Tôi ở lại MaxcÆ¡va mấy hôm. Äược tin Nguyá»…n Tuân và Nguyên Hồng sá»›m mai tá»›i đây cùng má»™t chuyến bay. Nguyên Hồng dá»± ká»· niệm má»™t danh nhân văn hoá Nga. Nguyá»…n Tuân Ä‘i nghỉ bạn má»i.
Hai ngÆ°á»i sẽ trỠở khách sạn Bắc Kinh nhÆ° tôi. Vốn quen thuá»™c vá»›i khách sạn nà y - má»™t nhà nghỉ và cao lâu bấy lâu cÅ©ng chìm nổi theo thá»i sá»±. Những năm 1958, khách sạn Bắc Kinh má»›i khai trÆ°Æ¡ng, tôi đã được chứng kiến những ngà y huy hoà ng đầu tiên vả cÅ©ng là sau cùng của khách sạn nà y.
MatxcÆ¡va vốn có má»™t phong tục hay. ở đấy có quán ăn của các nÆ°á»›c cá»™ng hoà và của nhiá»u nÆ°á»›c khác. Má»›i đây, hãng Mỹ Mác Äô Nan mở cá»a hà ng bánh mì kẹp nhân thịt ở cạnh quảng - trÆ°á»ng Puskin, ngÆ°á»i xếp hà ng dà i và o mua cái món ăn quen mà lạ. Cao lâu Grudia, cừu nÆ°á»›ng thÆ¡m ngạt mÅ©i chẳng khác khói mỡ các quán cố kÃnh, hoang dã dÆ°á»›i hầm ở thà nh phố Tybilitxi. NgÆ°á»i nhà bà n, áo sÆ¡ mi trắng viá»n Ä‘á» quanh cổ. Tiếng nhạc grudia nhÆ° vẩn vÆ°Æ¡ng từ thảo nguyên tá»›i. Các phòng ăn cao lâu Bắc Kinh, kiến trúc và trang trà nhÆ° má»™t dinh thá»±, má»™t lâu Ä‘Ã i, má»™t hà nh lang bao quanh hồ ở Di Hoà Viên. Cá»™t đình sÆ¡n son thếp và ng chói lá»i. Những bức lụa quốc hoạ én bay liá»…u rủ. Món vịt quay Bắc Kinh nổi tiếng, nhà bếp bÆ°ng cả con vịt lên bà n trÆ°á»›c mặt khách, vá»›i dao và thá»›t phụ bếp xách theo. Con vịt và ng hây đã được rút hết xÆ°Æ¡ng, dao chặt hoa lên nhÆ° múa. Hà ng ngà y, máy bay chở rau, gia vị và các thứ nhà bếp cần dùng, chỉ có bảy tiếng từ Bắc Kinh Ä‘Æ°a thẳng tá»›i.
Rồi trải ba tháºp ká»·, khách sạn Bắc Kinh ở MatxcÆ¡va tà n lụi, thoi thóp. Nhà hà ng vẫn giữ vẻ bá» ngoà i, và o bà n có thể cầm đôi Ä‘Å©a mun Ä‘en bóng, có Ä‘Ä©a măng khô và miến xà o má»™c nhÄ©. Mặc dầu, nhà bếp Nga đã thay đầu bếp Trung Quốc, nhÆ°ng mà đưá»ng xa và thói quen hÆ¡i hÆ°á»›ng Ä‘Å©a bát quê hÆ°Æ¡ng cÅ©ng là má»™t cái thÃch khiến tôi vẫn má»—i khi qua thì ăn nghỉ ở đấy.
Từ năm ngoái, có sá»± giao lÆ°u trở lại, khách sạn Bắc Kinh đã tÆ°Æ¡i tỉnh hẳn lên, có thể còn xuân sắc hÆ¡n xÆ°a. Kiến trúc sÆ°, hoạ sÄ© và các nhà chuyên môn Trung Quốc sang tu bổ ná»™i thất. Những xếnh xáng nhà bếp Tà u Ä‘á»™i mÅ© nồi ngất ngưởng mà u xanh, mà u hồng lại bÆ°ng cả con vịt quay và ng tÃa bóng mỡ lên rồi múa dao chặt thà nh miếng trÆ°á»›c mặt thá»±c khách. Biết tin vui thế, nhÆ°ng chÆ°a lần nà o còn được trở lại. Những ngÆ°á»i Ä‘i việc công có đôi chút ghé gẩm nghé nghiêng ra vẻ du lịch nhÆ° tôi kiểu nhà nÆ°á»›c cấp tiá»n và nhá» vả, rặt những trá»› trêu và buồn tủi. Miếng ăn, cái uống, nÆ¡i nà o sao mà tá»± mình định được. ở Tân Äê li, khách sạn ba sao Giampat má»—i lần tôi qua tầng trệt, các chủ hà ng thoáng thấy, vá»™i ra đứng trÆ°á»›c quầy cúi đầu cung kÃnh má»i và o xem và ng bạc, đồ da, đá quà và các thứ rượu. NhÆ°ng túi rá»—ng, tôi ngÆ°á»›c mắt Ä‘i qua không chà o lại vá» nhÆ° còn Ä‘Æ°Æ¡ng mải nghÄ©. Chả là tôi vừa nháºn giải thưởng há»™i nhà văn á Phi 1969, bà thủ tÆ°á»›ng J.GanÄ‘i trao tặng kèm nghìn bảng Anh. NhÆ°ng trong va li tôi chỉ có tá» bằng chứng nháºn và chiếc huy hiệu bằng đồng to nhÆ° cái Ä‘Ä©a. Và mấy chai vôtca các bạn nhà văn Nga cho, ai đến mừng thì nâng cốc vui sÆ°á»›ng. à hôm sứ quán ta nháºn tiá»n giải thưởng tôi Ä‘Æ°a, có là m má»™t tiệc đứng ăn nem rán má»i khách.
Cái năm Nguyá»…n Tuân và Nguyên Hồng vá»›i tôi đến ở khách sạn Bắc Kinh cạnh quảng trÆ°á»ng Mai còn hiu hắt. Chúng tôi vẫn còn được uống Mao Äà i, kể cÅ©ng là cái thú còm. Không biết ai là ngÆ°á»i trÆ°á»›c nhất nhá»› ra năm 1978 ấy, nhà văn Nguyên Hồng tròn sáu mÆ°Æ¡i tuổi. Nên chÆ¡i má»™t cuá»™c chúc thỠông chứ!. Má»i tốn kém trông và o tiá»n bà i báo tôi vừa nháºn của báo Tin tức, bạn thân Misen Ä‘Æ°a cho. Tá»± huyá»…n cho có mẽ, chứ chỉ là bữa chén thÆ°á»ng, có của quà Mao Äà i vá»›i mấy bạn nhà văn và bạn phiên dịch tiếng Việt ở MatxcÆ¡va. PhÃa chúng tôi, Nguyá»…n Tuân, Nguyên Hồng và Nguyá»…n Văn Mãi vá»›i tôi, hai chúng tôi Ä‘Æ°Æ¡ng đợi ngà y hẹn tà u hoả Ä‘i Vacsava. Phòng ăn lá»›n đông nhá»™n. Dà n nhạc cuối phòng nổi lên, ngÆ°á»i ta bắt đầu nhảy. Marik bảo tôi: Nà y ông để ý nhé, những ngÆ°á»i vừa là m chầu sâm banh xong ra sà n nhảy kia không phải nhÆ° ông là khách nÆ°á»›c ngoà i trên phòng xuống ăn tối đâu. Không bá»n chó lợn ấy là giám đốc, là ngÆ°á»i là m cá»a hà ng nhà nÆ°á»›c ở các phố quanh đây. Anh Vlat phiên dịch tiếng Pháp khi còn sống, hay Ä‘Æ°a tôi xuống thà nh phố bá» biển Yanta trong bán đảo CrÆ°m. Lúc đầu tôi không hiểu sao Vlat rất ghét những ngÆ°á»i có nhà rá»™ng, buồng đẹp hà ng năm cho khách thuê mùa hè. NhÆ°ng rồi Vlat nói: Bá»n chó nà y thá»i chiến tranh thì chạy hết xuống phÃa nam, Ä‘i buôn láºu, giầu lên, có tiá»n táºu nhà , chúng nó sÆ°á»›ng đến táºn bây giá», mà em trai tôi thì bá» mạng ở chiến hà o ngoại ô MatxcÆ¡va. á» mà sân khấu Hà Ná»™i đã diá»…n vở kịch Câu chuyện ở Iêckut, có hai thanh niên xung phong Ä‘i khai hoang đã chá»i ngÆ°á»i chị là nhân viên cá»a hà ng của nông trang không dám ra khá»i nhà má»™t bÆ°á»›c, chỉ bám và o cái quầy bách hoá rình ăn bá»›t của khách từng đồng xu. Những ti tiện ấy tôi cÅ©ng đã chứng kiến ở bistro và các quầy ăn đứng trong khách sạn. Những hôm vắng khách, không phải xếp hà ng, có mình tôi mua gói sữa smêtan hay miếng phó mát, thế nà o tiá»n trả lại cÅ©ng thiếu và i hà o, và i xu. Những bà bán hà ng béo ục ịch ấy đã biết tôi không có tiếng Nga.
ÄÆ°Æ¡ng vui, lại thấy Nguyên Hồng láºt Ä‘áºt ra thang máy. Chốc chốc lại bá» Ä‘i má»™t lát.
Cô Ina Zimônina há»i:
- Ông Nguyên Hồng quên những gì trên buồng mà cứ phải lên nhiá»u lần?
Tôi cÆ°á»i:
- Không, ông ấy có bệnh.
- Thế thì phải đi khám. Bệnh gì?
Tôi chạm cốc vá»›i cô bạn Nga kỹ tÃnh.
- Không cần. Bao giá» cô được ăn mừng lên lão sáu mÆ°Æ¡i tuổi thì cô sẽ biết những bệnh của ngÆ°á»i già , bệnh già .
- áp huyết hay thấp khớp?
- Ina thân yêu, bệnh Tà o Tháo đuổi thôi. Không đáng lo!
Bao giá» cô đến sáu mÆ°Æ¡i... bệnh già ... Không khi nà o tôi há»i lại Nguyên Hồng hôm ở phòng ăn khách sạn Bắc Kinh là m sao cứ má»—i lúc lại phải chạy lên buồng. Biết rồi, chẳng đái giắt thì cÅ©ng Ä‘i trống trà ng, mà hôm nay không ra đến phố chỉ ở trong nhà nên hà tiện má»™t viên thuốc rá»a. Äã lâu, nghiện rượu chợ, rượu tạp vá»›i á»›t, vá»›i ổi vá»›i mÆ°á»›p đắng heo hút ở đồi Nhã Nam, vÆ¡ váo ăn và uống lá»™n xá»™n đã quen dạ. Äến ná»—i cái ngon là nh lại đâm lạ miệng, rối loạn tiêu hoá. Tôi đã biết từ lâu ông bạn rượu của tôi khoẻ nhÆ°ng yếu bụng kinh niên. Trong cái cặp da bản thảo thÆ°á»ng cắp theo, lúc nà o cÅ©ng kẹp sẵn mảnh giấy dầu vá» bao ximăng Con rồng xanh không thấm nÆ°á»›c. Có việc cả đấy, việc cá»±c gay gắt. Äêm ngủ đâu nhỡ má»™t cái, mà chuồng xà ở nhà dÆ°á»›i, ở sân sau, đèn đóm không có, khuya khoắt quá rồi thế là ngÆ°á»i lần ra hiên hay cạnh cá»a sổ, trải mảnh giấy dầu ra. Äược cái phân tháo tá»ng thì Ãt nặng mùi, rồi gói lại kỹ lưỡng bá» và o cặp. Hôm sau vứt xuống hồ hay đống rác nà o đấy. Có khi tiếc cái giấy còn tốt, lại gá»™t sạch Ä‘em phÆ¡i. Chẳng coi là sá»± bẩn thỉu phải giấu diếm, nhiá»u lần Nguyên Hồng đã cắt nghÄ©a cho tôi vá» tác dụng nghệ thuáºt so sánh hiện đại của mảnh giấy dầu. Nguyên Hồng bảo: Trên máy bay ngÆ°á»i ta bÄ©nh và o bá»ng hố xà thì cÅ©ng thế. Cái kiểu tuôn xuống Ä‘Æ°á»ng sắt ở xe lá»a còn kém văn hoá hÆ¡n nhiá»u. Lý sá»± đến váºy thì chịu. Khốn khổ, cái lão cãi chà y cãi cối cho bệnh già mà lão không khi nà o chịu ai chê lão già . Lão thÆ°á»ng phà n nà n ầm Ä© là vợ lão kheo khÆ° nhÆ° con mèo hen khiến lão mất cái hứng của DÆ°Æ¡ng Khuê Sá»›m tình tình sá»›m, trÆ°a tình tình trÆ°a. Không, nhÆ°ng mà cÅ©ng có, những tÆ¡ nhện thoang thoảng. Nạ dòng, má phúng phÃnh bánh đúc, áo cánh chồi, nhai trầu môi cắn chỉ là ăn ý lắm. Má»—i khi gặp ngÆ°á»i dáng dấp vợ cai vợ lÃnh xÆ°a mà chúng tôi Ä‘á»u đặt tên là bà ách và ghép tưởng tượng cho lão Nguyên Hồng, bà cai ách bán bia hÆ¡i gần chợ Hôm, bà cai ách bia chai ở bá» hà o trên SÆ¡n Tây là váºy.
Có má»™t tráºn tan hoang hÆ¡n. Dạo ấy, trên Yên Thế ở cái chợ chân đồi mà Ngô Tất Tố đã miêu tả trong bút ký Phiên chợ trung du ở Tạp chà Cứu Quốc có má»™t mụ hà ng xén tản cÆ°. Chẳng hiểu ông anh câu được bà mèo già ấy từ bao giá». Chỉ biết rồi mãi cái kim trong bá»c cÅ©ng phải lòi ra, có ngÆ°á»i mách, má»™t hôm bà chị đã kéo cả đại Ä‘á»™i binh mã con cái ra đánh ghen má»™t tráºn. Mụ hà ng xén bán sá»›i Ä‘i nÆ¡i khác. Ãt lâu sau, tôi há»i: Bóng chim tăm cá ra sao, có còn gặp lại nà ng Kiá»u không? Nguyên Hồng nhăn nhó trả lá»i: Mất mẹ nó cái mà n Chẳng biết ngÆ°á»i ta dá»n chạy đòn vá»›i cái mà n nhà văn gá»i bán hay cái mà n của ông ấy Ä‘em ra mắc để đêm nằm cho đỡ muá»—i!
Vẫn chÆ°a hết những chuyện tầm phÆ¡. Có má»™t quán bia hÆ¡i gần ngã sáu mà trong má»™t thÆ° của Nguyá»…n Tuân viết cho tôi lên Lai Châu có nói đến quán bia bà cai ách vẫn còn bữa Ä‘á»±c bữa cái - cái tên bà cai ách cÅ©ng vẫn là chúng tôi đặt và gán cho ông cai ách Nguyên Hồng. Bà cai ách và lại má»™t câu chuyện gần hÆ°Æ¡ng gió bay đâu cÅ©ng thây kệ. Nguyên Hồng để ý cái bà nạ dòng phì ná»™n ấy. Má»—i lần có xe bia vá», lão xÃch lô co chân đạp hai thùng bia lăn xuống hè, bác gà trống cứng cá»±a Nguyên Hồng tá» tình bằng cách lau chau ra ghé vai vác thùng bia và o, kê lên bệ cẩn tháºn. Hôm khác, lão xÃch lô xe bia vá», lót gạch đạp xe lên hè và o sát cá»a. Là m cho tình địch Nguyên Hồng mất má»™t dịp ra tay giúp đỡ và gần gÅ©i. NhÆ°ng má»—i lần bia vá», SÆ¡n Tinh xÃch lô và Thuá»· Tinh Nguyên Hồng khi nà o cÅ©ng được bà lão ngÆ°á»i đẹp rót cho má»—i ngÆ°á»i hai vại bia tÆ°Æ¡i đầu tiên và chúng tôi cùng được chan hoà hưởng lây.
Má»™t hôm, tôi mách Nguyên Hồng: Ông ạ, quán bà cai ách sắp bị đóng cá»a? - Sao? Sao? - Bà ấy bảo chúng nó đổ cho bà tằng tịu vá»›i lão xÃch lô, tai tiếng ầm Ä©, nhà máy không cấp sổ đại lý cho nữa!. Nguyên Hồng cÆ°á»i hê hê. ối mẹ Æ¡i nhà máy bia ô Má»n bây giá» kiêm cả công tác bảo vệ đạo đức bà phó Äoan.
ở khách sạn Bắc Kinh, sá»›m hôm sau, Nguyá»…n Văn Mãi và tôi Ä‘i Vacsava. Chia tay, tôi há»i Nguyá»…n Tuân:
- Hôm nà o ông xuống nghỉ dưới bãi biển Yanta?
- Không, mình ở đây...
- Äi nghỉ cÆ¡ mà ?
- Äây cÅ©ng là đến nÆ¡i nghỉ rồi? Cuối mùa thu, sắp có tuyết, xem tuyết MatxcÆ¡va cÅ©ng hay.
Tôi chịu. Äó lại là sáng kiến tá»± gây hứng thú, ai mà cãi được. Khi mùa đông tá»›i, ngÆ°á»i MatxcÆ¡va xuống Hắc Hải tránh cái băng giá phÆ°Æ¡ng bắc. Nguyá»…n Tuân thì muốn ở lại nÆ¡i ban đêm ba mÆ°Æ¡i Ä‘á»™ âm để xem tuyết? Mà Nguyá»…n Tuân má»›i chỉ qua cảng Ôđetxa, chÆ°a đến thà nh phố thoáng đãng cá»a biển và lịch sá» Yanta trong bán đảo GrÆ°m lần nà o. Cái kiểu nói của má»™t ngÆ°á»i cả Ä‘á»i thèm Ä‘i bây giá» cÅ©ng đâm ra ngại Ä‘i rồi.
Äến hôm tôi ở Vacsava trở lại, cả Nguyá»…n Tuân và Nguyên Hồng Ä‘á»u đã vá» Hà Ná»™i. Anh bạn Marik kể rằng ông Nguyên Hồng xuống Khackôp Ä‘i xem bóng đá thấy những pha đẹp mắt, ông đứng trên khán Ä‘Ã i huara huara loạn xạ rồi ôm đại các bà đầm hai bên, nhẩy lên. Cô phiên dịch Galina khiếp quá phải Ä‘iện vá» há»i MatxcÆ¡va, cô Ina - lại má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà khác, cÅ©ng sợ quá, láºp tức bảo Ä‘Æ°a ông ấy vá» ngay. Thế là ở MatxcÆ¡va hai ông cùng nhau ngà y ngà y ngồi uống rượu trông ra cá»a sổ xem tuyết rÆ¡i. Hôm Nguyên Hồng vá», Nguyá»…n Tuân cÅ©ng vá» theo - trÆ°á»›c cả ngà y hết hạn nghỉ.
Tôi đến chÆ¡i nhà , Nguyá»…n Tuân đứng dáºy mở cánh cá»a chá»›p, rồi lấy ra má»™t chai cô nhắc năm sao trong đám hà nh lý má»›i vá». Má»™t chút nắng chiá»u đông nhợt nhạt còn rá»›t lại ngoà i cá»a sổ, Ä‘ung Ä‘Æ°a nhÆ° miếng lụa hoa cau bị xô rách. Không ai nói má»™t câu vá» mấy ngà y MatxcÆ¡va vừa qua mà bá»—ng chốc đâu có thể quên ngay, dẫu cho không có gì vui buồn đến gợi nhá»›. Má»™t lúc lâu, Nguyá»…n Tuân má»›i rầu rầu nói: Chẳng ở đâu bằng ở nhà , cái khách sạn nhà tá»›, cáºu ạ. Không biết thế có phải cái nản chà của ngÆ°á»i già bạc đến hết cả lông má»›i nghÄ© quẩn thế chăng.
Lại còn không biết sao nữa! Chẳng qua đây chỉ là lão giang hồ tá»± há»i, tá»± háºn. Cái Ä‘au của má»™t ngÆ°á»i cả Ä‘á»i ham Ä‘i mà rồi dần dần không Ä‘i đâu cứ quanh quẩn, bức bối, bá»±c dá»c, dằn vặt. Trải mãi gió bụi, mái tóc cà ng thÆ°a thêm. Tâm sá»± và tóc. (Cao Bá Quát). Hai cẳng chân ngà y cà ng giở chứng, là m mình là m mẩy. Ngà y ở rừng Việt Bắc, tôi đã thấy cái ngÆ°á»i hay nay đây mai đó ấy chịu khó chăm lo cho hai chiếc bà n đạp chân cẳng mình thế nà o. Chân Nguyá»…n Tuân đã lôi thôi từ những khi ấy. Cái Ä‘áºn ở rừng ThÆ°á»ng Yên âm u ẩm Æ°á»›t, và o tiết đổi mùa, nhiá»u khi phải nằm bệnh suốt phiên chợ. Cả buổi cháu Trần Mai Thiên lụi hụi ngồi xổm trên cái giát tre bóp chân cho bác Nguyá»…n. Äi đâu, lúc nà o Nguyá»…n cÅ©ng trữ miếng cao hổ bá»c giấy bản trong ba lô. Cả ngà y lá»™i suối, cảm thấy trục trặc, đêm lại ngáºm tÆ°Æ¡i má»™t miếng cao. Không biết chừng, ngÆ°á»i ấy đã nuốt xÆ°Æ¡ng cốt đến cả mấy chục chú hổ Lai Châu, hổ Xiêm, hổ Là o?
Sức khoẻ dần dà xuống dốc tá»± nhiên, nhÆ° nhiệt Ä‘á»™ hà ng ngà y và dá»± báo mÆ°a nắng. Cái xe đạp mất cắp ở cạnh cá»a khách sạn Thống Nhất thế rồi bá» Ä‘i xe đạp. Và i Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng bách bá»™ vá»›i chiếc gáºy song Sa pa, hay là má»™t cuốc xÃch lô. NhÆ°ng cuá»™c chia tay của Nguyá»…n vá»›i cái máy chữ Baby thì thÆ°Æ¡ng và nhiá»u nghÄ© ngợi hÆ¡n.
Cái năm má»›i trở vá» Hà Ná»™i, Nguyá»…n Tuân có dịp cùng Ä‘oà n đại biểu hoà bình Việt Nam Ä‘i Hen sanh ky dá»± đại há»™i hoà bình thế giá»›i. Hoà thượng, linh mục, nhân sÄ©, trà thức, đại biểu công nhân, nông dân, chiến sÄ© quân Ä‘á»™i, thanh niên, phụ nữ... Chẳng thÃch thú gì Ä‘oà n, chÆ°a chắc đã nhìn mặt những ngÆ°á»i cùng Ä‘i, nhÆ°ng có cÆ¡ há»™i được tá»›i nÆ°á»›c Phần Lan trên má»m bắc bán cầu. Rồi lại má»™t chuyến Ä‘i xa nà o đấy, Nguyá»…n Tuân sắm cái máy Baby xách tay dấu quốc ngữ. Hay là mua máy ở chợ giá»i tôi không biết. Bởi vì má»—i khi đổi vạc thì bá»™ mặt thá»i cuá»™c thà nh phố nà y lại phÆ¡i bà y đủ thứ ngoà i chợ giá»i. Những Ä‘Ä©a hát của Má»™ng Hoà n, của Chu Thị Năm năm xÆ°a cÅ©ng là những chứng sống của thá»i thế mà ông đã nhặt ở chợ giá»i. Tôi thá»±c không biết gốc gác cái máy chữ Baby ấy - vá» rách má»™t góc vải, nhÆ°ng những con chữ còn má»›i cạnh sắc.
Tháng ngà y qua, con ngÆ°á»i ở và o tuổi triá»n núi bên nà y, cứ sá»›m tối nhÆ° chiêm bao. Lại nữa, cuá»™c sống còm cõi, ngòi bút và đồng lÆ°Æ¡ng không cho ngÆ°á»i viết kiếm đủ miếng ăn, cả đến mặt mÅ©i và con mắt cÅ©ng mòn má»i dần. Hữu thân hữu khổ phà n nà n cùng ai, khác nà o ngÆ°á»i sÆ¡n trà ng cả Ä‘á»i thừng chão, rìu búa Ä‘i kiếm củi rừng đến khi vá» già leo dốc thở ra cả hai tai mà vẫn ao Æ°á»›c và tưởng tượng trèo lên lÆ°ng cây, mạng sÆ°á»n quấn chão, lưỡi rìu khoác vai. NhÆ°ng chẳng còn má»™t há»™t sức ôm nổi cái gốc cây. Thì lại thở dà i nhìn cái đứa mạnh chân khoẻ tay hÆ¡n.
Môi ngÆ°á»i viết có má»™t thói quen khác nhau.
Nguyá»…n Tuân thì cả Ä‘á»i chữ nghÄ©a và xung quanh ngÆ°á»i bái phục, ngÆ°á»i Ä‘iếu đóm, ngÆ°á»i bắt chÆ°á»›c cái ăn, cái mặc và hóng chuyện để đồn thổi. Tiểu thuyết Bốc đồng của Äá»— Äức Thu ngà y trÆ°á»›c đã vẽ ra được những nho lại là ng văn và những khỉ bắt chÆ°á»›c ngÆ°á»i nhÆ° ở trên. Chẳng cứ chỉ có xÆ°a kia, mà vá» sau nà y cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± thế. NgÆ°á»i ta châu tuần và chầu rìa quanh Nguyá»…n Tuân, đợi được sai bảo, được Ä‘i chÆ¡i vá»›i, uống vá»›i. Năm cÅ© ông Văn - tên nhân váºt trong tiểu thuyết Bốc đồng mà bạn Ä‘á»c có ngÆ°á»i Ä‘oán là Mạnh Phú TÆ°, ông bán cả ruá»™ng hÆ°Æ¡ng hoả, ném và o các cuá»™c chÆ¡i, lăn lóc đến phát bệnh sốt rét vì liên miên thức trắng đêm ở nhà hát. Thế mà các cụ vẫn mạnh khoẻ, lại gáºt gù: Các cụ cho là được! Ông lang Hà Văn Thá»±c phố hà ng Cót đánh Ä‘u vá»›i tinh cÅ©ng mở nhà xuất bản Lượm lúa và ng rồi nghiện bẹp hai tai vỡ nợ tan cả hiệu thuốc bắc gia truyá»n. Ông Lê Trá»ng Quỹ giá»ng trầm não ruá»™t, không biết có phải vì nhá» hÆ¡i thuốc phiện là m cho tiếng khà n khà n mà ngâm thÆ¡ buồn đến thế, rồi ốm phải phát mại cả cái cá»a hà ng sắt vụn. Ông Lê Äức táºp tá»ng viết văn vá» nhà cầm Ä‘oạn mại ruá»™ng Ä‘em nắm tiá»n ra, theo gót Ä‘Ã n anh, chỉ há»c được má»—i cái trò giắt trong cạp quần lá tá»a má»™t cái tẩu thuốc, chiếc ấm mạnh thần vá»›i cái chén hạt mÃt để theo đòi trà đạo. Có ngÆ°á»i cÅ©ng mặc áo gấm trần, chÃt khăn lượt Ä‘i già y Gia Äịnh, tay cầm quạt thÆ°á»›c - nhÆ° Nguyá»…n. Cả những năm sau nà y Nguyá»…n đã cao niên mà cÅ©ng chẳng thiếu ông là m dáng theo. Có ông hoạ sÄ© chải ngược tóc nhÆ° Nguyá»…n, đến lúc ông Nguyá»…n xoã má»› tóc bạc phÆ¡ sau gáy, cÅ©ng lại lắm ông xoã tóc, nhÆ° Nguyá»…n. Ông Nguyá»…n Tuân rởm ấy Ä‘i nÆ°á»›c ngoà i, lên máy bay, mặc sÆ¡ mi ngắn tay kẻ ca rô, tay chống ba toong nghênh ngáo nhìn xem ngÆ°á»i ta có nhìn mình nhÆ° nhìn ông Nguyá»…n không.
CÅ©ng là cảnh thảm vá»›i nhau mà thôi. Thỉnh thoảng, chúng tôi cÅ©ng chuyện vá» những ngÆ°á»i bắt chÆ°á»›c dở hÆ¡i ấy. Hay gá»i má»™t cách kÃnh trá»ng, những ngÆ°á»i rồ chữ, chữ tháºt và chữ giả. Ông anh con nhà báo trong quê ra, há»i tôi: Nà y chú, cái lão Xuân Diệu thế nà o ấy nhỉ?. Chả là anh tôi là m chủ nhiệm hợp tác xã mà hôm trÆ°á»›c nhà thÆ¡ Xuân Diệu vá» huyện nói chuyện thÆ¡, các chủ nhiệm được lên dá»±. Nhà thÆ¡ nói vá» Kiá»u. Ai cÅ©ng xuýt xoa ông nói hay quá. NhÆ°ng ngÆ°á»i ta buồn cÆ°á»i vì thấy ông nhà thÆ¡ cứ chốc chốc lại đổi chá»— lá» hoa, bê cái đèn nÆ¡i nà y sang nÆ¡i kia vẫn chỉ ở trên bà n. Thỉnh thoảng lại quát ngÆ°á»i nghe: Vá»— tay Ä‘i chứ. Tôi lao Ä‘á»™ng thì đồng bà o phải vá»— tay khuyến khÃch tôi lao Ä‘á»™ng. Vá»— tay nà o? Tôi nói: Anh Xuân Diệu nói chuyện giá»i lắm, thế là nói theo mốt Tây đấy, bác ạ. Anh tôi cÆ°á»i: CÅ©ng là rồ chữ, rồ chữ, chú ạ. ừ, rồ chữ cÅ©ng có nghÄ©a đẹp là hay chữ, hay chữ quá hoá rồ. Có ông già ná»a đêm thức dáºy, ngồi nói từng trà ng tiếng Tây má»™t mình. Có ông dạy Ä‘Ã n xÆ°a kia già u có rồi cái trÆ°á»ng nhạc của ông phải Ä‘Æ°a và o quốc doanh, bô Duyệt má»›i chÆ¡i trống bá»i lấy má»™t nà ng ná»a chừng xuân. Bây giá» thì ông trắng tay, nhÆ°ng dẫu cÆ¡m trá»™n mì, ông cÅ©ng dá»n lên bà n, cầm thìa dÄ©a thái, cắt rau muống luá»™c, và húp bát súp nÆ°á»›c rau, cay đắng gáºm nhấm sá»± hoà i cổ. Má»™t nhà văn ná» sắm mấy bá»™ thìa dÄ©a cho cả nhà . Ông ấy mÆ¡ mà ng, ngỡ kháng chiến thà nh công rồi thì đốt được giai Ä‘oạn ăn cÆ¡m đổi đầu Ä‘Å©a và lấy Ä‘Å©a chùi ngang mép thay khăn mặt, bây giá» hứng phấn sắp bÆ°á»›c sang thá»i nếp sống ngồi bà n thìa dÄ©a cầm nhÆ° Tây thì phải sắm đồ Tây.
Nguyễn Tuân tủm tỉm:
- Thì cÆ°á»i ngay tao đây chứ còn phải cÆ°á»i thằng nà o. Tao qua Bắc Kinh, gặp Tà o Ngu. Tà o Ngu vá»— lÆ°ng tao, - nói tiếng Pháp: Các toa có tá»± do, tháºt sung sÆ°á»›ng. Moa thèm Ä‘i Hà Ná»™i. Chuyến ấy Nguyá»…n Tuân ở khách sạn vá»›i vợ chồng Vercors Ä‘Æ°Æ¡ng thăm Trung Quốc. Äã ngỡ rồi ra quảng cáo những cảnh tÆ°ng bừng, sách của ta bà y bán bát ngát trong nÆ°á»›c ngoà i nÆ°á»›c. Hà ng năm xách vali Ä‘i du lịch bằng tiá»n túi. Phải có thÆ° ký riêng chứ - thuê má»™t cô hay là luyện cho con gái mình là m thÆ° ký. NhÆ°ng trÆ°á»›c mắt ngay lúc ấy thì vẫn túi lép kẹp, đến Bắc Kinh thăm chợ Äông An, hai tay đút túi, đứng chỉ xem hà ng và cố Ä‘i nhìn cái hiệu Thôi Tụ Äức thịt quay Bắc Kinh tiếng tăm lừng lẫy thế giá»›i cho biết mặt, chứ là m sao bÆ°á»›c chân và o được. Mà má»—i khi ở sân bay Gia Lâm vá» qua cầu Long Biên, ra ngã sáu dốc hà ng Kèn là m cuá»™c tẩy trần bát cháo gà lão Chữ cÅ©ng phải nhẩm xem trong túi có bao nhiêu. Má»›i nhá»› ra cái vé máy bay, cái tiá»n ăn và tiá»n tiêu vặt hà ng ngà y là của ngÆ°á»i ta cho, chẳng phải đồng nà o của nÆ°á»›c mình, của mình. Có ra gì mà vênh? Dần dần đến bây giá», thế nà y đây, cái thằng nhà văn!
Nói thế chứ, đồng tiá»n phân bạc, Nguyá»…n Tuân áo rách cÅ©ng vẫn đượm mà u phong lÆ°u, tiá»n thì cứ tiêu và chỉ tÃnh thôi chứ không đếm. Nguyá»…n Tuân, má»™t ngÆ°á»i ý tứ, trân trá»ng, tháºn trá»ng, khéo thu xếp. Giá»±t nóng tiá»n của ai để ra bà hà ng hoa quen ở ngã tÆ° Trà ng Tiá»n mua bốn bông hồng và ng lòng trứng Ä‘Æ°a đến bữa ăn sinh nháºt nhà bà nhạc sÄ© ná». Chá»— nà y dá»n dẹp sang chá»— kia, là m cho những ngÆ°á»i mình nhá» cáºy, những ngÆ°á»i mình biếu tặng cứ tá»± nhiên nghÄ© mà phải bằng lòng phải cảm kÃch. Tà i nghệ lắm má»›i sáng tạo, má»›i tÃnh ra được những khu xá» tế nhị đến thế.
Nguyễn Tuân bảo:
- Lại nói nốt chuyện hôm ná».
- Chuyện gì?
- Chuyện ta mộng thà nh nhà văn cỡ quốc tế ấy mà .
Nguyá»…n Tuân kéo trong gầm giá sách ra cái há»™p nhá»±a giả da nâu đã sá»n góc. Chiếc máy chữ Baby xách tay má»i khi tôi vẫn trông thấy đặt dá»±ng há»™p máy trên gá» thá»m gạch giữa buồng.
- Hôm nỠđã nói đấy, tá»› cÅ©ng tô hồng và ảo tưởng đáng chá»i chẳng khác cái thằng sắm thìa dÄ©a để sắp sá»a vứt Ä‘Å©a, chỉ chén cÆ¡m tây. Chiếc máy chữ nà y, cứ nhìn đến mà sượng cả mặt. Máy chữ để cô thÆ° ký tưởng tượng đánh máy bản thảo hão huyá»n. Ông xách nó Ä‘i cho tôi. Tôi không gán nợ ông đâu nhé. DÆ°ng mà ông mang Ä‘i đâu thì mang. Cho khuất mắt tôi, không có lúc tôi phải Ä‘em ra Ä‘áºp nó mất. Mang Ä‘i, mang Ä‘i giúp tôi. Äả tá»± khÃ! Äả tá»± khÃ? Thá»i các cụ ta gá»i máy chữ là cái đả tá»± khÃ. Bá»› tổng binh Tô Hoà i, nhà ngÆ°Æ¡i hãy mau mau Ä‘em trôi sông cái đả tá»± khà Baby Ä‘i cho trẫm. Ha ha? Trẫm ngứa mắt lắm rồi.
Mặt Nguyá»…n Tuân Ä‘á» găng. Vua Ä‘Æ°Æ¡ng ra vai Ä‘áºp cái náºm rượu gá»—, cả rạp cÆ°á»i ngoặt nghẽo, nhÆ°ng ngÆ°á»i đóng vai thì bụng lép và vợ ốm nằm nhà . Tôi không muốn Ä‘iá»u mai mỉa nà y là m rầu lòng thêm Nguyá»…n Tuân. Tôi lây cái sợ. Tôi lặng lẽ xách cái máy chữ Baby chặt nÃch mÆ¡ Æ°á»›c má»™t thá»i, tôi bÆ°á»›c giáºt lùi ra cá»a. Không biết còn có những ai Ä‘em Ä‘i giùm anh đôi già y đẹp, những bá»™ quần áo nhã nhặn mùa thu, mùa đông, mấy chiếc bút máy SapphÆ¡ cho nó tiêu tan xoá sạch giấu má»™ng kê và ng nhà văn thắt cà vạt Ä‘á» Ä‘i du lịch năm châu - nhÆ° cái câu ghen tức vu vÆ¡ của cáºu Hoà ng Huế cầm bút hồi 1956 đã viết trên táºp san Äất má»›i mỉa Nguyá»…n Tuân nhÆ° thế. Cái máy chữ ấy tôi không biết dùng. Dẫu cho bây giá» ngÆ°á»i cầm bút trên thế giá»›i Ãt ngÆ°á»i viết tay, những nhà sáng tác ở Sinaia, ở Yanta, ở Pitsunda, đêm máy chữ mÆ°a rà o rà o. Nhà văn Colombia, Gabrien Gaccia Mackêt, năm 1989, đã viết cuốn tiểu thuyết má»›i nhất của ông bằng máy chữ Ä‘iện tá», ngÆ°á»i nói và o máy, chữ tức khắc hiện lên. Mackêt trả lá»i má»™t nhà báo phá»ng vấn: nếu chiếc máy thần diệu nà y xuất hiện sá»›m, chắc chắn số tác phẩm của tôi còn nhiá»u gấp mấy lần. Mackêt năm trÆ°á»›c đã tá»›i Hà Ná»™i. Tất nhiên, ông ngao du bằng tiá»n túi của ông. Ông Ä‘i chÆ¡i vá»›i vợ và con trai, và o Sà i Gòn qua Ä‘Æ°á»ng Băng Cốc rồi ra Hà Ná»™i. Nguyá»…n Văn Bổng và tôi đã đến đánh chén vá»›i gia đình Mackêt trên gác nhà khách chÃnh phủ gần hồ GÆ°Æ¡m. Hai con trai Mackêt, má»™t đứa há»c ở Paris, má»™t đứa ở Nữu Æ°á»›c. Tôi Ä‘Æ°a cáºu bé há»c ở Paris đến nÆ¡i ở Ä‘oà n ca múa Hà Ná»™i phố Hà ng Quạt mua cái sáo trúc. Äêm xem biểu diá»…n, cáºu ta mê cây sáo Việt Nam. Makêt nói ông có thể biếu ta má»™t tà u chở giấy để in tiểu thuyết Trăm năm cô Ä‘Æ¡n. Chỉ có má»™t yêu cầu: không được cắt Ä‘oạn nà o. Liên Xô đã xuất bản Trăm nam cô Ä‘Æ¡n, tá»± ý bá» má»™t số trang. Mackêt không thèm đến MatxcÆ¡va nháºn bản quyá»n, mặc dầu nhà xuất bản đã má»i tác giả nhiá»u lần.
Những chuyện trá»i đất huy hoà ng đâu đâu của ngÆ°á»i ta, còn chúng tôi vẫn kỳ thu, cặm cụi vá»›i cái bút máy, bút bi, bút chì. Nguyá»…n Tuân dùng bút dạ. Äã lâu, cÅ©ng chỉ thấy viết những đầu Ä‘á» bà i to thô lố lên đầu trang giấy rá»—ng ruá»™t cặp và o tấm bảng nghiêng nhÆ° cái giá vẽ - thỉnh thoảng lại thay cái đầu Ä‘á» má»›i, không có được hà ng chữ nà o ở dÆ°á»›i.
Tôi bán cái Baby cho ông Quà đánh máy ở cÆ¡ quan, được hai trăm - đồng tiá»n tháºt là phấp phá»ng khi bom đạn Ä‘Æ°Æ¡ng trút xuống thà nh phố. CÅ©ng không biết đắt hay rẻ, chỉ thấy ông lão công nhân đả tá»± khà ấy cÅ©ng thá» Æ¡, ông bảo chẳng cần cái máy nhá» nà y, tôi bán thì ông mua váºy. Năm ấy, không còn quán Tiểu Lạc viên. Ông cháo gà giải phóng quân cÅ©ng bá» cao lâu Tứ Kỳ ra bán hà ng vỉa hè, rồi chắc hà ng hỠế ẩm, lại sang là m cho quốc doanh Mỹ Kinh, rồi biến Ä‘i đâu mất. Bôđêga, Phú Gia, món ăn uống và gia vị loạc choạc. Chim quay chấm nÆ°á»›c mắm dấm và nhà hà ng chỉ có rượu chanh. Chả cá SÆ¡n Hải đóng cá»a đã lâu rồi, Lã Vá»ng cÅ©ng nghỉ hết. Hà ng ăn Nguyên Sinh của nhà máºu bán chả cá theo xuất má»—i xuất kèm má»™t chiếc bánh Ä‘a, má»™t Ä‘Ä©a bún rối. Có miếng chả nhằn được cả xÆ°Æ¡ng. ế chá»ng gá»ng không có khách. DÆ°á»›i ngã sáu cÅ©ng không còn ai - lão 81 đã vỠâm phủ là m bồi cho khâm sứ GrapphÆ¡i, ông cháo gà Chữ Ä‘au lÆ°ng cÅ©ng ra tha ma đã lâu. Các quán ăn Tà u chỉ còn lại lão Sáng nhị mÅ©i. Ông Sáng không phải nhà bà n, nhà bếp, không nghá» gì, nhÆ°ng được mẽ ngÆ°á»i mỡ mà ng. Cứ Ä‘eo tạp dá» lÆ°á»›n phÆ°á»›n từ bếp ra chá»— để xe đạp, rồi lại quay và o, nói á» Ã mấy câu nhị mÅ©i, giá»ng nhà bà n nhà bếp Quảng Äông hô món đối đáp nhÆ° hát. Thế là khách có cảm tưởng và o cao lâu Tà u.
Sáng nhị mÅ©i mở quán riêng, vẫn quanh quẩn ở Hà ng Giầy. NhÆ°ng phố xá tà n tạ, Ä‘Æ°á»ng đá lổn nhổn, phÆ¡i ra những cái ngõ rác rưởi, nhà đóng cá»a im ỉm. Quán hà ng nhÆ° ngá»n đèn leo lét. Nhà máºu bán phân phối từng thanh củi và má»—i chục lá dong gói bánh chÆ°ng Tết. Ba mÆ°Æ¡i Tết, quầy chợ Hôm bán chân giò còn nguyên cả lông.
Nguyá»…n Tuân há»i tôi:
- Mà y là m thịt được cái Baby rồi à ?
Thì ra ông Quà đánh máy đã khoe vá»›i Nguyá»…n Tuân ông má»›i mua cái máy chữ của tôi. Tôi cÆ°á»i, không đáp. Chắc Nguyá»…n cÅ©ng chẳng cần tôi trả lá»i ăn thịt cái máy chữ, chúng tôi đến quán Sáng nhị mÅ©i, hảo, hảo à ...
Những chuyến Ä‘i vất vả, con sÆ° tá» già đã rụng cả răng rồi. Lần ấy ở Sà i Gòn ra, Nguyá»…n Tuân xuống ga Ná»™i Bà i, bên nách chống nạng. Bệnh tê thấp kinh niên đã váºt Nguyá»…n cả tháng ngay ở cái thà nh phố cao ráo mà xÆ°a kia cÅ©ng nhÆ° bây giá», những ngÆ°á»i phong lÆ°u ở miá»n Bắc Æ°a thay đổi nÆ¡i ở Ãt lâu thÆ°á»ng và o đấy để tránh bệnh hen, bệnh tê thấp hay hà nh hạ ngÆ°á»i ta và o mùa đông ẩm Æ°á»›t. Sở thÆ°Æ¡ng binh Sà i Gòn đã biếu nhà văn chiếc nạng đỡ bên chân Ä‘au. Vá» Hà Ná»™i rồi còn phải nằm bệnh viện suốt mấy tháng.
Hồi 1954 má»›i trở lại thà nh phố, nhà Nguyá»…n Tuân ngụ tạm trên Ä‘Æ°á»ng Hà ng Lá»ng, Ãt lâu rồi thuê được hai buồng trên gác hai cạnh bệnh viện Äặng VÅ© Lạc cÅ©. Cứ ở đấy tá»›i bây giá», trên ba mÆ°Æ¡i năm đã qua. Vùng ấy quanh ga Hà ng Cá», cuối thế ká»· trÆ°á»›c còn là bãi Quần Ngá»±a giữa cánh ruá»™ng nÆ°á»›c. Rồi những nhà có của cất dần lên cả khu phố cho thuê. Chủ hiệu và ng Chấn HÆ°ng Nhà Äá» Hà ng Bạc có nhà cả ngõ, đặt tên là ngõ Tân HÆ°ng. Cái dinh thá»± đồ sá»™ mà nhà Nguyá»…n Tuân thuê hai buồng ở sâu có Ä‘Æ°á»ng dẫn qua cổng sắt, ngà y xÆ°a, chắc cÅ©ng là lối và o ra của xe song mã, xe nhà , xe ô-tô. Toà nhà ấy, các chủ thừa kế chuyển đến Ä‘iá»n chủ Phá»ng ở Thái Bình thì Ä‘em cho thuê từng buồng. Mấy năm đầu, bà Hoà ng Yến vợ Hoà ng Cầm còn đến thu tiá»n nhà hà ng tháng. Rồi sở nhà đất quản lý, nhà đông dần thà nh má»™t cái xóm nhá» trong má»™t số nhà cháºt chá»™i, bÆ°ng bÃt, ngổn ngang.
Hai bên tÆ°á»ng bị cÆ¡i lấn, chỉ còn má»™t lối Ä‘i ngóc ngách. Cái thang gá»— vÆ°Æ¡n lên tầng hai buồng bác Nguyá»…n mà u lim đã lên nÆ°á»›c tối sầm mắt. Tủ sách, giá sách và dãy chai lá» rá»—ng nhãn các loại rượu nÆ°á»›c ngoà i - lại cả má»™t tranh áp phÃch Ba Lan vẽ chai rượu to tÆ°á»›ng, có thằng ngÆ°á»i bÆ¡i trong chai. Bầy cho vui mắt, tất cả má»i đồ lá» hồ nhÆ° tà n táºt, buồn bã, mệt má»i. Dạo ấy, Ä‘iện hay bị tắt tá»± dÆ°ng thình lình có khi mất Ä‘iện chốc lát, có khi cả đêm, cả ngà y. Chiếc quạt nan, cái đèn hoa kỳ đặt trong vá» há»™p bia lon và cây nến Ä‘á» cÅ©ng thà nh những trang trà bên chiếc mâm đồng cá»— bát bằng vỠđạn cao xạ xin được ở má»™t tráºn địa pháo ngoà i Bá» Sông đã Ä‘em nhá» lò đồng NgÅ© Xã đúc thà nh cái mâm. CÅ©ng chẳng có của nả nà o quý. Nguyá»…n Tuân không mê đồ cổ. Các thứ bà y biện chỉ để cung đốn cho cái thÃch váºt dụng và ká»· niệm. Trên tÆ°á»ng, bên tỠáp phÃch Ba Lan có áp phÃch của Cu Ba ká»· niệm sáu trăm năm Nguyá»…n Trãi. Những cái tranh, mẩu tin cắt ở báo ra thay đổi theo lịch hà ng tuần bên Ä‘oá hoa hồng và ng lòng trứng mua ở hà ng hoa ngã tÆ° Trà ng Tiá»n. Có khi, má»™t nhánh lan địa tim tÃm thÆ¡m ngát cắt ở cháºu cảnh nhà Kim Lân. Và Tết đến, có má»™t cà nh Ä‘Ã o phai, dáng thế kỳ dị vá»›i quả pháºt thủ của Phạm Văn Khoa, có khi là quả bòng trong Canh tôi mua ở chợ Bưởi. Con chó đá và cái tượng gá»— canh cá»a chúng sinh không biết lôi ở đình chùa hay nhà địa chủ nà o vá». Má»™t ống Ä‘á»±ng cả chục chiếc ba toong, gáºy song, chiếc sÆ¡n then cán bạc, chiếc gáºy lụi. Ngoà i hà ng hiên, lủng củng dãy vá» chai sâm banh, bia há»™p, vang dâu dÆ°á»›i bóng dây thiên lý leo trên lan can. Những thức bị Ä‘Ã y ải ngoà i trá»i ấy sắp Ä‘em tống xuống quang gánh bà đồng nát, mà bây giá» là ai chai lá», giấy báo cÅ© Æ¡... Riêng chiếc gối sà nh trắng nhá»… nhại to bằng hòn gạch vồ rá»—ng ruá»™t vẫn đứng giữa trá»i nắng trá»i mÆ°a bên song sắt. Cái gối trong tiệm thuốc phiện ở Chợ CÅ©, đã khuân trong Sà i Gòn ra. Rải rác, trên tÆ°á»ng, trên giá sách, hòn cuá»™i, hòn đá lăn lóc mà má»—i chuyến Ä‘i bể Ä‘i núi vá» tôi hay Ä‘em cho Nguyá»…n Tuân vá»›i những ký há»a giấy và sÆ¡n dầu, sÆ¡n mà i, ảnh và tượng đầu Nguyá»…n Tuân của Nguyá»…n Sáng, Bùi Xuân Phái, SÄ© Ngá»c, Thà nh ChÆ°Æ¡ng, Hoà ng Kim Äáng.
Nếu mất trá»™m, chỉ có má»™t chiếc Ä‘Ã i Liên Xô con con đặt đầu giÆ°á»ng may ra còn bán được tiá»n. NhÆ°ng cái Ä‘Ã i cÅ©ng đã lão lắm, mấy lần Nguyá»…n Tuân nhá» tôi, nhÆ°ng bên MatxcÆ¡va cÅ©ng không còn đâu bán phụ tùng thay thế loại Ä‘Ã i cổ ấy. Chủ nhân hà ng ngà y mở Ä‘Ã i linh tinh các mục. Cho phòng có tiếng ngÆ°á»i, đỡ vắng. Chiếc mâm vuông gá»— sÆ¡n then SÄ© Ngá»c mà i, là m bà n nÆ°á»›c, bà n ăn, bà n viết, bà n khách, vá»›i mấy cái ghế mây thấp ngÆ°á»i Thái ngồi bếp ở Lai Châu, chẳng biết nhặt nhạnh được ở những đâu.
Hôm ấy se se lạnh, từng là n gió ná»a dải đồng, ná»a heo may rạt rà o và o đầu tÆ°á»ng. Có cái gió hiu hiu nà y, ở ngoà i đồng chắc thÆ¡m đầy mùi lúa cốm Ä‘Æ°Æ¡ng gặt. Những ngà y và o thu ngắn ngủi đáng yêu. Nguyá»…n Tuân khép cá»a. Cồn 90 trong lỠđược đổ ra chiếc Ä‘Ä©a nhôm. Giữa lưỡi lá»a xanh rá»n, con má»±c Bắc Hải nâu nhạt má»ng manh nhÆ° cái lá đỠưỡn dần lên. Nguyá»…n Tuân cầm chiếc kẹp bông băng láºt con má»±c đã xém cạnh. Và tần ngần, nhÆ° nói má»™t mình: Cái gió nà y giục, ngÆ°á»i ta bồn chồn lắm. NhÆ°ng mà vá»›i mình ấy à ? Bây giá» thì Sà i Gòn cÅ©ng xa lắm rồi. Thất tiểu muá»™i Má»™ng Tuyết có thÆ° ra bà n triết tá»± vá» nét mác Ä‘uôi chữ Nguyên ký vòng lên gông cả chữ Nguyá»…n và o trong, Nguyá»…n ngồi tù trong cái gông ấy thì còn Ä‘i đâu được. Nguyá»…n Tuân cÆ°á»i buồn, đến không muốn trả lá»i ngÆ°á»i xem bói triết tá»± cho mình bởi vì thá»±c thì cÅ©ng chẳng còn nghÄ© đến bay nhảy. Äôi khi má»›i ra khá»i phòng, chiếc gáºy Ä‘Æ°a bÆ°á»›c chân thong thả trên quãng phố vắng, rồi nhức má»i và buồn tình vẫy má»™t cái xế lô trở vá».
ở nhà Nguyá»…n Văn Bổng, má»™t bạn bá»™ Ä‘á»™i má»i chúng tôi và o Thủ Äức xem phong lan, vÆ°á»n của bạn ấy nhiá»u lan lạ và hiếm chỉ có trên núi cao vùng á nhiệt Ä‘á»›i. Nguyá»…n Văn Bổng, Kim Lân và tôi sốt sắng. Nguyá»…n Tuân gáºt gù: cho mình củng cố cái chân đã rồi bảo tôi: Nà y ông hoả tốc há»i Lai Châu cho tôi xem thế nà o. Trên MÆ°á»ng Tè còn hổ, may ra có của tháºt. Chứ cái cao Thái Lan, trông nó vuông vắn mượt mà quá, nuốt cả lạng chẳng ăn thua. Không biết cao giả hay mình đã nhà m thuốc quá. Rồi chuyến Ä‘i và o Sà i Gòn xem phong lan á nhiệt Ä‘á»›i cÅ©ng chẳng bao giá» có.
Binh Ä‘oà n 559 tổ chức Nguyá»…n Văn Bổng và tôi Ä‘i dá»c má»™t chuyến TrÆ°á»ng SÆ¡n. Má»™t chiếc xe, má»™t cán bá»™ Ä‘Æ¡n vị tháp tùng. Bắt và o Ä‘Æ°á»ng Hồ Chà Minh từ Äông Hà lên Khe Sanh, đến Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng Cuba là m khi mở đầu chiến dịch, rồi cả tháng ruổi qua A Sầu, A LÆ°á»›i sang huyện Già ng bên Quảng Nam, dá»c các tỉnh Tây Nguyên, bám vết Ä‘Æ°á»ng 13 cÅ© xuống Sà i Gòn. Dá»c Ä‘Æ°á»ng, lắm hôm chúng tôi Æ°á»›c:
- Giá mà có Nguyễn đi chuyến nà y?
NghÄ© thế thôi, nhÆ°ng cả trÆ°á»›c khi Ä‘i cÅ©ng không dám đến chà o ông anh. Có lẽ rồi Nguyá»…n Tuân cÅ©ng biết, bởi chúng tôi vắng mặt lâu. NhÆ°ng ai cÅ©ng ngại không dám đụng đến tâm trạng của má»™t ngÆ°á»i thèm Ä‘i, mà không Ä‘i được mà lại thấy ngÆ°á»i ta cứ Ä‘i. Có Nguyá»…n Tuân, lắm khi khốn khó vì những sáng kiến dá»nh dà ng bất thÆ°á»ng, nhÆ°ng mà chỉ trÆ¡ trá»i hai thằng nhạt nhẽo thì bá»—ng dÆ°ng thấy trống rá»—ng hà ng ngà y quá. Cái tà i Nguyá»…n Tuân chá»n chữ, chá»n cảnh, chá»n chÆ¡i cÅ©ng nhÆ° má»—i khi trong tẻ nhạt thông thÆ°á»ng, Nguyá»…n Tuân bá»—ng thấy ra những chi tiết Ä‘áºm Ä‘Ã hẳn. Có lần, tôi lên vùng rừng quế ở Viá»…n SÆ¡n trên Yên Bái, bên kia sông Hồng. Khi trở ra qua Äại Phác và Äại Bục rồi lên Phố Rà ng - những nÆ¡i chúng tôi đã dá»± những tráºn đánh đồn trong chiến dịch Sông Thao 1949. Nếu Nguyá»…n Tuân cùng Ä‘i, thế nà o cÅ©ng dừng đại Máºu A tạt và o Ä‘á»n Äông Cuông để nhá»› chặp tối ấy, cái lần gặp Két trung Ä‘á»™i trưởng trinh sát. Kìa cái đồi chúng tôi trú quân vá»›i hai thằng Tây địch váºn, giữa tiếng súng nổ ran bụi tre trên đầu và cái đồn Äại Bục chặp tối cháy Ä‘á» lòm Nguyá»…n Tuân đứng thúc trống ở quãng sân đồn phÃa nà o, cái lô cốt đã xảy ra tráºn đánh khốc liệt cuối cùng có còn dấu vết gì không. Rồi ngược sông Chảy, có còn cái nhà ông chánh KhÃt dÆ°á»›i chân Phố Rà ng. Tôi thì tôi chỉ ngồi yên nhá»› lại, giá mà Nguyá»…n Tuân cùng Ä‘i thế nà o cÅ©ng đủng đỉnh tìm xem và ngâm ngợi má»™t cái gì. Giá mà ...
Tôi chỉ ngồi nghỉ chân ở cá»a hà ng bách hoá trông và o đồi Äại Bục. Trong lòng cÅ©ng xốn xang nhá»› lại, nhÆ°ng không đủ kiên nhẫn và cố gắng tìm tòi, lục lá»i theo thói quen chịu khó nhÆ° Nguyá»…n Tuân. Tôi thá» Æ¡ nhìn lên dãy đồi trá»c trồng sắn và những ruá»™ng nÆ°á»›c bao quanh. CÅ©ng định kể vá»›i hai cô ngÆ°á»i Tà y bán hà ng rằng: Các cháu Æ¡i! Ngà y trÆ°á»›c tôi đã trèo lên đồi kia, bá»™ Ä‘á»™i ta ở bên đồi nà y bắn sang cháy cái đồn đại Bục. NhÆ°ng lại rụt rè. Bấy giá» cha mẹ chÆ°a sinh ra các cô thì các cô có thể cÅ©ng chẳng biết là thế nà o. La cà hà ng quán, ngồi tán tưởng tượng những chuyến phÆ°Æ¡ng trá»i. Bây giá» thì con ngÆ°á»i ấy phải bÆ°á»›c ra ngoà i má»i cuá»™c rồi. Nguyá»…n Tuân lặng lẽ giÆ¡ cốc: Thôi nhé, chúc cất cánh hạ cánh bình yên. Có khi chẳng nói chẳng rằng, lầm lì uống má»™t há»›p rượu rồi lại ngá»a cổ bá» và o miệng viên thuốc trợ tim. Nguyá»…n Tuân và Nguyên Hồng, hai ngÆ°á»i đã chăm sóc vá» bệnh táºt của mình má»™t cách hoang dại, tợn tạo nhÆ° thế. Nguyên Hồng không là m sổ khám bệnh ở bệnh viện. Ê ẩm xÆ°Æ¡ng cốt thì đấm lÆ°ng và chá»i: Chúng mà y đồ ăn hại má»›i hay Ä‘i khám bệnh, chứ ông thì... Ông... Bây giá», Nguyá»…n Tuân thêm chứng thấp khá»›p kinh niên lôi thôi đến tim, phải khám định kỳ và uống thuốc phòng. Nguyá»…n Tuân đã uống thuốc phòng khi nâng chén. Hẳn cho là thuốc trợ tim và o cùng lúc nạp cồn có chất ấm áp thì cản được bệnh? Khi vui chén, Nguyá»…n Tuân hay chá»i yêu tôi: Mà y Ä‘i lắm, mà y Ä‘i tháºt còn tao chỉ được mang tiếng là đi thôi. Vừa nói đùa xong lại trầm ngâm buồn, buồn nhiá»u. Má»™t Ä‘á»i viết được tuyển và o có hai quyển, nhìn sách mà chẳng nói nên lá»i. Cho sách tôi, cái câu Ä‘á» cho đúng nhÆ° tôi muốn, nhÆ°ng cÅ©ng chẳng còn biết ý tứ thế nà o. Anh không thÃch sách xén sẵn, nháºn bản xồm xoà m mà rá»c lấy váºy. Äi đâu, đã không còn bay nhẩy được, giỠđây thêm cái day dứt, cái bá»±c bá»™i của con ngÆ°á»i ngà y ngà y quanh quẩn mở đóng cá»a sổ.
Tôi được Nguyá»…n Tuân gá»i cho má»™t chai hảo hạng Giôn UackÆ¡, đằng má»™t lÃt, bá»c giấy báo cẩn tháºn. Của hiếm nà y, hãn hữu má»›i kiếm được mà có thì Nguyá»…n Tuân thÆ°á»ng chỉ cho nhấp má»™t hai chén. Cái ngon phải chia, còn phần ngÆ°á»i khác, tôi biết thế và giữ ngữ thế, Ãt khi dám nà i thêm. Tôi uống phà rượu, thÆ°á»ng hai ba chén sau cùng Nguyá»…n Tuân má»›i để cho tôi. Trong khi ấy, Nguyá»…n Tuân cầm cái cốc má»™t góc quốc lủi vá»›i lát chanh cả vá» và miếng dá, má»™t thứ cốc tay tá»± pha. Nguyá»…n Tuân uống rượu ná»™i hoá để cho khách và nhìn khách sà i sang, có vẻ thÃch thú hẳn hoi. Là m thế nà o, chủ rượu nhÆ°á»ng cho cái thÆ¡m tho ấy cÆ¡ mà . Ôi chao, bần bách ngụm rượu đến phải tÃnh đếm Ä‘ong từng chén mắt trâu, nhÆ°ng vẫn má»™t cung cách riêng. Nguyá»…n Tuân uống rượu kiểu các cụ ta xÆ°a. Má»—i bữa thanh cảnh ba đôi chén, hiếm khi má»m môi và không nát. Rượu ngon mua có thổ, không rượu chợ, không đụng đến các thứ lăng nhăng cái chanh, cái dâu, vang mÆ¡, vang máºn. Cả đến sa kê Nháºt vị ngá»t, Mao Äà i có hÆ¡i rượu khê cÅ©ng không Æ°a. Những chén khuya, vá»›i miếng cÆ¡m nắm, muối vừng cÅ©ng là cái thú riêng.
Tôi há»i:
- Ông anh phát tà i phát lộc thế nà o mà thưởng cho em cả cái hũ chưa bóc tem thế nà y?
Nguyá»…n Tuân rót cho tôi má»™t cốc rượu ở chai khác Ä‘Æ°Æ¡ng dùng dở. Trang trá»ng, lịch sá»±, thong thả, lần nà y Nguyá»…n Tuân cÅ©ng uống rượu quý, mà không ngồi ngắm ngÆ°á»i khác xÆ¡i rượu ngon của mình nhÆ° má»i khi.
Nguyá»…n Tuân gáºt gù:
- ở Paris, ngÆ°á»i ta má»i tôi sang chÆ¡i.
- Thằng Buđa dạy ở Pari 7 nhỉ?
- NgÆ°á»i ta bảo sang giảng cho Ãt buổi. Không, thằng BuÄ‘a kiết xác ở Ä‘á»™c thân, có gì mà má»i? Nhà Việt Nam của Việt kiá»u có nhã ý.
- Ỡđi đi chứ ông!
Nguyễn Tuân thong thả lắc đầu.
- Không, không Ä‘i. Mình muốn sòng phẳng, đằng nà o rõ đằng ấy. Äi chÆ¡i hay Ä‘i là m việc. NgÆ°á»i ta có nói riêng: là m việc chỉ là cái cá»› mà má»i ông Ä‘i chÆ¡i là chÃnh. Là m việc khác Ä‘i chÆ¡i chứ sao lại có cái cá»› được.
- Thế thì thế nà o?
- Trả lá»i không Ä‘i rồi..
- Bởi thế, có ngụm rượu uống. Äáng lẽ ngÆ°á»i ta đặt mua vé ở đại lý hà ng không Pháp chá»— góc Ä‘Æ°á»ng Trà ng Thi, thì tôi bảo đặt mua cho tôi ở cá»a hà ng bách hoá quốc tế Giảng Võ. Và cái vé thà nh những cái của nà y. Nà o ông, má»i ông...
HÆ¡i men hôm ấy Ä‘Æ°a chúng tôi và o bao nhiêu chuyện Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»ng. Không hiểu tại sao bay Ä‘Æ°á»ng xa máy bay lại hay cất cánh hạ cánh đêm. Những canh khuya, những má» sáng, xuống MatxcÆ¡va, đến BatÄ‘a, Äamat, đến Bâyrut... ChÃn giá» tối từ Tân Äê li ra sân bay Pa lam. Ô-tô Ä‘Æ°Æ¡ng chạy, má»™t cái chai không của thằng say nà o choang và o thà nh xe, vỡ tan. ở ấn-Ä‘á»™, quốc lá»… không uống rượu. Tôi đã nghiệm, đâu mà cấm, ngÆ°á»i ta uống chui cà ng khá lắm. Má»—i buổi sáng, má»™t ông nhà buồng ria vểnh đến dá»n dẹp. Tôi rót má»™t cốc to vôtca. Ông ấn-Ä‘á»™ ấy vén ria là m hai hÆ¡i xong cả cốc rồi lấy Ä‘i túi quần áo giặt. Thế mà nhÆ° không, bên thắt lÆ°ng Ä‘eo chùm chìa khoá, mở đóng ý tứ, không lẫn cá»a nà o. Tôi kể vá»›i Nguyá»…n Tuân trên trá»i Äà Nẵng có những lá»— hổng không khÃ, tôi đã bì hẫng xuống má»™t lần nhÆ° tụt thang máy, chuyến Ä‘i Campuchia năm 1962.
Lá»i từ chối và câu cắt nghÄ©a không Ä‘i Paris của Nguyá»…n Tuân không thể bao giỠđầy đủ. Cái tâm sá»± nát lòng ngÆ°á»i ta thì không má»™t lá»i chữ nà o thổ lá»™ và giãi bà y cho hết được. Hai cái chân đã rá»—ng cả ống của con ngÆ°á»i vốn khoẻ Ä‘i ấy gây cái khó vô cùng cho sá»± Ä‘i, xoá má» cả tấm tình sông hồ rồi.
Tháng bảy, tôi ra Cát Bà . Tôi vẫn có ao Æ°á»›c được đến vùng đảo khác lạ nà y chỉ cách Hải Phòng có ná»a buổi tà u ven biển mà chÆ°a khi nà o tôi được đặt chân tá»›i. NgÆ°á»i bản địa bảo Ä‘i mùa thu ra Cát Bà sẽ được ngắm cá heo, hà ng trăm con cá heo đùa rỡn theo tà u.
Nắng gắt, thà nh phố oi nóng ngá»™t ngạt. Tôi đến chà o khoe vá»›i Nguyá»…n Tuân má»™t chuyến Ä‘i còm, nhÆ°ng thú vị. Cuối buổi sáng, xách xâu bánh giò, khoanh giò bò mua ở quán quen bên kìa Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c nhà . CÅ©ng nhÆ° ai và đã thà nh lệ, phải Ä‘oản đình, trÆ°á»ng đình má»™t cái chÆ¡i chứ. Cụ bà bảo tôi ngồi đợi đấy, có muốn uống thì cứ lấy mà uống, cụ ông Ä‘i bách bá»™ quanh đây, chắc cÅ©ng sắp vá». Má»™t lát, nghe ba toong chá»c chá»c lên thang gác. Cái gáºy song Sa pa và ng cánh gián, tiếng gáºy chống xuống mặt gá»— nghe lÆ°a thÆ°a rá»i rạc. Äoán được bÆ°á»›c chân khó nhá»c, nặng ná». Nguyá»…n Tuân bÆ°á»›c và o, mặt bÆ¡ phá» tÃa tÃm, không phải mặt rượu Ä‘á» hồng. NhÆ°ng cất gáºy và o ống, ngăn nắp vẫn đâu và o đấy. Nguyá»…n Tuân ngồi xuống tấm phản lim.
- Mới đến à ? Có việc gì không?
Tinh ý thì biết là câu há»i của ngÆ°á»i ngại khách. Muốn Ä‘uổi bá»i Ä‘Æ°Æ¡ng mệt, Ä‘Æ°Æ¡ng khó chịu. Còn việc gì nữa. Äến đây chỉ có việc chÆ¡i chứ việc gì. Tôi ngần ngừ rồi nói:
- Không, nhung nhăng thôi.
Nguyễn Tuân ngả lưng, hai tay buông xuống mặt phản.
- Lấy mà uống. Chai nút đỠở phÃa ngoà i, cái ấy Ä‘áºm lắm. Mình phải nghỉ má»™t lát đã.
Rồi Nguyá»…n Tuân khép mắt. Ngẩn ngÆ¡ nhìn quanh rồi tôi lặng lẽ ra vá», khi Nguyá»…n Tuân Ä‘Æ°Æ¡ng nằm thiêm thiếp. Tôi không dám nói tôi sắp Ä‘i Cát Bà .
Cuối phố Cát Bà cÅ© - bây giá» còn trÆ¡ những tảng đá, đám cá»c nhà sà n lá»ng, bên bá» trông ra vịnh. Nhà trá» Chùa Äông trÆ°á»›c kia là cái sòng bạc cạnh chùa Äông, ná»n chùa má» má» cá» còn hình lại chá»— vết Ä‘Æ°á»ng băng máy bay lên thẳng của Pháp. Xung quanh đìu hiu nhÆ° chÆ¡i vÆ¡i tá»›i chân trá»i nà o. Chặp tối, Ä‘iện chạy máy nổ, đến chÃn giá» thì thay bằng đèn hoa kỳ. Lúc ấy chỉ còn thấp thoáng sóng nÆ°á»›c trong vụng ven Ä‘Æ°á»ng đá và ánh cây đèn đảo Long Châu ngoà i khÆ¡i.
Chiá»u thứ bảy, nhÆ° có Ä‘oà n thám hiểm áºp đến nÆ¡i hoang vu. Äấy là những chuyên gia Thụy Äiển là m việc ở xưởng tà u Phà Rừng ngồi ca nô đến, có mấy cô gái Ä‘iếm Ä‘i theo. Má»™t cô khoe vá»›i tôi ở ngoà i hà nh lang là cô đã Ä‘á»c Vợ chồng A Phủ! Các ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i chÆ¡i trên sân gác sáng trà ng, quẳng vá» chai Lúa Má»›i xuống vịnh, hò hát lảm nhảm suốt đêm. Hôm sau, má»™t đám trai gái từ Hà Ná»™i xuống Ä‘i tà u ra đảo. NhÆ° những ngÆ°á»i digan lang thang. Bạt và mà n cuốn trong ba lô, vai Ä‘eo những can nhá»±a Ä‘á»±ng rượu. Há»i ra Ä‘á»u là cán bá»™ kỹ thuáºt và văn phòng Ä‘i chÆ¡i ngà y nghỉ, sá»›m thứ hai lại có mặt ở các sở là m. Các bạn trẻ Ä‘á»u đã há»c ở nÆ°á»›c ngoà i vá». Cuá»™c nhảy không có nhạc, ná»n xi măng lạo xạo ngay trÆ°á»›c phòng tôi. Các bạn má»i tôi ra chÆ¡i rồi xúm lại kéo tôi nhảy. Không ánh trăng, không đèn, không tiếng nhạc, chỉ có tiếng quay mình huỳnh huỵch, chân là o xà o nhÆ° ngÆ°á»i Ä‘i đêm trên bãi cát. Tôi Ä‘Ã nh kiếu. Nhá»› má»™t đêm nhảy múa man dại thế nà y trong tiếng trống rầm rá»™ trên bá» biển thà nh phố Äaet Sa lam xế dÆ°á»›i Äông Phi. Chốc nữa, các bạn ấy trở vá» dãy nhà ngang đằng kia, mÆ°á»i mấy ngÆ°á»i mà chỉ thuê có má»™t buồng. Tôi ngồi lại đây trông và o mịt mùng nhìn thấy xa lắc xa lÆ¡ má»™t thá»i đã qua. Âu cÅ©ng là cái nhá»™n nhạo thuở nà o được khuấy Ä‘á»™ng chốc lát. Tôi cÅ©ng sợ rồi, tôi ngôi im.
***
Buổi sáng có ngÆ°á»i đến bảo Äà o VÅ© và tôi:
- Äêm qua, nghe Ä‘Ã i báo ông Nguyá»…n Tuân mất rồi.
Tôi nghĩ như vẫn buổi tôi ngồi uống một mình ở nhà ông trước hôm đi Cát Bà , như Nguyễn Tuân vẫn nằm yên từ buổi sáng hôm ấy. Nguyễn Tuân! Nguyễn Tuân ôi. Ô hô? Ô hô!
Bãi tắm Cát Cò, hai bên vách đá thẫm Ä‘en, không bóng ngÆ°á»i. Con kỳ đà đủng đỉnh bò ra giữa Ä‘Æ°á»ng hầm, bạnh mang, dÆ°á»›i chân nhìn quanh rồi lại nép và o mép tảng đá. Bá»—ng lại nhá»› rừng già Thượng Yên. Những con kỳ Ä‘Ã mốc thếch nhÆ° gốc cây ra rình chá»™p gà tổ gà của Aki. NgÆ°á»i bạn Nháºt ăn chuối tây trá»™n lòng trứng. Chúng tôi và o quán ông 81 ngã sáu dốc hà ng Kèn... Vết chân ngÆ°á»i lẫn chân con kỳ Ä‘Ã in vân vân trên cát.
1990