lý, Trần, Lê của anh rằng: anh chưa hề đặt chân tới Cà Mau bao giờ. Nhờ địa lý và lịch sử, nhờ tiếp xúc với những anh như Lý, nhất là nhờ tình yêu của anh dành cho mũi Cà Mau mà anh viết lên những chữ nói về đất, về nước, về lò than, về cây đước, về những con người cầm súng đứng dậy ở đây. Anh cũng nói khá sát, khá đúng. Lâu nay tôi tưởng chẳng có anh nào ở miền Bắc hiểu nổi giá trị của một ca nước ngọt ngày nắng hạn ở nơi đây. Tôi cứ tưởng các anh chỉ có thể nghe nói tới cái địa danh Thới Bình, chớ không thể nào biết ở đó có một ngã ba sông. Với lại các anh thì làm sao biết được cái bầu trời ong ong tái tái chỉ có chốn cuối đất này mới có. Tôi cảm động chính là vì anh nói đến mọi thứ đó, những cái mà ở đây hầu như chúng tôi nghỉ tới nó hàng ngày, là mùi bùn bốc lên từ các bãi bồi, là vị muối trong hơi thở của các con kinh ăn ra biển cả, là vị ngọt cùa ca nước ngọt từ sông Hởu chở đến trong tháng nắng, là đất phân U Minh dày hai, ba thước, mùa khô thường cháy ruỗng bên dưới. Tôi cảm động hơn nữa là vì nhận ra sức mạnh của văn học vời tình yêu không nén nổi, nó đã cất lên cái tiếng nói ứng nghiệm lạ thường. Anh Tuân! Anh đã nghe nói tới cái lò thanh Năm Căn và cũng đã hình dung ra làn khói thoát ra từ các lò than ấy. Xin báo thêm cho anh biết: ngay bây giờ trong cuộc chiến đấu, các dãy nhà lò ở Năm Căn ngày đêm vẫn đỏ hồng củi đước. Muốn cho cây được trở thành than, công việc đầu tiên là chuyển cây đước ở rừng về, rồi cưa thành khúc, rồi chất những khúc đước dài chừng non một thước đó vào lò. Lò than hình bán cầu, tợ như cái chén úp, có lỗ thông hơi. Người thợ lò than sẽ gầy lửa đốt suốt ngày đêm, rồi anh ta ngửi mùi con là thân đã chín chưa. Công việc đại thể là như vậy. Nhưng chính trong những dãy lò ấy, con người thì thế nào? Phải nói là con người vừa đốt than vừa đánh giắc. Có lần tôi đã nhìn thấy một anh thợ đốt lò chiến đấu với khẩu súng tự tạo, lấy lò than của mình làm công sợ. Sau khi cùng toàn đội đẩy lùi cuộc tàn, anh bị thương nặng từ trong lò bò ra, người anh bám đầy than đen, ngực anh đầm đìa những máu. Trước lúc chết, anh bảo vợ bồng đứa con gái nhỏ lại gần, anh kề miệng hôn đứa con mình lần cuối. Một vệt than in trên má của con anh, sau đó anh chết. Kỷ niệm cuối cùng của anh để lại trên đời là vất than trên má đứa bé. Những cái chết tương tự như vậy có rất nhiều. Hồi năm 1959 đen tối ở Cà Mau, có lần bọn Mỹ - Diệm đã từng sát hại nguyên một lò than người. Nói vậy để lúc nào anh đó dịp cầm lên trong tay một mẩu than Năm Căn, anh sẽ có một ý niệm về than đước sâu xa hơn. Một mẫu than đước mang trên mình có cái ý nghĩa lớn: lao động hòa bình và tính chiến đấu tự vệ vẻ vang.
Anh Tuân à! ở mũi Cà Mau, ngày nào cũng có máu hòa vào các dòng kinh nước mặn, ngày nào cũng có đạn rốc két nổ phụp xuống rừng đước, ngày nào cũng có từng đống dây thép gai vây quanh các ấp chiến lược bị cuốn tung lên... ở ngoài đó các anh thường nghe tin về các cuộc đấu tranh trực diện với hàng bao lượt người rầm rộ tràn qua đồn bót, thị trấn tràn vô Cà Mau, nhưng anh vẫn chỉ nghe nói, chớ chưa thấy các cảnh các mẹ, các chị, các cô bơi xuồng ào ào ra Cà Mau đâu. Khí thế chính trị của ta là ở cái mái chèo vỗ sóng vỗ nước, ở rừng xuồng ghe lao mũi tới như tên bắn, ở sự ung dung tự tin của các bà mẹ ngồi trên xuồng đi đấu tranh vẫn điềm nhiên ngoáy trầu ăn, và các cô gái vừa bơi vừa sửa lại khăn đội đầu cho ngay ngắn. Có khi vật đấu tranh chở dưới xuồng là mấy quả đạn 105 ly của địch bắn vô xóm bị lép, có khi là những thi hài bà con bị chúng mổ bụng. Bà con cơm đùm cơm nắm lên đường từ khuya, nơi nào xa thì phải đi tờ chiều hôm trước để kịp đến Cà Mau lúc tan sương. Bình minh là cuộc đấu tranh bùng nổ. Kẻ địch có lần đã mò xuống xuồng để cướp thi hài, hầu phi tna tội ác của chúng. Tức thì lúc đó các đoàn thuyền vây bọc xung quanh chiếc thuyền chở thi hài ken khít lại hơn. Trên mặt sông dàn ra một trận thế vô cùng vững chắc. Mặt sông vang lên những khẩu hiệu đòi nhận đơn, đòi bồi thường tài sản, nhân mạng. Bọn địch nổ súng, lúc đầu chúng bắn dọa, là đạn bay trên cao, bà co cặp xuồng vô bờ đổ bộ lên, bọn địch hạ thấp mũi súng xuống. Súng nổ có người té sấp ở vệ sông. Thế là người ta nhảy từ trên xuồng xuống ôm xác người chết đưa lên đi tới. Cuộc đấu tranh giằng co nhiều khi tới xế chiều. Trong chợ xuất hiện nhiều người bán bánh đi lẫn vào đoàn người, đó là hình thức tiếp tế của bà con ở ngoài chợ. Bánh trái ăn khỏi trả tiền. Một khi cuộc xô xát xảy ra, bà con còn giả cách bưng từng rổ mía chặt khúc đem vô bán, đó là cách tranh bị gậy gộc cho bà con biểu tình khéo léo nhất. Mỗi người cầm lấy một khúc mía làm võ khí tùy thân đánh nhau với lính. Cuộc đấu tranh biến cả chợ thành một cái tổ ong vở náo động cả lên, cho kỳ tới lúc tỉnh trưởng bối rối nhận đơn chịu bồi thường mới thôi. Tôi đã nhìn thấy bà con đem về những khúc mía gãy giập sau cuộc xô xát. Đặc biệt có nhưng tấm áo lịch sử. Một lần nọ chúng vây bắt một số bà con ta torng cuộc biểu tình, chúng lấy nước sơn viết lên áo của bà con dòng chữ "Toàn dân tham gia diệt cộng". Bà con vùng vẫy cưỡng lại, dòng chữ viết ép uổng ngoằn ngoèo chữ nào không ra chữ nào. Sau đó chúng thả bà con ra. Đi ngang phố bà con ghé vào hiệu nhuộm dùng nước thuốc để xóa hết các dòng chữ trái lòng trái dạ kia. Chuyện đấu tranh còn nhiều cái vui lắm, anh Tuân ạ. Giá có anh ở đây, các em, các chị sẽ kể cho anh nghe. Mà họ kể hồn nhiên lắm kia. Các chị vừa thoăn thoát tay đan lưới, vừa kể vừa cười rúc rích. Câu chuyện đấu tranh nghe như chẳng có cái gì là nguy hiểm chết người cả. Nhưng có những chị vừa cười vừa nói hồn nhiên với ta đó có khi vào hôm sau ta không gặp lại họ nữa. Họ có thể ngã xuống ở hàng đầu cuộc đấu tranh. Họ có thể bị bắt giam, bị đánh bằng gậy sắt, bị quay điện, bị ghim kim vào đầu ngón tay v.v... ấy vậy mà ngày ngày họ vẫn vui cười. Tiếng hát tiếng hò của hộ vẫn thường vút lên trên các dòng kênh hoặc những cánh đồng đã cấy. Cuộc chiến đấu ở mũi đất xa xôi nầy được cái nó trẻ trung, nó tươi đầy. Với giặc thì căm thù xốc tới, với ta thì yêu thương trìu mến. Và vì khát vọng có được một cuộc sống như ở ngoài Bắc nên con người ta dám chết. Hàng ngày Cà Mau rấn lên bùn đất và trong cơn máu đổ. Vậy mà Cà Mau vẫn xanh rờn màu mạ cấy, vẫn sáng loáng những đồng lúa vun cao, vẫn cắm cọc hàn sông ngăn tàu và cẫn bố trí hầm chông giữa ruộng. Nhưng lúc nào bà con cũng lảo đảo vì bắn chìm mấy chiếc thuyền nhựa của bọn công an duyên hải, một lát sau đã đình huỳnh ngồi tại một trại đáy ăn tôm lụi, uống vài ly rượu anít nhãn hiệu "Rồng xanh" cho ấm. Chả là anh ta phải trầm mình dưới kênh về, vì tụi giặc còn lại nó xổ trung liên như mưa theo anh.
Bầu trời Cà Mau cũng vậy, chẳng phải lúc nào cũng ong ong tái tái đâu. Cũng tùy mùa. Sáu tháng nắng, sáu tháng mưa mà. Mùa mưa bầu trời như se lại, bất cứ lúc nào cũng có thể đổ ào xuống một trận mưa to. Các ánh đồng kể cả rừng đước, vẹt, kể cả rừng tràm xứ U Minh Thượng, U Minh Hạ đều nhứ dầm chân trong nước. Không phải lo cho cây lúa, lúa cứ luôn luôn vượt khỏi mặt nước mà sống. Hầm chông, hố chông trong ruộng tựa như được nước lụt che, thằng giặc chẳng biết đâu mà rờ. Trong mùa nước, thằng giặc Mỹ - Diệm đổ bộ từ trực thăng xuống bị sụp chông, máu cứ loang đỏ trên mặt nước, trên màu mạ cấy.
Anh Tuân ạ! Vừa rồi ở trong nầy tôi may mắn được đọc tập "Sông Đà" và một số bài lẻ từ kháng chiến của anh. Trên mạn sông Đà, nếu anh có dịp theo một chiếc thuyền than nào đó xuôi sông Quỳnh Nhai, hoặc giả anh bắt gặp mây Mèo trên các triều núi Tây Bắc thì nay nếu anh mà đến được Cà Mau, tôi tin rằng anh sẽ gặp nhiều cái gợi anh nghĩ đến rất nhiều thứ chất liệu dành cho ký sự. Anh sẽ gặp bà má Năm Căn ngày đêm mong mỏi được ra thăm Hồ Gươm, anh sẽ gặp ông già cao niên nhất ở Viên An chuyên sống nghề hạ bạc, nghề làm củi. Các ông già ấy thể nào cũng cầm giữ anh lại ở trại đáy, cho anh ăn cua biển gạch son hoặc tôm lóng lớn bằng ngón chân cái luộc dấm. Các ông lão không quên đãi anh một vài ly rượu nếp cội (ở đây thì gọi là rượu mắt mèo, và nó trong lắm, trong như mắt con mèo vậy). Anh cứ lưu lại ở đó chơi qua một đêm. Khi đôi mắt của những ông già đã hoe hoe đỏ, khi bếp củi phựt sáng, rơi vạc than hồng, là lúc các ông ấy sắp dẫn anh đi ngược lại cái thuở ban sơ đến đây lập nghiệp, sau khi dời các sứ xa khổ ải, họ đã tới đây dựng lên hàng lưới, hàng đáy ra sao, dựng lên những lò than nung nấu cây đước ở chốn nê địa như thế nào. Anh nên đến đấy lắm, để nhìn xem tàu lá dừa nước óng mượt bụm nước U Minh đỏ ngầu như rượu vang. Rồi đây sẽ không bao giờ trở lại với ta nữa những đêm đi theo xuồng một chuyến giao liên, mỗi lúc cô giao liên khuấy chèo là vẽ lên một dòng sáng rực trên con kinh nước mặn. Có lẽ sau này khó mà nghe lại những hồi mõ, hồi trống nổi lên trong một vùng tranh chấp. Anh cần đến đây để tham quan cái hàng rào vĩ đại của bà con làm bằng cây đước, cây vẹt, vây chặt lấy biệt khu Bình Hưng của lũ giặc Mỹ - Diệm - Tưởng. Và ngày chủ nhật, ở vùng ven Bình Hưng, nghe thấy tiếng chuông nhà thờ từ trong cái địa ngục ấy vọng ra. Con chiên đi lễ là lũ giặc lóp ngóp chui qua từ các hệ thống hầm ngầm, vọng gác. Có tên trước lúc đến nhà thờ mới vừa ăn xong gan người xào, có tên trước giờ xưng tội còn tranh thủ giội nước sôi vô chiếc lu nhốt người cho người chịu tội bóc tuột da ra mà lũ giặc gọi là "làm lông" để sau khi đi nhà thờ về là chúng bắt tay pha thịt nấu nướng. Những chuyện về bọn Nguyễn Lạc Hóa khiến tôi nhớ tên Đèo Văn Long trong bài Một chút tiểu sử và một bản lý lịch và bài Xòe của anh. ở Tây Bắc, người con gái bị giết sau tối xòe đã là chuyện bi thảm rồi. Nhưng ở Bình Hưng ngày nay, chúng nó chẳng cằn xòe hát gì cả, chúng nó đi càn quét các vùng lân cận bắt con em chúng ta về lập nên nhà chứa cho lính. Tên lính nào vô nhà chứa mấy lần đều có ghi sổ, tới cuối thành tên Nguyễn Lạc Hóa sẽ khấu trừ vào số lương của họ. Chuyện Bình Hưng là cả một chuyện đau lòng, rùng rợn về con người. Bởi vì chúng nó cũng là con người. Bọn ăn thịt người tới mức độ đã biết ngon, biết chế biến ra cách xào nấu, biết lỗ tai người và bàn tay người là ngon nhất. Giành nhau một cái mật người, chúng có thể đâm nhau, bắn nhau, bởi vì một cái mật có thể bán 1.000 đồng, nghe nói nay đã lên tới 1.500 đồng, 1.800 đồng. ở Sài Gòn có một bọn thầu mua, chẳng sợ ế! Bọn Diệm thường gọi Bình Hưng là "Biệt khu Hải Yến bất khả xâm phạm". Bọn Kennơđi tặng Bình Hưng tên "Ngôi sao của thế giới tự do". Chỉ có bà con Cà Mau gọi Bình Hưng đúng với cái tên của nó, "Địa ngục Mỹ - Diệm - Tưởng". Lũ giặc Bình Hưng trong cơn say chếnh choáng giữa bữa tiệc thịt người thường vỗ ngực nói rằng:
- Nếu Việt Cộng đánh được Bình Hưng thì Việt Cộng mới lấy được miền Nam.
Mới đây nghe tin lực lượng võ trang ta triệt hạ hai chi khu quân sự Đầm Dơi, Cái Nước, thì Bình Hưng bị pháo kích dữ dội, 80 tên giặc vừa chết vừa bị thương, bọn Bình Hưng đâm hoảng bảo nhau:
- Việt Cộng nó đã đánh Đầm Dơi, Cái Nước, thì ở đây nguy đến nơi!
Hẳn là như vậy rồi, sớm muộn rồi Bình Hưng củng bị tiêu diệt, lực lượng võ trang của ta đã báo trước cho Bình Hưng biết điều đó. lực lượng ta lớn mạnh mau chóng thật, anh Tuân ạ. Chỉ huy trẻ trung, chiến sĩ trẻ măng, đôi mươi, có khi còn trẻ hơn nữa. Nhất là các chú trinh sát đặc công. Trong cuộc chiến đấu này, con em ta đã ra tiền tuyến trước tuổi. Đó là điều khiến tấm lòng các bà mẹ vừa kiêu hãng lại vừa xót xa. Một bà má ở U Minh vừa tiễn con trai 17 tuổ đi bộ đội, bảo tôi với giọng nghẹn ngào:
- Biết làm sao bây giờ? Má sợ con má nó chết lắm, nhưng má không thể giữ nó ở nhà với má được!
Bà mẹ U Minh nói như vậy, anh Tuân ạ. Về văn học, cái mâu thuẫn xâu xé trong cõi lòng bà mẹ miền Nam như vậy thì gọi là gì hở anh? sự thật thì chẳng có bà mẹ nào muốn con mình chết cả, chẳng qua là vì lẽ sống ở đây đòi đổi lấy bằng máu, không thể kỳ kèo tiếng một tiếng hai với kẻ thù được. Trong trận tiêu diệt chi khu Cái Nước tôi có tham dự, chiến sĩ giải phóng quân ở nhà anh nào anh nấy coi hiền lành, cù mì củ mỷ lắm. Đóng quân trong xóm, các anh bị các cô trê cứ đỏ mặt lên hết. Thế mà ở mặt trận thì họ khác hẳn, anh nào coi cũng dữ, cũng quyết liệt, họ hét, họ tuốt lê lao lên, họ dồn tờng tên địch vào góc tường rồi xốc tới trói nghiến lấy. Trận tấn công Cái Nước hôm đó mau lẹ đến nỗi điện đài địch không kịp kêu cứu về Cà Mau. Theo dõi Rađiôphôni nghe thấy một cái đồn lân cận, là đồn Rau Dừa kêu về Cà Mau báo tin chi khu Cái Nước bị tấn công dữ dội. Bọn Cà Mau điện trả lời:
- Hiện thời mọi chi khu đều biến động, chỗ nào nấy lo không thể tiếp cứu được.
Chi khu Cái Nước vừa bị hạ thì xuồng của đồng bào dân công đã bơi ào ào xông ra chở tù binh, chở chiến lợi phẩm. Con rạch dẫn ra Cái Nước, xuồng ghe chật cứng như nêm. Bà con gặp bộ đội, câu hỏi đầu tiên là:
- Sao? anh em mình có sao không?
Một số tù binh nghe các câu hỏi như thế cúi gằm mặt xuống. Bởi suốt cuộc đời lính cho Mỹ - Diệm, họ không sao kiếm ra một câu hỏi như vậy. Tất nhiên một trận đánh diệt ngót 200 địch ở Cái Nước, ta hy sinh năm chiến sĩ thì không có gì đáng kể. Thế nhưng có cái gì rất xót lòng, anh Tuân ạ! Tôi có đến nơi tẫn liệm năm chiến sĩ ấy. Lúc đó lối chừng hai giờ khuya. Dưới ánh sáng của những ngọn nến trắng cỡ lớn, năm anh chiến sĩ nằm gần nhau, mặt anh nào cũng phủ lá cờ Mặt trận. Xung quanh là các má, các chị, người lo thay quần áo cho anh em, xé vải liệm. Một bà má ngồi bên nhẹ tay vén là cờ nhìn mặt từng anh. Má lắc đầu, nước mắt lã chã. Má thương các anh quá. Tôi trông dáng bà má lúc ấy như đang tìm kiếm cái gì trên nét mặt của những đứa con mình. Có một anh chừng hai mươi tuổi chết rồi mà mắt cứ mở. Bà má vuốt mắt anh nhưng mí mắt anh vẫn không khép lại. Má đưa tay vuốt mặt lần nữa. Vừa vuốt má vừa thì thầm câu gì. Tôi nghe hình như má nói:
- Ngủ đi, ngủ đi con!
Cặp mắt anh chiến sĩ cuối cùng khép lại. Các má các chị lần lượt nâng con em mình đặt vào hòm. Tiếng khóc nấc lên giữa đêm sắp hầu tàn. Tôi cùng các má lội nước đưa các anh ấy ra nghĩa trang, và tôi giã từ những mộ phần mới đó ra đi trong đêm tối nhợt dần. Sáng ra rồi, tôi vẫn thấy ánh nến chập chờn, thấy đôi mắt của các chiến sĩ nuối nhìn cuộc sống, thấy các má các chị tới lui tất tưởi.
Đêm miền Nam là như vậy. Lứa tuổi trẻ ở miền Nam ngã xuống có anh chưa biết tình yêu là gì, chưa viết cái hơi thở ấm áp của một cô gái phả vào mặt mình, chưa hề cầm nắm một bàn tay khác lạ, nói chi đến chuyện hẹn hò nhau vào những chiều thứ bảy, nói chi đến chuyện dắt nhau đi dạo chơi trong công viên ngày chủ nhật. Sau những đêm như thế, khi ngày rạng, tôi thấy thiên nhiên cũng đổi khác. Nhìn sang rừng đước, tôi thấy dường như nó cắm sâu xuống lòng đất hơn, con rạch, vầng lá hình như cũng nhuộm thắm thêm cái màu sắc lãng mạn của cuộc chiến đấu.
Anh Tuân ơi,
Trong bài viết của anh, anh có nhắc tới những thằng Mỹ đem thân bón cho cây đước Cà Mau. Vào lúc tôi viết bức thư này cho anh, thì số tên lính Mỹ vùi thây dưới đất bãi bồi này tăng lên rất nhiều rồi. Trận gần đây nhất là trận Chà Là. 15 máy bay Mỹ bị bắn hạ. Một kỷ lục cao nhất về bắn hạ máy bay, có hàng chục phi công Mỹ chết theo máy bay của chúng. Có cả vợ quan lái tàu bay Mỹ đi vào vùng ta tìm kiếm thây chồng chết trận này. Mới đây, anh em đưa về chỗ chúng tôi một mớ tài liệu giấy tờ của hai tên Mỹ lái hai phi cơ phóng pháo bị du kích ta bắn rơi. Một trong hai tên phi công đó bị một viên đạn bắn xuyên qua cổ. Hai du kích bắn, một anh bắn khẩu Lơben, một anh bắn khẩu Garăng Mỹ. Tên phi công chết tốt. Chiếc máy bay cằm đầu xuống một cửa biển. Hai an du kích, anh nào cũng quả quyết là do chính khẩu súng của mình bắn hạ. Nhưng chẳng ai phân xử nổi. Tới chừng vớt xác tên Mỹ lên, thì vết đạn ở họng hắn lại chính là vết đạn Lơben. Loại súng này vốn là loại súng trường cổ lỗ của Tây, anh em gọi nó là "Quảng tầm sào", vì nó dài lêu nghêu như cây sào. Anh du kích bắn Lơben khoái trá nhảy cỡn lên mà la:
- Thấy chưa? Thấy cây "Quảng tầm sào" của tôi chưa? Đừng có khi dễ nó mà!
Tên Mỹ xấu số đó là trung úy Uyliam Xtadi, còn tên thứ hai là trung úy Vôn Hăngri Nétxi cũng bị hạ cùng chiếc phi cơ phóng pháo B.26 tại xã Khánh Bình Đông. Cả mớ tài liệu gồm có thẻ quân nhân, thẻ ăn sáng, thẻ câu lạc bộ hàng không ở Nêvađa, bản đồ, sổ ghi số bom đạn mang theo bao nhiêu, đã ném bao nhiêu và một số ảnh của vợ con chúng. Chiếc thẻ quân nhân của Uyliam Xtadi do Bộ Quốc phòng Mỹ cấp có dán ảnh hắn. Tên này trạc ba mươi tuổi. Đầu hắn hớt cua, mày rậm và hai mắt hơi lộ, trắng dã. Đôi mắt của hắn lúc ng mà đã như nhìn về cõi chết. Bức ảnh của tên Hăngri Nétxi bị tróc nham nhở, có lẽ bị thấm nước ruộng Khánh Bình Đông nên tôi không nhận ra được dung mạo của hắn. Trong quyển sổ võ khí có trang ghi: bom napan đã ném 20 quả, đạn rốc két đã bắn 43 trái. Thế có nghĩa là ngày hôm ấy nhà cửa đồng bào đã cháy, các em bé và các bà mẹ đã chết, cây ăn quả ngã gục. Dòng chữ ghi một cách ngắn gọn, tàn nhẫn. Tội ác của chúng được cụ thể hóa bằng số liệu bom và đạn. Vì vậy cái chết của chúng chẳng có gì là quá đáng. Vật cuối cùng tôi chú ý hơn cả là mấy bức ảnh của vợ con chúng, mấy bức ảnh được bọc rất kỹ trong giấy nhựa. Bọn giết người cũng viết nâng niu hình ảnh vợ con chúng. Một bức ảnh chụp người thiếu nữ Mỹ độ hai mươi ba tuổi, mặc áo hở ngực, đó đôi mắt sâu thẳm. ở người thiếu nữ này vẫn có cái gì tươi trẻ như mọi cô gái khác trên trái đất. Cô đang lâm vào một số phận đáng thương. Tôi biết vậy, nhưng lòng sao cứ ngây ngấy nổi lên mối ác cảm. Người thiếu phụ thứ hai lớn tuổi hơn có vẻ là người đàn bà nội trợ, đang nửa ngồi nửa nằm trên ghế sôpha, miệng cười chúm chím. Bức ảnh cuối cùng khiến lòng tôi se lại. ảnh chụp hai đứa bé, một trai, một gái. Đứa trai chừng năm tuổi, đứa gái chừng ba tuổi... Hai đứa nắm tay nhau đứng nhoẻn miệng cười trên bãi cỏ. Con của bé giết người cũng có nụ cười ngây thơ dễ thương như mọi đứa trẻ khác. Chúng ta đã mồ côi cha!
Tôi tự nghĩ rằng từ đây, nếu hai đứa trẻ ấy hỏi đến cha nó, thì liệu mẹ nó phải nói như thế nào? Chị ta có thể bảo thật với nó rằng: Cha chúng đã chết ở miền Nam Việt Nam không? Không, chắc người đàn bà ấy không đáp được câu hỏi của con mình. Tôi tính chị ta sẽ úp mặt vào lòng bàn tay mình mà nức nở, anh Tuân ạ. Và có lẽ đêm đó, người đàn bà đáng thương kia lại mường tượng tới mỏm Cà Mau xa lạ.
Anh Tuân! Mỏm đất đấy thì chúng ta biết rõ, nhất là tôi. Còn anh, anh cũng đi tới rồi đó, anh. Anh đi tới mũi Cà Mau với cây đèn đất lịch sử soi trên bản đồ địa lý, với trái tim nhịp đập theo sự kiện chạy ngày một khỏe của Cà Mau. Anh đến với mũi đất này như thế cũng quý hóa lắm rồi... Tính tới năm 1963 nầy, người dân Cà Mau đã trải qua ngót 20 năm đánh giặc rồi anh Tuân ạ. Nếu không cò thằng Mỹ, thì cuộc đời đã vui tươi sung túc bằng mấy. Nhưng từ nay bước vào cuộc kháng chiến gian khổ lâu dài, dân Cà Mau vẫn lạc quan theo đuổi đến cùng. Ngày ngày những con gió bão lớn nhứt thổi hắt vào mặt họ, nhưng tay cầm tay, họ đứng vững chân trên đất hệt như cây đước. Vấn đề là ở chỗ phải đứng chắc chắn như cái thế của cây đước. ở Cà Mau đã lâu, tôi chưa hề gặp một cây đước nào bị dông gió thổi bật, cho dù là một trận dông lớn nhất sức gió cũng không thể nhổ bật được hàng trăm rễ đước cắm sâu xuống lòng đất. Vả chăng có cây đước nào đứng riêng lẻ đâu? Nó đứng cạnh nhau, che chở cho nhau. Chỗ đứng đầu sóng ngọn gió sản sinh ra loại cây khả dĩ có thể chống chọi được sóng gió. Con người sinh ra ở đây cũng như vậy. Theo tôi, họ là những người Việt Nam thống khổ nhất, bị áp bức gai cấp mà đi riết các chỗ hết đất hết trời. Tôi cả tin ở lời anh nói rầng: những người tới đất Cà Mau sớm nhất có thể là một anh lính thú, một cung nữ thất sủng, hoặc là những kẻ bất hạnh. Tôi xin bổ sung thêm là gần đây vào thời lịch sử nước ta bị chia cắt lần thứ hai, tại mũi đất cuối cùng này lại đến thêm những con người bất hạnh mới. Đó là những bà con miền Bắc trong cuộc di cư cưỡng ép cuối năm 1945. Sau khi trải qua không biết bao nhiêu cảnh khổ, họ đã trôi dạt tới đây. Bà con này bị Mỹ - Diệm tập trung trong các khu dinh điền. Nhờ lực lượng võ trang ta đánh vào và bà con tự phá ra chạy vô vùng giải phóng. bà con ấy đã định cư làm ăn, tham gia cách mạng. Bà con lại đi bộ đội, du kích. Có người được kết nạp vào Đảng Nhân dân cách mạng, được cử vào Mặt trận ở địa phương. Là nào rụng về cội ấy. Người Cà Mau giúp đỡ, đùm bọc những người trước kia sống ở đồng bằng sông Nhị, sông Chu, hoặc ở những nơi đồng chiêm trắng nước tỉnh Hà Nam. Bà con miền Bắc này vẫn hay nhắc tới cái cổng xây, cái đình làng họ, cái giếng nước làng họ. Cho dù gặp con cá con tôm mập béo ở xứ đất màu mỡ, họ vẫn nhớ con cua con cáy. Tại Sào Lưới, một xóm nhỏ của Cà Mau nằm bên vịnh biển Thái Lan ầm ầm sóng vỗ, một hôm tôi đã nghe một ông cụ người quê Kẻ Sặt (Hải Dương) nói:
- Chiều chiều tôi nhìn những đám mây mà nhứ làng nhớ quê quá cậu ạ.
Tôi hỏi:
- Thưa cụ, cụ nói những đám mây kia?
Ông cụ gật đầu, đáp giọng như lạc đi:
- Phải, những đám mây đang trôi về quê tôi đấy, cậu ạ.
Chiều hôm đó, tôi mới vở lẽ ra ông cụ Kẻ Sặt có rất nhiều buổi chiều ngồi nhìn lên như thế. Ông cụ trông về phương Bắc... Mà thôi, tôi chẳng nói về ông già Kẻ Sặt ấy viết thư về cho những người thân thường bảo rằng "Ngày Bắc đêm Nam".Cũng đều giống nhau cả, kẻ đàng trong nhớ ra đàng ngoài, kẻ đàng ngoài nhớ vọng vô trong. Thư này tôi viết cho anh đã dài, mà những điều muốn nói về Cà Mau thì lại càng dài hơn. Có lẻ tôi tạm ngừng ở đây chăng? Một dịp khác tôi sẽ lại viết tiếp cho anh. Giờ đây đêm đã khuya, mưa đang đổ lớn, biển động dữ dội. Dạo này, đêm Cà Mau, gió mưa cứ tầm tã, ở ngoài đó chắc đã lập đông rồi, phải không? Mặt nước Hồ Gươm mùa đông có đẹp không anh. Lát nữa trời sẽ rạng sáng. Dù chưa biết Hồ Gươm, tôi vẫn nhớ Hồ Gươm và đoàn rằng lúc ấy Hồ Gươm sẽ đẹp hơn cả mọi lúc, vì khi ấy Tháp Rùa sẽ hiện ra trong sương sớm như xuất hiện từ trong câu chuyện thần thoại của bản thân nó. Cây đước của bà má Năm Căn có ở đó không anh nhỉ? Chừng nào thì xuất hiện cây đước với vòm lá xanh rì của nó, chừng nào thì rễ đước bắt đầu bén đất Hồ Gươm?
Chừng nào? Cái câu hỏi ấy, mỗi người đều phải đặt lấy, định lấy. ở tôi, ở anh, ở tất cả thảy chúng ta trên hai miền Nam Bắc. Tin rằng: Thời gian sẽ ủng hộ chúng ta. Để anh có thể vô thăm Cà Mau sớm hơn. Và tôi có thể ra viếng Tháp Rùa một thể cùng một chuyến với các bà mà Năm Căn, vai đeo bị bàng đựng những trái đước giống.
Chúc anh sức khỏe.
Cà Mau tháng 11 năm 1963.

[khungcodangcap]

Anh Đức

Con đường chúng tôi đã đi qua

Chỉ 21 ngày sau khi Hồ Chủ tịch đọc bản Tuyên ngôn độc lập, giặc Pháp đã xâm lấn trở lại, bắt đầu từ Nam Bộ. Những bụi tầm vông ở ngoại ô và miệt vườn quê tôi bị đốn trụi. Cây tầm vông được vạt nhịn, đem hơ lên lửa nóng cho thêm cứng, để làm vũ khí.
Không rõ vây tầm vông vạt nhọn nầy đã đâm chết được bao nhiêu tên giặc, nhưng ai cũng biết rõ đó là một biểu tượng quyết tử. Một tháng sáu ngày Nam Bộ kháng chiến, trong một trận đánh đồn, anh tôi tử trận. Hai năm sau, tôi bỏ học đi kháng chiến. Trong cuộc chống Pháp, tôi công tác ở các cơ quan tuyên truyền, văn nghệ,báo chí, thường ở nông thôn, thường đi theo bộ đội. Rồi tôi bắt đầu thử viết truyện ngắn. Hồi ấy khi viết những dòng đầu, tôi có cảm gíc vừa lo sợ vừa thícht thú. Hồi ấy tôi viết thật hăng hái nhưng vũng thật non nớt. Trong truyện ngắn nếu tôi đưa lọt được vô đó những từ ngữ, những lời lẽ mộc mạc chân chất của quần chúng của nông dân thì được coi là đắt. Cơ quan chi hội Văn nghệ Nam Bộ của tôi có nhiều văn nghệ sĩ, trong đó có ông Nguyễn Bính, ông Đoàn Giỏi. Ông Nguyễn Bính sau bài trường ca Đồng Tháp Mười khá nổi tiếng, vẫn luôn bải trọng thơ lục bát. Ông Đoàn Giỏi là người từng viết truyện ngắn đầu tiên đem tới trình cụ Hồ Biểu Chánh được cụ cho đăng trên tờ Nam Kỳ tuần báo Xuân 1943, thì nói với tôi:
"Truyện ngắn có rất nhiều kỹ thuật kỹ xảo, khi viết mình phải chú ý tới kịch tính, vô đầu cần phải tạo được không khí, rồi sự "thắt nút" sự "mở nút", từ từ hay đột ngột đều do mình tính theo tình huống của truyện. lại còn phải lo cái "kết", "kết" có hậu hay không có hậu v.v... và v.v...
Như vậy là ngay khi tôi bớc vô con đường viết, tức thì đã có nhiều vấn đề đặt ra, và cũng không có ít vấn đề lớ ngớ, ấu trĩ. Tuy nhiên có một vấn đề được xác lập rất rõ là chủ đề và đề tài. Chủ đề và đề tài ấy chính là các mặt của cuộc sống kháng chiến. Làm sao có thể khác. Khi vận mệnh của dân tộc nằm giữa sự sống và chết, mà chúng ta thì quyết giành cho được sự sống.
Từ cuộc kháng chiến ở Nam Bộ, tôi ra tới Hà Nội năm 20 tuổi, vào cái năm mà sao bao hy sinh mất mát, chúng ta cũng mới giành lại được nửa nước. Nhưng một nửa nước ấy quá quan trọng. Nó quan trọng đối với cuộc cách mạng giải phóng và thống nhất Tổ Quốc đã đánh, nó còn rất quan trọng đối với những người viết trẻ chúng tôi. Thành thật mà nói thời gian ở miền Bắc tôi được học hỏi rất nhiều, nhưng không phải học ở trường vì tôi chưa hề kịp dự một trường trại viết văn nào. Tôi học ở sách, ở người, người đây là các nhà văn lớp trước, trong đó có những nhà văn thật sự có tài và nỗi tiếng mà tôi được đọc hầu hết tác phẩm của họ từ lúc còn nhỏ. Là một người viết trẽ, tôi hết sức quý trọng các anh chị ấy.T Trước hết là do đọc sách của họ, sau do nhờ sống chung biết được phẩm cách của họ. Phẩm cách lớn nhất là hầu hết họ đứng về nhân dân, đi theo ngay với cách mạng, với kháng chiến. Tôi về công tác ở Hội nhà văn vài tháng sau khi Hội thành lập, năm 1957, ở giữa những Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng, Nguyễn Huy Tưởng, Chế Lan Viên, Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi, Bùi Hiển, Kim Lân, Xuân Diệu, Tú Mỡ... Sau cuộc chống Pháp, có những người không còn nữa nhưng tôi vẫn ngó thấy họ hằng ngày nơi bức ảnh phóng lớn treo ở hội. Tôi nhìn bác Ngô Tất Tố, mỗi lần nhìn thì nhớ tới Tắt đèn, nhớ cái truyện ký rợn người Ăn bánh đất viết về nạn đói trên đều vó một đồng nước. Nhìn Nam Cao, tôi nhớ cái chết của Lão Hạc, cái chết của đứa bé trong truyện ngắn Mò sâm banh... Ngày ấy, tôi còn nhớ không có sự phân biệt, sự kỳ thị giữa già và trẻ.Ông Nguễn Tuân có lần nói với chúng tôi: "Trong sáng tác không có già trẻ gì hết, mỗi anh đều có cái sự sinh của mình, biết đâu cái thằng trẻ nó bật ra những cái bất ngờ mà mình không có được!"
Năm 1958, trong chuyến đi thực tế về cảnh Hải Phòng, tổ trưởng tổ tôi là anh Nguyên Hồng. Anh đã chỉ cho tôi cái ngõ lầm thanh nơi ngày xưa anh viết Bỉ vỏ và Những ngày thơ ấu, làm cho tôi sực nhớ tới chuyện ngày ấy đến giấy viết bản thảo anh còn không cođ để viết, còn bây giờ mình có bao nhiêu là giấy tốt mà viết không được thì quá dở. Một đêm trên bến cảnh, tôi hỏi anh: "Tôi thấy ông Gorki bảo mở đầu một truyện ngắn không nên là một câu đối thoại, anh Hồng thấy thế nào?". Ngẫm nghĩ một lúc lâu anh bảo tôi: "- ái à, mình cũng có đọc thấy Gorki nói như thế, nhưng theo mình nghiệm không nhất thiết như thế miễn sau đó ta miêu tả ngay cái tình huống phát ra lời đối thoại đó!" Tôi để ý thấy các anh chị lớp trước như anh Nguyên Hồng, mỗi khi giải đáp điều gì dù nhỏ về sáng tác cho lớp trẻ chúng tôi, cũng đều chu đáo, cẩn trọng. Cũng từ chuyến đi thực tế đó, sau nhiều tháng theo tàu bồng bềnh trên biển, tôi viết được mấy truyện ngắn, khi về Hà Nội, anh Nguyễn Huy Tưởng kêu tôi đọc cho anh nghe, rồi động viên và góp ý rất rỉ mỉ. Lúc đó anh cũng vừa đi Điện Biên về, hàng ngày đến nhà số 19 Tôn Đản, nơi chúng tôi dành cho anh một phòng để viết cho xong cuốn tiểu thuyết Bốn năm sau. Có lẽ do tôi may mắn, mà cũng có lẽ không khí môi trường văn học trong những năm ấy êm lành,cho nên giữa trẻ và già không có chuyện. Riêng việc tiếp thu, kế thừa, tôi cũng có một nhận thức rõ ràng. Ngoài vốn sống là điều cốt tử làm nên tác phẩm, ngoài năng lực thể hiện mà mình tự lượng sức có được tới đâu, tôi đọc và rút lấy những gì tốt nhất, phù hợp cho sáng tác của mình. Nói như anh Xuân Diệu là phải biết bỏ cái gì, lấy cái gì và biết biến thành cái của kình. Tôi không bao giờ quan niệm văn học lại có thể cắt rời truyền thống, không có trước có sau. Gần đây tôi thực sự ngạc nhiên về một số ý kiến cổ súy cho sự cắt rời, lại còn kêu lớp trẻ đừng chịu ảnh hưởng áp lực của thế hệ viết trước. Tôi không hiểu đó là áp lực gì. Đã là một người cầm bút, người ấy phải có đủ trí tuệ để phân định dở, hay rồi toàn quyền tiếp nhận hoặc gác bỏ, chứ không chịu áp lực của ai cả. Chỉ có điều: nếi ai chối bỏ sự hay thì điều đó đồng nghĩa với sự dại.
Văn học của một xứ sở, theo tôi dù muốn hay không, đó vẫn là một cuộc hành trình liên tục, tự nhiên giữa các thế hề cầm bút, chỉ có khác là mỗi thế hệ gánh vác những sứ mệnh khác nhau, và sứ mệnh ấy không thể tách rời vận mệnh chung của đất nước. Tôi còn nghĩ nhà văn cũng giống như mọi con người, đều có thời vận của mình. Những người cầm bút ở lứa tuổi chúng tôi có một thời vận khá đặc biệt. Chúng tôi hầu như lọt gọn vào cuộc chiến trường kỳ, kéo dài tới ba thập kỷ. Như trên tôi có nói cuộc chống Pháp sau khi đem lại cho chúng ta nửa nước là miền Bắc vào cuối năm 1954, thì liền đó, Mỹ tự cho mình có sức mạnh và tài cao hơn Pháp, tức thời nhảy vào miền Nam. Thật ra, miền Bắc những năm ấy gọi là hòa bình, nhưng đó là một thứ hòa bình không yên trong mỗi bữa ăn, trong từng giấc ngủ, vì tình cốt nhục, vì máu chảy ở trong kia cũng chính là máu ngoài này đang chảy. Tôi sống những năm miền Bắc yên lành, nhưng đạm bạc và dè sẻn bởi miền Bắc phải lo toan đêm ngày cho một nửa nước đau thương bên kia vĩ tuyến 17. Tuy biết vậy, nhưng vào đầu năm 1962, khi lên đường về Nam, tôi mới biết rõ hơn. Vượt trường Sơn giữa mùa mưa lũ, tôi đã nhìn thấy một quyết tâm vĩ đại, mà khi ở Hà Nội tôi không thấy hết., Chúng tôi đi đường cùng với bộ đội và dân công người Thượng. Năm ấy chưa có đường lớn, chưa có ôtô, binh trạm. Con đường có chỗ hầu như là độc đạo. Bộ đội phải đưa pháo nhích lên từng bước trên những triền núi cao mưa tuôn xối xả, các cụ già và em gái người Thượng cõng trên vai những kiện súng,những hòm đạn nặng oằn người. Họ ở trần, đóng khố, khiêng vác từ ngày nầy sang ngày khác, đêm đến nghỉ lại trong những lều lợp bằng vỏ cây. Họ được cấp gạo nhưng tự túc thức ăn, thường ăn củ mây non, nấu trong ống tre,nhạt thếch vì không có muối, mặc dù họ là người coi quản các kho muối giấu trong rừng, nhưng muối ấy họ không rờ tới một hạt, chỉ dành cho bộ đội.
Năm 1962, tôi để lại sau lưng mình miền Bắc, Hà Nội, Hồ Gươm như để lại những năm tháng yên bình với bao kỷ niệm đẹp, và đối diện với con đường, rừng núi ngút ngàn, nơi trận đánh lớn từ xa được chuẩn bị rất sớm với quyết tâm dự dội, nhưng âm thầm, kín đáo. Một lần nữa tôi khâm phục Đảng, về quyết tâm ấy. Khi đất nước còn bị chia đôi, khi Bắc Nam chưa được xum họp một nhà thì vì ý nguyện lớn của dân tộc, không bao giờ Đảng dừng lại ở một Điện Biên, mà phải làm một Điện Biên khác, lớn hơn để giải phóng cho được miền Nam. Trên từng chặng đường, tôi tự nhủ... chuyện nầy mình phải ráng viết, và dự tính khi về tới Nam Bộ, sẽ viết tiểu thuyết. Điều tôi ngại nhất là chưa kịp thâm nhập chưa kịp viết gì đã chết. Bởi vì về Nam rất dễ chết, có khi chẳng phải chết vì bom đạn mà chết vì sốt rét trên đường, nhất là loại sốt ác tính.Thứ sốt này không cho con muỗi onophène mà do con muỗi mang vi trùng phanciferum. Tôi không ngờ chính điều tôi lo ngại đã xảy đến. Suốt trên ba tháng đi đường, tôi luôn bị đói, nhưng chưa hề bị sốt.ở gần cuộc hành trình, lúc về tới bờ sông Sài Gòn thì tôi bị sốt, và là sốt ác tính. Tôi lâm vào cơn hôm mê suốt bốn ngày đêm, và thoát chết nhờ một quân y sĩ cũng từ Bắc về, trên đường qua trạm, nghe tên tôi, anh đã tự nguyện vào trạm cứu chữa cho tôi bằng hết số thuốc mà anh ấy mang theo trong ba lô. Khi tôi tỉnh hẳn thì anh ấy đã ra đi. Về sau, nghe anh ở sư 9, tôi có đi kiếm, nhưng sư đoàn cho biết anh đã tử trận.
Trách nhiệm trong cuộc sống chiến đấu, riêng và chung cứ như thế, đổ xuống vai người viết chúng tôi, trong đó trường hợp Nguyễn thi cũng giống hệt như tôi, vì Nguyễn Thi củng bị sốt nặng, được y tế trạm cứu thoát, rời khỏi nầy trước tôi vài tháng. Cũng chính tại trạm giao liên bên bờ sống Sài Gòn nầy, vào một buổi đầu đêm, khi cơn sốt đã dứt, tôi nằm trên võng ôm chiếc rađiô transitor, vừa mở ra bỗng nghe Đài tiếng nói Việt Nam đang phát bài tường thuật Đại hội Hội Nhà văn Việt Nam lần thứ hai Tiếng anh Nguyễn Đình Thi đang trình bầy báo cáo. Rồi là anh Nguyên Hồng, giọng sôi nổi, hùng hồn. Tôi mỉm cười tự nhủ: "Các ông ấy đâu có biết mình đang nằm bẹp ở xó rừng nầy!"
Vâng, tôi đã phải nằm bẹp ở xó rừng ấy tới hơn một tháng sau mới đi tiếp được. Dù chặng còn lại chỉ có ba ngày là tới Hội Văn nghệ Giải phóng. Tôi ở Hội nghỉ dường ít lâu, rồi lên đường đi về miền Tây Nam Bộ, vùng đất tôi quen thuộc từ hồi chống Pháp. Tôi đi ngang ấp Bắc, lúc xóm làng còn nghi ngút khói sau trận đánh oanh liệt đầu tiên phá vỡ chiến thuật trực thăng vận và thiết xa vận M133 của giặc. trực thăng và xe lội nước Mỹ bị bắn cháy nằm lển nghểnh trên đồng. Tôi đi qua Đồng Tháp Mười, dự một trận đánh trực thăng đổ bộ, ghi lại được các chi tiết mà về sau tôi đưa vô truyện ngắn Khói. Tôi về Cần Thơ, Rạch Giá, Cà Mau bắt đầu viết bút ký. Do một sự tình cờ, bài ký đầu tiên lại là bài ký dưới hình thức một lá thư gởi anh Nguyễn Tuân. Số là một hôm ở giữa rừng đước, nơi một cái nhà cất trên các trang rễ đước, bài anh em ở văn phòng Ban Tuyên huấn đem đến cho tôi ba bốn tờ tuần báo Văn nghệ. Tôi mừng quá chụp lấy đọc, thì thấy trong một số báo có đăng bài ký của anh Nguyễn Tuân nhan đề Khi nào đất nước thống nhất, tôi sẽ vô đâu trước hết?
Đây là một thiên tùy bút ký sự hoàn toàn hư cấu, nghĩa là chỉ do anh nghĩ ra, vẽ ra chớ anh đâu đã đặt chân tới Cà Mau. Nhưng khi đọc xong, tôi lại hết sức xúc động, vì tình yêu anh dành cho mũi đất cuối cùng, cái chốnanh ví nó là ngón chân cái chưa khô bùn vạn dậm. Anh hư cấu, nhưng hư cấu tài tình, vì dụ các tên làng, tên xóm, tên xẻo rạch anh kể ra trúng phóc hết, cả cái bầu trời Cà Mau mùa mưa "ong ong tái tái" cũng trúng luôn mới là hay.Nhưng tôi không lạ, vì ba cái vụ nầy anh tỉ mẩn hỏi chúng tôi ở Hà Nội và ghi sổ tay. Ngờ đâu bây giờ anh đem ra xài. Có điều rất lạ là khi coi ngày tháng số báo Văn nghệ so với ngày đọc tôi thấy chỉ cách có bảy ngày. Vậy bằng con đường nào tờ báo đến tận Cà Mau nhanh như vậy.
Hỏi lại kỹ, hóa ra đây là những tờ báo lèn trong các hòm súng đã đi từ Hải Phòng vô bằng đường biển. Đêm hôm ấy, tôi ngồi giữa rừng đước, viết bức thư gởi Nguyễn Tuân, đó là bức thư Cà Mau. Viết tới sáng thì xong. Vì muốn gởi bức thư này đo thật mau, tôi đến cơ quan thông tấn xã Giải phóng miền Tây đóng gần đó, năn nỉ cô điện báo viên chuyên đánh tin bằng điện minh ngữ đánh giúp tôi về Đài phát thanh Giải phóng ở trên. Banđầu cô ta do dự, bảo đang đánh tin chiến sự. Tôi nói cái nầy cũng là một thứ tin chiến sự đấy, cô ta cầm lên coi, chưa hết nửa trang cô dòm tôi, tươi cười nói: "Anh viết gởi cho ông nhà văn ở ngoài Bắc hả?" Được, em đánh cho anh, nhưng em phải đánh chen, hai bữa mới xong. Năm bữa sau, đêm nằm bắt chương trình Văn nghệ Đài Phát thanh Giải phóng, tôi nghe xướng ngôi viên đọc trọn Bức thư Cà Mau với lời giới thiệu rất xôm, rằng đây là thư của một nhà văn trẻ ở Cà Mau gởi nhà văn Nguyễn Tuân, rằn đây là mối giao lưu từ mảnh đất chiến đấu ở xa nhất Tổ quốc gởi về thủ đô Hà Nội trái tim của đất nước v.v... Tại Hà Nội, bức thư đó được ông Khương Minh Ngọc ở Đài tiếng nói Việt Nam ghi âm. Sáng hôm sau, ông Ngọc chạy tới nhà ông Tuân mở băng cho ông Tuân nghe. Hai ông lấy làm thích thú, nhưng không biết "anh Đức là ai" rồi đoán chắc là một thằng viết trẻ nào đó ở Cà Mau!". Sau đó mới vỡ ra tại 51 Trần Hưng Đạo, do cô Loan vợ tôi cho biết.
Sau khi nhận được "Bức thư Cà Mau" anh Tuân làm luôn một bài ký gởi cho tôi. Tôi bèn phúc đáp anh ấy một bài khác. Cứ thế giữa tôi và anh mỗi người viết sáu bài. Nhớ một đêm qua sông Cửu Long, vừa đặt chân lên bờ đất một cù lao ở giữa sông, tôi bật đài, đúng vào lúc chinh anh Tuân kêu: "Anh Đức ơi, Anh Đức à!" nhưng rồi tôi phải vội vã tắt ngay, vì cô giao liên nạt tôi và chỉ về phía trước bảo cách đấy năm trăm mét là vòng rào ấp chiến lược, bộ muốn chết cả đám hay sao.
Từ đó trở đi, trong cuộc chống Mỹ, tôi đã cố gắng thực hiện dự tính sáng tác của mình, từ bút ký đến truyện ngắn, đến tiểu thuyết. Tất cả các sáng tác ấy bạn đọc đều đã biết, mà chính tôi cũng tự biết, cái gì được và cái gì chưa được. Tôi vẫn nghĩ, sáng tác văn học đâu có dễ, ví dụ truyện ngắn viết mười lấy lại được một hai cái cũng là khó. Hôm nay nhân 50 kỷ niệm một chặng đường dài của đất nước và của văn học, tôi muốn nói rằng sáng tác của chúng tôi dù hay dù dở, dù mạnh dù yếu, thì đó vẫn là sự hết lòng, cố gắng trong công việc, để góp sức cùng bộ đội dân công, cùng bà con cô bác trong sự nghiệp chống Mỹ cứu nước. Tôi vẫn luôn nghĩ rằng mình thật may mắn, được sinh ra, sống là viết trong một thời đẹp đã, chẳng những đẹp từ nét vinh quang cao cả mà còn đẹp từ sự chịu đựng bao cuộc đau thương, mất mát, ly biệt. Tôi chẳng chút hối tiếc những năm tháng ấy. Tôi có thể nhận ra và loại bỏ các yếu kém trong sự thể hiện một cách không tiếc rẻ, nhưng luôn yêu quý, luôn cất giữ trân trọng giữa lòng mình những nơi chốn, những con người mà tôi từng biết, từng lấy nguyên mẫu để xây dựng thành những nhân vật như một ông già kia ở Xảo Đước, một ông lão nọ ở Vườn Chim và những người con gái như chị Tư Hậu, chị Sứ...
... Với lại giờ đây, tôi hãy còn hiển hiện trước mắt tôi trong một cánh rừng xa, cứ mỗi ngày qua dường như thêm sâu thẳm, anh Nguyễn Thi vác tới cho tôi một bị trà, thuốc,bảo tôi ráng lưu lại Đại đội anh hùng, khai thác một anh hùng xã thủ đã từng bắn chết 202 tên Mỹ, đê viết. Giờ đây, tôi hãy còn nhìn thấy Lê Anh Xuân trước buổi đi về vùng phụ cận Sài Gòn, trao cho tôi bài thơ Dáng đứng Việt nam, để rồi không bao giờ trở lại. Và tôi còn nhìn Vĩnh Hòa bị trúng đạn tử thương ngã vật vào một bờ đìa cạn, trên tay còn cầm súng - sau một ngày cùng bộ đội đánh tả quyết liệt hàng chục đợt tấn công của giặc.
Để có được một nền văn học gọi là nền văn học cách mạng, nền văn học mới, các thế hệ nhà văn Việt Nam đã phải trả giá bằng máu. Từ Trần Đăng, Thôi Hữu, Thâm Tâm, Nam Cao, Trần Mai Ninh... rồi tiếp đến Nguyễn Thi, Lê Anh Xuân, Lê Vĩnh Hòa, Dương Thị Xuân Quý, Nguyễn Mỹ... Bản danh sách các nhà văn Việt Nam hy sinh vì trang viết chân chính còn dài. Tôi hy vọng Hội Nhà văn chúng ta trân trọng giữ gìn, kể cả việc xét cần lập nên một bảo tàng văn học cách mạng. Hy vọng các nhà lý luận - những người ở trong cái bộ phận vô cùng quan trọng của văn học làm nên một bộ sách tổng kết, biên khảo, đánh giá thật đầy đủ mọi giá trị mà anh chị em nhà văn Việt Nam chúng ta đem lại bằng máu xương, tâm huyết trong một thời lửa đạn, bi tráng, hào hùng.

[khungcodangcap]

Anh Đức

Dưới một vầng ánh sáng đục

Gởi anh Nguyễn Tuân
Mấy hôm nay tôi đến Sài Gòn. Vào những đêm giữa tháng Mười âm lịch, bầu trời vùng phụ cận treo một vành trăng biếc sáng. Tôi ngồi trên khoảnh đồng cát mọc nhiều hoa trinh nữ. Trăng sáng quá đến nỗi tôi ngó thấy cả lúc những cây hoa e thạn ấy run rẩy khéo mình. Và dưới trăng, tôi ngắm nhình vầng ánh sáng từ thành phố Sài Gòn hắt lên một thứ ánh sáng đùng đục, tuồng như có rất nhiều bụi, tuồng như có mùi hồng của chất diêm sinh mà lại như vọng vang tiếng thét và những tiếng nấc xé lòng.
Anh Tuân à, tôi đã ngồi như vậy rất lâu mà ngắm nhìn Sài Gòn một cách lặng thầm. Giữa lúc ở quanh tôi chẳng có lấy được được phút giây yên tĩnh. Bỗu trời vùng phụ cận trong cái đêm trăng sáng này vẫn luôn bị cắt xé bởi những máy bay phản lực cánh dơi đen trũi lao ngang, vẫn nổ rền những pháo đạn đại bác 105, 155 của giặc bắn chọc vào đất giải phóng. Còn từ phía mạn sông Sài Gòn cứ chốc lát lại rộ lên từng hồi đại liên dài, dài quá lắm, dẫu ta có nín hết một hơi thở, hồi súng vẫn chưa dứt. Đó là tiếng súng của những chiếc trinh sát phóng pháo cơ kểu "Môhốc" mà bà con ở đây gọi nôm na là "cồng cộc Mỹ", hoặc những chếc trực thăng HU.1A, HU.1B cứ bì bà bì bạch nhấp nháy đèn đỏ mãi mộ chỗ trên thinh không, bắn đại liên rất chi là dai.
Về địa lý địa dư của chốn này, tôi tính chẳng cần phải vẽ ra với các anh làm chi. Là một cây thể ký, lẽ nào anh lại chẳng để tâm đến đất địa ở một nơi quan trọng như thế nào hay sao. Ví như xứ Vênêduyêla thuộc Mỹ la tinh xa xăm bên kia đại dương mà anh còn dò tưởng ra để miêu tả, thì hà huống chi là ở đây, nơi cả nước ta hằng quan tâm, nơi đáng cho ta tự hào mà cũng thật đáng để ta phẫn khích, nơi có một thành phố lớn đặc biệt anh hùng, đặc biệt xáo động, đặc biệt đau thương - nơi thường lòi ra những bộ mặt chuột, mặt chó phản dân hại nước mà cũng là nơi đã từng bay vọt lên trời những vì sao sáng rực thế gian.
Song nói vậy chớ để tôi phác sơ qua vài nét về cảnh sắc ở đây, để giúo anh mường tượng cho được dễ hơn, anh nhá. Đại khái như thế này này: xóm làng vườn tược nằm trên những giồng cát không thấp mả cũng chẳng lấy gì làm cao, không biết chừng nó cũng giông giống cảnh miền Động Hải, cảnh xã Bảo Ninh mà anh tả cho tôi nghe qua bài "Xuân lửa trên dòng sông Gianh và sông Tuyến" đó cũng nên. Rồi thì là những giếng nước có miệng xây bằng xi măng, rừng cao su bạt ngàn đêm ngày không ngớt nhễu ròng những giọt sữa trắng, những hầm trú cà nông kiên cố và những giao thông hào chằng chịt, những tuyến chiến đấu không lộ thiên. Có nhiều trường học và nhiều tiệm quán cá thể. Sinh hoạt vẫn bình thường. Trong cái cảnh bom nổ đạn xé, bà con vẫn cạo mủ cao su, đào hầm hố chông, vẫn ăn hủ tiếu và uống cà phê. Vì rằng, anh hiểu cho, ở đây ngày đêm không khi nào ngớt tiếng bom đạn, nên sự ăn uống và làm lụng, sự sinh hoạt nóichung đều phải hòa cho được vào lửa khói ấy, coi như lửa khói không phải chỉ mới bốc dậy buổi nay mà là đã bốc dậy từ hai mươi mốt năm nay.
ở đây có những cảnh người vội vã, song cũng vẫn diễn ra trước mắt ta những cảnh người làm ăn bình thường. Sẽ luôn ngón thấy những du kích mình mặc áo vải dù xanh lá cây, tay thủ súng trường bá đỏ xăm xăm chạy ngược về hướng bộ binh địch sắp trản tới. Sẽ thấy những ngôi trường nhộn nhịp trẻ em, náu mình dưới vườn cao su, và trên những con đường cái dài hun hút chạy qua các vườn cai su đó có những chiếc xe bò ung dung bước một. Khi thì trên xe là một chị nông dân, vừa vút roi đánh bò vừa vạch vú cho thằng bé con chị ta ngoạm bú chùn chụt, khi thì là một ông lão lưng trần cháynắng, miệng phì phèo hút cái tẩu thuốc gọt bằng củ tre, tay nắm dây, mắt lim dim như muốn ngủ, mà cặp bò vàng vẫn ngoan ngoãn kéo rướn chiếc xe đi tới.
Giữa miền đất mật độ bom đạn rất đỗi đậm đặc này, sự sống vẫn bình thường. Thấy sự bình thường hóa cao độ cuộc sống chiến đấu ở đây mà ngao ngán thay cho thằng giặc Mỹ. Bom napan không dọa nổi ai. Chất độc hóa học không dọa nổi ai. Chó bécgiê dạo này chẳng thấy bóng một con nào nữa, chắc bộ chết hết rồi. Các thứ vũ khí độc áo đều được chúng đem ra xài, nhưng thứ nào cũng lần lượt mất tác dụng. Ngay cả đến máy bay B.52 từ Guam bay đi bay về xem chừng cũng như uể oải. Mới hôm kia, B.52 liệng bom ở cạnh chỗ tôi, liệng "uỳnh uỳnh" động cả đất đai, mà sáng ra nghe đâu chỉ chết có một người và vài con trâu. Chắc anh có nghe nói thứ máy bay đó rồi chớ. Tụi Mỹ vẫn khoe là pháo đài bay khỗng lồ nhất của chúng đó mà. Có hôm nghe hơi nó, tôi ra đứng xem, thấy nó bay từng tốp ba chiếc. Bởi nó bay cao lên thấy nó không to. Nhưng khi có một chiếc F.105 bay theo làm vệ sĩ cho nó thì mới thấy nó lớn. Chiếc F.105 trông chỉ bằng một chéo cánh của nó thôi anh ạ. Hình thù loại B.52 này hơi dài, hơ gầy, toàn thân sơn màu trắng bạc. Bên hai cánh nó có tới tám động cơ phản lực, nhưng nó bay không nhanh vì chở nhiều bom nặng. Anh Tuân à, riêng vụ thằng Mỹ đem B.52 sang chọi với ta cũng đủ biết nó túng thế và độc ác là dường nào. Thứ máy bay này là thứ chở nhiều bom đi hủy diệt thành phố trong chiến tranh trận địa, nay đó đem qua ném làng, ném xóm ta. Nó cho B.52 đi oanh tạc Sài Gòn này rất nhiều lần rồi. Bởi lẽ vùng phụ cận đang chồm tới tính trói gô lấy nó ở Sài Gòn tạm chiến, thành ra nói phải giãi đạp, cố gạt ta ra không cho xáp tới gần. Nhưng B.52 đâu có cứu vãn nổi tình thế. Cả bọn quân Mỹ, úc, Tân Tân Lan đi càn quét vùng phụ cận mấy bữa nay chẳng những không vớt vát được chút gì mà còn lỗ lã hao hụt lớn. ý chí chúng đã kém hèn, mà tài thì rất mọn, một đám bộ binh tới, chỉ được mỗi cái là thây xác to lớn. Mới hôm kia, một trung đoàn lính Mỹ, úc, Tân Tây Lan được thả xuống vùng Nam Bến Cát. Bộ binh dưới đất đông nhung nhúc, máy bay vần vũ đầy trời. Từ sáng tới chiều chúng không gặp cánh quân chủ lực nào của ta. Chúng xịt hơi độc và tung lựu đạn xuống hầm tránh đại bác của đồng bào, giết hại một số phụ nữ và trẻ em ẩn trốn bên dưới. Đồng thời chúng lại đem bánh kẹo, thốc men rà rê vào xóm chìa ra dụ dỗ đồng bào. Lặn lội phá phách và mớm dụ mõi mệt rồi, chiều lại chúng gom quân về chỗ mà chúng đã đáp xuống ban sáng, khui thịt hộp ra ăn với bánh mì, tắm rửa bằng những thùng nước chở từ căn cứ Cơ Lắc. Nước nôi lương phạn gì cũng đều do máy bay chở tận Phi Luật Tân. Máy bay đem cả quần áo sạch đến cho chúng thay, đổi lấy bộ quần áo bẩn của chúng đem về. Tắm rửa và ăn uống no nê rồi, bọn chúng bơm nệm cao su bắt đầu ngả lưng, phì phèo khói thốc "Luýchky", "Pônmôn", cho bõ một ngày càng rừng lướt bụi. Khốn thay, giữa lúc ấy, du kích ta đã rình chúng rồi mà chúng nào có hay. Đêm đến, du kích mỗi người thử một giỏ lựu đạn bắt đầu tấn công. Suốt đêm lựu đạn nổ không ngớt. Bọn quan lính công tử bột này nhốn nháo không dám chạy tạt vô rừng mà cứ túm tụm gom vào. Lựu đạn của du kích liệng tới sáng, giết chết hơn hai trăm thằng. Những anh du kích đánh trận này về hỉ hả kể lại rằng họ chưa từng mần ăn một trận nào khả quan như vậy, và họ cũng chưa gặp một đám quan quân nào lại dễ "thịt" đến như vậy.
Nhưng đây là chúng nó chỉ mới gặp du kích. Cách sau đó mươi ngày, chúng liền gặp chủ lực ta tại Bắc Bến Cát. Bọn Mỹ này đang đóng dã ngoại ở Bàu Bàng, nói theo kiểu chúng nó, thì bây giờ chúng đang hành quân đóng theo kiểu những "píc ních". Ăn uống và hãm hiếp thì nhiều mà đánh chác chẳng được bao nhiêu.
Đến lúc bị quân ta tấn công, chúng chết như rạ. Trong vòng một ngày, quân ta đưa trên hai ngàn thằng Mỹ về chầu trời.
Trong một bài ký anh viết gửi tôi, anh có kể về sự ngốc nghếch và thô bỉ của bọn phi công Mỹ bị ta tóm được ngoài ấy. Những chuyện anh kể xem ra cũng không khác trong này là mấy. Về tính cách bọn Mỹ xâm lược, ở đâu chả thế, ở đâu mà chúng chẳng bôi trát mọi thứ nhuốc nhơ lên lá cờ Mỹ Hợp chúng quốc.
Anh biết không, cái hôm chúng đổ quân xuống kề chỗ tôi ở, nhiều thằng Mỹ mặc độc cái xilíp cán vô xóm, tay cầm súng, tay chìa bánh kẹo ra. Phụ nữ ta thấy những người tồng ngồng kỳ cục thế đó thì bỏ chạy, trẻ em cũng hốt quá chạy hết ráo chẳng thiết gì đến bánh cùng kẹo. Bọn Mỹ cười hô hố và bảo rằng người Việt Nam còn dại dột quá, đến như sự giúp đỡ thân ái của chúng mà cũng khôt nhận lấy. Thật ra, cái bọn kỳ quái nhất tần đời mới dùng B.52 thả bom xuống, mới dùng hơi độc xịt vào các hầm trú ẩn, thì liền đó chúng chìa bánh, kẹo, thuốc ra.
Mà đấy là gì? là một cảnh huống diễn biến của kế hoạch Lốt Lanxđan đó anh. Đại để là vừa phá phách vừa lung lạc, dụ dỗ. Lốt là thằng đồ tể chuyên đi lật đổ xứ người, ta đã biết nhẫn mặt nó ra không cần phải nói. Còn Lanxđan, là thằng nào? ấy là một thằng lính tình báo đầu nậu chuyên bày ra những quỷ kế tâm lý chiến. Hai thằng kết hợp với nhau vạch ra cái kế hoạch "tay cầm dao găm tay chìa kẹo nhử". Cái kế hoạch này tuy không xí gạt được nhân dân ta nhưng cũng có gây nhiều sự tác hại. ở thành phố còn tạm bị chiếm, cụ thể như ở Sài Gòn, nó đang cố sức phá hoại và đụa ruỗng dữ.
Vừa rồi má tôi ở trong ấy ra thăm tôi. Bà cụ đã sáu mươi lăm rồi anh Tuân ạ, nhưng còn khỏe, nhất là tinh thần còn rất khỏe. Tôi thật lấy làm sung sướng được gặp lại má tôi vẫn y nguyên tấm lòng mẹ Việt Nam, vẫn gắn bó khăng khít với cách mạng như kháng chiến lần trước. Câu chuyện đầu tiên má tôi nói là về bọn Mỹ. Bà cụ chặc lưỡi bảo rằng:
- Nước Mỹ có cụ Hécgiơ, có anh Moritxơn thiệt là nt sao là tốt. Còn tụi Mỹ qua bên mình xấu xa quá. Con ơi, bây giờ nó đi đầy đường phố. Chỗ nào đèn sáng nhất là chỗ của nó. Chỗ nào ăn ngon nhất là chỗ của nó. Nó bỏ đôla ra mua gái, mua luôn cả xe tắcxi đưa khách, mua máu người nghèo, mua bằng đôla xanh với đôla đỏ... Con à, điện nước nhà mình và những nhà khác khi bị tắt ngang. Điện và nước đều bị cắt, dồn về cho Mỹ. Bây giờ ở Sài Gòn, ban đêm chỗ nào sang nhứt là chỗ tòa "buynđinh" của Mỹ, còn ở xung quanh điện lu hết và có chỗ tối đen con à!
Nghe má tôi nói, sao tim tôi từng lúc cứ như bị những móng tay sắc nhọn quào cấu... Và tôi hình dung ra ngay được những cảnh má tôi vừa kể. Vùng ánh sáng rực rỡ và vùng tối đen, ống hút máu đặt lên cánh tay người dân nghèo thành phố, xe tắcxi thoái thác không rước khách người một giống nòi, những gái bán thân ngày càng nhiều. Má tôi còn bảo Mỹ nó đã hiếp chết nhiều cô gái, trong cơ cuồng dâm đã có thằng bóp siết cổ con gái ngủ với nó đến chết. Mua hàng của các chị ở vỉa hè, nó cài tiền ở cúc quần dưới rốn, bảo đến mà lấy. Một bác sĩ quen với má tôi bảo rằng Mỹ nó gieo rắc một thứ bệnh phong tình rất kỳ cục. Người mắc bệnh sẽ hỏng luôn bộ phận sinh dục. Chẳng biết nó mang bệnh đó từ đâu đến. Thì chắc là ở Xtămbun, ở Tôkiô, hay là ở Đài Loan, ở Mani... ở những nơi nó chiếm đóng và gieo rắc khổ đau. Ngày nay ở Sài Gòn, chúng còn làm nhiều việc tồi tệ hơn, nên khổ đau và căm thù còn hằn sâu dữ dội hơn.
... Giữa lúc ấy, Sài Gòn đang lâm vào cảnh nước hao gạo kém, chưa có lúc nào đời sống Sài Gòn lại trở nên bi thiết đến như vậy. Bọn Mỹ và tay sai lấy thế làm thích, vì thế chúng mới dễ bắt lính, dễ mua máu, mua gái. Có chuyện một bà lão ở xóm lao động đã bán máu mình năm bảy lượt. Mỗi lần bán máu xong, với số tiền đó, bà lão nuôi miệng mình và mấy đứa cháu được một thời gian ngắn rồi lại phải đến ngân hàng máu quân đội giặc ở Gò Vấp đưa tay mình cho bọn thầu mua đó kẹp hút lấy những giọt máu cuối cùng.
Sài Gòn quả là một thành phố rất đặc biệt, như anh Trần Quang có nói. Tôi cũng thấy vậy. Tôi thấy nó đặc biệt ở chỗ: sự đau thương hèn kém thì đầy dẫy, mà những điều cao thượng, dũng cảm thì cũng xuất hiện vô vàn. Má tôi nói anh Trỗi mất đi, đồng bào Sài Gòn thương tiếc khôn nguôi. Giữa Sài Gòn, bà con để tang Anh, có gia đình lập bàn thờ Anh. Hôm rồi, nhân ngày giỗ đầu của Anh, rất nhiều gia đình dọn mâm cơm cúng Anh.
Anh Tuân ạ, Sài Gòn sau anh Trỗi là một Sài Gòn ngày càng vang dội tiếng bom, tiếng súng. Cách đây mấy bữa, Sài Gòn bay đầy một trời bong bóng mang cờ mặt trận Giải phóng, giữa lúc bọn giặc kỷ niệm hai năm ngày chúng lật đổ nhau, ngày thằng đồ tể Lốt giở ngón nghề đập chết tươi hai anh em Diệm - Nhu, ngày đánh dấu sự sụp đổ và suy yếu triền miên của cái chánh thể bung sung Việt Nam cộng hòa tay sai.
Sài Gòn quả là một thành phố đặc biệt. Giả dối, man trá không đâu bằng, mà trung canh nghĩa khí không đâu sánh tày. Sài Gòn có những đàn bà tối ngày chỉ có việc bôi son trát phấn và những cô gái có "can đảm" chịu ngửa vú mình cho người ta mổ, nhét và đó một thứ mút-xơ, làm cho cặp vú lớn hơn, khiêu khích hơn. Nhưng Sài Gòn cũng là lúc ấy lại có những cô gái như cô U..., vừa tròn hai mươi tuổi, là một nữ chiến đấu viên bình tĩnh gan dạ, đã chính tay điểm hỏa mìn định hướng tiêu diệt hàng trăm tên Mỹ và cảnh sát dã chiến. Sài Gòn có những cô như cô T., sinh ra và lớn lên ở một xóm lao động bùn lầy và không sáng đèn. Tại đây lần đầu tiên trong đời cô đánh chết tươi một tên công an ác ôn, đánh bằng một cái nhíp xe. Rồi cô xin tham gia chiến đấu vỏ trang, tự tay đánh diệt ngót trăm tên Mỹ thuộc phái bộ M.A.A.G. Kể lại chuyện cho tôi nghe, cô bảo:
- Lần đầu có một tình huống diễn biến làm em khó xử hết sức anh à. Số là khi đã đem bom vào đặt rồi, em vừa trở ra thì thấy bên sân trong cạnh chỗ tụi Mỹ ở có một số em bé gái đến chơi banh chuyền. Em lo quá. Vì em biết chắc chắn trong vài phút nửa bom sẽ nổ, và các em nhỏ ấy có thể bị chết! Kẹt quá, em nghĩ ra một kế để điều các em đi khỏi chỗ ấy. Em la:
- Trời ơi, xe nhà binh đụng nhau ngoài đường, ra coi mấy em ơi!
Em la lên như vậy mà đám nhỏ chỉ lè lưỡi chứ không buông banh chạy đi coi. Em càng thêm lo quá. Anh nghĩ có khổ không? Mình chỉ tính diệt Mỹ, các em nhỏ ấy có tội tình gì đâu. Mà đứa bnào trong cũng dễ thương quá đi. Thiệt là gay go. Không thể để các em bị nạn, em bảo khẻ với anh đội viên trong tổ em:
- Anh chạy lại giựt trái banh của mấy đứa nó liệng ra ngoài đường đi!
Anh tổ viên chạy tới chụp trái banh liệng mạnh ra đường. Đám nhỏ sợ mất trái banh, ré lên, chạy ùa theo. Mấy đứa nhỏ vừa ra khỏi sân thì bom nổ.
Cô T. kể cho tôi nghe nhiều vụ đi đánh Mỹ, sau rốt cô buông thông đôi bàn tay xuống gối, nói:
- Bà con ở trỏng tốt lắm, cũng nhờ có bà con che chở, chớ không thì nhiều lần em đã bị bắt. Có lần đánh mìn xong, em bị bọn cảnh sát công an vây chặt. Hai thằng nhào tới chụp lấy em. Em vùng ra, nó bíu áo em, em xy lại đánh cho hai thằng hai cú "móc", một thằng trào máu họng. Em vuột ra, nhưng chúng rượt theo rất đông, vừa rượt vừa la: "Ăn cắp, bắt con nhỏ ăn cắp!". Bà con đổ ra nghẹt đường làm em không có lối chạy nữa. Bấy giờ em mới la lớn: "Cháu là Giải phóng quân đi giết Mỹ chớ không phải trộm cắp gì đâu, cô bác giãn ra cho cháu đi!". bà con nghe vậy, tức khắc vẹt ra lấy lối cho em chạy, rồi sau đó bà con lấp lối lại liền. Bọn cảnh sát công an bị ứ lại không rượt em nữa.
Tôi hỏi:
- Cô sức vóc mảnh mai thế này mà sao cô đánh tới trào máu họng thằng công an đó được?
Nghe hỏi, T. tủm tỉm:
- Thì... thì em đánh tới thôi, rủi trúng chỗ nghiệt của nó mà anh...
Cô đáp thế rồi cười cười hoài. Mãi một lát sau, một anh trong ban chỉ huy T. nỏi rỉ vào tai tôi:
- Anh ơi, ban nãy cô em giấu anh đó đa. Chớ cô em giỏi vỏ thuật lắm, một cây "nhu đạo" đó nghe!
Tôi nghe nói mới càng vỡ lẽ, mới càng thấy Sài Gòn ly kỳ đặc biệt thật. Sài Gòn có những đàn bà con gái chỉ biết đắm mình vào cuộc sống vội sa đọa, nhưng Sài Gòn cũng xuất hiện vô số những hiệp sĩ của thời cách mạng, đánh giặc bằng mìn "plátxtíc" vang động và lúc cần thì trổ cả quyền thuật ra.
Anh Tuân thân mến, kể với anh đôi chuyện Sài Gòn mà sao tôi cứ luôn hoài tưởng mơ màng tới Hà Nội. Mơ thấy Hà Nội những sáng sang thu gờn gợn heo may. Mơ thấy Hà Nội những trưa hè cháy đỏ một trời phượng. Mơ thấy Hà Nội những sáng sang thu gợn gợn heo may. Mơ thấy Hà Nội với tất cả sự lành mạnh, sự tí tuệ và văn hóa của nó. Sài Gòn nay chưa thể có những cái ấy đâu, nhưng chí quật cường quật khởi của Sài Gòn bảo đảm rồi sẽ giành lấy được mọi cái ấy. Sài Gòn rồi sẽ tiến tới một Hà Nội không xa. Chẳng bao lâu nữa, nói theo cách nói cảm tính và vốn dĩ chủ quan của mình, thì lời ước của anh Trỗi sẽ trở thành hiện thực. Anh Trỗi nói gì, anh Tuân có nhớ không, trong nỗi chán ghét cái bề mặt cuộc sống phồn hoa giả trá của Sài Gòn, Anh bảo với vợ rằng chừng nào Sài Gòn được giải phóng, chừng nào Sài Gòn trở nên lành mạnh như Hà Nội thì vợ chồng hẵng đi chơi, hẵng tha hồ mà đi chơi. Lời ước của anh Trỗi giản dị thay, nhưng thực hiện được nó cũng là gian khổ lắm thay. Anh Trỗi nó thế rồi góp phần mình trước, dâng hiến đời mình trước. Bây giờ cũng như về sau này, ở Sài Gòn hay là ở Hà Nội, những anh chị nào yêu nhau có cầm nắm tay nhau đi chơi, xin hãy nhớ tới Anh, vì Anh đã có lần thốt ra một lời thiết tha, vì Anh là người đã trải thân mình góp phần đắp lên đường của hạnh phúc, đường của tuổi trẻ.
Tôi biết Hà Nội mười một năm nay đã có nhiều con đường như thế, đã có nhiều cuộc dạo chơi như thế. Sài Gòn bây giờ chưa có được, mà cũng chưa đòi có cái đó vội. SàiGòn cấp thiết phải được giải phóng, vì một ngày trôi qua là một ngày luân lý và nhân phẩm ở Sài Gòn bị gót giày giặc Mỹ giẫm đạp, bị đồng đôla Mỹ ngã giá. Một ngày Sài Gòn chậm giải phóng là một ngày Sài Gòn đẻ ra thêm sòng bạc, tiệm hút, ổ mãi dâm, "sờnáchba"; sẽ có thêm những người phải bán máu, bán tóc, bán thịt da, xương, tủy theo cái nghĩa hoàn toàn đen của nó.
Sài Gòn nay trong đơn đau thương và phẫn nộ, hằng đêm đã bắt đầu nghe rõ mồn một tiếng súng cối, đại bác của quân Giải phóng vọng vào. Quanh Sài Gòn, giặc Mỹ và tay sai đang bị ta dồn riết. Giữa Sài Gòn, ta đánh thọc sâu, đánh nhiều cú rất tuyệt. Gần đây, đánh kể nhất là cú đánh Tổng nha cảnh sát công an giữa ban ngày, cư xá Mêtrôpôn chứa đầy giặc Mỹ vào lúc trời chưa hửng sáng. Bà con trong Sài Gòn bắt đầu đài ta, theo dõi tin chiến thắng của ta rất sát. Bao nhiêu địch vùi thây ở miền Nam, bao nhiêu thằng phi công Mỹ bị tóm cổ ở miền Bắc, bà con đều biết. Nghe bảo đài Hà Nội vọng vào Sài Gòn rất rõ. Những bài anh biết gởi tôi được phát triển làn sóng đài Tiếng nói Việt Nam, bà con nội thành đều có nghe cả. Một anh bạn văn nghệ vừa ở Sài Gòn ra gặp tôi nói:
- Tối qua, ông Nguyễn Tuân vừa nói chuyện với anh, anh có nghe không?
Tôi gật đầu cười. Anh bạn ấy bảo tiếp:
- Phải chi bây giờ ổng có mặt ở đây, thế nào ổng cũng "mần" được vài bài về Sài Gòn!
Tôi cười không nói chi. Mãi sau mới nói:
- Anh Tuấn ảnh có vô Sài Gòn rồi chớ. Hình như vô hồi năm 42, 43 chi đó. Hồi ấy Sài Gòn còn thuộc Pháp, nay nếu ảnh mà có vô thì Sài Gòn phải thuộc về ta rồi chớ không thuộc về thằng đế quốc Pháp, Mỹ nào nữa đâu!
Có phải vậy không, hở anh Tuân. Tôi thì tin tưởng sắt đá như vậy. CHắc anh cũng tin như vậy chớ gì. Chả thế sao anh bảo với tôi rằng anh có bằng cớ để mà nói cái ngày chúng ta gặp nhau chẳng còn lâu la gì nữa. Thôi thì, trước khi có cái buổi hội ngộ ấy, tạm thời mình hẵng cứ nối liền cái nhịp cầu hàng không văn học của mình đi đả, anh nhé. Hẵng cứ gởi cho nhau những thư tín ký sự, nói về các nơi chốn ta đặt chân đến, kể chuyện bà con ta ở đó đang sinh sống và chiến đấu ra sao. Tưởng làm được như vậy cũng đủ để ta khoai khoái mà tự nhủ rằng dẫu thằng Mỹ có ra sức ngăn cắt, dẫu có muốn biến sông Tuyến tạm thời thành sông Tuyến vĩnh viễn, ta cũng có thể nhờ bưu điện truyền thanh và đôi chân thiên lý của anh chị em giao liên chuyển tới thính giả, độc giả hai miền biết cái cảnh tượng Bắc Nam hiệp đồng đánh Mỹ và thắng Mỹ.
Như tôi đã nói rõ, bài này tôi viết gởi anh trong những đêm Sài Gòn ràng rạng hắt lên bầu trời một vầng sáng đục. Những gì xảy ra ở sưới vầng ánh sáng đục ấy,tôi vừa kể sơ sơ cho anh nghe rồi. Có điều là khi viết đến cuối bài, tôi bước ra sân thì thấy vòm trời vụt sáng rõ. Trên trời đó đây treo lơ lửng từng chùm pháo sáng, những pháo sáng của các đồn giặc quanh Sài Gòn không dám tin nơi ánh trăng, khiếp đảm bắn lên canh chừng sợ quân ta tấn công, những pháo sáng ban đầu thì vụt sáng lên một cách ngơ ngác và vàng về cuối trông càng hắt hiu, leo lét, tợ như những đốm lửa ma trơi.
1965