 |
|

16-07-2008, 06:13 AM
|
 |
Tiếp Nháºp Ma Äạo
|
|
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q2(a)
Bản Kỷ Toà n Thư Q2(a)
Nhà Lý (1009 - 1054)
[1a]
K ỷ N h à L ý
Thái Tổ Hoà ng Äế
Há» Lý, tên húy là Công Uẩn, ngưá»i châu Cổ Pháp371 Bắc Giang, mẹ há» Phạm, Ä‘i chÆ¡i372 chùa Tiêu SÆ¡n373 cùng vá»›i ngưá»i thần giao hợp rồi có chá»a, sinh vua ngà y 12 tháng 2 năm Giáp Tuất, niên hiệu Thái Bình năm thứ 5 [974] thá»i Äinh. Lá»›n lên là m quan nhà Lê, thăng đến chức Äiện Tiá»n Chỉ Huy Sứ. Khi Ngá»a Triá»u băng, tá»± láºp là m vua, đóng đô ở thà nh Thăng Long. Ở ngôi 18 năm [1010-1028], thá» 55 tuổi [974-1028], băng ở Ä‘iện Long An, táng ở Thá» Lăng. Vua ứng mệnh trá»i, thuáºn lòng ngưá»i, nhân thá»i mở váºn, là ngưá»i khoan thứ nhân từ, tinh tế hòa nhã, có lượng đế vương. Song chưa là m sáng chÃnh há»c, lại ưa thÃch dị Ä‘oan, bị lụy vá» chuyện đó.
Vua sinh ra má»›i 3 tuổi, mẹ ẵm đến nhà Lý Khánh Văn. Khánh Văn bèn nháºn là m con nuôi. Bé đã thông minh, vẻ ngưá»i tuấn tú khác thưá»ng. Lúc còn nhá» Ä‘i há»c, nhà sư ở chùa Lục Tổ374 là Vạn Hạnh thấy, khen rằng: "Äứa bé nà y [1b] không phải ngưá»i thưá»ng, sau nà y lá»›n lên ắt có thể giải nguy gỡ rối, là m báºc minh chá»§ trong thiên hạ". Lá»›n lên, không chăm việc sản nghiệp, chỉ há»c kinh sá» qua loa, khảng khái có chà lá»›n. Trong Ä‘á»i Ứng Thiên, xuất thân thá» Lê Trung Tông [1005]. Äại Hà nh băng, Trung Tông bị giết, vua ôm xác mà khóc, Ngá»a Triá»u khen là ngưá»i trung, cho là m Tứ sương quân375 phó chỉ huy sứ, thăng đến chức Tả thân vệ Ä‘iện tiá»n chỉ huy sứ. Äến khi Ngá»a Triá»u băng, bèn lên ngôi hoà ng đế, đổi niên hiệu là Thuáºn Thiên, đại xá thiên hạ.
Trước ở viện Cảm Tuyển chùa Ứng Thiên Tâm376 , châu Cổ Pháp có con chó đẻ con sắc trắng có đốm lông Ä‘en thà nh hình hai chữ "Thiên tá»". Kẻ thức giả nói đó là điá»m năm Tuất sinh ngưá»i là m thiên tá». Äến nay, vua sinh năm Giáp Tuất lên là m thiên tá», quả là [2a] ứng nghiệm.
Canh Tuất, Thuáºn Thiên năm thứ 1 [1010] , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2 xa giá, vá» châu Cổ Pháp, ban tiá»n lụa cho các bô lão trong là ng theo thứ báºc khác nhau.
Sai Viên ngoại lang Lương Nháºm Văn và Lê Tái Nghiêm sang nước Tống để kết hảo.
Vua thấy thà nh Hoa Lư ẩm thấp cháºt hẹp, không đủ là m chá»— ở cá»§a đế vương, muốn dá»i Ä‘i nÆ¡i khác, tá»± tay viết chiếu truyá»n rằng: "Ngà y xưa, nhà Thương đến Ä‘á»i Bà n canh năm lần dá»i đô, nhà Chu đến Thà nh Vương ba lần dá»i đô, há phải các vua thá»i Tam đại ấy theo ý riêng tá»± dá»i đô xằng báºy đâu. Là m như thế cốt để mưu nghiệp lá»›n, chá»n ở chá»— giữa, là m kế cho con cháu muôn vạn Ä‘á»i, trên kÃnh mệnh trá»i, dưới theo ý dân, nếu có chá»— tiện thì dá»i đổi, cho nên váºn nước lâu dà i, phong tục già u thịnh. Thế mà hai nhà Äinh, Lê lại theo ý riêng, coi thưá»ng mệnh trá»i, không noi theo việc cÅ© Thương Chu, cứ chịu yên đóng đô nÆ¡i đây, đến ná»—i thế đại [2b] không dà i, váºn số ngắn ngá»§i, trăm há» tổn hao, muôn váºt không hợp. Trẫm rất Ä‘au đớn, không thể không dá»i. Huống chi thà nh Äại La, đô cÅ© cá»§a Cao Vương377 , ở giữa khu vá»±c trá»i đất, được thế rồng cuá»™n hổ ngồi, chÃnh giữa nam bắc đông tây, tiện nghi núi sông sau trước. Vùng nà y mặt đất rá»™ng mà bằng phẳng, thế đất cao mà sáng sá»§a, dân cư không khổ thấp trÅ©ng tối tăm, muôn váºt hết sức tươi tốt phồn thịnh. Xem khắp nước Việt đó là nÆ¡i thắng địa, thá»±c là chá»— tụ há»™i quan yếu cá»§a bốn phương, đúng là nÆ¡i thượng đô kinh sư mãi muôn Ä‘á»i. Trẫm muốn nhân địa lợi ấy mà định nÆ¡i ở, các khanh nghÄ© thế nà o?"
Bá» tôi Ä‘á»u nói: "Bệ hạ vì thiên hạ láºp kế dà i lâu, trên cho nghiệp đế được thịnh vượng lá»›n lao, dưới cho dân chúng được đông đúc già u có, Ä‘iá»u lợi như thế, ai dám không theo". Vua cả mừng.
Mùa thu, tháng 7, vua [3a] từ thà nh Hoa Lư, dá»i đô ra kinh phá»§ ở thà nh Äại La, tạm đỗ thuyá»n dưới thà nh, có rồng và ng hiện lên ở thuyá»n ngá»±, nhân đó đổi tên thà nh gá»i là thà nh Thăng Long. Äổi châu Cổ Pháp gá»i là phá»§ Thiên Äức, thà nh Hoa Lư gá»i là phá»§ Trưá»ng Yên, sông Bắc Giang gá»i là sông Thiên Äức378 . Xuống chiếu phát tiá»n kho 2 vạn quan, thuê thợ là m chùa ở phá»§ Thiên Äức, tất cả 8 sở, Ä‘á»u dá»±ng bia ghi công. Lõi xây dá»±ng các cung Ä‘iện trong kinh thà nh Thăng Long, phÃa trước dá»±ng Ä‘iện Cà n Nguyên là m chá»— coi chầu, bên tả là m Ä‘iện Táºp Hiá»n, bên hữu dá»±ng Ä‘iện Giảng Võ. Lại mở cá»a Phi Long thông vá»›i cung Nghêng Xuân, cá»a Äan Phượng thông vá»›i cá»a Uy Viá»…n, hướng chÃnh nam dá»±ng Ä‘iện Cao Minh, Ä‘á»u có379 thá»m rồng, trong thá»m rồng có hà nh lang dẫn ra xung quanh bốn phÃa. Sau Ä‘iện Cà n Nguyên dá»±ng hai Ä‘iện Long An, Long Thụy là m nÆ¡i vua nghỉ. Bên tả xây Ä‘iện Nháºt Quang, bên hữu xây Ä‘iện Nguyệt Minh, phÃa sau [3b] dá»±ng hai cung Thúy Hoa, Long Thụy là m chá»— ở cho cung nữ. Dá»±ng kho tà ng, đắp thà nh, đà o hà o. Bốn mặt thà nh mở bốn cá»a: phÃa đông gá»i là cá»a Tưá»ng Phù, phÃa tây gá»i là cá»a Quảng Phúc, phÃa nam gá»i là cá»a Äại Hưng, phÃa bắc gá»i là cá»a Diệu Äức. Lại ở trong thà nh là m chùa ngá»± Hưng Thiên và tinh lâu380 NgÅ© Phượng. Ngoà i thà nh vá» phÃa nam dá»±ng chùa Thắng Nghiêm.
Lê Văn Hưu nói: Lý Thái Tổ lên ngôi má»›i được 2 năm, tông miếu chưa dá»±ng, đà n xã tắc chưa láºp mà trước đã dá»±ng tám chùa ở phá»§ Thiên Äức, lại trùng tu chùa quán ở các lá»™ và độ cho là m tăng hÆ¡n nghìn ngưá»i ở Kinh sư, thế thì tiêu phà cá»§a cải sức lá»±c và o việc thổ má»™c không biết chừng nà o mà kể. Cá»§a không phải là trá»i mưa xuống, sức không phải là thần là m thay, há chẳng phải là vét mà u mỡ cá»§a dân ư? Vét máu mỡ cá»§a dân có thể gá»i là là m việc phúc chăng? Báºc vua sáng nghiệp, tá»± mình [4a] cần kiệm, còn lo cho con cháu xa xỉ lưá»i biếng, thế mà Thái Tổ để phép lại như thế, chả trách Ä‘á»i sau xây tháp cao ngất trá»i, dá»±ng cá»™t chùa đá, Ä‘iện thá» Pháºt, lá»™ng lẫy hÆ¡n cung vua. Rồi ngưá»i dưới bắt chước, có kẻ há»§y thân thể, đổi lối mặc, bá» sản nghiệp, trốn thân thÃch, dân chúng quá ná»a là m sư sãi, trong nước chá»— nà o cÅ©ng chùa chiá»n, nguồn gốc há chẳng phải từ đấy?
Xuống chiếu truyá»n cho những kẻ trốn tránh phải vá» quê cÅ©. Lại hạ lệnh cho các hương ấp, nÆ¡i nà o có chùa quán đã đổ nát Ä‘á»u phải sá»a chữa lại.
Mùa đông, tháng 12, cung Thúy Hoa là m xong, là m lá»… khánh thà nh, đại xá các thuế khóa cho thiên hạ trong 3 năm, những ngưá»i mồ côi, góa chồng, già yếu, thiếu thuế lâu năm Ä‘á»u tha cho cả.
Cắp áo quần, lương thá»±c, thuốc men cho 28 ngưá»i lÃnh man bị Ngá»a Triá»u bắt, [4b] sai ngưá»i đưa vá» quê cÅ©. Tha cho ngưá»i ở vùng Nam Giá»›i, huyện Thạch Hà thuá»™c châu Hoan được trở vá» bản huyện.
Nhà Tống phong vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương lÄ©nh TÄ©nh Hải quân tiết độ sứ.
Äổi 10 đạo là m 24 lá»™, châu Hoan, châu Ãi là m trại. Năm ấy độ381 dân là m sư. Phát bạc ở kho 1.680 lạng để đúc chuông lá»›n, treo ở chùa Äại Giáo.
Tân Hợi, [Thuáºn Thiên] năm thứ 2 [1011] , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, đặt quân tả hữu túc xa382 , [má»—i đội] Ä‘á»u 500 ngưá»i. Tháng hai, vua thấy giặc Cá» Long ở Ãi Châu hung hăng dữ tợn, trải hai triá»u Äinh, Lê không đánh nổi, đến nay cà ng dữ, má»›i Ä‘em sáu quân Ä‘i đánh, đốt bá»™ lạc, bắt kẻ đầu sá» Ä‘em vá», giặc ấy bèn tan.
Mùa hạ, tháng 4, sai viên ngoại lang là Lý Nhân NghÄ©a và Äà o Khánh Văn sang thăm nước Tống để đáp lá»…. Khánh Văn trốn ở lại nước Tống, ngưá»i Tống bắt trả lại cho ta, [5a] đánh trượng chết.
Nước Chiêm Thà nh dâng sư tá».
Năm ấy, ở trong thà nh bên tả dá»±ng cung Äại Thanh, bên hữu dá»±ng chùa Vạn Tuế, là m kho Trấn Phúc. Ngoà i thà nh dá»±ng chùa Tứ Äại Thiên Vương và các chùa Cẩm Y383 , Long Hưng, Thánh Thá». Dá»±ng Ä‘iện Hà m Quang ở bến sông Lô384 .
Nhâm Tý, [Thuáºn Thiên] năm thứ 3 [1012] , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 5). Mùa hạ, tháng 4, sá»a chữa hai Ä‘iện Long An, Long Thụy.
Sách phong Hoà ng thái tá» Pháºt Mã là m Khai Thiên Vương, là m cung Long Äức ở ngoà i thà nh cho ở, ý muốn thái tá» hiểu biết má»i việc cá»§a dân.
Mùa thu, tháng 7, vua ngá»± ở Ä‘iện Hà m Quang xem Ä‘ua thuyá»n.
Mùa đông, tháng 10, sai Thái bảo Äà o Thạc Phụ và Viên ngoại lang Ngô Nhưỡng sang nước Tống để kết hảo.
Tháng 12, trên tảng đá lá»›n ở ngá»n núi phÃa đông nam có vết chân thần dà i rá»™ng Ä‘á»u 3 thước, sâu 1 tấc (không biết rõ núi nà o).
Nước Chân Lạp đến cống.
Vua thân Ä‘i đánh [5b] Diá»…n Châu. Khi vỠđến VÅ©ng Biện385 gặp lúc trá»i đất tối sầm, gió sấm dữ dá»™i, vua đốt hương khấn trá»i rằng: "Tôi là ngưá»i Ãt đức, lạm ở trên dân, nÆ¡m ná»›p lo sợ như sắp sa xuống vá»±c sâu, không dám cáºy binh uy mà đi đánh dẹp cà n báºy. Chỉ vì ngưá»i Diá»…n Châu không theo giáo hóa, ngu bạo là m cà n, tà n ngược chúng dân, tá»™i ác chồng chất, đến nay không thể dung tha không đánh. Còn như trong khi đánh nhau, hoặc giết oan kẻ trung hiếu, hoặc hại lầm kẻ hiá»n lương, đến ná»—i hoà ng thiên nổi giáºn phải tá» cho biết lá»—i lầm, dẫu gặp tổn hại cÅ©ng không dám oán trách. Äến như sáu quân thì tá»™i lá»—i có thể dung thứ, xin lòng trá»i soi xét". Khấn xong, gió sấm Ä‘á»u yên lặng.
SỠthần Ngô Sĩ Liên nói: Vua Thang gặp tai nạn hạn hán, lấy sáu việc tự trách mình mà mưa xuống ngay. Nay vua gặp nạn gió sấm, lấy việc đánh dẹp tự trách mình
mà gió bão ngừng ngay. [6a]. Trá»i và ngưá»i cảm ứng nhau rất nhá» nhạy, ảnh hưởng rất chóng, ai bảo là trong chá»— tối tăm mặt trá»i không soi đến ta mà dám dối trá»i chăng?
Trong tà u ngựa nhà vua, có con ngựa trắng, phà m khi vua sắp đi thì nó tất hà lên trước. Vua đặt cho tên là Bạch Long thần mã.
Năm ấy ngưá»i Man386 sang quá cá»™t đồng, đến bến Kim Hoa387 và châu Vị Long388 để buôn bán. Vua sai ngưá»i bắt được ngưá»i Man và hÆ¡n 1 vạn con ngá»±a.
Quý Sá»u, [Thuáºn Thiên] năm thứ 4 [1013] , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 6). Mùa xuân, tháng 2, định các lệ thuế trong nước: 1 - Ao hồ ruá»™ng đất, 2 - Tiá»n và thóc vá» bãi dâu, 3 - Sản váºt ở núi nguồn các phiên trấn, 4 - Các quan ải xét há»i vá» mắm muối, 5 -Sừng tê, ngà voi, hương liệu cá»§a ngưá»i Man Lão, 6 - Các thứ gá»— và hoa quả ở đầu nguồn.
Mùa hạ, tháng 6, phong Hoà ng tá» Bồ là m Khai Quốc Vương, ở phá»§ Trưá»ng Yên.
Mùa thu, tháng 7, [6b] vua ngá»± Ä‘iện Hà m Quang xem Ä‘ua thuyá»n.
Mùa đông, tháng 10, châu Vị Long là m phản, hùa theo ngưá»i Man [Nam Chiếu]. Vua thân Ä‘i đánh. Thá»§ lÄ©nh là Hà Ãn Tuấn389 sợ, Ä‘em đồ đảng trốn và o rừng núi.
Cho các vương hầu công chúa được quản các thuế theo thứ báºc khác nhau.
Giáp Dần, [Thuáºn Thiên] năm thứ 5 [1014] , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, tướng cá»§a ngưá»i Man là Dương Trưá»ng Huệ và Äoà n KÃnh Chà đem 20 vạn ngưá»i Man và o cướp, đóng đồn ở bến Kim Hoa, dà n quân đóng trại gá»i là trại NgÅ© Hoa. Châu mục châu Bình Lâm390 là Hoà ng Ân Vinh Ä‘em việc tâu lên. Vua sai Dá»±c Thánh Vương391 Ä‘em quân Ä‘i đánh, chém đầu kể hà ng vạn, bắt sống được quân lÃnh và ngá»±a không kể xiết. Xuống chiếu cho viên ngoại lang là Phùng Chân và Lý Thạc Ä‘em má»™t trăm con ngá»±a bắt được cá»§a ngưá»i Man sang biếu nhà Tống. Vua Tống xuống chiếu cho quan sở tại sai sứ thần đón tiếp, cùng Ä‘i đến cá»a khuyết, má»i khoản cung đốn dá»c đưá»ng Ä‘á»u được chu cấp đầy đủ. Khi đến, vua Tống gá»i [7a] bá»n Chân và o ra mắt ở Ä‘iện Sùng Äức, ban cho mÅ©, Ä‘ai, đồ dùng, tiá»n bạc theo thứ báºc khác nhau.
Mùa hạ, tháng 4, châu Hoan dâng kỳ lân.
Tháng 5, Hữu nhai tăng thống là Thẩm Văn Uyển tâu xin láºp đà n chay ở chùa Vạn Tuế để cho tăng đồ thụ giá»›i. Vua chuẩn tâu.
Mùa thu, tháng 9, xuống chiếu phát 310 lạng và ng trong kho để đúc chuông treo ở chùa Hưng Thiên.
Nước Chân Lạp sang cống.
Mùa đông, tháng 10, xuống chiếu phát trăm lạng bạc trong kho để đúc hai quả chuông treo ở chùa Thắng Nghiêm và tinh lâu NgÅ© Phượng. Äắp thà nh đất ở bốn mặt kinh Thăng Long. Äổi phá»§ Ứng Thiên392 là m Nam Kinh.
Ất Mão, [Thuáºn Thiên] năm thứ 6 [1015] , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, cho Trịnh Văn Tú là m Thiếu sư.
Äà o Cam Má»™c chết, tặng Thái sư á vương.
Tháng 2, sư chùa TỠThánh huyện Thái Bình dâng hòm quý đựng xá lị.
Xuống chiếu cho Dá»±c Thánh Vương và VÅ© Äức Vương Ä‘i đánh các châu Äô Kim393 , Vị Long394 , Thưá»ng [7b] Tân395 , Bình Nguyên396 , bắt được thá»§ lÄ©nh là Hà Ãn Tuấn Ä‘em vá» kinh sư chém đầu bêu ở chợ Äông.
BÃnh Thìn, [Thuáºn Thiên] năm thứ 7 [1016] , (Tống Äại Trung Tưá»ng Phù năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 3, lại láºp 3 hoà ng háºu: Tá Quốc hoà ng háºu, Láºp Nguyên hoà ng háºu, Láºp Giáo hoà ng háºu397 , Äá»™ cho hÆ¡n nghìn ngưá»i ở kinh sư là m tăng đạo. Dá»±ng hai chùa Thiên Quang, Thiên Äức và tô bốn pho tượng Thiên Äế.
Äá»™ng đất. Là m lá»… tế vong các danh sÆ¡n. (Vua nhân Ä‘i xem núi sông, đến bến đò Cổ Sở398 , thấy khà tốt cá»§a núi sông, tâm thần cảm động, bèn là m lá»… rưới rượu xuống đất, khấn rằng: "Trẫm xem địa phương nà y, núi lạ sông đẹp, nếu có nhân kiệt địa linh thì hưởng lá»…". Äêm ấy, vua chiêm bao thấy có dị nhân đến cúi đầu lạy hai lạy, nói: "Thần là ngưá»i là ng nà y, há» Lý tên Phục man, là m tướng giúp Nam Äế, có tiếng là ngưá»i trung liệt, được giao trông coi hai dải sông núi Äá»— Äá»™ng vÃ ÄÆ°á»ng Lâm, bá»n Di Lão không dám xâm phạm biên giá»›i, má»™t phương yên bình. Äến khi chết, thượng đế khen là trung trá»±c, sắc cho giữ chức như cÅ©. Cho nên phà m giặc Man Di đến cướp Ä‘á»u chống giữ được cả. Nay may được bệ hạ thương đến, biết cho thần giữ chức nà y đã lâu rồi". Rồi đó thung dung nói: " Thiên hạ khi má» tối, trung thần giấu tÃnh danh, giữa trá»i nháºt nguyệt sáng, ai chẳng thấy dáng hình"399 . Vua thức dáºy nói việc ấy vá»›i Ngá»± sỠđại phu Lương Nháºm Văn rằng: " Äó là ý thần muốn tạc tượng". Vua sai bói xin âm dương, quả nhiên đúng như thế. Bèn sai ngưá»i trong châu [8a] láºp Ä‘á»n đắp tượng đúng như hình dạng ngưá»i trong chiêm bao, tuế thá»i cúng tế. Khoảng niên hiệu Nguyên Phong [1251-1258] Ä‘á»i Trần, ngưá»i Thát Äát400 và o cướp, Ä‘i đến địa phương nà y, ngá»±a khuỵu chân không Ä‘i được, ngưá»i trong thôn dẫn dân chúng ra chống đánh, chém được đầu giặc, giặc chạy tan. Khoảng năm Trùng Hưng [1285-1293], [Thát Äát] lại và o cướp, đến đâu cÅ©ng đốt phá, mà ấp ấy vẫn như được che chở, không bị xâm phạm mảy may, quả đúng như lá»i thần nói).
Nhà Tống phong vua là m Nam Bình Vương.
Năm ấy được mùa to, 30 bó lúa giá 70 tiá»n. Cho thiên hạ 3 năm không phải ná»™p tô thuế.
Äinh Tỵ, [Thuáºn Thiên] năm thứ 8 [1017] , (Tống Thiên Hy năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 3, cho Trần Văn Tú là m Thái phó401 .
Xuống chiếu xá tô ruộng cho thiên hạ.
Äiện Cà n Nguyên bị sét đánh, vua coi chầu ở Ä‘iện phÃa đông402 .
Máºu Ngá», [Thuáºn Thiên] năm thứ 9 [1018] , (Tống Thiên Hy năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, truy phong bà ná»™i là m háºu và đặt tên thụy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua đến đây má»›i truy phong cho bà ná»™i, đó là lá»—i cháºm trá»….
[8b] Mùa hạ, tháng 6, sai Viên ngoại lang là Nguyá»…n Äạo Thanh và Phạm Hạc403 sang nước Tống xin kinh Tam Tạng .
Mùa đông, tháng 10, phong Hoà ng tá» Lá»±c là m Äông Chinh Vương.
Xá má»™t ná»a tô ruá»™ng cho thiên hạ.
Ká»· Mùi, [Thuáºn Thiên] năm thứ 10 [1019] , (Tống Thiên Hy năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, dá»±ng Thái Miếu ở lăng Thiên Äức404 . Xuống chiếu độ dân trong nước là m tăng.
Canh Thân, [Thuáºn Thiên năm thứ 11 [1020] , (Tống Thiên Hy năm thứ 4). Mùa hạ, tháng 4, nước Chân Lạp đến cống.
Mùa thu, tháng 9, Nguyá»…n Äạo Thanh Ä‘i sứ vá», xin được kinh Tam Tạng ; xuống chiếu cho Tăng thống là Phà Trà sang Quảng Châu đón.
Mùa đông, tháng 12, sai Khai Thiên Vương [Pháºt Mã] và Äà o Thạc Phụ Ä‘em quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh ở trại Bố ChÃnh405 , thẳng đến núi Long Tỵ406 , chém được tướng cá»§a chúng là Bố Linh tại tráºn, ngưá»i Chiêm [9a] chết đến quá ná»a.
Năm ấy Ä‘iện phÃa đông bị sét đánh, vua coi chầu ở Ä‘iện phÃa tây407 . Dá»±ng ba Ä‘iện: Ä‘iện phÃa trước để coi chầu, hai Ä‘iện phÃa sau để nghe chÃnh sá»±.
Tân Dáºu, [Thuáºn Thiên] năm thứ 12 [1021] , (Tống Thiên Hy năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 2, lấy ngà y sinh nháºt cá»§a vua là m tiết Thiên Thà nh, lấy tre kết là m má»™t ngá»n núi gá»i là Vạn Thá» Nam SÆ¡n ở ngoà i cá»a Quảng Phúc, trên núi là m nhiá»u hình chim bay thú chạy, muôn vẻ lạ kỳ. Lại sai ngưá»i bắt chước tiếng cá»§a cầm thú là m vui để ban yến cho bá» tôi.
Sai bá»n Viên ngoại lang Nguyá»…n Khoan Thái và Nguyá»…n Thá»§ Cương sang nhà Tống.
Là m nhà Bát giác chứa kinh.
Nhâm Tuất, [Thuáºn Thiên] năm thứ 13 [1022] , (Tống Cao Hưng năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 2, vua thấy tiết Thiên Thà nh là m núi giả khó nhá»c cho dân, bãi Ä‘i, chỉ đặt yến lá»… mà thôi.
Xuống chiếu cho Dá»±c Thánh Vương Ä‘i đánh Äại Nguyên Lịch. Quân ta [9b] Ä‘i sâu và o trại Như Hồng401 trong đất Tống, đốt kho đụn ở đó rồi vá» (Xét: Trại Như Hồng nước Tống giáp vá»›i trấn Triá»u
Dương409 nước ta. Äại Nguyên Lịch là má»™t giống ngưá»i Di ở và o khoảng giữa hai vùng đất ấy. Vá» sau, Nùng Trà Cao là m phản, chiếm châu Thảng Do410 , gá»i nước là Äại Lịch, ngá» là chá»— nà y).
Quý Hợi, [Thuáºn Thiên] năm thứ 14 [1023] , (Tống Nhân Tông, húy Trinh, Thiên Thánh năm thứ 1). Mùa thu, tháng 9, xuống chiếu chép kinh Tam tạng để ở kho Äại Hưng, đổi trấn Triá»u Dương là m châu VÄ©nh An.
Giáp Tý, [Thuáºn Thiên] năm thứ 15 [1024] , (Tống Thiên Thánh năm thứ 2). Mùa xuân, xuống chiếu cho Khai Thiên Vương [Pháºt Mã] Ä‘i đánh Phong Châu, Khai Quốc Vương [Bồ] Ä‘i đánh châu Äô Kim.
Sá»a chữa kinh thà nh Thăng Long.
Mùa thu, tháng 9, là m chùa Chân Giáo ở trong thà nh để vua tiện ngự xem tụng kinh.
Ất Sá»u, [Thuáºn Thiên] năm thứ 16 [1026] , (Tống Thiên Thánh năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, nước Chân Lạp sang cống.
Xuống chiếu láºp trại Äịnh Phiên411 ở địa giá»›i phÃa nam châu Hoan, cho quân giáp Lý Thai Giai là m chá»§.
Mùa thu, [10a] tháng 8, định binh là m giáp, má»—i giáp 15 ngưá»i, dùng má»™t ngưá»i quản giáp. Lại định các cấp báºc quản giáp (khi ấy có con hát là Äà o thị, giá»i nghá» hát, thưá»ng được ban thưởng. Ngưá»i thá»i bấy giá» hâm má»™ tiếng hát cá»§a Äà o thị, phà m các con hát Ä‘á»u gá»i là Äà o nương).
Sư Vạn Hạnh chết (Vạn Hạnh không bệnh mà mất, ngưá»i bấy giá» nói là hóa thân).
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Sư Vạn Hạnh má»›i trông thấy Lý Thái Tổ, biết là ngưá»i khác thưá»ng, đến khi thấy sét đánh thà nh vết chữ thì Ä‘oán biết thá»i thế thay đổi, như thế là có tri thức vượt ngưá»i thưá»ng váºy. Nhưng dứt tÃnh mệnh, bá» nhân luân, chán trần tục ồn à o, nương cá»a thiá»n tịch mịch, để trong sạch lấy má»™t mình, ngưá»i quân tá» không cho là phải.
BÃnh Dần, [Thuáºn Thiên] năm thứ 17 [1026] , (Tống Thiên Thánh năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu là m Ngá»c Ä‘iệp.
Mùa thu, tháng 8, [10b] sai Lý Trưng Hiển và Lê Tái Nghiêm sang nước Tống kết hảo.
Mùa đông, tháng 11, nước Chân Lạp sang cống.
Xuống chiếu cho Khai Thiên Vương đi đánh giặc ở Diễn Châu.
Äinh Mão, [Thuáºn Thiên] năm thứ 18 [1027] , (Tống Thiên Thánh năm thứ 5). Mùa hạ, tháng 6, đại hạn.
Mùa thu, tháng 8, xuống chiếu chép kinh Tam tạng. Xuống chiếu cho Khai Thiên Vương [Pháºt Mã] Ä‘i đánh châu Thất Nguyên412 , Äông Chinh Vương [Lá»±c] Ä‘i đánh Văn Châu413 .
Máºu Thìn, [Thuáºn Thiên] năm thứ 19 [1028] , (Từ tháng 3 vá» sau là niên hiệu Lý Thái Tông, Thiên Thà nh năm thứ 1; Tống Thiên Thánh năm thứ 6).
Mùa xuân, tháng 2, vua không khá»e. Tháng 3, ngà y mồng 1 BÃnh Thân, nháºt thá»±c. Ngà y Máºu Tuất, vua băng ở Ä‘iện Long An. Bá» tôi Ä‘á»u đến cung Long Äức xin thái tá» vâng di chiếu lên ngôi. Ba vương là Äông Chinh [Lá»±c], Dá»±c Thánh và VÅ© Äức414 nghe tin Ä‘á»u Ä‘em quân ở phá»§ mình và o phục sẵn trong cấm thà nh. Äông Chinh Vương phục ở trong Long Thà nh, hai vương Dá»±c Thánh và VÅ© Äức phục trong cá»a Quảng Phúc, đợi thái tỠđến thì đánh úp. [11a]. Má»™t lát sau, thái tá» từ cá»a Tưá»ng Phù và o, đến Ä‘iện Cà n Nguyên, biết có biến, sai ngưá»i hầu đóng hết các cá»a Ä‘iện và sai các vệ sÄ© trong cung phòng giữ, nhân bảo tả hữu rằng: "Ta đối vá»›i anh em không phụ bạc chút nà o. Nay ba vương là m việc bất nghÄ©a, quên di mệnh cá»§a Tiên đế, mưu chiếm ngôi báu, các khanh nghÄ© thế nà o?" Ná»™i thị là Lý Nhân NghÄ©a nói: "Anh em vá»›i nhau, bên trong có thể hiệp sứ bà n mưu, bên ngoà i có thể cùng nhau chống giặc. Nay ba vương là m phản, thì là anh em hay là kẻ thù? Xin cho bá»n thần đánh má»™t tráºn để quyết được thua". Thái tá» nói: "Ta lấy là m xấu hổ là Tiên đế má»›i mất chưa quà n mà cốt nhục đã giết nhau, há chẳng để cho muôn Ä‘á»i chê cưá»i sao?" Nhân NghÄ©a nói: "Thần nghe rằng muốn mưa xa thì phải quên công gần, giữ đạo công thì phải dứt tình riêng, đó là việc ÄÆ°á»ng Thái Tông và Chu Công Äán bất đắc dÄ© phải là m415 . Nay Ä‘iện hạ có cho ÄÆ°á»ng Thái và Chu Công là chăm [11b] mưu xa, giữ đạo công chăng? Hay là tham công gần, đắm tình riêng chăng? Äiện hạ biết theo dấu cÅ© cá»§a ÄÆ°á»ng Thái, Chu Công thì Ä‘á»i sau ca tụng công đức còn chưa rá»—i, còn rá»—i đâu mà chê cưá»i!". Nhân NghÄ©a lại nói: "Tiên đế cho Ä‘iện hạ là ngưá»i hiá»n, đủ để nối được chÃ, tà i đủ để là m nổi việc, nên Ä‘em thiên hạ phó thác cho Ä‘iện hạ. Nay giặc đến vây bức cá»a cung mà ẩn nhẫn như thế, thì đối vá»›i sá»± phó thác cá»§a Tiên đế ra sao?" Thái tá» im lặng hồi lâu rồi bảo Nhân NghÄ©a và bá» tôi trong cung là bá»n Dương Bình, Quách Thịch, Lý Huyá»n Sư, Lê Phụng Hiểu rằng: "Ta há lại không biết việc là m cá»§a ÄÆ°á»ng Thái, Chu Công hay sao? Chỉ vì ta muốn che giấu tá»™i ác cá»§a ba vương, khiến há» tá»± ý rút quân chịu tá»™i để được vẹn toà n tình cốt nhục là hÆ¡n".
Khi ấy phá»§ binh cá»§a ba vương vây bức cà ng gấp, Thái tá» liệu không thể ngăn được, nói: "Thế đã như váºy, ta còn mặt mÅ©i nà o trông thấy ba vương nữa. Ta chỉ biết là m lá»… thà nh [12a] phục đứng hầu Tiên đế, ngoà i ra Ä‘á»u á»§y cho các khanh cả". Bá»n Nhân NghÄ©a Ä‘á»u lạy hai lạy nói: "Chết vì vua gặp nạn là chức pháºn cá»§a bá»n thần. Nay đã được chá»— đáng chết, còn từ chối gì nữa!" Bèn ra lệnh cho vệ sÄ© trong cung mở cá»a ra đánh, ai cÅ©ng vui lòng xông pha, Ä‘á»u là má»™t ngưá»i địch vá»›i trăm ngưá»i. Quân đánh nhau chưa phân được thua, Phụng Hiểu tức giáºn rút gươm chạy thẳng đến cá»a Quảng Phúc hô to rằng: "Bá»n VÅ© Äức Vương ngắp nghé ngôi báu, không coi vua nối và o đâu, trên quên Æ¡n Tiên đế, dưới trái nghÄ©a tôi con, vì thế thần là Phụng Hiểu xin Ä‘em thanh gươm nà y để dâng". Rồi xông thẳng đến chá»— ngá»±a cá»§a VÅ© Äức Vương. Vương quay ngá»±a tránh, ngá»±a quỵ xuống, bị Phụng Hiểu bắt giết. Phá»§ binh cá»§a ba vương thua chạy. Quan quân Ä‘uổi theo chém giết không sót má»™t mống, chỉ có hai vương Äông Chinh và Dá»±c Thánh chạy thoát được.
Bá»n Phụng Hiểu trở vá», mặc áo tráºn Ä‘i và o báo tin thắng tráºn ở trước linh cữu Thái Tổ, rồi [12b] đến Ä‘iện Cà n Nguyên báo cho thái tá» biết. Thái tỠúy lạo rằng: "Ta sở dÄ© được gánh vác cÆ¡ nghiệp to lá»›n cá»§a tiên đế, toà n vẹn được thân thể cá»§a cha mẹ để lại Ä‘á»u là nhá» sức cá»§a các khanh cả. Ta thưá»ng xem sá» nhÃ ÄÆ°á»ng thấy Uất Trì KÃnh Äức giúp nạn vua, tá»± nghÄ© là bá» tôi Ä‘á»i sau không ai sánh được. Ngà y nay gặp biến, má»›i biết Phụng Hiểu còn trung dÅ©ng hÆ¡n KÃnh Äức nhiá»u". Phụng Hiểu lạy tạ hai lạy nói: "Äức cá»§a Ä‘iện hạ cảm động cả trá»i đất, kẻ nà o manh tâm mưu đồ gì khác thì trá»i đất thần linh Ä‘á»u là m hết chức pháºn mà giết Ä‘i, bá»n thần có công sức gì!" (Phụng Hiểu ngưá»i hương Băng SÆ¡n416 ở Ãi Châu, từ khi còn nhỠđã có sức vóc hùng dÅ©ng. Hai thôn Cổ Bi và Äà m Xá tranh nhau địa giá»›i, toan đánh nhau, Phụng Hiểu bảo ngưá»i thôn Cổ Bi rằng: "Má»™t mình tôi có thể đánh được bá»n há»". Các phụ lão mừng lắm, là m cÆ¡m rượu để thết. Phụng Hiểu ăn má»™t bữa mấy đấu gạo, uống cÅ©ng quá mức, rồi đến khiêu chiến vá»›i thôn Äà m Xá. Phụng Hiểu cứ đứng thẳng lưng nhổ cây mà đánh tá»›i tấp, nhiá»u ngưá»i bị thương. Thôn Äà m Xá sợ, phải trả lại ruá»™ng cho thôn Cổ Bi. Thái Tổ nghe danh, dùng là m tướng, thăng đến chức VÅ© vệ tướng quân. Äên đây có công dẹp nạn, thăng Äô thống thượng tướng quân, tước hầu. Trong khoảng
niên hiệu Thiên Cảm Thánh VÅ© [1044 -1048] theo Thái Tông Ä‘i đánh ở miá»n nam, là m tiên phong, phá tan quân giặc, danh tiếng rung động nước Phiên. [13a]. Khi thắng tráºn trở vỠđịnh công, Phụng Hiểu nói: "Thần không muốn thưởng tước, xin cho đứng trên núi Băng SÆ¡n ném Ä‘ao lá»›n Ä‘i xa, Ä‘ao rÆ¡i xuống chá»— nà o trong đất công417 thì xin ban cho là m sản nghiệp. Vua nghe theo. Phụng Hiểu lên núi, ném Ä‘ao xa hÆ¡n đến nghìn dặm, Ä‘ao rÆ¡i xuống hương Äa Mi. Vua bèn lấy số ruá»™ng ấy ban cho, tha thóc thuế cho ruá»™ng ném Ä‘ao ấy. Vì váºy ngưá»i Châu Ãi gá»i [ruá»™ng] thưởng công là [ruá»™ng] ném Ä‘ao).
Lê Văn Hưu nói: Nhà Lý phong cho các con mẹ Ä‘Ãch Ä‘á»u là m vương, các con mẹ thứ Ä‘á»u là m hoà ng tá» mà không đặt ngôi hoà ng thái tá». Äến khi nà o vua ốm nặng má»›i chá»n má»™t ngưá»i trong các con cho và o để nối nghiệp lá»›n. Truyá»n dần thà nh tục, không biết là ý thế nà o. Có ngưá»i nói: "Nhà Lý không đặt thái tá» trước là vì muốn cho các con chăm là m Ä‘iá»u thiện. Nếu láºp ngôi thái tá» thì pháºn vua tôi đã định dù có con hiá»n như Vi Tá»418 cÅ©ng không biết xá» trà thế nà o. Äáp rằng: Gốc thiên hạ đã định rồi mà còn có cái há»a như Dương Quảng là m ra vẻ có đức hạnh419 để cướp ngôi Ä‘Ãch, huống chi ngôi thái tá» không láºp trước, đến khi vá»™i và ng má»›i chá»n láºp, không may có việc như ba phu [13b] nhân nà i xin láºp con khác, Từ Văn Thông mua bút sá»a di chiếu420 thì dù muốn không bằng lòng cÅ©ng chẳng được nữa. Ngưá»i có nước nhà nên lấy đó là m răn.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Cùng lòng, cùng đức, tất sá»± nghiệp có thể thà nh. Có vua, có tôi, gian hiểm nà o cÅ©ng vượt được. Thái Tông đương lúc Ä‘au xót, biến loạn sinh ngay kẽ nách mà vua tôi xá» trà gãy gá»n phải lẽ, vượt được hiểm nạn, là m nên sá»± nghiệp, tông miếu nhỠđó được vững yên. Không phải là vuà tôi gặp gỡ cùng đức cùng lòng mà được như thế ư? Xem sá» chép thì tình cảm chân thà nh cá»§a Thái Tông phát ra ở câu nói "cốt nhục giết nhau", lòng trung phẫn khÃch cá»§a Nhân NghÄ©a tỠở chá»— dẫn việc ÄÆ°á»ng Thái, Chu Công, lòng nghÄ©a dÅ©ng hăng hái cá»§a Phụng Hiểu lá»™ ra ở lúc nhảy ngá»±a dâng gươm. Äến khi xong việc, vua [14a] tôi không má»™t chút khoe khoang, cố nhiên là không có gì đáng chê. Còn như việc chưa qua năm đã đổi niên hiệu thì không thể không bà n đến được. Theo phép kinh Xuân thu thì khi vua cÅ© mất, vua nối lên ngôi ngay khi bắt đầu phát tang, qua năm ấy rồi má»›i đổi niên hiệu. Chép việc lên ngôi, theo nghÄ©a trước sau thì má»™t năm không thể có hai vua được, theo lòng thần dân thì không thể bá» trống má»™t năm không có vua. Äó là lá»… váºy. Thái Tông lại mạo nháºn năm [ở ngôi] cá»§a tiên đế mà đặt niên hiệu là thế nà o? Phà m năm nà y sang năm khác theo can chi là sá»± chuyển váºn cá»§a trá»i. Ngưá»i là m vua theo phép trá»i, nhân sá»± váºn hà nh cá»§a can chi mà chép năm ở ngôi lâu hay chóng, từ xưa đã như thế. Vua [Thái Tông] tinh thông lá»… nhạc thư số, lại không xét việc ấy mà là m rối, để cho Ä‘á»i sau noi theo việc cÅ©, nối gót mà là m, ấy là lá»—i lá»›n váºy.
Ngà y Ká»· Hợi, Thái tá» Pháºt Mã lên ngôi trước linh cữu. Tôn mẹ là Lê thị là m Linh Hiển [14b] thái háºu. Äại xá thiên hạ. Äổi niên hiệu là Thiên Thà nh năm thứ 1.
Ngà y ấy, hai vương Äông Chinh và Dá»±c Thánh đến cá»a khuyết xin chịu tá»™i. Xuống chiếu tha cho, lại cho tước như cÅ©.
Bầy tôi dâng tôn hiệu là Khai Thiên Thống Váºn Tôn Äõo Quý Äức Thánh Văn Quảng VÅ© Sùng Nhân Thượng Thiện ChÃnh Lý Dân An Thần Phù Long Hiện Thể Nguyên Ngá»± Cá»±c Ức Tuế Công Cao Ứng Chân Bảo Lịch Thông Huyá»n Chà Ão Hưng Long Äại Äịch Thông Minh Từ Hiếu Hoà ng Äế.
Vua nháºn việc má»i lên ngôi, xuống chiếu cho lấy tiá»n lụa ở kho lá»›n ban cho thiên hạ (ngà y 15 Canh Thân).
Khai Quốc Vương là m phản. Trước vương đóng ở phá»§ Trưá»ng Yên, cáºy có núi sông hiểm trở, tụ táºp những kẻ trốn tránh, cướp bóc dân má»n, Thái Tổ không há» hay biết, nuôi thà nh tá»™i ác. Äến khi nghe Thái Tổ băng, VÅ© Äức Vương bị giết, lòng cà ng bất bình, bèn Ä‘em phá»§ binh là m phản.
Phong tước vương cho thần núi Äồng Cổ, dá»±ng miếu để tuế thá»i cúng tế và [15a] là m lá»… thá». Trước đây, má»™t hôm trước khi ba vương là m phản, vua chiêm bao thấy má»™t ngưá»i tá»± xưng là thần núi Äồng Cổ nói vá»›i vua vá» việc ba vương VÅ© Äức, Äông Chinh, Dá»±c Thánh là m loạn, phải mau Ä‘em quân dẹp ngay. Tỉnh dáºy liá»n sai phòng bị, quả nhiên ứng nghiệm. Äến đây xuống chiếu giao cho Hữu ty dá»±ng miếu ở bên hữu thà nh Äại La sau chùa Thánh Thá», lấy ngà y 25 tháng ấy, đắp đà n ở trong miếu, cắm cá» xÃ, chỉnh đốn đội ngÅ©, treo gươm giáo ở trước thần vị, Ä‘á»c lá»i thá» rằng: "Là m con bất hiếu, là m tôi bất trung, xin thần minh giết chết". Các quan từ cá»a đông Ä‘i và o, đến trước thần vị cùng uống máu ăn thá», hà ng năm lấy là m lệ thưá»ng. Sau vì tháng 3 có ngà y quốc kỵ, chuyển sang mồng 4 tháng 4.
Mùa hạ, tháng 4, vua thân Ä‘i đánh phá»§ Trưá»ng Yên, cho ná»™i thị Lý Nhân NghÄ©a ở lại giữ Kinh sư. Ngà y Nhâm Thân đến Trưá»ng Yên. Ngà y ấy, Khai Quốc Vương đầu hà ng. Vua hạ lệnh rằng: "Ai cướp bóc cá»§a cải cá»§a [15b] dân thì chém". Quân sÄ© nghiêm theo, không mảy may xâm phạm. Äại quân và o thà nh Trưá»ng Yên, dân trong thà nh Ä‘em dâng biếu trâu rượu đứng đầy đưá»ng. Vua sai sứ tuyên chỉ á»§y lạo, cả thà nh vui to. Xuống chiếu dá»i Khai Quốc Vương và các liêu thuá»™c cá»§a vương vá» kinh Thăng Long. Vua từ phá»§ Trưá»ng Yên vá», xuống chiếu tha tá»™i cho Khai Quốc Vương, vẫn cho tước như cÅ©.
Tháng 5, ngà y 6, có dấu vết cá»§a thần nhân hiện ra ở chùa Vạn Tuế. Bầy tôi dâng lá»i nói: "Thái tá» là gốc cá»§a thiên hạ, gốc đứng thì thiên hạ yên, xin bệ hạ sá»›m chá»n con nối hiá»n láºp ngôi Äông cung, để thá»a lòng mong cá»§a thiên hạ". Vua nghe theo, sách phong hoà ng tá» Nháºt Tôn là m Äông cung thái tá».
Láºp bảy hoà ng háºu.
Tháng 11, cho cha cá»§a Mai hoà ng háºu là Há»±u là m An quốc thượng tướng, cha cá»§a Vương hoà ng háºu là Äá»— là m Phụ quốc thượng tướng, cha cá»§a Äinh hoà ng háºu là Ngô Thượng là m Khuông quốc thượng tướng.
[16a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Thân thÃch cá»§a hoà ng háºu được quý hiển, Ä‘á»i trước cÅ©ng đã có. Tuy váºy, lấy thÃch thuá»™c cÅ©ng phải lấy ngưá»i có tà i. Bá»n Há»±u quả là có tà i chăng? Thì không cứ là cha cá»§a hoà ng háºu là phải, trao tước phong là không phải. Hoặc có ngưá»i nói: Äây là ân sá»§ng đặc biệt chỉ cho tước, chứ không cho quyá»n. Trả lá»i rằng: Tước cÅ©ng đã cao rồi, sao lại có danh hiệu an quốc, phụ quốc, khuông quốc thượng tướng quân mà lạm cho kẻ không có công lao!
Lấy Lương Nháºm Văn là m Thái sư. Ngá»™ Thượng Äinh421 là m Thái phó, Äà o Xá» Trung là m Thái bảo, Lý Äạo Ká»· là m Tả khu máºt, Lý Triệt là m Thiếu sư, Xung Tân là m Hữu khu máºt, Lý Máºt là m Tả tham tri chÃnh sá»±, Kiểu Bồng là m Hữu tham tri chÃnh sá»±, Liêu Gia Trinh422 [16b] là m Trung thư thị lang, Hà Viá»…n là m Tả gián nghị đại phu, Äá»— Sấm là m Hữu gián nghị đại phu, Nguyá»…n Quang Lợi là m Thái úy, Äà m Toại Trang là m Äô thống, VÅ© Ba Tu là m Uy vệ thượng tướng, Nguyá»…n Khánh là m Äịnh thắng đại tướng, Äà o Văn Lôi là m Tả phúc tâm, Lý Nhân NghÄ©a là m Hữu phúc tâm, Phan ÄÆ°á»ng Liệt là m Ná»™i thị.
Äặt các cấp báºc cá»§a tăng đạo.
Äặt 10 vệ Ä‘iện tiá»n cấm quân: 1. Quảng Thánh, 2. Quảng VÅ©, 3. Ngá»± Long, 4. Bổng Nháºt, 5. Trừng Hải. Má»—i vệ Ä‘á»u chia ra tả hữu trá»±c, Ä‘i quanh để bảo vệ bên trong cấm thà nh, cá»™ng là 10 vệ.
Tháng 6, lấy ngà y sinh cá»§a vua là m tiết Thiên Thánh. Lấy tre là m núi Vạn Tuế Nam SÆ¡n ở Long trì: kiểu núi là m thà nh năm ngá»n, trên đỉnh ngá»n ở giữa dá»±ng núi Trưá»ng Thá», bên đỉnh bốn ngá»n xung quanh Ä‘á»u đặt núi Bạch Hạc, trên núi là m hình dạng các giống chim bay [17a] thú chạy, lưng chừng núi có rồng thần cuốn quanh, cắm xen các thứ cá», treo lẫn và ng ngá»c, sai con hát423 thổi sáo thổi kèn trong hang núi, dâng ca tấu múa là m vui, cho các quan ăn yến. Quy chế núi năm ngá»n bắt đầu từ đấy.
SỠthần Ngô Sĩ Liên nói: Mừng ngà y sinh là lễ lớn. BỠtôi chúc mừng vua, vua ban yến cho bỠtôi, vua tôi hòa hợp để thông tình trên dưới, lễ vốn nên như thế. Song vua đương để tang mà vui chơi hết mức, không nghĩ đến việc tiên đế chưa chôn sao? Cái lòng đau đớn thương xót, có lẽ không còn gì.
Mùa đông, tháng 10, táng [tiên đế] ở Thá» Lăng, phá»§ Thiên Äức, đặt thụy là Thần VÅ© Hoà ng Äế, miếu hiệu là Thái Tổ.
[17b] Lê Văn Hưu nói: Thá»i cổ, khi thiên tỠđã băng, xây Lăng an táng linh cữu, hoặc gá»i là Máºu Lăng hoặc gá»i là Xương Lăng; để văn chương ở các, hoặc gá»i là Hiển Mô, hoặc gá»i là Bảo Văn. Nay nhà Lý, lăng các Ä‘á»i chỉ gá»i chung là Thá» Lăng, các gá»i là Long Äồ, có lá»… bấy giá» vua không có há»c mà các nho thần cÅ©ng không biết sá»a chữa hoặc không có sức kê cứu việc cổ váºy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Lý [Thái Tổ] dấy lên, trá»i mở Ä‘iá»m là nh hiện ra ở vết cây sét đánh. Có đức tất có ngôi, bởi lòng ngưá»i theo vá», lại vừa sau lúc Ngá»a Triá»u hoang dâm bạo ngược mà vua thì vốn có tiếng khoan nhân, trá»i thưá»ng tìm chá»§ cho dân, dân theo vá» ngưá»i có đức, nếu bá» vua thì còn biết theo ai! Xem việc vua nháºn mệnh sâu sắc lặng lẽ, dá»i đô yên nước, lòng nhân thương dân, lòng thà nh cảm trá»i, cùng là đánh dẹp phản loạn, Nam Bắc [18a] thông hiếu, thiên hạ bình yên, truyá»n ngôi lâu Ä‘á»i, có thể thấy là có mưu lược cá»§a báºc đế vương. Duy có việc ham thÃch đạo Pháºt, đạo Lão là chá»— kém.
THÃI TÔNG HOÀNG ÄẾ
Tên húy là Pháºt Mã, má»™t tên khác là Äức ChÃnh, con trưởng cá»§a Thái Tổ. Mẹ là hoà ng háºu há» Lê, sinh vua và o ngà y 26 tháng 6 năm Canh Tý, niên hiệu Ứng Thiên năm thứ 7 [1000] thá»i Lê, ở phá»§ Trưá»ng Yên. Thái Tổ được nhưá»ng ngôi, láºp Äông cung thái tá». Khi Thái Tổ băng, nhá» có Phụng Hiểu trung dÅ©ng, đồng lòng cứu nạn, lên ngôi hoà ng đế, ở ngôi 27 năm [1028 - 1054], thá» 55 tuổi [1000 - 1054], băng ở Ä‘iện Trưá»ng Xuân. Vua là ngưá»i trầm mặc, cÆ¡ trÃ, biết trước má»i việc, giống như Hán Quang VÅ© đánh đâu được đấy, công tÃch sánh vá»›i ÄÆ°á»ng Thái Tông. Nhưng ngưá»i quân tá» còn lấy việc khoe khoang thái quá để chê trách vua chưa hiá»n.
Khi vua má»›i sinh, ở phá»§ Trưá»ng Yên có con trâu cá»§a nhà dân tá»± nhiên thay sừng khác, ngưá»i ấy cho là điá»m không là nh, lấy là m lo. Có ngưá»i giá»i chiêm nghiệm Ä‘i qua nhà ấy cưá»i mà nói: "Äó là điá»m đổi má»›i, can dá»± gì đến nhà anh". Ngưá»i ấy [18b] má»›i hết lo.
Vua có bảy cái nốt ruồi sau gáy, như sao thất tinh424 . Khi còn nhá» cùng trẻ con chÆ¡i đùa, có thể sai bảo được chúng, bắt chúng Ä‘i dà n hầu trước sau và hai bên như nghi vệ các quan theo hầu vua. Thái Tổ thấy thế vui lòng, nhân nói đùa rằng: "Con nhà tướng nên bắt chước việc quân, cần gì phải kẻ rước ngưá»i hầu?" Vua trả lá»i ngay rằng: "Kẻ rước ngưá»i hầu thì có xa lạ gì vá»›i con nhà tướng? Nếu xa lạ thì sao ngôi vua không ở mãi há» Äinh mà lại vá» há» Lê, Ä‘á»u do mệnh trá»i thôi". Thái Tổ kinh lạ, từ đấy cà ng yêu quý hÆ¡n. Khi Thái Tổ nháºn nhưá»ng ngôi, láºp là m Äông cung thái tá». Năm Thuáºn Thiên thứ 3 [1012], phong là m Khai Thiên Vương, cho ra ở bên ngoà i. Năm thứ 11 [1020] cho là m Nguyên soái Ä‘i đánh Chiêm Thà nh có trại Bó ChÃnh. Äại quân vượt biển, đến núi Long Tỵ [19a] có rồng và ng hiện ở thuyá»n ngá»±, chỉ má»™t mình vua đỡ lấy con rồng. Äến nÆ¡i, đánh tan quân Chiêm, bắt được tướng Ä‘em vá». Năm thứ 19 [1027], mùa xuân, tháng 3, ngà y mồng 1 BÃnh Thân, vua lấy áo ngá»± ban cho Trần Tuệ Long là đạo sÄ© ở quán Nam Äế. Äêm ấy có ánh sáng khắp trong quán. Tuệ Long kinh ngạc dáºy xem thì thấy rồng và ng hiện ở mắc áo. Các việc ấy Ä‘á»u là mệnh trá»i, đến đây Ä‘á»u thấy phù hợp cả. Vua bẩm tÃnh nhân từ, sáng suốt dÄ©nh ngá»™, thông hiểu đại lược văn võ, còn như lục nghệ lá»… nhạc, ngá»± xạ, thư số không môn gì là không tinh thông am tưá»ng.
Ká»· Tỵ, niên hiệu Thiên Thà nh năm thứ 2 [1029] , (Tống Thiên Thánh năm thứ 7). Mùa xuân, tháng 2, ngà y Nhâm Ngá», khánh thà nh miếu Thái Tổ.
Tháng 3, ngà y mồng 7, gả công chúa Bình Dương cho châu mục châu Lạng425 là Thân Thiệu Thái.
[19b] Giáp Äản Nãi426 ở châu Ãi là m phản. Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 1, vua thân Ä‘i đánh giáp Äản Nãi, cho Äông cung thái tỠở lại Kinh sư là m Giám quốc. Khi đánh được giáp Äản Nãi rồi, sai Trung sứ đốc suất ngưá»i Äản Nãi đà o kênh Äản Nãi. Vua từ Äản Nãi trở vá» Kinh sư.
Có dấu ngưá»i thần hiện ở chùa Thắng Nghiêm. Tháng 6, rồng hiện lên ở ná»n Ä‘iện Cà n Nguyên. Vua nói vá»›i tả hữu rằng: "Trẫm phá Ä‘iện ấy, sang phẳng ná»n rồi mà rồng thần còn hiện. Có lẽ đó là đất tốt, đức lá»›n hưng thịnh, ở chá»— chÃnh giữa trá»i đất chăng?" Bèn sai Hữu ty mở rá»™ng quy mô, nhắm lại phương hướng mà là m lại, đổi tên là điện Thiên An. Bên tả dá»±ng Ä‘iện Tuyên Äức, bên hữu dá»±ng Ä‘iện Diên Phúc, thá»m trước Ä‘iện gá»i là Long Trì (thá»m rồng). PhÃa đông thá»m rồng đặt Ä‘iện Văn Minh, phÃa tây đặt Ä‘iện Quang VÅ©, hai bên tả hữu thá»m rồng đặt lầu chuông đối nhau để dân chúng ai có việc kiện tụng oan uổng thì đánh chuông lên. Bốn xung quanh thá»m rồng Ä‘á»u có hà nh lang để [20a] tụ há»p các quan và sáu quân túc vệ. PhÃa trước là m Ä‘iện Phụng Thiên427 , trên Ä‘iện dá»±ng lầu ChÃnh Dương là m nÆ¡i trông coi tÃnh toán giá» khắc, phÃa sau là m Ä‘iện Trưá»ng Xuân, trên Ä‘iện dá»±ng gác Long Äồ là m nÆ¡i nghỉ ngÆ¡i du ngoạn. Bên ngoà i đắp má»™t lần thà nh bao quanh gá»i là Long Thà nh.
Mùa thu, tháng 8, châu Hoan dâng kỳ lân.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, trá»i mưa gạo trắng thà nh đống trước báºc thá»m chùa Vạn Tuế.
Năm ấy, sứ nhà Tống là Chương DÄ©nh sang là m lá»… Ä‘iếu tang. Lại sai sứ sang phong vua là m Quáºn Vương.
Canh Ngá», [Thiên Thà nh] năm thứ 3, [1030] , (Tống Thiên Thánh năm thứ 8). Mùa xuân, tháng 2, là m Ä‘iện Thiên Khánh ở trước Ä‘iện Trưá»ng Xuân để là m chá»— nghe chÃnh sá»±. Äiện là m kiểu bát giác, trước sau Ä‘á»u bắc cầu Phượng Hoà ng.
Mùa hạ, tháng 4, sai Äại liêu ban428 Lê á»c Thuyên và Viên ngoại lang Nguyá»…n Viết Thân sang nhà Tống [20b] để đáp lá»….
Äịnh kiểu mÅ© áo cá»§a các công hầu văn võ.
Mùa đông, tháng 10, được mùa to. Ngà y 14, vua thân ra ruá»™ng ở Äiểu Lá»™429 xem gặt, nhân đổi tên cánh ruá»™ng ấy gá»i là ruá»™ng VÄ©nh Hưng. Ngà y ấy, trở vá» cung.
Tân Mùi, [Thiên Thà nh] năm thứ 4 [1031] , (Tống Thiên Thánh năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, châu Hoan là m phản.
Tháng 2, ngà y mồng 1, vua thân Ä‘i đánh châu Hoan, cho Äông cung thái tá» là m Giám quốc. Quân Ä‘i từ Kinh sư đến châu Hoan, ngưá»i châu ấy đầu hà ng. Xuống chiếu tha tá»™i cho các quan châu huyện, sai Trung sứ phá»§ dụ dân chúng.
Tháng 3, vua từ châu Hoan vỠđến Kinh.
Xuống chiếu phát tiá»n thuê thợ là m chùa quán ở các hương ấp, tất cả 150 chá»—430 .
Mùa thu, tháng 8, mở há»™i chay để khánh thà nh. Äại xá thiên hạ.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, đạo sÄ© là Trịnh Trà Không tâu xin cho các đạo sÄ© được nháºn ký lục431 ở cung Thái Thanh. Vua y cho.
Nhâm Thân, [Thiên Thà nh] năm thứ 5 [1032] , (Tống Minh Äạo năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 2, chùa ThÃch Ca ở trước quán Lôi Công có cây ưu đà m432 [21a] nở hoa.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 1, vua ngá»± đến TÃn Hương ở Äá»— Äá»™ng giang cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n, có nhà nông dâng má»™t cây lúa chiêm có 9 bông thóc. Xuống chiếu đổi gá»i ruá»™ng ấy là ruá»™ng Ứng Thiên. Ngà y ấy trở vá» cung.
Mùa thu, tháng 9, vua Ä‘i châu Lạng bắt voi, rồi từ châu Lạng trở vá».
Mùa đông, tháng 11, ban yến cho các quan ở điện Thiên An.
Quý Dáºu, [Thiên Thà nh] năm thứ 6 [1033] , (Tống Minh Äạo năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, nước Chân Lạp sang cống.
Châu Äịnh Nguyên433 là m phản. Tháng 2, vua thân Ä‘i đánh, cho Äông cung thái tá» giám quốc. Mồng 8434 , quân Ä‘i từ Kinh sư, đóng lại ở châu Chân Äăng435 , có ngưá»i đà n bà há» Äà o430 dâng con gái, vua nháºn cho là m phi. Ngà y 17, dẹp được châu Äịnh Nguyên, Ä‘em quân vá».
(như bản ký hiệu A.3 v.v...) Ä‘á»u in là Äiểu Lá»™, như bản ChÃnh Hòa. Nhưng Äại Việt sá» ký tiá»n biên (bản in Ä‘á»i Tây SÆ¡n, BK2, 26b) và Cương mục (CMCB2, 35a) Ä‘á»u in là "Ô Lá»™ Ä‘iá»n". Hai chữ "Äiêu" và "Ô" chỉ khác nhau 1 nét ngang ngắn trong lòng chữ phÃa trên, rất dá»… Ä‘á»c và chép nhầm vá»›i nhau. Vì Cương mục dùng sá» liệu cá»§a Toà n thư, má»—i trưá»ng hợp sá»a chữa các chữ thưá»ng có chú giải. Nhưng ở đây không thấy nói đến việc sá»a chữ, do đó chưa rõ Cương mục hay Toà n thư chép đúng? Tạm phiên đúng theo nguyên văn Toà n thư bản ChÃnh Hòa. Cương mục chú: "Ô Lá»™, VÄ©nh Hưng: chưa rõ Ä‘Ãch xác ở đâu. Nhưng xét huyện Äông Yên, tỉnh Hưng Yên có tông VÄ©nh Hưng, có lẽ ở đây chăng?" (CMCB2, 35a).
Mùa thu, tháng 7, ngà y 12, châu mục châu Vĩnh An là Sư Dụng Hòa tâu rằng châu ấy437 có vực chân châu. Vua sai sứ đến tìm, quả nhiên tìm được.
Tháng 8, sách phong Äông cung thái tá» [Nháºt Tôn] [21b] là m Khai Hoà ng Vương, ở cung Long Äức.
Ngà y 13, vua ra ngoà i cá»a Trưá»ng Quảng xem phá»§ đệ cá»§a hoà ng tá» vừa xây xong.
Xuống chiếu đúc quả chuông một vạn cân để ở lầu chuông Long Trì.
Tháng 9, châu Trệ Nguyên438 là m phản.
Mùa đông, tháng 10, vua thân Ä‘i đánh châu Trệ Nguyên, cho Khai Hoà ng Vương giám quốc. Dẹp yên châuTrệ Nguyên. Tháng 12, ngà y mồng 1, vua Ä‘em quân vá».
Giáp Tuất, [Thiên Thà nh] năm thứ 7 [1034] , (Từ tháng 4 vá» sau là niên hiệu Thông Thụy năm thứ 1, Tống Cảnh Há»±u năm thứ 1). Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu cho các quan tâu việc ở trước mặt vua thì gá»i vua là "triá»u đình".
Lê Văn Hưu nói: Thiên tá» tá»± xưng là "trẫm", là "dư nhất nhân". Bá» tôi xung vua là "bệ hạ", chỉ chá»— thiên tỠở là triá»u đình, chỉ chá»— chÃnh lệnh ban ra là "triá»u sảnh", từ xưa không thay đổi xưng hô. Nay [Lý] Thái Tông bảo các quan gá»i mình là "triá»u đình", [22a] sau [Lý] Thánh Tông tá»± xưng là "Vạn thặng", Cao Tông bảo ngưá»i gá»i mình là "Pháºt" Ä‘á»u không theo phép ở đâu, mà là thÃch khoe khoang. Khổng Tá» nói: "Danh không chÃnh thì nói không thuáºn" là thế.
Tháng ấy, đổi niên hiệu là Thông Thụy năm thứ 1. Bấy giá» hai nhà sư là Nghiêm Bảo TÃnh và Phạm Minh Tâm thiêu mình cháy kết thà nh thất bảo439 . Vua xuống chiếu Ä‘em thất bảo ấy giữ ở chùa Trưá»ng Thánh để hương đèn thá» cúng. Vua cho là việc lạ, đổi niên hiệu là Thông Thụy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Thuyết nhà Pháºt gá»i xá lỵ là tinh túy do tinh khà tụ lại khi đốt xác, lá»a không đốt cháy được cho nên gá»i là bảo. Tương truyá»n ngưá»i nà o há»c Pháºt thà nh thì thân hóa như thế. Có lẽ vì sá»± Ä‘oạn tuyệt tình dục thì [22b] tinh khà kết lại thà nh ra như thế ấy. Ngưá»i Ä‘á»i không thưá»ng thấy, cho là lạ, có biết đâu là tinh khà dương tụ lại mà thà nh thôi. Vua cÅ©ng mê hoặc việc ấy, nhân đó đổi niên hiệu. Từ đấy vá» sau, những ngưá»i hiếu danh cạo đầu là m sư, nhẫn nại chịu chết như loại Trà Thông440 nhiá»u lắm.
Tháng 6, châu Hoan đem dâng con thú một sừng, sai Viên ngoại lang là Trần Ứng Cơ, Vương Văn Khánh đem sang biếu nhà Tống.
Mùa thu, tháng 8, vua ngự đến chùa Trùng Quang núi Tiên Du441 , sai dựng kho Trùng Hưng [để chứa kinh].
Sai Viên ngoại lang là Hà Thụ, Äá»— Khoan Ä‘em biếu nhà Tống hai con voi thuần. Nhà Tống lấy kinh Äại tạng để tạ.
Mùa đông, tháng 11, đóng thuyá»n lá»›n Vạn An.
Năm ấy, sư Hưu ở chùa Pháp Vân, châu Cổ Pháp tâu rằng, trong chùa ấy phát ra mấy luồng ánh sáng, theo chỗ ánh sáng đà o xuống được [23a] một cái hòm bằng đá, bên trong có cái hòm bằng bạc, trong hòm bạc lại có hòm bằng và ng, trong hòm và ng có bình lưu ly, trong bình đựng xá lỵ. Vua sai rước và o cấm điện, xem xong lại trả lại.
Ất Hợi, [Thông Thụy] năm thứ 2 [1035] , (Tống Cảnh Há»±u năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, cá» chi má»c ở trước Ä‘iện Thiên Khánh.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu là m chiếc ghế chéo hình bát giác thép và ng442 .
Mùa thu, tháng 7, láºp ngưá»i thiếp yêu (không rõ tên) là m Thiên Cảm hoà ng háºu; phong hoà ng tá» Nháºt Trung là m Phụng Cà n Vương, các hoà ng tá» khác Ä‘á»u phong tước hầu.
Mở chợ Tây Nhai và dãy phố dà i443 ở chợ ấy.
Xuống chiếu bắc cầu Thái Hòa ở sông Tô Lịch. Tháng 9, cầu bắc xong, vua ngự đến xem, sai các quan hầu là m thơ.
Ngưá»i châu Ãi là m phản. Mùa đông, tháng 10, vua thân Ä‘i đánh, cho Phụng Cà n Vương lưu thá»§ Kinh sư. Quân Ä‘i từ Kinh sư, đến châu Ãi. Vua ngá»± ở hà nh dinh, ban yến cho các quan hầu và tướng súy, ngầm chỉ Äịnh thắng đại tướng là Nguyá»…n [23b] Khánh mà bảo các phi tần rằng: "Khánh thế nà o cÅ©ng là m phản". Các phi tần Ä‘á»u kinh ngạc há»i: "Bệ hạ là m sao mà biết? Xin nói cho nghe nguyên do". Vua nói: "Khánh trong lòng không bình thưá»ng, nhìn trẫm có vẻ hổ thẹn, Ä‘i đứng thất tiết, nói là m trái thưá»ng. Lấy đó mà xem đủ biết là nó có ý khác, hình trạng là m phản rõ rồi". Äánh được châu Ãi, trị tá»™i châu mục châu Ãi, sai sứ Ä‘i phá»§ dụ dân chúng trong châu. Kinh sư lưu thá»§ là Phùng Cà n Vương Nháºt Trung cho chạy trạm báo tin bá»n nhà sư há» Hồ, em nuôi cá»§a Äịnh thắng đại tướng Nguyá»…n Khánh, Äô thống Äà m Toái Trạng, Hoà ng đệ Thắng Cà n, Thái Phúc mưu phản, quả đúng như lá»i vua nói. Các phi tần Ä‘á»u lạy hai lạy nói: "Bá»n thiếp nghe nói thánh nhân thấy được chá»— chưa hiện hình, biết trước việc chưa xảy ra, nay được chÃnh mắt trông thấy".
Vua xuống chiếu bắt bá»n Khánh đóng cÅ©i Ä‘em vá» Kinh sư. Tháng 11, ngà y mồng 1, vua từ châu Ãi vỠđến Kinh, là m tiệc rượu mừng việc trở vá». Ủy lại các tướng sÄ© có công dẹp châu Ãi.
Vua ngá»± Ä‘iện Thiên Khánh xét [24a] án bá»n sư Hồ, Nguyá»…n Khánh; Ä‘á»u phải xẻo thịt băm xương ở chợ Tây, còn những kẻ khác thì xét theo tá»™i nặng nhẹ.
Xuống chiếu phát 6 nghìn cân đồng để đúc chuông đặt ở chùa Trùng Quang444 . Chuông đúc xong, sai ngưá»i kéo đưa đến chùa. Chuông ấy không đợi sức ngưá»i, tá»± di chuyển được, chỉ khoảnh khắc đã đến chùa.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Phà m váºt hình vuông thì đứng, hình tròn thì Ä‘i, chuông có thể Ä‘i được là vì hình tròn. Có lẽ là kéo nó Ä‘i, không nhá»c đến sức ngưá»i, như có thần giúp váºy. Nay ta hãy xem như cây gá»— lá»›n mưá»i mấy ngưá»i khiêng không nổi, má»™t ngưá»i đẩy ngang thì nó lăn tròn mà đi. Chuông cÅ©ng thế, sư chùa muốn là m cho đạo mình có vẻ thần diệu, má»›i nói phao lên như thế để đánh lừa mà thôi. Những chuyện như dấu vết ngưá»i thần, ánh sáng xá lỵ, cây ưu đà m [24b] nở hoa, tượng Pháºt cổ nổi lên v.v... Ä‘á»u do bá»n các nhà sư ra cả. Ngưá»i cầm bút chép sỠđương thá»i không xét lý lẽ, cứ theo thế mà chép và o sá» sách.
BÃnh Tý, [Thông Thụy] năm thứ 3 [1036] , (Tống Cảnh Há»±u năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, mở há»™i ở Long Trì khánh thà nh pho tượng pháºt Äại Nguyện. Äại xá thiên hạ.
Tháng 2, xuống chiếu chép kinh Äại tạng cất ở kho Trùng Hưng.
Tháng 3, gả công chúa Kim Thà nh cho châu mục châu Phong là Lê Tông Thuáºn.
Mùa hạ, tháng 4, đặt hà nh dinh ở châu Hoan, nhân đó đổi tên châu ấy là Nghệ An.
Mùa thu, tháng 8, gả công chúa Trưá»ng Ninh cho châu mục châu Thượng Oai là Hà Thiện Lãm.
Mùa đông, tháng 10, đạo Lâm Tây445 và các châu Äô Kim, Thưá»ng Tân, Bình Nguyên446 là m phản, xâm lấn các châu Tư Lăng cá»§a nước Tống, cướp trâu ngá»±a, đốt nhà cá»a rồi vá».
Äinh Sá»u, [Thông Thụy] năm thứ 4 [1037] , (Tống Cảnh Há»±u năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, ngà y mồng 1, vua thân Ä‘i đánh đạo Lâm Tây, sai Khai [25a] Hoà ng Vương [Nháºt Tôn] là m Äại nguyên soái đánh các châu Äô Kim, Thưá»ng Tân, Bình Nguyên, cho Phụng Cà n Vương [Nháºt Trung] là m Kinh sư lưu thá»§. Quân Ä‘i từ Kinh sư đến đóng ở Lâm Tây, dẹp yên được. Tháng 3, vua từ đạo Lâm Tây vỠđến kinh.
Xuống chiếu cho châu Nghệ An dựng các kho ở trong châu như Tư Thà nh, Lợi Nhân, Vĩnh Phong, tất cả 50 sở.
Mùa thu, tháng 7, vua ngá»± Ä‘iện Hà m Quang xem Ä‘ua thuyá»n. Nước lên to.
Trong vưá»n dâu ở Äiểu Lá»™447 có pho tượng Pháºt cổ trồi lên. Tháng 8, đóng thuyá»n VÄ©nh Xuân.
Mùa đông, tháng 12, đóng thuyá»n Nháºt Quang.
Dá»±ng Ä‘á»n thá» Hoằng Thánh Äại Vương. Trước đây vua thấy phá»§ Äô há»™ để nhiá»u án ngá», quan sÄ© sư không xét Ä‘oán được, muốn tá» rõ sá»± linh thiêng sáng suốt để tiệt hết kẻ gian trá, bèn tắm gá»™i đốt hương khấn Thiên Äế. Äêm ấy vua chiêm bao thấy sứ giả mặc áo đỠbưng sắc chỉ cá»§a thượng đế ban cho Phạm Cá»± Lạng là m chức Äô há»™ phá»§ ngá»c tụng minh chá»§. Vua há»i sứ trá»i rằng: "Ngưá»i ấy [25b] là ai? Hiện Ä‘ang giữ chức gì cá»§a ta?" Sứ giả nói: "Ngưá»i ấy là m Thái úy triá»u Lê Äại Hà nh". Nói xong thì biến mất. Vua tỉnh dáºy, gá»i các quan và o há»i việc áy, phong cho [Cá»± Lạng] tước vương, sai Hữu ty dá»±ng Ä‘á»n ở phÃa tây cá»a Nam thà nh, tuế thá»i cúng tê (Hoằng Thánh sau đổi là Hồng Thánh)448 .
Máºu Dần, [Thông Thụy] năm thứ 5 [1038] , (Tống Bảo Nguyên năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 2, vua ngá»± ra cá»a Bố Hải cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n. Sau Hữu ty dá»n cỠđắp đà n. Vua thân tế Thần Nông, tế xong tá»± cầm cà y để là m lá»… tá»± cà y. Các quan tả hữu có ngưá»i can rằng: "Äó là công việc cá»§a nông phu, bệ hạ cần gì là m thế?" Vua nói: "Trẫm không tá»± cà y thì lấy gì là m xôi cúng, lại lấy gì cho thiên hạ noi theo?" Nói xong đẩy cà y ba lần rồi thôi. Tháng 3, vua vá» Kinh sư.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Thái Tông không phục lá»… cổ, tá»± mình cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n để nêu gương cho thiên hạ [26a] trên để cúng tông miếu, dưới để nuôi muôn dân, công hiệu trị nước dẫn đến dân đông, cá»§a già u, nên thay!
Mùa thu, tháng 8, vua ngá»± ở Ä‘iện Hà m Quang xem Ä‘ua thuyá»n.
Tháng 9, có dấu vết ngưá»i thần hiện ở chùa Äại Thắng. Mùa đông, tháng 10, dá»±ng bia chùa Trùng Quang.
Tháng 11, dựng kho ngự.
Tháng 12, Nùng Tồn Phúc ở châu Quảng Nguyên449 là m phản. Nhà Tống phong vua là m Nam Bình Vương.
Năm ấy, Äông Chinh Vương Lá»±c chết.
Ká»· Mão, [Thông Thụy] năm thứ 6 [1039] , (Từ tháng 6 vá» sau là niên hiệu Cà n Phù Hữu Äạo năm thứ 1; Tống Bảo Nguyên năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, thá»§ lÄ©nh Tây Nông450 là Hà Văn Trinh Ä‘em việc Tồn Phúc là m phản tâu lên. Trước đây Tồn Phúc là thá»§ lÄ©nh châu Thảng Do451 , em là Tồn Lá»™c là m thá»§ lÄ©nh châu Vạn Nhai452 . Em trai cá»§a A Nùng, vợ Tồn Phúc, lÃ ÄÆ°Æ¡ng Äạo là m thá»§ lÄ©nh châu VÅ© Lặc453 [26b] Ä‘á»u thuá»™c châu Quảng Nguyên, hà ng năm ná»™p cống đồ thổ sản. Sau Tồn Phúc giết Tồn Lá»™c vÃ ÄÆ°Æ¡ng Äạo, chiếm luôn cả đất, tiếm xưng là Chiêu Thánh Hoà ng Äế, láºp A Nùng là m Minh Äức Hoà ng Háºu, phong cho con là Trà Thông là m Nam Nha Vương, đổi châu ấy gá»i là nước Trưá»ng Sinh, sá»a soạn binh giáp, đắp thà nh kiên cố để tá»± giữ, không ná»™p cống xưng thần nữa.
Tháng 2, vua tá»± là m tướng Ä‘i đánh Tồn Phúc, cho Khai Hoà ng Vương [Nháºt Tôn] là m Giám quốc. Quân Ä‘i từ Kinh sư, qua bến Lãnh Kinh454 , có cá trắng nhảy và o thuyá»n. Äến châu Quảng Nguyên, Tồn Phúc nghe tin Ä‘em cả bá»™ lạc vợ con trốn và o chằm núi. Vua cho quân Ä‘uổi theo bắt được Tồn Phúc và bá»n Trà Thông 5 ngưá»i. Chỉ có vợ là A Nùng, con là Trà Cao chạy thoát. Äóng cÅ©i bá»n Tồn Phúc Ä‘em vá» Kinh sư, sai quân san phẳng thà nh hà o, chiêu dụ tá»™c loại còn sống sót, vá»— vá» yên á»§i rồi Ä‘em quân vá».
|

16-07-2008, 06:14 AM
|
 |
Tiếp Nháºp Ma Äạo
|
|
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q2(b)
Bản Kỷ Toà n Thư Q2(b)
Nhà Lý (1009 - 1054)
Tháng 3, vua từ Quảng Nguyên [27a] vá» Kinh sư, xuống chiếu rằng: "Trẫm từ khi có thiên hạ đến giá», đối vá»›i tướng văn tướng võ cùng các bá» tôi không thiếu đại tiết, phương xa cõi lánh, không đâu không đến xưng thần, mà há» Nùng nối Ä‘á»i giữ bá» cõi vẫn thưá»ng cúng ná»™p đồ cống. Nay Tồn Phúc cà n rỡ tá»± tôn, cả tiếm vị hiệu, ra mệnh lệnh, tụ há»p quân ong bá», là m hại dân chúng biên thùy. Trẫm vâng mệnh trá»i Ä‘i đánh, bắt được bá»n Tồn Phúc 5 tên, Ä‘á»u chém ở chợ kinh đô".
Mùa hạ, tháng 4, con vua Chiêm Thà nh là Äịa Bà Lạt [cùng bá»n] Lạc Thuẫn, Sạ Äâu, La Kế, A Thát Lạt 5 ngưá»i sang quy phục [nước ta].
Tháng 5, động VÅ© Kiến455 thuá»™c châu Quảng Nguyên dâng má»™t khối và ng sống nặng 112 lạng. Huyện Liên456 , châu Lá»™ng Thạch457 , châu Äịnh Biên458 tâu rằng trong bản xứ có hố bạc459 .
Tháng 6, bầy tôi xin đổi niên hiệu là Cà n Phù Hữu Äạo và xin tăng tôn hiệu thêm 8 chữ là : "Kim [27b] DÅ©ng Ngân Sinh, Nùng Bình Phiên Phục"460 . Vua nói: "Thá»i ÄÆ°á»ng Ngu chỉ vạch hình mà ngưá»i không dám phạm, không đánh mà khuất phục được binh cá»§a ngưá»i, giÅ© áo khoanh tay mà thiên hạ đại trị, cho nên các sao không Ä‘i trái, sấm mưa không thất thưá»ng, chi muông đến múa, phượng hoà ng lại
chầu, bốn Ä‘i theo vá», trăm man hướng hóa, không hiểu là m sao mà được đến như thế! Trẫm là ngưá»i Ãt đức, đứng đầu thần dân, dáºy sá»›m thức khuya, lúc nà o cÅ©ng lo sợ như lá»™i vá»±c sâu, chưa biết lấy đạo gì để thấu trá»i đất, lấy đức gì để kịp Nghiêu Thuấn. Vừa rồi, giặc Nùng dẹp yên, Chiêm Thà nh quy phụ, động sinh và ng ròng, đất trồi bạc trắng, ý chừng có Ä‘iá»u gì mà được thế chăng? Hay sắp xảy ra việc gì để cảnh cáo chăng? Trẫm rất lo sợ, sao đáng để tôn sùng tên đẹp hiệu vinh. Lá»i bà n cá»§a các khanh nên đình bãi". Bầy tôi cố nà i vua má»›i chịu nháºn.
[28a] Lê Văn Hưu nói: Äế Nghiêu, Äế Thuấn, Văn Vương, VÅ© Vương Ä‘á»u lấy má»™t chữ là m hiệu, chưa từng thấy có tăng thêm tôn hiệu bao giá». Äế vương thá»i sau thÃch khoe khoang má»›i có tôn hiệu đến và i chục chữ. Nhưng chỉ lấy công đức mà xưng tụng, chưa bao giá» lấy đồ váºt và tên man di xen chắp và o. Thái Tông chịu nháºn cho bầy tôi dâng tám chữ "Kim DÅ©ng Ngân Sinh, Nùng Bình Phiên Phục" là m hiệu thì việc khoe khoang lại thô bỉ nữa. Thái Tông không có há»c nên không biết, nhưng bá»n Nho thần dâng lên những chữ ấy để nịnh hót vua thì không thể bảo là không có tá»™i.
Mùa thu, tháng 8, sai Äại liêu ban Sư Dụng Hòa và Thân vương ban461 Äá»— Hưng sang nước Tống tiếp tục việc thông hiếu cÅ©.
Mùa đông, tháng 10, xuống chiếu sá»a lại miếu Thái Tổ Thần VÅ© Hoà ng Äế.
Tháng 12, [28b] nước Chân Lạp sang cống.
Canh Thìn, [Cà n Phù Hữu Äạo] năm thứ 2 [1040] , (Tống Khang Äịnh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, Äinh Hợi, nháºt thá»±c.
Tháng 2, vua đã dạy cung nữ dệt được gấm vóc. Tháng ấy xuống chiếu phát hết gấm vóc cá»§a nước Tống ở trong kho ra để may áo ban cho các quan, từ ngÅ© phẩm trở lên thì áo bà o bằng gấm, từ cá»u phẩm trở lên thì áo bà o bằng vóc, để tá» là vua không dùng gấm vóc cá»§a nước Tống nữa.
Sứ thần Ngô SÄ© Liên nói: Việc là m nà y cá»§a vua trong cái tốt lại còn cái tốt nữa, không quý váºt lạ, tá» ra giữ đức kiệm ước, ban cho bầy tôi, tá» ra háºu đãi kẻ dưới.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 1, xuống chiếu từ nay trở Ä‘i phà m nhân dân trong nước ai có việc kiện tụng gì, Ä‘á»u giao cho Khai Hoà ng [29a] Vương xá» Ä‘oán rồi tâu lên, lại cho lấy Ä‘iện Quảng VÅ© là m nÆ¡i Vương xá» kiện.
Sứ thần Ngô SÄ© Liên nói: Chức việc cá»§a thái tá», ngoà i việc thăm há»i hầu cÆ¡m vua ra, khi ở lại giữ nước thì gá»i là Giám quốc, khi Ä‘em quân Ä‘i thì gá»i là Phá»§ quân, có thế mà thôi, chưa nghe thấy sai xá» kiện bao giá». Phà m xá» kiện là việc cá»§a Hữu ty. Thái Tông sai Khai Hoà ng Vương là m việc đó không phải là chức pháºn cá»§a thái tá», lại lấy Ä‘iện Quảng VÅ© là m nÆ¡i Vương xá» kiện là không đúng chá»—.
Mùa thu, tháng 8, ngưá»i giữ trại Bố ChÃnh cá»§a nước Chiêm Thà nh là Bố Linh, Bố Kha, Lan Äà Tinh Ä‘em bá»™ thuá»™c hÆ¡n trăm ngưá»i sang quy phụ.
Mùa đông, tháng 10, mở há»™i La Hán ở Long Trì, đại xá thiên hạ, tha tá»™i lưu, tá»™i đồ và má»™t ná»a tiá»n thuế cho thiên hạ. Trước đây, vua sai thợ tạc hÆ¡n nghìn pho tượng Pháºt, vẽ hÆ¡n nghìn bức tranh Pháºt, là m bảo phướn hÆ¡n [29b] má»™t vạn lá. Äến đây xong việc, là m lá»… khánh thà nh.
Tân Tỵ, [Cà n Phu Hữu Äạo] năm thứ 3 [1041] , (Tống Khánh Lịch năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 2, có chim sẻ trắng Ä‘áºu ở cấm đình.
Mùa hạ, tháng 5, đặt phẩm cấp các cung nữ, hoà ng háºu và phi tần 13 ngưá»i, ngá»± nữ 18 ngưá»i, nhạc kỹ hÆ¡n 100 ngưá»i.
Tháng 6, Äiện tiá»n chỉ huy sứ Äinh Lá»™c và Phùng Luáºt mưu là m phản. Xuống chiếu bắt Lá»™c, Luáºt và bè đảng giao cho quan trị tá»™i. Khai Hoà ng Vương xét xá», bá»n Lá»™c, Luáºt Ä‘á»u phải giết.
Mùa thu, tháng 9, vua ngự đến Kha Lai để bắt voi, lại ngự đến Kha Lãm, rồi vỠKinh sư.
Mùa đông, tháng 10, vua ngá»± đến núi Tiên Du xem là m viện Từ Thị Thiên Phúc. Khi vá», xuống chiếu phát 7.560 cân đồng trong kho để đúc tượng Pháºt Di Lặc và hai vị Bồ tát Hải Thanh và Công Äức cùng chuông để ở viện ấy.
Tháng 11, xuống chiếu cho Uy Minh hầu Nháºt Quang462 là m tri châu Nghệ An.
[30a] Năm ấy, Nùng Trà Cao cùng vá»›i mẹ là A Nùng từ động Lôi Há»a463 lại vá» chiếm cứ châu Thảng Do, đổi châu ấy là m nước Äại Lịch. Vua sai tướng Ä‘i đánh, bắt sống được Trà Cao Ä‘em vá» Kinh sư. Vua thương tình vì cha là Tồn Phúc và anh là Trà Thông Ä‘á»u đã bị giết nên tha tá»™i, cho giữ châu Quảng Nguyên như cÅ©, lại phụ thêm cho bốn động Lôi Há»a, Bình, An, Bà và châu Tư Lang464 nữa.
Nhâm Ngá», [Cà n Phù Hữu Äạo] năm thứ 4 [1042] , (Từ tháng 10 vá» sau là niên hiệu Minh Äạo năm thứ 1; Tống Khánh Lịch năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3 vua ngá»± ra cá»a biển Kha Lãm465 cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n rồi vá» Kinh sư.
Mùa hạ, tháng 5, xuống chiếu rằng các quan chức đô466 , ai bá» trốn thì phạt 100 trượng, thÃch và o mặt 50 chữ và xá» tá»™i đồ. Các quân sÄ© trước bị tá»™i đồ467 nếu trốn và o núi rừng đồng ná»™i cướp cá»§a ngưá»i thì xá» 100 trượng, thÃch và o mặt 30 chữ. Ngưá»i con trấn trại mà bá» trốn cÅ©ng phải tá»™i như thế.
Mùa thu, tháng 7, xuống chiếu kẻ nà o ăn trộm trâu của công thì xỠ100 trượng, 1 con phạt thà nh 2 con.
[30b] Tháng 9, phạt đánh 50 trượng những ngưá»i vắng mặt trong buổi há»™i thá».
Sai Viên ngoại lang Äá»— Khánh và Lương Máºu Tà i Ä‘em voi thuần sang biếu nhà Tống để tiếp tục sá»± thông hiếu cÅ©.
Äá»™ng đất.
Châu Văn468 là m phản.
Tháng 9, nhuáºn, xuống chiếu kẻ nà o ban đêm và o nhà gian dâm vợ cả, vợ lẽ ngưá»i ta, ngưá»i chá»§ đánh chết, ngay lúc bấy giá» thì không bị tá»™i.
Xuống chiếu vá» việc phú thuế cá»§a trăm há», cho phép ngưá»i thu, ngoà i 10 phần phải ná»™p quan được lấy thêm 1 phần nữa, gá»i là "hoà nh đầu". Lấy quá thì xá» theo tá»™i ăn trá»™m, trăm há» có ngưá»i tố cáo được tha phú dịch cho cả nhà trong 3 năm, ngưá»i ở kinh thà nh mà cáo giác thì thưởng cho bằng hiện váºt thu được. Nếu quản giáp, chá»§ đô và ngưá»i thu thuế thông đồng nhau thu quá lệ, tuy xảy ra đã lâu, nhưng có ngưá»i tố cáo thì quản giáp, chá»§ đô và ngưá»i thu thuế cÅ©ng phải tá»™i như nhau.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, cho Khai Hoà ng Vương là m Äô thống đại nguyên soái Ä‘i đánh châu Văn.
Xuống chiếu đổi niên hiệu là Minh Äạo năm thứ 1.
Ban Hình thư469 . Trước kia, việc kiện tụng trong nước [31a] phiá»n nhiá»…u, quan lại giữ luáºt pháp câu nệ luáºt văn, cốt là m cho khắc nghiệt, tháºm chà có ngưá»i bị oan uổng quá đáng. Vua lấy là m thương
xót, sai trung thư san định luáºt lệnh, châm chước cho thÃch dụng vá»›i thá»i thế, chia ra môn loại, biên thà nh Ä‘iá»u khoản, là m thà nh sách Hình thư cá»§a má»™t triá»u đại, để cho ngưá»i xem dá»… hiểu. Sách là m xong, xuống chiếu ban hà nh, dân lấy là m tiện. Äến đây phép xỠán được bằng thẳng rõ rà ng, cho nên má»›i đổi niên hiệu là Minh Äạo và đúc tiá»n Minh Äạo.
Tháng 11, xuống chiếu cho những ngưá»i từ 70 tuổi trở lên, 80 tuổi trở xuống, từ 10 tuổi trở lên, 15 tuổi trở xuống và những ngưá»i ốm yếu cho đến các thân thuá»™c nhà vua từ hạng Äại công trở lên470 phạm tá»™i thì cho chuá»™c [bằng tiá»n] nếu phạm tá»™i tháºp ác thì không được theo lệ nà y.
Năm ấy, thiên hạ đói to. Xuống chiếu cho Khu máºt viện là Nguyá»…n Châu hạ lệnh cho những ngưá»i trốn tránh ở các lá»™ Ä‘á»u phải nháºn lấy các cầu đưá»ng ở địa phương, đắp đất thà nh ụ mốc, trên cắm biển gá»— [31b] để tiện chỉ hướng Ä‘i vá» các nÆ¡i.
Quý Mùi, Minh Äạo năm thứ 2 [1043], (Tống Khánh Lịch năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, châu Ãi là m phản.
Tháng 2, vua ngá»± ở Ä‘iện Thiên Khánh, xuống chiếu cho các quan chức cứ 3 ngưá»i cùng đảm bảo cho má»™t ngưá»i, nếu có ai chứa giấu đại nam471 thì 3 ngưá»i bị tá»™i cả.
Châu Văn là m phản.
Tháng 3, ngà y mồng 1, cho Khai Hoà ng Vương [Nháºt Tôn] là m Äô thống đại nguyên soái Ä‘i đánh châu Ãi. Phụng Cà n Vương [Nháºt Trung] là m Äô thống nguyên soái Ä‘i đánh châu Văn. Dẹp yên châu Văn, Phụng Cà n Vương dâng 4 con ngá»±a tốt bắt được. Vua đặt tên cho ngá»±a là Tái Thiên, Quảng Thắng, Truy Phong, Nháºt Ngá»±.
Mùa hạ, tháng 4, "giặc gió sóng" (nghÄ©a là nhân gió sóng mà đi cướp) Chiêm Thà nh cướp bóc dân ven biển. Vua sai Äà o Xá» Trung Ä‘i đánh, dẹp yên được.
Vua ngá»± đến chùa cổ Tùng SÆ¡n ở châu VÅ© Ninh472 , thấy dấu ngưá»i vắng ẻ, ná»n móng nứt hở, trong chùa có cái cá»™t đá lệch nghiêng sắp đổ. Vua [32a] thở than, ý muốn sai sá»a chữa, nhưng kịp nói thì cá»™t đá bá»—ng tá»± đứng thẳng lại. Vua lấy là m lạ, sai Nho thần là m phú để nêu rõ việc linh dị.
Mùa thu, tháng 8, xuống chiếu rằng kẻ nà o Ä‘em bán hoà ng nam trong dân gian là m gia nô cho ngưá»i ta, đã bán rồi thì đánh 100 trượng, thÃch và o mặt 20 chữ, chưa bán mà đã là m việc cho ngưá»i thì cÅ©ng đáng trượng như thế, thÃch và o mặt 10 chữ; ngưá»i nà o biết chuyện mà cÅ©ng mua thì xá» giảm má»™t báºc.
Vua há»i tả hữu rằng: "Tiên đế mất Ä‘i, đến nay đã 16 năm rồi, mà Chiêm Thà nh chưa từng sai má»™t sứ giả nà o sang là cá»› gì? Uy đức cá»§a trẫm không đến há» chăng? Hay là há» cáºy có núi sông hiểm trở chăng?" Các quan đáp: "Bá»n thần cho rằng đó là vì đức cá»§a bệ hạ tuy có đến nhưng uy thì chưa rá»™ng. Sao thế? Vì từ khi bệ hạ lên ngôi đến giá», há» trái mệnh không đến chầu, bệ hạ chỉ ban Æ¡n để vá»— vá», [32b] chưa từng ra oai dùng võ để đánh phạt, đó không phải là cách là m cho ngưá»i ta sợ oai. Bá»n thần e rằng các chư hầu khác há» trong nước Ä‘á»u như Chiêm Thà nh cả, há chỉ riêng ngưá»i Chiêm mà thôi đâu". Vua từ đấy quyết ý đánh Chiêm Thà nh.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Bá»n "giặc sóng gió" Chiêm Thà nh cướp phá dân ven biển nước ta, Ä‘em quân há»i tá»™i là phải, vì như thế là đúng tá»™i danh. Còn nếu nói là ngưá»i xa không phục, thì cứ lấy đức hóa mà cảm cho há» theo vá», há phải Ä‘em quân Ä‘i xa!
Tháng 9, ngà y mồng 1, sai Ngụy Trưng đến châu Quảng Nguyên, ban cho Nùng Trà Cao đô ấn, phong là m Thái bảo.
Lê Văn Hưu nói: Năm trước, Nùng Tồn Phúc phản nghịch, tiếm hiệu, láºp nước, đặt quan thuá»™c, Thái Tông đã trị tá»™i Tồn Phúc mà tha cho con là Trà Cao. Nay Trà Cao lại noi theo [33a] việc trái phép cá»§a cha thì tá»™i lá»›n lắm, giết Ä‘i là phải, nếu lấy lại tước và áp phong, giáng là thứ dân, thì cÅ©ng phải. Thái Tông đã tha tá»™i, lại cho thêm mấy châu quáºn nữa, ban cho ấn tÃn, phong là m Thái bảo, như thế là thưởng phạt không có phép tắc gì. Äến khi Trà Cao gây tai há»a ở Quảng Nguyên, lại Ä‘em quân Ä‘i đánh, mượn cá»› là viện trợ láng giá»ng, có khác gì thả cá»p beo cho cắn ngưá»i, rồi từ từ đến cứu không? Äó là vì Thái Tông say đắm cái lòng nhân nhá» cá»§a nhà Pháºt mà quên Ä‘i mất cái nghÄ©a lá»›n cá»§a ngưá»i là m vua.
Vua định sang năm sẽ Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, xuống chiếu sai đóng các chiến thuyá»n hiệu Long, Phượng, Ngư, Xà , Hổ, Báo, Anh VÅ© hÆ¡n và i trăm chiếc.
Mùa đông, tháng 10, cái thuẫn cá»§a vua ở Ä‘iện Trưá»ng Xuân tá»± nhiên rung động. Vua xuống chiếu cho các quan nghị bà n, Ä‘á»u nói rằng: Thuẫn là đồ binh khÃ, thần nghe nói có gió thì chim loan liệng trước, [33b] sắp có mưa thì đá tảng ướt trước, nay bệ hạ muốn Ä‘em quân đánh dẹp kẻ không đến chầu mà binh khà tá»± rung động, đó là cái Ä‘iá»m thần và ngưá»i lặng hợp, các váºt ứng nhau. Kinh Thư nói: "Mình động thì má»i váºt ứng theo mà đón trước ý mình. Nay váºt ấy đã ứng trước ý mình, còn ngá» gì mà không động". Vua ban cho là phải.
Xuống chiếu rằng quân sÄ© bá» trốn quá 1 năm xá» 100 trượng, thÃch và o mặt 50 chữ, chưa đến 1 năm thì xá» theo mức tá»™i nhẹ, kẻ nà o quay lại thì cho vá» chá»— cÅ©. Quân sÄ© không theo xa giá cÅ©ng xá» trượng như thế và thÃch và o mặt 10 chữ.
Tháng 12, xuống chiếu cho quân sÄ© sá»a soạn giáp binh, hẹn đến mùa xuân, tháng 2 sang năm Ä‘i đánh Chiêm Thà nh.
Vua đến hà nh dinh Cổ Lãm473 xuống chiếu rằng kẻ nà o ăn cướp lúa mạ và tà i váºt cá»§a dân, nếu đã lấy rồi thì xá» 100 trượng, nếu chưa lấy được nhưng là m cho ngưá»i bị thương thì xá» tá»™i lưu.
Năm ấy lại đúc tiá»n Minh Äạo ban cho các quan văn võ.
[34a] Giáp Thân, [Minh Äạo] năm thứ 3 [1044] , (Từ tháng 11 trở vá» sau là niên hiệu Thiên Cảm Thánh VÅ© năm thứ 1; Tống Khánh Lịch năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, phát khà giá»›i trong kho ban cho các quân. Ngà y Quý Mão, vua thân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, cho Khai Hoà ng Vương [Nháºt Tông] là m Lưu thá»§ Kinh sư. Ngà y ấy Hữu ty Ä‘em dâng túi máºt to bằng quả bưởi lấy được khi là m cá»— thiếu lao474 cúng thần núi. Vua nói đùa rằng: "Chữ "đảm" (máºt) âm gần vá»›i chữ "Ä‘am" (vui), con thiếu lao mà có máºt to, có lẽ là điá»m báo cho ta biết chỉ khó nhá»c má»™t chút mà được vui lá»›n". Ngà y Giáp Thìn, quân Ä‘i từ Kinh sư, ngà y Ất Tỵ, đến cá»a biển Äại Ãc, gặp lúc sóng gió yên lặng, đại quân qua biển dá»… dà ng, cho nên đổi tên Äại Ãc là m Äại An475 . Äến núi Ma Cô476 , có đám mây tÃa bá»c lấy mặt trá»i. Qua vụng Hà Não477 , có đám mây che thuyá»n ngá»±, thoe thuyá»n mà đi hoặc ngừng. Ngà y hôm ấy đến đóng doanh ở cá»a biển Trụ Nha (có bản chép Trụ Thân). Ngà y hôm sau Ä‘i, nhá» thuáºn gió, trong má»™t ngà y qua hai bãi Äại Tiểu Trưá»ng
Sa478 . Äến cá»a biển Tư Khách479 , có con cá trắng nhảy và o thuyá»n. Vua nghe tin Chiêm Thà nh Ä‘em quân và voi bà y tráºn ở bá» nam sông NgÅ© Bồ480 muốn chống cá»± quan quân. Vua truyá»n cho quân bá» thuyá»n lê bá»™, Ä‘em quân sÄ© lên bá» bắc, thấy quân Chiêm đã dà n ở bên sông. Vua má»›i cắt đặt quân sÄ© dá»±ng cá» nổi trống, sang tắt ngang sông đánh. Binh lÃnh chưa chạm mà quân Chiêm đã tan vỡ, quan quân Ä‘uổi chém được 3 vạn thá»§ cấp. Quách Gia Di chém được đầu vua Chiêm là Sạ Äẩu481 tại tráºn Ä‘em dâng. Äoạt được hÆ¡n 30 voi thuần, bắt sống hÆ¡n 5 nghìn ngưá»i, còn thì bị quan quân giết chết, máu nhuá»™m gươm giá, xác chất đầy đồng. Vua tỠý cảm khái, xuống lệnh rằng: "Kẻ nà o giết báºy ngưá»i Chiêm Thà nh thì sẽ giết không tha".
Sá» thần Ngô SÄ© Liêm nói: Tấm lòng ấy cá»§a vua cÅ©ng như tấm lòng cá»§a Tống Thái Tổ chăng? Truyá»n ngôi được lâu dà i là phải lắm.
[35a] Mùa thu, tháng 7, vua Ä‘em quân và o thà nh Pháºt Thệ482 bắt vợ cả, vợ lẽ cá»§a Sạ Äẩu và các cung nữ giá»i hát múa khúc Ä‘iệu Tây Thiên483 . Sai sứ Ä‘i khắp các hương ấp phá»§ dụ dân chúng. Các quan chúc mừng thắng lợi.
Tháng 8, Ä‘em quân vá». Äến hà nh dinh Nghệ An, gá»i Uy Minh hầu Nháºt Quang đến úy lạo rồi trao cho tiết việt trấn thá»§ châu ấy, gia phong tước vương. Trước đây, vua á»§y cho Uy Minh thu tô hà ng năm ở Nghệ An và sai láºp trại Bà Hòa484 khiến cho [trấn ấy] được vững chắc, lại đặt Ä‘iếm canh các nÆ¡i cất chứa lương thá»±c đầy đủ, cái gì cÅ©ng vừa ý vua, cho nên được tước phong như thế.
Tháng 9, ngà y mồng 1, đến phá»§ Trưá»ng Yên, có rồng và ng hiện ở thuyá»n ngá»±. Khi đến hà nh Ä‘iện Ly Nhân485 , sai ná»™i nhân thị nữ gá»i Mỵ Ê là phi cá»§a Sạ Äẩu sang hầu thuyá»n vua. Mỵ Ê phẫn uất khôn xiết, ngầm lấy chăn quấn và o mình nhảy xuống sông chết. Vua khen là trinh tiết, phong là Hiệp ChÃnh Há»±u Thiện phu nhân.
[35b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Phu nhân giữ nghÄ©a không chịu nhục, chỉ theo má»™t chồng cho đến chết, để toà n vẹn trinh tiết cá»§a ngưá»i đà n bà . Ngưá»i là m tôi mà thá» hai vua tức là tá»™i nhân đối vá»›i phu nhân. Vua khen là trinh tiết, phong là m phu nhân để khuyến khÃch ngưá»i Ä‘á»i sau là đáng lắm.
Vua từ Chiêm Thà nh vá», là m lá»… cáo thắng tráºn ở miếu Thái Tổ, xong vá» ngá»± ở Ä‘iện Thiên An, mở tiệc rượu là m lá»… mừng vỠđến nÆ¡i. Ngà y hôm ấy, bầy tôi dâng tù binh hÆ¡n 5 nghìn tên và các thứ và ng bạc châu báu. Xuống chiếu cho các tù binh Ä‘á»u được nháºn ngưá»i cùng bá»™ tá»™c, cho ở từ trấn VÄ©nh Khang486 đến Äăng Châu487 (nay là Quy Hóa), đặt hương ấp phá»ng tên gá»i cÅ© cá»§a Chiêm Thà nh.
Vua sai đặt cÅ©i lá»›n ở Dâm Äà m (tức là Hồ Tây ngà y nay), lấy con voi thuần cá»§a Chiêm Thà nh là m mồi nhá» voi rừng và o trong cÅ©i, vua thân đến bắt.
Mùa đông, tháng 11, ban thưởng cho những ngưá»i có công Ä‘i đánh Chiêm Thà nh: có công từ lục phẩm trở lên, thưởng áo bà o gấm, từ thất phẩm trở xuống [36a] thưởng áo là . Bá» tôi xin đổi niên hiệu là Thiên Cảm Thánh VÅ©, tăng tôn hiệu thêm tám chữ là Thánh Äức Thiên Cảm Tuyên Uy Thánh VÅ©. Vua y theo. Xuống chiếu rằng: "Äánh dẹp phương xa, tổn hại việc nông, ngỠđâu mùa đông năm nay lại được mùa lá»›n! Nếu trăm hỠđã đủ thì trẫm lo gì không đủ? Váºy xá cho thiên hạ má»™t ná»a tiá»n thuế năm nay, để úy lại sá»± khó nhá»c lặn lá»™i".
Xuống chiếu cho Quyến khố ty488 , ai nháºn riêng má»™t thước lụa cá»§a ngưá»i thì xá» 100 trượng, từ 1 tấm đến 10 tấm trở lên thì [phạt trượng] theo số tấm, gia thêm khổ sai 10 năm.
Tháng 12, ngà y mồng 1, đặt trạm Hoà i Viá»…n ở bá» sông Gia Lâm là m quán nghỉ trá» cho ngưá»i nước ngoà i khi đến chầu.
Thái bảo Nùng Trà Cao vỠchầu.
Năm ấy, xuống chiếu rằng các quân bá» trốn xá» tá»™i theo ba báºc lưu. Cấm quan coi ngục không được sai tù là m việc riêng, ai phạm thì xá» 80 trượng, thÃch chữ và o mặt và giam và o lao.
[36b] Ất Dáºu, [Thiên Cảm Thánh VÅ©] năm thứ 2 [1045] , (Tống Khánh Lịch năm thứ 5). Chế xe Thái Bình, lấy và ng trang sức "bồng la nga" (tức là cái bà nh voi cá»§a Chiêm Thà nh) đóng voi để kéo.
Dá»±ng bia ở Äại Ná»™i.
BÃnh Tuất, [Thiên Cảm Thánh VÅ©] năm thứ 3 [1046] , (Tống Khánh Lịch năm thứ 6). Dá»±ng cung riêng cho các cung nữ Chiêm Thà nh489 .
Äinh Hợi, [Thiên Cảm Thánh VÅ©] năm thứ 4 [1047] , (Tống Khánh Lịch năm thứ 7). Mùa xuân, tháng 3, đặt trấn Vá»ng Quốc và 7 trạm Quy Äức, Bảo Ninh, Tuyên Hóa, Thanh Bình, Vình Thông, Cảm Hóa, An Dân, các trạm Ä‘á»u dá»±ng ụ bia, để là m chá»— trá» cho ngưá»i man di.
Máºu Tý, [Thiên Cảm Thánh VÅ©] năm thứ 5 [1048] , (Tống Khánh Lịch năm thứ 8). Mùa thu, tháng 9, sai tướng quân là Phùng Trà Năng Ä‘i đánh Ai Lao, bắt được ngưá»i và gia súc rất nhiá»u Ä‘em vá».
Nùng Trà Cao là m phản, chiếm giữ động Váºt Ãc490 . Sai Thái úy Quách Thịnh Dáºt Ä‘i đánh. Vừa má»›i giao chiến, trá»i đất bá»—ng tối mù, má»™t lát nghe tiếng sét đánh trong động, [37a] thân thể các tù trưởng động ấy bị xé tan, cả động kinh hãi. Trà Cao phải hà ng.
Láºp đà n xã tắc ở ngoà i cá»a Trưá»ng Quảng, bốn mùa cầu đảo cho mùa mà ng.
Mùa đông, tháng 12, ngà y Láºp xuân, xuống chiếu cho hữu ty là m lá»… nghênh xuân.
Ká»· Sá»u, [Thiên Cảm Thánh VÅ©] năm thứ 6 [1049] . (Từ tháng 3 vá» sau, thuá»™c niên hiệu Sùng Hưng Äại Bảo năm thứ 1; Tống Hoà ng Há»±u năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 2, đổi niên hiệu Sùng Hưng Äại Bảo năm thứ 1.
Mùa đông, tháng 10, dá»±ng chùa Diên Há»±u491 . Trước đây vua chiêm bao thấy Pháºt Quan Âm ngồi trên tòa sen, dắt vua lên tòa. Khi tỉnh dáºy, vua Ä‘em việc ấy nói vá»›i bầy tôi, có ngưá»i cho là điá»m không là nh. Có nhà sư Thiá»n Tuệ khuyên vua là m chùa, dá»±ng cá»™t đá ở giữa đất492 , là m tòa sen cá»§a Pháºt Quan Âm đặt trên cá»™t đá như đã thấy trong má»™ng. Cho các nhà sư Ä‘i vòng lượn chung quanh tụng kinh cầu vua sống lâu. Vì thế gá»i là chùa Diên Há»±u493 .
[37b] Canh Dần, [Sùng Hưng Äại Bảo] năm thứ 2 [1050] , (Tống Hoà ng Há»±u năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, Chiêm Thà nh dâng voi trắng.
Mùa hạ, tháng 6, nước to.
Mùa thu, tháng 9, ngưá»i động Váºt Dương494 là m phản, dẹp yên.
Tân Mão, [Sùng Hưng Äại Bảo] năm thứ 3 [1051] , (Tống Hoà ng Há»±u năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, đặt quân tùy xa long, ná»™i ngoại, sai Tả kiá»u vệ tướng quân Trần Nẫm trông coi.
Äịnh cho các quan văn võ là m việc lâu năm mà không có lá»—i được thăng chức tước theo thứ báºc khác nhau.
Mùa thu, tháng 8, khao thưởng lá»›n, ban cho dân vải lụa, tiá»n bạc theo thứ báºc khác nhau.
Mùa đông, tháng 11, đà o kênh Lẫm495 .
Nhâm Thìn, [Sùng Hưng Äại Bảo] năm thứ 4 [1052] , (Tống Hoà ng Há»±u năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, phong các hoà ng tá» là m vương hầu, các hoà ng nữ là m công chúa.
Tháng 3, đúc chuông lớn để ở Long Trì, cho dân ai có oan ức gì không bà y tỠđược thì đánh chuông ấy để tâu lên.
Mùa hạ, tháng 4, Nùng Trà Cao là m phản, tiếm xưng là Nhân Huệ Hoà ng Äế, [38a] đặt quốc hiệu là Äại Nam, sang cướp đất nhà Tống, phá trại Hoà ng SÆ¡n496 , vây hãm các châu Ung, Hoà nh, Quý, Äằng, Ngô, Khang, Äoan, Cá»§ng, Tầm497 rồi kéo đến vây thà nh Quảng Châu498 đến 5 tuần không lấy được, bèn vá». Lại và o Ung Châu, giết tướng tá cá»§a nhà Tống hÆ¡n 3 nghìn ngưá»i, bắt sống dân chúng hà ng vạn. Äi đến đâu đốt trụi đến đấy. Vua tôi nhà Tống lấy là m lo. Khu máºt sứ Äịch Thanh dâng biểu xin Ä‘i đánh. Vua Tống sai Thanh là m Tuyên huy sứ đô đại đỠcá», tổng quyá»n tiết việt Ä‘i đánh.
Quý Tỵ, [Sùng Hưng Äại Bảo] năm thứ 5 [1053] , (Tống Hoà ng Há»±u năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 5, động đất 3 lần. Mồng 10, có mây không có mưa, rồng và ng hiện ở gác Äoan Minh. Bầy tôi chúc mừng, duy có nhà sư Pháp Ngữ nói: "Rồng bay trên trá»i, nay lại hiện ở dưới là điá»m không là nh".
Äịch Thanh chỉ huy 3 tướng Ä‘em quân đến phố Quy Nhân thuá»™c Ung Châu. Trà Cao Ä‘em quân chống đánh bị Äịch Thanh đánh bại, chạy hÆ¡n 10 dặm [38b]. Tướng tâm phúc cá»§a Cao là Hoà ng Sư Máºt cùng vá»›i thá»§ hạ 57 ngưá»i chết tại tráºn. Quân Tống Ä‘uổi theo giết hÆ¡n 2200 ngưá»i. Trà Cao đốt thà nh ban đêm trốn Ä‘i.
Mùa thu, từ tháng 7 đến tháng 8, nước to.
Mùa đông, tháng 10, Trà Cao sai Lương Châu đến xin quân [cứu viện]. Vua xuống chiếu cho chỉ huy sứ là VÅ© Nhị Ä‘em quân cứu viện. Äịch Thanh lại đánh phá được Trà Cao. Trà Cao chạy sang nước Äại
Lý499 . Ngưá»i nước Äại Lý chém đầu Cao bá» và o hòm dâng vua Tống. Từ đây há» Nùng bị diệt. Trước đây, Trà Cao cướp biên giá»›i nước nước Tống, Tống sai Khu máºt trá»±c há»c sÄ© Tôn Miện, Nháºp ná»™i áp ban Thạch Toà n Bân cùng Kinh lược sứ bản lá»™ là Dư TÄ©nh tÃnh việc đánh giặc cướp, vua xin Ä‘em quân đánh giúp, vua Tống cho được tiện nghi. Äến khi Äịch Thanh là m Äại tướng bèn tâu rằng: "Mượn binh ngoà i để trừ giặc trong không lợi cho ta. Có má»™t Trà Cao mà sức hai tỉnh Quảng không thể chống nổi, lại phải nhỠđến quân cõi ngoà i, [39a] nếu há» nhân đó mà dấy loạn, thì lấy gì chống lại?" Năm ấy, nhà Tống có chiếu dừng việc viện binh cá»§a ta. Äến khi Trà Cao xin quân, vua lại nghe theo lá»i xin. Äô giám nhà Tống là Tiêu Chú Ä‘i theo đưá»ng đạo Äặc Ma500 đánh úp, bắt được mẹ là Trà Cao là A Nùng, Ä‘em giết.
Giáp Ngá», [Sùng Hưng Äại Bảo] năm thứ 6 [1054] , (Từ tháng 9 vá» sau thuá»™c niên hiệu cá»§a Thánh Tông Long Thụy Thái Bình năm thứ 1; Tống Chà Hòa năm thứ 1).
Mùa thu, tháng 7, xuống chiếu cho Hoà ng thái tá» Nháºt Tôn coi chầu nghe chÃnh sá»±.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Xem Ä‘oạn văn ở dưới chép tháng 9 vua không khá»e, thì tháng nà y xuống chiếu cho thái tá» ra coi chầu nghe chÃnh sá»± là việc bất đắc dÄ©.
Tháng 9, ngà y Máºu Dần, vua không khá»e.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng má»™t, vua băng ở Ä‘iện Trưá»ng Xuân. Thái tá» lên ngôi ở trước linh cữu; đổi niên hiệu là Long Thụy Thái Bình năm thứ 1. Truy tôn [39b] tên thụy cho Äại Hà nh Hoà ng Äế, miếu hiệu là Thái Tông, mẹ há» Mai là m Kim Thiên Hoà ng Thái Háºu. Äặt quốc hiệu là Äại Việt. Ban quan tước cho các bá» tôi cÅ© ở Äông cung theo thứ báºc khác nhau. Cho Bùi Há»±u là m Văn minh Ä‘iện đại há»c sÄ©.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Sá» khen vua là ngưá»i nhân triết, thông tuệ, có đại lược văn võ, lục nghệ không nghá» gì không tưá»ng. Vì có tà i đức ấy, nên có thể là m má»i việc, song câu nệ vá» lá»… yến hưởng vua tôi, đương lúc Ä‘au thương mà cÅ©ng vui chÆ¡i, khiến cho đạo chà hiếu có thiếu sót. Mê hoặc bởi cái thuyết từ ái cá»§a Pháºt mà tha tá»™i cho bá» tôi phản nghịch501 thì lòng nhân ấy thà nh ra nhu nhược, đó là chá»— kém.
Chú ThÃch:
371 Cổ Pháp: tên châu, từ thá»i Äinh vá» trước gá»i là châu Cổ Lãm; triá»u Lê Äại Hà nh cho đến năm 995 vẫn còn gá»i tên ấy (BK1, tá» 21a), sau đổi gá»i là Cổ Pháp, Lý Thái Tổ lên ngôi đổi là m phá»§ Thiên Äức. Nay là đất huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc.
372 Nguyên bản in: "mẫu Phạm thị, tiêu dao du Tiêu SÆ¡n tá»±" hai chữ "tiêu dao" là diá»…n văn (chữ khắc thừa), do ảnh hưởng cá»§a tên bà i văn Tiêu Dao Du cá»§a Trang Tá».
373 Chùa Tiêu SÆ¡n: tức chùa Trưá»ng Liêu trên núi Tên ở xã Tương Giang, huyện Tiên SÆ¡n, Hà Bắc.
374 Chùa Lục Tổ: cÅ©ng gá»i là chùa Cổ Pháp, ỡ xã Äình Bảng, huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc.
375 Tứ sương quân: quân bảo vệ bốn mặt kinh thà nh.
376 Thiá»n uyển táºp anh (tá» 52a) chép viện Hà m Toại chùa Ứng Thái Tâm (dùng chữ Thái thay cho chữ Thiên trong tên các danh váºt Ä‘á»i Lý). Còn tên viện Cảm Tuyển hoặc Hà m Toại thì hẳn là do khuôn chữ gần giống nhau nên sao khắc bị lầm.
377 Cao Vương: chỉ Cao Biá»n.
378 Sông Bắc Giang: hay sông Thiên Äức, tức sông Äuống.
379 Nguyên bản in là "...giai viết long trì..." (Ä‘á»u gá»i là thá»m rồng); ở vị trà chữ "viết" phải là chữ "hữu" (giai hữu long trì = Ä‘á»u có thá»m rồng) tih` má»›i đúng nghÄ©a. Cương mục cÅ©ng đã sá»a là "giai hữu long trì" (CMCB2, 10a).
380 Tinh lâu: lầu xem sao (chỉ lầu cao).
381 Äá»™: vốn là má»™t khái niệm Pháºt giáo, dịch từ Phạn paramita, nghÄ©a là "vượt qua giá»›i hạn (giữa mê tối và giác ngá»™), dần dần mang thêm nghÄ©a thông thưá»ng là cho phép xuất gia tu hà nh. Khi má»™t ngưá»i lần đầu tiên đến chùa, được phép gá»t tóc Ä‘i tu, gá»i là thế độ, hoặc độ. Nguyên văn: "độ bách tÃnh vi tăng", có nghÄ©a là nhà nước thừa nháºn cho dân là m sư, cấp giấy gá»i là độ Ä‘iệp.
382 Túc xa quân: quân theo hầu xe vua, gồm 2 đội tả và hữu.
383 Äại Việt sá» lược (q.2, 3a) chép là Y Cẩm tá»±.
384 Lô Giang là tên gá»i sông Nhị (sông Hồng) từ thá»i thuá»™c Minh vá» trước, khác vá»›i tên sông Lô từ thá»i Lê đến nay là sông chảy qua tỉnh Hà Tuyên, tỉnh VÄ©nh Phú rồi đổ và o sông Hồng ở ngã ba Bạch Hạc.
385 Vũng Biện: (nguyên văn là Biện Loan), vùng biển ở Biện Sơn, thuộc huyện Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa.
386 Chỉ ngưá»i Nam Chiếu. Cương mục dẫn An Nam chà cá»§a Cao Hùng Trưng chép là ngưá»i Man Hạc Thác, lại theo chú dẫn cá»§a Minh sá» thì Man Hạc Thác tức ngưá»i Nam Chiếu.
387 Nguyên văn là "Kim Hoa bộ".
388 Vị Long: tên châu, nay là huyện Chiêm Hóa, tỉnh Hà Tuyên.
389 Cương Mục (CB2, 16b) chép là Hà Trắc Tuấn.
390 Bình Lâm: tên châu. Cương mục dẫn Äá»™c sá» phương dá»± ká»· yếu cá»§a Cố Tổ VÅ© ghi Bình Lâm là tên châu đặt từ thá»i thuá»™c ÄÆ°á»ng, ở và o miá»n huyện Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng. Nhưng có nhiá»u khả năng châu Bình Lâm là châu Bình Nguyên nói đến ở sau, tức miá»n đất huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Tuyên ngà y nay. Má»›i đây, ở huyện Vị Xuyên, tìm được vết tÃch chùa Bình Lâm thá»i Trần. Không thể giặc và o vùng Chiêm Hóa, Hà Tuyên mà châu mục ở vùng Quảng Uyên (nay là huyện Quảng Hòa), Cao Bằng lại tâu lên vua. Äặt châu nà y ở Vị Xuyên thì hợp lý.
391 Dá»±c Thánh Vương: xem chú thÃch ???, tr. ???
392 Tức phá»§ Ứng Hòa Ä‘á»i sau, nay là huyện Ứng Hòa, tỉnh Hà Tây.
393 Äô Kim: theo Cương Mục, là huyện Hà m Yên, tỉnh Tuyên Quang (CMCB2, 18b), nay thuá»™c tỉnh Hà Tuyên.
394 Vị Long: xem chú thÃch ??? tr. ???
395 Thưá»ng Tân: tên châu, chưa rõ ở khoảng huyện nà o trong tỉnh Hà Tuyên ngà y nay.
396 Bình Nguyên: tên châu thá»i Lý, từ thá»i Lê vá» sau gá»i là châu Vị Xuyên, gồm các huyện Vị Xuyên, Bắc Quang, Hoà ng Su Phì, tỉnh Hà Tuyên ngà y nay.
397 Ở phần trên đã chép Lý Thái Tổ láºp 6 hoà ng háºu mà Láºp Giáo hoà ng háºu đứng đầu, có quy chế xe kiệu riêng (BK1, 34b). Ở đây nói láºp thêm 3 hoà ng háºu nữa, mà tên Láºp Giáo hoà ng háºu lại kể ở sau cùng. Cương mục ghi: "Äiá»u nà y chắc Sá» có lầm, tạm chép lại đó chá» tra cứu thêm" (CMCB2, 19a).
398 Cổ Sở: bến Cổ Sở có tên nôm là bến Giá, nay ở xã Yên Sở, huyện Hoà i Äức, tỉnh Hà Tây.
399 Nguyên văn: "Thiên hạ tao mông muá»™i, trung thần nặc tÃnh danh, trung thiên minh nháºt nguyệt, thục bất kiến kỳ hình". Bà i thÆ¡ nà y có các dị bản trong Việt Ä‘iện u linh, SÆ¡n Tây tỉnh chÃ" v.v... vá»›i nhiá»u chữ chép khác biệt vá»›i đây.
400 Thát Äát: phiên âm tên Tartar hay Tatar, bá»™ tá»™c Mông Cổ, ở đây chỉ quân Nguyên - Mông.
401 Không rõ có phải là Trịnh Văn Tú nói ở trước hay không?
402 Cương mục chú: Ä‘iện phÃa đông tức ở Ä‘iện Táºp Hiá»n (CMCB2, 19b).
403 Cương mục chép Phạm Hạc thà nh Phạm Hạc Như (khiển viên ngoại lang Nguyá»…n Äạo Thanh, Phạm Hạc Như).
404 Nguyên văn: "Thiên Äức lăng thái miếu", đến đây chưa thấy nói đến lăng Thiên Äức, ngá» nhầm ở chữ "lăng"; hoặc có thể hiểu là Lăng Thái Miếu ở phá»§ Thiên Äức?
405 Bố ChÃnh: nay là đất các huyện Quảng Trạch, Bố Trạch, Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình.
406 Núi Long Tỵ: theo Cương mục, ở địa pháºn xã Thuần Chất, huyện Bình ChÃnh, tỉnh Quảng Bình, hình thể núi nà y nhô lên như vòi rồng, nên gá»i là "Long tỵ" (CMCB2, 22a). Huyện Bình ChÃnh nay là huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình.
407 Cương mục chú: Ä‘iện phÃa tây tức là điện Giảng VÅ©.
408 Cương mục dẫn Khâm Châu chà nói trại Như Hồng ở phÃa tây Khâm Châu, giáp vá»›i trấn Như TÃch, cách châu VÄ©nh An cá»§a nước ta 20 dặm (CMCB2, 23b). Châu VÄ©nh An tên cÅ© là trấn Triá»u Dương (đổi năm 1023), nay là đất huyện Hải Ninh, tỉnh Quảng Ninh.
409 Triá»u Dương: tên trấn thá»i Lý, xem chú thÃch vá» trại Như Hồng ở trên.
410 Thảng Do: tên châu thá»i Lý, nÆ¡i Nùng Trà Cao là m phản láºp ra nước Äại Lịch, ở vá» phần đất tỉnh Cao Bằng ngà y nay (theo Äá»™c sá» phương dư ká»· yếu; CMCB, 43a). Như váºy, Ä‘iá»u ngá» ghi trong câu tiếp theo cá»§a nguyên chú không đúng.
411 Trại Äịnh Phiên: trại định cư cá»§a ngưá»i Phiên chỉ các tù binh Chiêm Thà nh.
412 Thất Nguyên: tên châu thá»i Lý, nay là huyện Trà ng Äịnh, tỉnh Lạng SÆ¡n.
413 Văn Châu: tên châu thá»i Lý, nay là đất huyện Văn Quan và má»™t đất huyện Văn Lãng, tỉnh Lạng SÆ¡n.
414 Dá»±c Thánh Vương: xem chú thÃch tr.???; VÅ© Äức Vương: chưa rõ, từ trên đến đây chưa thấy nói đến VÅ© Äức Vương.
415 Trưởng Tôn Vô Kỵ và Uất Trì KÃnh Äức giết hai anh cá»§a Lý Thế Dân là Kiến Thà nh và Nguyên Cát để giữ ngôi vua cho Thế Dân (ÄÆ°á»ng Thái Tông). Chu Công Äán giết em là Quản Thúc và đà y má»™t em khác là Thái Thúc để giữ ngôi vua cho cháu là Thà nh Vương.
416 Băng Sơn: theo (CMCB2, 28b) là xã Dương Sơn, nay thuộc huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa.
417 Nguyên văn là "Quan địa".
418 Vi Tá»: tên là Khải, anh cá»§a vua Trụ nhà Thương, Trụ dâm loạn, Vi Tá» nhiá»u lần khuyên can, bị Trụ Ä‘uổi Ä‘i.
419 Dương Quảng là con thứ cá»§a Tùy Văn Äế, đáng không được láºp là m thái tá», nhưng vì hoà ng thái tá» là Dương DÅ©ng tÃnh nết kiêu xa. Văn Äế ghét. Quảng biết ý, vá» tá» ra có đức hạnh để chiếm lòng yêu cá»§a Văn Äế, quả nhiên Văn Äế bá» DÅ©ng, láºp Quảng là m thái tá». Sau đó Văn Äế hối, muốn sá»a lại, Quảng bèn giết cả Văn Äế và DÅ©ng để là m vua.
420 Ba phu nhân nói đây là Cảm Thánh, Nháºt Phong, Phụng Thánh, Ä‘á»u là vợ cá»§a Lý Thần Tông. Trước Thần Tông đã cho Thiên Lá»™c là m hoà ng thái tá», đến khi Thần Tông ốm nặng, ba phu nhân đến xin đổi láºp Thiên Tá»™ là m thái tá» (Xem BK3, 42a). Tham tri chÃnh sá»± Từ Văn Thông nháºn lá»i giúp ba phu nhân, nhưng cầm bút chá» Thần Tông đổi ý chứ không tá»± ý sá»a di chiếu (CÅ©ng xem BK2, 42a).
421 Có sá»± lầm lẫn vá» cách ghi há» tên ngưá»i cha cá»§a Äinh hoà ng háºu. Ở trên ghi: cha cá»§a Mai hoà ng háºu là Há»±u thì có thể hiểu ngưá»i đó là Mai Há»±u..., cha cá»§a Äinh hoà ng háºu là Ngô Thượng thì có thể hiểu ngưá»i đó là Äinh Ngô Thượng. Ở đây Toà n thư lại ghi Ngô Thượng Äinh? Äại Việt sá» lược (q2, tá» 5a) cÅ©ng ghi là Ngô Thượng Äinh. Chưa rõ nhầm lẫn do đâu.
422 Äại Việt sá» lược chép là Liêu Gia Chân (Chân và Trinh có thể lầm vá»›i nhau).
423 Nguyên văn là "linh nhân".
424 Thất tinh: tức là chòm sao Bắc đẩu (có 7 sao).
425 Lạng Châu: tên châu thá»i Lý, nay là đất Lạng SÆ¡n.
426 Äản Nãi: tên giáp, có lẽ là vùng Äan Nê, huyện Thiệu Yên, tỉnh Thanh Hóa, nÆ¡i có núi Äồng Cổ (xem BK1, 16b).
427 Phụng Thiên: Cương mục chép là Phụng Tiên (CMCB2, 34a).
428 Äại liêu ban: tên tước cá»§a triá»u Lý.
429 Nguyên văn: "Äiểu Lá»™ Ä‘iá»n". Tên đất nà y được nhắc đến hai lần trong Toà n thư, ở đây và cách 3 tá» sau (BK2, 25a), Ä‘á»u khắc in rõ chữ "Äiểu". Các bản in sau bản ChÃnh Hòa như bản VHv. 2330 (BK2, 20b và 25a), và các bản in cá»§a Quốc tá» giám triá»u Nguyá»…n
430 Nguyên văn: "... Chiếu phát tiá»n nhầm công tạo tá»± quán vu hương ấp, phà m bách ngÅ© tháºp sở". Các bản in cá»§a Quốc tá» giám thá»i Nguyá»…n (A. 3v.v...) và các bản VHv. 2330 (sau bản ChÃnh Hòa) Ä‘á»u in là "... vu hương ấp, cá»u bách ngÅ© tháºp sở" (... ở các hương ấp, tất cả 950 chá»—). Chữ "phà m" và chữ "cá»u" dáng chữ gần giống nhau, dá»… Ä‘á»c và chép nhầm. Có thể trước do bản VHv. 2330 in phá»ng theo bản ChÃnh Hòa, sau các bản in Ä‘á»i Nguyá»…n theo đó nhầm tiếp. Cương mục có thể đã dùng má»™t bản Toà n thư thuá»™c loại nói trên cho nên cÅ©ng chép như thế (cá»u bách tháºp sở. CMCB2, 35b). Nhưng Äại Việt sá» ký tân biên bản in thá»i Tây SÆ¡n, vẫn chép là "... phà m bách ngÅ© tháºp sở" (ÄVSKTB BK2, 26b). Äại Việt sá» lược (q.2, 5b) cÅ©ng chép rõ hÆ¡n: "tạo tá»± quán phà m nhất bách ngÅ© tháºp xứ". Xét vá» kết cấu ngữ pháp, câu "... phà m bách ngÅ© tháºp sở" chưa được chuẩn xác, nhưng kết hợp vá»›i Äại Việt sá» lược, chúng tôi dịch là "150 sở".
431 Nguyên văn: "thụ ký lục"; có nghÄ©a là nháºn sá»± đăng ký, được chÃnh thức thừa nháºn việc tu hà nh.
432 Nguyên văn: ưu đà m thụ, tên loà i cây phiên âm từ tiếng Phạn: Udumbara (cÅ©ng phiên là ưu đà m loát). Cây nà y có quả mà không có hoa, truyá»n thuyết Pháºt giáo nói đó là điá»m là nh, 3.000 năm má»›i má»™t lần nở hoa. Có thể coi cây sung tương ứng vá»›i cây ưu đà m, nhưng cây sung ở ta không có truyá»n thuyết như cây Udumbara cá»§a Ấn Äá»™.
433 Äịnh Nguyên: tên châu thá»i Lý, có lẽ là miá»n tỉnh Yên Bái.
434 Nguyên văn: "Bát nguyệt" (tháng 8). Nhưng ở dưới ghi tiếp lại là : "mùa thu, tháng 7". Như váºy chữ "nguyệt" ở đây là khắc in nhầm, đúng ra phải là chữ "nháºt" (ngà y).
435 Chân Äăng: tên châu thá»i Lý. Cương mục chua là "thuá»™c tỉnh SÆ¡n Tây, tức phá»§ Lâm Thao bây giá»" (CMCB2, 37a). Phá»§ Lâm Thao thá»i Nguyá»…n là đất huyện Phong Châu và má»™t phần đất các huyện Thanh Hòa và Sông Thao tỉnh VÄ©nh Phú ngà y nay. Nhưng có thể châu Chân Äăng thá»i Lý gồm cả má»™t phần đất huyện Tam Thanh (Tam Nông cÅ©)
436 Nguyên văn: "Äà o đại di". Äại di là Bà dì. Cương mục chỉ chép "Hữu Äà o thị giả" (có ngưá»i há» Äà o..., CMCB2, 37a).
437 Nguyên bảin in: "lục châu", có lẽ là khắc in nhầm chữ "bản châu".
438 Trệ Nguyên: tên châu thá»i Lý, Cương mục chua "không thảo được" (CMCB2, 38a), có thể ở gần châu Äịnh Nguyên.
439 Thất bảo: bảy thứ quý. Theo Pháp hoa kinh, bảy thứ ấy là : và ng, bạc, lưu ly, xà cừ, ngá»c, mã não, trân châu (ngá»c trai) mai khôi (ngá»c Ä‘á»). Các kinh khác như Vô lượng thá», A Di Äà , Bát Nhã Ä‘á»u nói đến thất bảo vá»›i má»™t và i thứ khác.
440 Nhắc việc sư Trà Thông, thị gia hầu bảo tháp xá lị cá»§a Trần Nhân Tông ở núi Yên Tá», tá»± thiêu thá»i Trần Minh Tông (1314-1329).
441 Núi Tiên Du: ở huyện Tiên Du, nay là huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc, còn có tên là núi Pháºt TÃch, lại có tên là núi Lạn Kha (do truyá»n thuyết nó Vương Chất và o núi đốn cá»§i, chống cán rìu xem hai ông già đánh cá», tan cuá»™c nhìn lại thấy cán rìu đã mục nát).
442 Nguyên văn: "chế kim bát giác tiêu dao". Như váºy trong câu nà y tiêu dao phải là má»™t danh từ chỉ đồ váºt nhưng hai chữ tiêu dao không há» có nghÄ©a đó. Äại Việt sá» ký tiá»n biên (bản in thá»i Tây SÆ¡n) có chú thÃch: "Tiêu dao là tên mÅ©... cách là m thế nà o không khảo được" (BK2, 29a). Tham khảo Vân đà i loại ngữ thì biết câu trên in thiếu má»™t chữ "tá»a" ở cuối câu: "chế kim bát giác tiêu dao tá»a". Lê Quý Äôn viết: "Ghế ngồi cá»§a ngưá»i Hồ (Hung Nô) khoan chốt, để chéo chân, xá» dây là m mặt ghế, mở ra gấp lại chóng lắm, nặng không đến và cân, gá»i là "tiêu dao tá»a", tương truyá»n ngưá»i hầu cá»§a vua ÄÆ°á»ng Minh Hoà ng đã là m chiếc ghế theo kiểu ấy để Ä‘em theo cho tiện ngồi khi theo hầu vua Ä‘i chÆ¡i ở ngoà i" (Bản dịch, tr.133). Như váºy có lẽ "tiêu dao" không phải là tên chiếc mÅ© như ÄVSKTB đã chú, cÅ©ng không phải là chiếc kiệu tiêu dao như ở bản dịch cÅ©, mà là tiêu dao tá»a, có nghÄ©a là chiếc ghế kéo như Lê Quý Äôn đã mô tả.
443 Nguyên văn: trưá»ng lang, dãy nhà dà i.
444 Chùa Trùng Quang: ở núi Tiên Du (Tiên Sơn, Hà Bắc).
445 Lâm Tây: tên đạo thá»i Lý, Cương mục chú, nhà Trần gá»i là đạo Äà Giang, thá»i thuá»™c Minh gá»i là châu Gia Hưng, nhà Lê đổi là phá»§ Gia Hưng. Nay là đất hai tỉnh SÆ¡n La, Lai Châu.
446 Äô Kim, Thưá»ng Tân, Bình Nguyên: xem chú thÃch ?????????
447 Nguyên văn: "Äiểu Lá»™ tang viên", xem chú thÃch ??? tr.????
448 Hoằng Thánh đổi là Hồng Thánh là do kiêng húy miếu hiệu của chúa Trịnh Tạc (Hoằng Tổ Dương Vương, ở ngôi chúa 1657-1682).
449 Quảng Nguyên: tên châu thá»i Lý, thá»i thuá»™c Minh thuá»™c vỠđất Uyên huyện, thá»i Lê đổi là châu Lá»™ng Nguyên. Nay là đất các huyện Quảng Uyên, Phúc Hòa, Thạnh An, tỉnh Cao Bằng.
450 Tây Nông: tên châu, nay là huyện Tư Nông, tỉnh Bắc Thái.
451 Thảng Do: tên châu, xem chú BK2, 9b.
452 Vạn Nhai: tên châu thá»i Lý, nay là phần đất huyện Bắc SÆ¡n, tỉnh Lạng SÆ¡n và má»™t phần huyện Võ Nhai, tỉnh Bắc Thái.
453 VÅ© Lặc: tên châu, chưa rõ ở đâu. Cương mục dẫn ÄÆ°á»ng thư, Äịa lý chÃ: "NhÃ ÄÆ°á»ng đặt Lung Châu quản lÄ©nh huyện VÅ© Lặc" và cho rằng hai châu Thảng Do, VÅ© Lặc có lẽ ở và o địa hạt tỉnh Cao Bằng và tỉnh Lạng SÆ¡n ngà y nay (CMCB2, 43a).
454 Lãnh Kinh: có lẽ là khúc sông Cầu chảy qua Thị Cầu, tỉnh Hà Bắc.
455 Äá»™ng VÅ© Kiến: Äại Việt sá» lược chép là động VÅ© Kiện, thuá»™c đất huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng hiện nay, nhưng chưa biết rõ ở đâu?
456 Huyện Liên: Äại Việt sá» lược chép là huyện Hạ Liên, có lẽ thuá»™c đất huyện Ngân SÆ¡n, tỉnh Bắc Thái ngà y nay.
457 Lộng Thạch: tên châu, có lẽ thuộc đất huyện Thạch An, tỉnh Cao Bằng ngà y nay.
458 Äịnh Biên: tên châu, nay là đất huyện Äịnh Hóa, tỉnh Bắc Thái.
459 Nguyên văn: ngân huyệt.
460 Nghĩa là : Và ng nổi bạc sinh, hỠNùng dẹp, nước Phiên (chỉ Chiêm Thà nh) quy phục.
461 Äại liêu ban và Thân vương ban: Ä‘á»u là tên tước cá»§a nhà Lý.
462 Lý Nháºt Quang: tước Uy Minh hầu, con thứ 8 cá»§a Lý Thái Tổ. Äại Việt sá» lược (q2, 7a) chép là Minh Uy hầu.
463 Lôi Há»a: tên động, ở phÃa tây bắc tỉnh Cao Bằng ngà y nay. Các động Bình, An, Bà đá»u thuá»™c vỠđất tỉnh Cao Bằng.
464 Tư Lang: nay là đất huyện Trùng Khánh và phần đất đông bắc huyện Quảng Hòa (vùng quanh Hạ Lang), tỉnh Cao Bằng.
465 Có lẽ cũng là địa danh Kha Lãm nhắc ở BK2, 29b.
466 Quan chức đô: Bản dịch cÅ© chú là các chức quan chỉ huy quân cáºn vệ.
467 Nguyên văn: "Äồ tá»™i chư quân sÄ©", chỉ những ngưá»i trước đã phạm tá»™i đồ (Ä‘i đà y) sang là m lÃnh.
468 Châu Văn: xem chú Bk1, 10b.
469 Theo Lê Quý Äôn, bá»™ Hình thư nà y gồm 3 quyển, nay không còn (Äại Việt thông sá», Nghệ văn chÃ).
470 Äại công là hạng tang phục thứ ba trong năm hạng tang phục, chỉ quan hệ anh em con chú con bác (để tang 9 tháng). Hai hạng trên là Tê thôi (cháu ná»™i), Trám thôi (các con).
471 Äại nam: tức đại hoà ng nam. Theo Ngô Thì SÄ©, thá»i Lý dân Ä‘inh đến 18 tuổi thì ghi tên và o "hoà ng sách" (sổ bìa và ng), gá»i là "hoà ng nam"; 20 tuổi trở lên gá»i là "đại hoà ng nam". Ai nuôi nô bá»™c riêng chỉ được nuôi ngưá»i chưa đến tuổi "hoà ng nam".
472 VÅ© Ninh: tên châu từ thá»i Lý, đến đầu Ä‘á»i Lê Trung hưng kiêng úy cá»§a Trang Tông (Lê Duy Ninh) đổi là VÅ© Giang, lại kiêng úy cá»§a Uy Nam Vương Trịnh Giang Ä‘á»c chệch âm là VÅ© Già ng. Nay là đất huyện Quế Võ, tỉnh Hà Bắc.
473 Cổ Lãm: tên gá»i thá»i Äinh Lê cá»§a châu Cổ Pháp, xem thêm chú thÃch 2 tr.??????????????????
474 Vua cúng đà n xã tắc thì dâng cỗ thái lao (trâu, dê, lợn mỗi thứ 1 con), cúng thần sông núi thì dâng cỗ thiếu lao (dê, lợn mỗi thứ 1 con).
475 Äại An: tên cá»a biển, tức Cá»a Liêu ở huyện Hải Háºu, tỉnh Hà Nam Ninh, Xem thêm phần chú thÃch tr.?????????????????
476 Núi Ma Cô: theo Cương mục, còn có tên núi là Lá»… Äá»…, ở ngoà i biển huyện Kỳ Anh (CMCB3, 9a), tỉnh Hà TÄ©nh ngà y nay.
477 Vụng Hà Não (Hà Não loan): Cương mục chua sông, NgÅ© Bồ, vụng Hà Não Ä‘á»u không khá»a được (CMCB3, 10a). Theo Äà o Duy Anh, vụng Hà Não có thể là Vụng Chùa, tên chữ Hán là Tá»± Loan, Äại Việt sá» lược chep là VÅ©ng Truy (Äất nước Việt Nam qua các Ä‘á»i, tr.175).
478 Äại Tiểu Trưá»ng Sa: bãi cát từ cá»a Nháºt Lệ đến Cá»a Tùng là Äại Trưá»ng Sa; bãi cát từ Cá»a Việt đến cá»a Tư Hiá»n, là Tiểu Trưá»ng Sa.
479 Tư Khách: tên cá»a biển đúng tên thá»i Lý gá»i là cá»a Ô Long, thá»i Trần đổi gá»i là cá»a Tư Dung (do tên huyện Tư Dung, châu Hóa); Ä‘á»i Mạc, vì kiêng húy Mạc Äăng Dung nên đổi gá»i là Tư Khách. Thá»i Nguyá»…n đổi là Tư Hiá»n như tên gá»i hiện nay, ở phÃa đông nam tỉnh Thừa Thiên - Huế.
480 Sông NgÅ© Bồ: Cương mục chú không rõ ở đâu. Theo Äà o Duy Anh (Bản dịch cÅ© 1, 342), sông NgÅ© Bồ có thể là sông Chợ Cá»§i (hạ lưu sông Thu Bồn) chảy ra cá»a Äại Chiêm, tỉnh Quảng Nam - Äà Nẵng.
481 Sạ Äẩu: tức vua Chiêm Jaya Sinhavarman II (ở ngôi 1042-1044).
482 Thà nh Pháºt Thệ, xem chú BK1, 18b.
483 Tây Thiên khúc Ä‘iệu: ở đây có thể là những khúc hát và múa Chiêm Thà nh có nguồn gốc Ấn Äá»™ (Tây Thiên, chỉ Ấn Äá»™).
484 Trại Bà Hòa: theo Cương mục (CB3, 10) ở sông Bà Hòa, nay là xã Äông Hòa, huyện TÄ©nh Gia, tỉnh Thanh Hóa.
485 Ly Nhân: nay là đất huyện Ly Nhân, tỉnh Nam Hà .
486 Vĩnh Khang: nay là đất huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An.
487 Äăng Châu: tên châu thá»i Lý, nay thuá»™c đất tỉnh Yên Bái và Là o Cai.
488 Quyến khố ty: ty coi việc kho lụa.
489 Äại Việt sá» lược (q2, 8a) chép cung nà y tên là cung Ngân Hán.
490 Äá»™ng Váºt Ãc: ở phÃa tây tỉnh Cao Bằng.
491 Chùa Diên Hựu: tức chùa Một Cột ở Hà Nội ngà y nay.
492 Nguyên văn: "láºp thạch trụ vu địa trung". Bản ChÃnh Hòa và bản VHv.2330 Ä‘á»u in rõ chữ "địa". Nhưng các bản in cá»§a Quốc tá» giám (triá»u Nguyá»…n) như bản A.3 v.v... sá» chữ địa thà nh chữ trì (ao, hồ). Xét ra nguyên bản ChÃnh Hòa để chữ địa hợp lý hÆ¡n: Khi má»›i là m chùa chỉ dá»±ng cá»™t đá ở giữa đất, đến lần trùng tu năm 1105 má»›i đà o hồ "Liên Hoa Äà i" ở xung quanh cá»™t đá (xem: BK3, 15a). CÅ©ng có ngưá»i giải thÃch chữ "địa" ở đây là chữ Nôm, Ä‘á»c là đìa tức là ao, hồ. Chúng tôi theo văn bản, dịch là đất trong khi chỠđợi sá»± xác minh.
493 Diên Há»±u: nghÄ©a là kéo dà i cõi phúc (chỉ tuổi thá»).
494 Váºt Dương: tên động, ở phÃa bắc huyện Thạch Lâm, tỉnh Cao Bằng.
495 Kênh Lẫm (Lẫm Cảng): theo Äại Nam nhất thống chà (q. 14, tỉnh Ninh Bình), ở địa pháºn các xã Thần Phù, Phù Sa và Ngá»c Lâm, huyện Yên Mô, nay thuá»™c tỉnh Hà Nam Ninh. Kênh đã bị bồi lấp thà nh đất bằng, chỉ còn lại cái đầm gá»i là đầm Lẫm.
496 Trại Hoà nh Sơn: nay là huyện Hoà nh, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
497 Các châu: Ung, Quý, Äằng, Ngô, Cá»§ng, Tầm nay Ä‘á»u thuá»™c tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Hai châu: Khang, Äoan, nay thuá»™c tỉnh Quảng Äông, Trung Quốc.
498 Nguyên văn: "chà Quảng Châu thà nh truyá»n thà nh công chi ". Hai chữ "truyá»n thà nh" ở đây chưa rõ nghÄ©a gì, ngá» chữ vi (vây), lầm ra chữ truyá»n; tạm dịch như trên.
499 Nước Äại Lý: má»™t nước ở vùng Vân Nam, Trung Quốc, trên địa bà n cá»§a nước Nam Chiếu Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, cư dân chá»§ yếu là ngưá»i Di, mà thư tịch cổ Trung Quốc thưá»ng chép là ngưá»i Thoán, Bặc. Việc quân cá»§a VÅ© Nhị cứu viện cho Nùng Trà Cao đánh quân Tống không thấy tà i liệu nà o nói đến; có thể chỉ má»›i có dá»± định, chưa kịp thá»±c hiện thì Trà Cao đã chết.
500 Äạo Äặc Ma: tức phá»§ Quảng Nam, tỉnh Vân Nam, Trung Quốc.
501 Chỉ việc Lý Thái Tông tha tội cho Nùng Trà Cao.
|

16-07-2008, 06:17 AM
|
 |
Tiếp Nháºp Ma Äạo
|
|
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q3(a)
Bản Kỷ Toà n Thư Q3(a)
Nhà Lý (1054 - 1138)
[1a]
Thánh Tông Hoà ng Äế
Tên húy là Nháºt Tôn, con trưởng cá»§a Thái Tông. Mẹ là Kim Thiên Thái Háºu há» Mai, khi trước chiêm bao thấy mặt trăng và o bụng rồi có mang, ngà y 25 tháng 2 năm Quý Hợi, Thuáºn Thiên thứ 14 [1023], sinh vua ở cung Long Äức. Năm Thiên Thà nh thứ 1 [1028], được sách phong là m Äông Cung Thái Tá». Thái Tông băng, bèn lên ngôi báu, ở ngôi 17 năm [1054- 1072], thá» 50 tuổi [1023-1072], băng ở Ä‘iện Há»™i Tiên.
Vua khéo kế thừa, thá»±c lòng thương dân, trá»ng việc là m ruá»™ng, thương kẻ bị hình, vá»— vá» thu phục ngưá»i xa, đặt khoa bác sÄ©, háºu lá»… dưỡng liêm, sá»a sang việc văn, phòng bị việc võ, trong nước yên tÄ©nh, đáng gá»i là báºc vua tốt. Song nhá»c sức dân xây tháp Báo Thiên, phà cá»§a dân là m cung Dâm Äà m đó là chá»— kém.
Ất Mùi , Long Thụy Thái Bình năm thứ 2 [1055], (Tống Chà Hòa năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, sá»a sang các cung Ä‘iện trong đại ná»™i.
Tháng 2, lấy ngà y sinh nháºt là m thánh tiết Thừa Thiên.
Nước Chiêm Thà nh sang cống.
Mùa đông, tháng 10, [1b] đại hà n, vua bảo các quan tả hữu rằng: "Trẫm ở trong cung, sưởi than xương thú, mặc áo lông chồn còn rét thế nà y, nghÄ© đến ngưá»i tù bị giam trong ngục, khổ sở vá» gông cùm, chưa rõ ngay gian, ăn không no bụng, mặc không kÃn thân, khốn khổ vì gió rét, hoặc có kẻ chết không đáng tá»™i, trẫm rất thương xót. Váºy lệnh cho Hữu ty phát chăn chiếu, và cấp cÆ¡m ăn ngà y hai bữa.
Nhà Tống phong cho vua là m Giao chỉ Quáºn Vương.
BÃnh Thân, [Long Thụy Thái Bình] năm thứ 3 [1056], (Tống Gia Há»±u năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng nước Chân Lạp sang cống.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu khuyến nông.
Là m chùa Sùng Khánh Báo Thiên, phát 1 vạn 2 nghìn cân đồng để đúc chuông lớn. Vua thân là m bà i minh502 .
Äinh Dáºu, [Long Thụy Thái Bình] năm thứ 4 [1057], (Tống Gia Há»±u năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, xây bảo tháp Äại Thắng Tá»± Thiên cao và i [2a] chục trượng, theo kiểu 12 tầng (tức là tháp Báo Thiên).
Sai sứ Ä‘em con thú lạ sang biếu nhà Tống nói là con lân. Tư Mã Quang nói: "Nếu là con lân thá»±c mà đến không phải thá»i cÅ©ng chẳng lấy gì là m Ä‘iá»m tốt, nếu không phải lân, thì là m cho ngưá»i phương xa chê cưá»i. Xin háºu thưởng rồi bảo Ä‘em vá»".
Mùa đông, tháng 12, là m hai chùa Thiên Phúc và Thiên Thá». Äúc hai pho tượng Phạn Vương và Äế ThÃch bằng và ng để phụng thá». (Triá»u nhà Trần là m lá»… yết chùa, tức là ở hai chùa nà y).
Máºu Tuất, [Long Thụy Thái Bình] năm thứ 5 [1058], (Tống Gia Há»±u năm thứ 3). Mùa xuân, sá»a chữa cá»a Tưá»ng Phù.
Ká»· Hợi , [Chương Thánh Gia Khánh] năm thứ 1 [1059], (Tống Gia Há»±u năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 3, đánh Khâm Châu nước Tống, khoe binh uy rồi vá», vì ghét nhà Tống phản phúc.
Mùa thu, tháng 8, vua ngá»± Ä‘iện Thá»§y Tinh cho các quan và o chầu, truyá»n các quan đội mÅ© phốc đầu503 , Ä‘i hia, má»›i cho và o. Äá»™i mÅ© phốc đầu, Ä‘i hia bắt đầu từ đấy.
[2b] Äịnh hiệu quân, gá»i là Ngá»± Long, VÅ© Thắng, Long Dá»±c, Thần Äiện, Bổng Thánh, Bảo Thắng, Hùng Lược, Vạn Tiệp Ä‘á»u chia là m tả hữu, thÃch và o trán ba chữ "Thiên tá» quân".
Canh Tý, [Chương Thánh Gia Khánh] năm thứ 2 [1060], (Tống Gia Há»±u năm thứ 5). Mùa xuân, châu mục Lạng Châu là Thân Thiệu Thái Ä‘i bắt những binh lÃnh bá» trốn và o đất Tống, bắt được chỉ huy sứ là Dương Bảo Tà i và quân lÃnh, trâu ngá»±a Ä‘em vá».
Mùa thu, tháng 7, quân Tống sang xâm lấn, không được, bèn sai Thị Lang bá»™ lại là Dư TÄ©nh đến Ung Châu để há»™i nghị. Vua sai Phà Gia Há»±u Ä‘i. TÄ©nh háºu tặng cho Gia Há»±u và đưa thư xin trả Bảo Tà i cho há», vua không nghe.
Tháng 8, phiên dịch nhạc khúc và điệu đánh trống của Chiêm Thà nh, sai nhạc công ca hát.
Là m hà nh cung cạnh hồ Dâm Äà m504 để xem đánh cá.
Tân Sá»u, [Chương Khánh Gia Thánh] năm thứ 3 [1061], (Tống Gia Há»±u năm thứ 6). Mùa xuân, tháng 2, chá»n con gái dân gian 12 ngưá»i và o háºu [3a] cung.
Châu La Thuáºn dâng voi trắng.
Nhâm Dần, [Chương Thánh Gia Khánh] năm thứ 4 [1062], (Tống Gia Hựu năm thứ 7).
Mùa xuân, quáºn Gia Lâm dâng con rùa 3 chân, mắt có 6 con ngươi.
Quý Mão, [Chương Thánh Gia Khánh] năm thứ 5 [1063], (Tống Gia Hựu năm thứ 8).
Bấy giá» vua xuân thu đã nhiá»u, tuổi 40 mươi mà chưa có con trai nối dõi, sai Chi háºu ná»™i nhân Nguyá»…n Bông là m lá»… cầu tá»± ở chùa Thánh Chúa, sau đó _ Lan phu nhân có mang, sinh hoà ng tá» Cà n Äức tức Nhân Tông, (Tục truyá»n rằng vua cúng khấn cầu tá»± chưa thấy hiệu nghiệm, nhân Ä‘i chÆ¡i khắp các chùa quán, xa giá Ä‘i đến đâu, con trai con gái đổ xô đến xem không ngá»›t, duy có má»™t ngưá»i con gái hái dâu cứ nép trong bụi cá» lan. Vua trông thấy, gá»i đưa và o cung, được vua yêu, phong là m _ Lan phu nhân. Vua muốn có con trai, sai Bông Ä‘em hương cầu đảo ở chùa Thánh Chúa. Nhà sư dáºy cho Bông thuáºt đầu thai thác hoá. Bông nghe theo. Việc phát giác, Ä‘em chém Bông ở trước cá»a chùa. Ngưá»i sau gá»i chá»— ấy505 là Äồng Bông. Chùa ở xã Dịch Vá»ng, huyện Từ Liêm506 , Äồng Bông ở phÃa Tây trước cá»a chùa, nay hãy còn.
Giáp Thìn, [Chương Thánh Gia Khánh] năm thứ 6 [1064], (Tống Anh Tông Thự, Trị Bình năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng sai sứ sang Tống.
Mùa hạ, tháng 4, [3b] vua ngá»± ở Ä‘iện Thiên Khánh xá» kiện. Khi ấy công chúa Äá»™ng Thiên đứng hầu bên cạnh, vua chỉ và o công chúa, bảo ngục lại rằng: "Ta yêu con ta cÅ©ng như lòng ta là m cha mẹ dân. Dân không hiểu biết mà mắc và o hình pháp, trẫm rất thương xót, từ nay vá» sau, không cứ gì tá»™i nặng hay nhẹ Ä‘á»u nhất luáºt khoan giảm".
BÃnh Ngá», [Long Chương Thiên Tá»±] năm thứ 1 [1066], (Tống Trị Bình năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 25, giá» Hợi, hoà ng tá» Cà n Äức sinh. Ngà y hôm sau, láºp là m hoà ng thái tá», đổi niên hiệu, đại xá phong mẹ thái tá» là _ Lan phu nhân là m Thần phi.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói : thái tá» là căn bản cá»§a nước, không láºp sá»›m không được. Kinh Xuân thu chép: "Con là Äồng sinh" ý cÅ©ng bởi đó. Vua tuổi đã cao, may mà sinh hoà ng tá», [4a] mừng vui bá»™i phần, vá»™i láºp là m hoà ng thái tá», đại xá thiên hạ, để yên lòng mong má»i cá»§a muôn dân là phải lắm.
Mùa thu, tháng 9, sai lang tướng là Quách Mãn xây tháp ở núi Tiên Du507 .
Lái buôn ngưá»i nước Trảo Oa508 dâng ngá»c châu dạ quang, trả tiá»n giá 1 vạn quan.
Äinh Mùi, [Long Chương Thiên Tá»±] năm thứ 2 [1067], (Tống Trị Bình năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, các nước Ngưu Hống509 , Ai Lao dâng và ng bạc, trầm hương, sừng tê, ngà voi và các thứ sản váºt địa phương.
Nhà Tống gia phong vua là m Khai phá»§ nghi đồng tam ti, rồi lại gia phong là m Nam Bình Vương. Cho Viên ngoại lang là Ngụy Trá»ng Hoà và Äặng Thế Tư là m Äô há»™ phá»§ sÄ© sư510 , đổi mưá»i ngưá»i thư gia511 là m án ngục lại512 . Cho Trá»ng Hoà và Thế Tư má»—i ngưá»i bổng hà ng năm là 50 quan tiá»n, 100 bó lúa và các thứ cá muối v..v.. [4b] ngục lại má»—i ngưá»i 20 quan tiá»n, 100 bó lúa để nuôi đức liêm khiết cá»§a há».
Máºu Thân513 , [Long Chương Thiên Tá»±] năm thứ 3 [1068], (từ tháng 2 vá» sau là niên hiệu Thiên Huống Bảo Tượng thứ 1; Tống Thần Tông Hy Ninh năm thứ 1). (Xét bà i ký tháp Thăng Bình, Thanh Hoá lấy năm nà y là m Thần vÅ© năm thứ 1 là sai).
Mùa xuân, tháng 2, hoà ng tá» là Minh Nhân vương (không rõ tên) sinh, đó là ngưá»i em cùng mẹ cá»§a Nhân Tông.
Châu Chân Äăng514 dâng 2 con voi trắng, nhân đó đổi niên hiệu là Thiên Huống Bảo Tượng515 năm thứ 1.
Äổi hương Thổ Lá»—i là m Hương Siêu Loại516 , vì là nÆ¡i sinh cá»§a Nguyên Phi.
Chiêm thà nh dâng voi trắng, sau lại quấy nhiễu biên giới.
Ká»· Dáºu517 , [Thiên Huống Bảo Tượng] năm thứ 2 [1069], (Từ tháng 7 vá» sau là niên hiệu Thần VÅ© năm thứ 1; Tống Hy Ninh năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, vua thân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, bắt được vua nước ấy là Chế Cá»§518 và dân chúng 5 vạn ngưá»i. tráºn nà y vua đánh chiêm thà nh mãi không được, Ä‘em quân vỠđến châu Cư Liên, nghe tin Nguyên phi giúp việc ná»™i trị, lòng dân [5a] cảm hoá hoà hợp. Trong cõi vững và ng, tôn sùng Pháºt giáo, dân gá»i là bà Quan Âm, vua nói: "Nguyên phi là đà n bà còn là m được như thế, ta là nam nhi lại chẳng được việc gì hay sao?". Bèn quay lại đánh nữa, thắng được.
Mùa hạ, tháng 6 Ä‘em quân vá». Mùa thu, tháng 7, vua từ Chiêm thà nh vỠđến nÆ¡i, dâng tù ở Thái Miếu, đổi niên hiệu là Thần VÅ© năm thứ 1. Chế Cá»§ xin dâng ba châu Äịa Lý519 , Ma Linh520 , Bố ChÃnh521 để chuá»™c tá»™i. Vua bằng lòng, tha cho Chế Cá»§ vá» nước (Äịa Lý nay là tỉnh Quảng nam)522 .
Mùa đông, tháng 10, ngà y Äinh Sá»u, có đám mây sắc đỠsát mặt trá»i.
Canh Tuất, Thần Vũ năm thứ 2 [1070], (Tống Hy Ninh, năm thứ 3). Mùa xuân, là m điện TỠThần.
Mùa hạ, tháng 4 đại hạn, phát thóc, và tiá»n lụa trong kho để chẩn cấp cho dân nghèo.
Mùa thu, tháng 8, là m Văn Miếu, đắp tượng Khổng Tá», Chu Công và Tứ phối523 , vẽ tượng Thất tháºp nhị hiá»n524 , bốn mùa cúng tế. Hoà ng thái tỠđến há»c ở đây.
[5b] Tân Hợi , [Thần VÅ©] năm thứ 3 [1071], (Tống Hy Ninh, năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, vua viết bia chữ "Pháºt" dà i 1 trượng 6 thước đặt ở chùa Tiên Du525 . Từ mùa xuân đến mùa hạ không mưa.
Chiêm Thà nh sang cống.
Äịnh tiá»n chuá»™c tá»™i theo thứ báºc khác nhau.
Mùa đông, tháng 12, vua không khá»e. Xuống chiếu cho Hữu ty ai và o lầm hà nh lang tả hữu quan chức đô526 thì đánh 80 trượng.
Nhâm Tý, [Thần VÅ©] năm thứ 4 [1072], (Từ tháng giêng vá» sau là Nhân Tông, Thái Ninh năm thứ 1; Tống Hy Ninh năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y Canh Dần, vua băng ở Ä‘iện Há»™i Tiên. [Bầy tôi] dâng hiệu là Ứng Thiên Sùng Nhân Chà Äạo Uy Khánh Long Tưá»ng Minh Văn Duệ VÅ© Hiếu Äức Thánh Thần Hoà ng Äế, miếu hiệu là Thánh Tông.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Xót thương vì hình ngục, nhân từ vá»›i nhân dân, là việc đầu tiên cá»§a vương chÃnh. Thánh Tông lo tù nhân trong ngục hoặc có kẻ vô tá»™i mà chết vì đói rét, [6a] cấp cho chiếu chăn ăn uống để nuôi sống, lo quan lại giữ việc hình ngục hoặc có kẻ vì nhà nghèo mà nháºn tiá»n đút lót, cấp thêm cho tiá»n bổng và thức ăn để nhà được già u đủ. Lo dân thiếu ăn thì xuống chiếu khuyến nông, gặp năm đại hạn thì ban lệnh chẩn cấp ngưá»i nghèo, trước sau má»™t lòng, Ä‘á»u là thà nh thá»±c. Huống chi lại tôn sùng đạo há»c, định rõ chế độ, văn sá»± thi hà nh mau chóng bên trong; phÃa nam bình Chiêm; phÃa bắc đánh Tống, uy vÅ© biểu dương hiển hách bên ngoà i. Tuy có việc lầm lá»—i nhá» khác cÅ©ng vẫn là báºc vua hiá»n. Hoặc có ngưá»i bảo là vua nhân nhu có thừa mà cương Ä‘oán không đủ, ngu ý chưa cho là phải.
Hoà ng thái tá» Cà n Äức lên ngôi trước linh cữu, đổi niên hiệu là Thái Ninh năm thứ 1. Bấy giá» vua má»›i 7 tuổi, tôn mẹ đẻ là _ Lan nguyên phi là m Hoà ng thái phi, tôn mẹ Ä‘Ãch là Thượng Dương thái háºu [6b] há» Dương là m Hoà ng thái háºu, buông rem cùng nghe chÃnh sá»±, Thái sư Lý Äạo Thà nh giúp đỡ công việc.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 8, vua xem lá»… tắm Pháºt.
Vua bắt đầu ngá»± Ä‘iện Thiên An coi chầu. Tha các tù ở phá»§ Äô há»™.
NHÂN TÔNG HOÀNG ÄẾ
Húy Cà n Äức, con trưởng cá»§a Thánh Tông, mẹ đẻ là thái háºu Linh Nhân, sinh vua ngà y 25 tháng giêng năm BÃnh Ngá», Long Chương Thiên Tá»± thứ 1 [1066], ngà y hôm sau láºp hoà ng thái tá». Thánh Tông băng, vua lên ngôi hoà ng đế, ở ngôi 56 năm [1072 - 1127], thá» 63 tuổi [1066 - 1127], băng ở Ä‘iện VÄ©nh Quang. Vua trán dô mặt rồng, tay dà i quá gối, sáng suốt thần võ, trà tuệ hiếu nhân, nước lá»›n sợ, nước nhá» mến, thần giúp ngưá»i theo, thông âm luáºt, chế ca nhạc, dân được già u đông, mình được thái bình, là vua giá»i cá»§a triá»u Lý. Tiếc rằng má»™ đạo Pháºt, thÃch Ä‘iá»m là nh, đó là điá»u lụy cho đức tốt.
Qúy Sá»u, Thái Ninh năm thứ 2 [1073], (Tống Hy Ninh năm thứ 6). Bấy giá» mưa dầm, rước pháºt Pháp Vân527 vá» kinh để cầu tạnh. Cúng thần núi Tản Viên.
Giam Hoà ng thái háºu há» Dương, tôn Hoà ng thái phi là m Linh [7a] Nhân hoà ng thái háºu. Linh nhân có tÃnh ghen, cho mình là mẹ đẻ mà không được dá»± chÃnh sá»±, má»›i kêu vá»›i vua rằng: "Mẹ già khó nhá»c má»›i có ngà y nay, mà bây giá» phú qúy ngưá»i khác được hưởng thế thì sẽ để mẹ già và o đâu?". Vua bèn sai Ä‘em giam Dương thái háºu và 76 ngưá»i thị nữ và o cung Thượng Dương, rồi bức phải chết chôn theo lăng Thánh Tông.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nhân Tông là ngưá»i nhân hiếu, Linh Nhân là ngưá»i sùng Pháºt, sao lại đến ná»—i giết Ä‘Ãch thái háºu, hãm hại ngưá»i vô tá»™i, tà n nhẫn đến thế ư? Vì ghen là thưá»ng tình cá»§a đà n bà , huống chi lại mẹ đẻ mà không được dá»± chÃnh sá»±. Linh Nhân dẫu là ngưá»i hiá»n cÅ©ng không thể nhẫn nại được, cho nên phải kêu vá»›i vua. Bấy giá» vua còn trẻ thÆ¡, chỉ biết chiá»u lòng mẹ là thÃch, mà không biết là lá»—i to. Thái sư Lý Äạo Thà nh phải ra trấn bên ngoà i, biết đâu chẳng vì can gián [7b] việc ấy?
Nhà Tống phong vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương.
Thái sư Lý Äạo Thà nh lấy chức Tả gián nghị đại phu ra coi châu Nghệ An. Äạo Thà nh láºp viện Äịa Tạng ở trong miếu Vương Thánh châu ấy, ở giữa viện đặt tượng Pháºt và vị hiệu cá»§a Thánh Tông, sá»›m hôm thá» phụng.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Äạo Thà nh là đại thần cùng há», đương khi để tang Thánh Tông vì có việc ra trấn ở ngoà i, lòng cảm nhá»› tiên đế là chân tình, nhân mượn cá»› thá» Pháºt để thá» vua, đó chỉ là việc nhất thá»i mà thôi. Vá» sau những ngưá»i trấn thá»§ châu Nghệ An vẫn lấy nÆ¡i ấy là m chá»— phụng thá» Thánh Tông, suốt cả triá»u Lý không ai chê việc ấy là trái. Phà m vua không được tế ở nhà bá» tôi, cha không được tế ở nhà con thứ, huống chi lại thá» chung vá»›i ngưá»i Di. [8a] Äó là lá»—i cá»§a nhà Lý sùng Pháºt.
Giáp Dần, [Thái Ninh] năm thứ 3 [1074], (Tống Hy Ninh năm thứ 7). Mùa xuân có chim sẻ trắng Ä‘áºu ở cấm đình. Chiêm Thà nh lại quấy rối biên giá»›i.
Cho Lý Äạo Thà nh là m Thái phó bình chương quân quốc trá»ng sá»±.
Xuống chiếu cho các công thần 80 tuổi Ä‘á»u được chống gáºy ngồi ghế khi và o chầu.
Ất Mão, [ Thái Ninh] năm thứ 4 [1075], (Tống Hy Ninh năm thứ 8). Mùa xuân, tháng 2, xuống chiếu tuyển Minh kinh bác há»c và thi Nho há»c tam trưá»ng. Lê Văn Thịnh trúng tuyển, cho và o hầu vua há»c.
Vương An Thạch nhà Tống cầm quyá»n, tâu [vá»›i vua Tống] rằng nước ta bị Chiêm Thà nh đánh phá. Quân còn sót lại không đầy vạn ngưá»i, có thể dùng kế chiếm lấy được. Vua Tống sai Thẩm Khởi, và Lưu di là m tri Quế Châu528 ngầm dấy binh ngưá»i Man động529 , đóng thuyá»n bè, táºp thá»§y chiến, cấm các châu huyện không được mua bán vá»›i nước ta. Vua biết tin, sai Lý Thưá»ng Kiệt, [8b] Tông Äản Ä‘em hÆ¡n 10 vạn binh Ä‘i đánh. Quân thá»§y, quân bá»™ Ä‘á»u tiến530 . Thưá»ng Kiệt đánh các châu Khâm, Liêm; Äản vây châu Ưng, Äô giám Quảng Tây nhà Tống là Trương Thá»§ Tiết Ä‘em quân đến cứu. Thưá»ng Kiệt đón đánh ở cá»a ải Côn Lôn (nay là phá»§ Nam Ninh, tỉnh Quảng Tây cá»§a nhà Minh) phá tan được, chém Thá»§ Tiết tại tráºn. Tri Ưng châu là Tô Giám cố thá»§ không hà ng. Quân ta đánh đến hÆ¡n 40 ngà y, chồng bao đất trèo lên thà nh. Thà nh bèn bị hạ. Giám cho gia thuá»™c 36 ngưá»i chết trước, chôn xác và o hố, rồi châm lá»a tá»± đốt chết. ngưá»i trong thà nh cảm ân nghÄ©a cá»§a Giám, không má»™t ngưá»i nà o chịu hà ng, giết hết hÆ¡n 5 vạn 8 nghìn ngưá»i, cá»™ng vá»›i số ngưá»i chết ở các châu Khâm, Liêm thì đến hÆ¡n 10 vạn. Bá»n Thưá»ng Kiệt bắt sống ngưá»i ba châu ấy Ä‘em vá». Vua Tống truy tặng Giám là Phụng quốc quân tiết độ sứ, thụy là Trung DÅ©ng, cho má»™t khu nhà lá»›n ở kinh thà nh, 10 khoảnh ruá»™ng tốt cho thân tá»™c [9a] 7 ngưá»i là m quan, cho con là Nguyên chức Cáp môn chi háºu.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nhà Tống cho Tô Giám thụy là Trung DÅ©ng cÅ©ng đủ nêu rõ sá»± trung dÅ©ng cá»§a Lý Thưá»ng Kiệt, há có thể xem như hạng Túc Sa531 đâu?
Mùa thu, tháng 8, ngà y mồng 1 Canh Dần, nháºt thá»±c.
Sai Lý Thưá»ng Kiệt tổng lÄ©nh các quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, không thắng được. Thưá»ng Kiệt bèn há»a địa đồ hình thế núi sông cá»§a ba châu Bố ChÃnh, Äịa Lý, Ma Linh rồi vá». Äổi châu Äịa Lý là m châu Lâm Bình, châu Ma Linh là châu Minh Linh, chiêu má»™ dân chúng đến đấy ở. Cho Thưá»ng Kiệt là m Thái úy.
BÃnh Thìn, [Thái Ninh] năm thứ 5 [1076], (từ tháng 4 vá» sau là niên hiệu Anh VÅ© Chiêu Thắng năm thứ 1; Tống Hy Ninh năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 3, nhà Tống sai tuyên phá»§ sứ Quảng Nam532 là Quách Quỳ là m Chiêu Thảo sứ, Triệu Tiết là m phó, Ä‘em quân 9 tướng, hợp vá»›i Chiêm Thà nh và [9b] Chân Lạp sang xâm lấn nước ta. Vua sai Lý Thưá»ng Kiệt Ä‘em quân đón đánh, đến sông Như Nguyệt533 đánh tan được. Quân Tống chết hÆ¡n 1 nghìn ngưá»i. Quách Quỳ lui quân, lại lấy châu Quảng Nguyên cá»§a ta (ngưá»i Ä‘á»i truyá»n rằng Thưá»ng Kiệt là m hà ng rà o theo dá»c sông để cố thá»§. Má»™t đêm quân sÄ© chợt nghe ở trong Ä‘á»n Trương tướng quân có tiếng Ä‘á»c to rằng:
Nam quốc sơn hà Nam đế cư Tiệt nhiên phân định tại thiên thư Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm? Nhữ đẳng hà nh khan thủ bại hư!
(Sông núi nước Nam, Nam đế ở, Rõ rà ng phân định tại sách trá»i Cá»› sao nghịch tặc sang xâm phạm? Cứ thá» là m xem, chuốc bại nhÆ¡!534 )
Sau đó quả nhiên như thế. (Hai anh em Trương tướng quân, anh tên là Khiếu535 , em tên là Hát, Ä‘á»u là tướng giá»i cá»§a Triệt Việt Vương. [Triệu] Việt Vương bị [Háºu] Lý Nam Äế đánh bại mà mất nước. Nam Äế gá»i cho là m quan, hai ngưá»i Ä‘á»u nói: "Tôi trung không thá» kẻ là m vua đã giết hại chá»§ mình". Rồi ẩn mình trốn ở núi Phù Long, Nam Äế gá»i mấy lần không chịu ra, má»›i hạ lệnh ai chém được thá»§ cấp hai ngưá»i thì thưởng nghìn và ng. Hai ngưá»i Ä‘á»u uống thuốc độc chết. Nam Tấn Vương nhà Ngô Ä‘i đánh giặc Lý Huy ở châu Tây Long đóng quân ở cá»a Phù La536 , chiêm bao thấy có hai ngưá»i xin theo giúp quân, nói rằng trá»i thương há» là trung thần không thá» hai vua, bổ là m "Than hà Long quân phó tuần VÅ© Lạng nhị giang" và Chi mạn nguyên tuần giang đô phó sứ". Äến khi dẹp xong giặc, Nam Tấn Vương nhà Ngô phong cho anh là m "Äại đương giang đô há»™ quốc thần vương", láºp Ä‘á»n thỠở cá»a sông Như Nguyệt, em là "Tiểu đương giang đô há»™ quốc thần vương", láºp Ä‘á»n thở ở cá»a sông Nam quáºn tức là đá»n thá» nà y).
Mùa hạ, tháng 4, đại xa, đổi niên hiệu là m Anh Vũ Chiêu Thắng năm thứ 1.
Xuống chiếu cầu lá»i nói thẳng.
[10a] Cất nhắc những ngưá»i hiá»n lương có tà i văn võ cho quản quân dân.
Chá»n quan viên văn chức, ngưá»i nà o biết chữ cho và o Quốc tá» giám.
Äinh Tỵ, [Anh VÅ© Chiêu Thắng] năm thứ 2 [1077], (Tống Hy Ninh năm thứ 10). Mùa xuân, mở há»™i Nhân Vương537 ở Ä‘iện Thiên An.
Tháng 2, thi lại viện bằng phép viết chữ, phép tÃnh và hình luáºt.
Tháng 3, lại Ä‘em đại binh sang đánh hai châu Khâm và Liêm nước Tống, nói lấy tiếng rằng nhà Tống thi hà nh phép thanh miêu538 , tà n hại dân Trung quốc, cho nên Ä‘em quân sang há»i tá»™i để cứu giúp nhau539 .
Mùa đông, tháng 12, Triệu Tiết nhà Tống sang xâm lấn, không được lại Ä‘em quân vá»540 .
Máºu Ngá», [Anh VÅ© Chiêu Thắng] năm thứ 3 [1078], (Tống Nguyên Phong năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, sá»a lại thà nh Äại La, sai Äà o Tống Nguyên Ä‘em biếu nhà Tống 5 con voi thuần, xin trả lại các châu Quảng Nguyên, Tô Máºu, và những ngưá»i các châu ấy bị bắt Ä‘i.
[10b] Kỷ Mùi, [Anh Vũ Chiêu Thắng] năm thứ 4 [1079], (Tống Nguyên Phong năm thứ 2). Châu Lạng dâng voi trắng.
Mưa đá.
ÄÆ°á»£c mùa to.
Nhà Tống Ä‘em Thuáºn Châu trả cho ta (tức là châu Quảng Nguyên, nhà Tống đổi là m Thuáºn Châu).
Canh Thân, [Anh VÅ© Chiêu Thắng] năm thứ 5 [1080], (Tống Nguyên Phong năm thứ 31). Mùa xuân, tháng 2, đúc chuông lá»›n cho chùa Diên Há»±u. Chuông đúc xong, đánh không kêu, nhưng cho rằng nó đã thà nh khÃ, không nên tiêu há»§y, bèn Ä‘em bỠở Quy Äiá»n [ruá»™ng rùa] cá»§a chùa. Ruá»™ng ấy, thấp ướt, có nhiá»u rùa, ngưá»i bấy giá» gá»i là chuông Quy Äiá»n.
Mùa thu, tháng 8, móc ngá»t xuống. Vua Ä‘em Ä‘ua thuyá»n.
Tân Dáºu, /Anh VÅ© Chiêu Thắng/ năm thứ 6 [1081], (Tống Nguyên Phong năm thứ 4). Mà xuân, mặt trá»i có hai quầng sáng. Trả lại cho nhà Tống dân và lÃnh bị bắt ở ba châu Ung, Khâm, Liêm, vì nhà Tống đã trả lại ta các châu Quảng Nguyên.
Mùa đông, tháng 10, Thái [11a] sư Lý Äạo Thà nh chết.
Nhâm Tuất, /Anh Vũ Chiêu Thắng/ năm thứ 4 [1082] , (Tống Nguyên Phong năm thứ 5). Mùa xuân, gả công chúa Khâm Thánh cho châu mục châu Vị Long là Hà Di Khánh.
Quý Hợi, /Anh VÅ© Chiêu Thắng/ năm thứ 8 [1083] , (Tống Nguyên Phong năm thứ 6). Mùa xuân, vua thân duyệt các hoà ng nam541 , định là m 3 báºc.
Rồng và ng bay từ điện TỠThần đến điện Hội Long.
Giáp Tý, /Anh VÅ© Chiêu Thắng/ năm thứ 9 [1084] , (Tống Nguyên Phong năm thứ 7). Mùa hạ, tháng 6, sai thi lang bá»™ Binh Lê Văn Thịnh đến trại VÄ©nh Bình cùng vá»›i ngưá»i Tống bà n việc cương giá»›i.
Xuống chiếu cho thiên hạ nung ngói lợp nhà .
Äịnh biên giá»›i.
Nhà Tống trả lại cho ta 6 huyện 3 động. Ngưá»i Tống có thÆ¡ rằng:"Nhân tham Giao Chỉ tượng, khướt thất Quảng Nguyên kim" (vì tham voi Giao Chỉ, bá» mất và ng Quảng Nguyên).
[11b] Ất sá»u, /Quảng Há»±u/ năm thứ 1 [1085] , (Tống Nguyên Phong năm thứ 8). Cho Lê Văn Thịnh là m Thái sư. Bấy giá» thiên hạ vô sá»±, Hoà ng háºu Ä‘i chÆ¡i khắp các nÆ¡i núi sông, ý muốn xây dá»±ng chùa tháp.
BÃnh Dần, /Quảng Há»±u/ năm thứ 2 [1086] , (Tống Triết Hú, Nguyên Há»±u năm thứ 1). mùa xuân, Nguyá»…n Viá»…n dâng con rùa 6 chân, trên lưng có vạch chữ.
Mùa thu, tháng 8, thi ngưá»i có văn há»c trong nước, sung là m quan ở Hà n lâm viện, Mạc Hiển TÃch trúng tuyển, bổ là m Hà n lâm há»c sÄ©.
Là m chùa ở núi Äại Lãm542 .
Äinh Mão, /Quảng Há»±u/ năm thứ 3 [1087] , (Tống Nguyên Há»±u năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, dá»±ng bà thư các.
Nhà Tống phong là m Nam Bình Vương.
Mùa đông, tháng 10, vua ngá»± đến chùa Lãm SÆ¡n. Äêm ban yến cho các quan, vua thân là m hai bà i thÆ¡ Lãm SÆ¡n dạ yến.
Máºu Thìn, /Quảng Há»±u/ năm thứ 4 [1088] , (Tống Nguyên Há»±u năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, phonh nhà sư Khô Äầu là m Quốc sư (có thuyết nói là cho [12a] tiết việt, cùng vá»›i Tể tướng đứng trên Ä‘iện, xét Ä‘oán công việc và đơn từ kiện tụng cá»§a thiên hạ, chưa chắc là có thể, có lẽ bấy giá» Nhân Tông sùng đạo Pháºt, phong là m Quốc sư để há»i việc nước, cÅ©ng như Lê Äại Hà nh đối vá»›i Ngô Khuông Việt mà thôi). Dặt chức thư gia mưá»i há»a543 .
Äịnh các chùa trong nước là m ba hạng đại, trung và tiểu danh lam, cho quan văn chức cao kiêm là m đỠcá»544 . Bấy giá» nhà chùa có Ä‘iá»n nô và kho chứa đồ váºt, cho nên đặt chức ấy.
Mùa đông, tháng 10, xây tháp chùa Lãm Sơn.
Kỷ Tỵ, /Quảng Hựu/ năm thứ 5 [1089] , (Tống Nguyên Hựu năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 3, định các chức văn võ, quan hầu vua và các chức tạp lưu.
Quân nhà Tống /xâm phạm/ và o châu Thạch Tê545 .
Äà o ngòi lãnh kinh546 .
Canh Ngá», /Quảng Há»±u/ năm thứ 6 [1090] , (Tống Nguyên Há»±u năm thứ 5). Là m cung hợp hoan.
Tân Mùi, /Quảng Há»±u/ năm thứ 7 [1091] , (Tống Nguyên Há»±u năm thứ 6). Mùa xuân, vua ngá»± đến Lạng SÆ¡n xem bắt voi. Mùa Äông, tháng 11, cho Hà Ư là m Thiếu úy tri Ä‘iện tiá»n chư quân sá»±.
Lê Toà n Nghĩa dâng [12b] con rùa năm sắc.
Nhâm Thân, /Quảng Hựu/ năm thứ 7 [1092] , (Tống Quang Hựu năm thứ 8), (Ừ tháng 8 vỠsau là niên hiệu Hội phong năm thứ 1; Tống Nguyên Hựu năm thứ 7). Mùa Thu, tháng 8 đổi niên hiệu là m Hội Phong năm thứ 1.
ÄÆ°á»£c mùa to. Äịnh sổ ruá»™ng, thu tô má»—i mẫu 3 thăng547 để cấp lương cho quân.
Qúy Dáºu, /Há»™i Phong/ năm thứ 2 [1093] , (Tống Nguên há»±u năm thứ 8). Cây ưu bát đà m /cây sung/548 nở hoa.
Giáp Tuất, /Há»™i Phong/ năm thứ 3 [1094] , (Tống Thiệu Thánh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, sai Hà n Lâm há»c sÄ© Mạc Hiển TÃch sang sứ Chiêm Thà nh đòi lá»… tuế cống.
Mùa Hạ, tháng 4, tháp chùa Lãm Sơn xây xong.
Ất Hợi, /Hội Phong/ năm thứ 4 [1095] , (Tống Thiệu Thánh năm thứ 2). Mùa xuân, các vương và o chầu.
Mùa Hạ, tháng 6, đại hạn. Thả tù, giảm hoặc miễn các khoản tang thuế543 .
Trá»i mưa.
BÃnh Tý, /Há»™i Phong/ năm thứ 5 [1096] , (Tống Thiệu Thánh năm thứ 3). Mùa Xuân, tháng 3, Lê Văn Thịnh mưu là m phản, tha tá»™i chết, [13a] an trà ở Thao Giang550 . Bấy giá» vua ra hồ Dâm Äà m, ngá»± trên thuyá»n nhá» xem đánh cá. Chợt có mây mù nổi lên, trong đám mù nghe có tiếng thuyá»n bÆ¡i đến, tiếng mái chèo rà o rà o, vua lấy giáo ném. Chốc lát mây mù tan, thấy trong thuyá»n có con hổ, má»i ngưá»i sợ tái mặt, nói: "Việc nguy rồi!". Ngưá»i đánh cá là Mạc Tháºn quăng lưới trùm lên con hổ, thì ra là Thái sư Lê Văn Thịnh. Vua nghÄ© Thịnh là đại thần có công giúp đỡ, không nỡ giết, đà y lên trại đầu Thao Giang. Thưởng cho Mục Tháºn quan chức và tiá»n cá»§a, lại cho đất ở Tây Hồ là m thá»±c ấp. Trước đấy Văn Thịnh có gia nô ngưá»i nước Äại Lý551 có phép thuáºt kỳ lạ, cho nên mượn thuáºt ấy toan là m chuyện thà nghịch.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Kẻ là m tôi /phạm tá»™i/ giết vua cướp ngôi mà được miá»…n tá»™i chết, thế là sai trong việc hình, lá»—i ở vua tin sùng đạo Pháºt.
[13b] Äinh Sá»u, /Há»™i Phong/ năm thứ 6 [1097] , (Tống Thiệu Thánh năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu kiểm định các lệ, Ä‘á»u phá»ng theo các Ä‘iển cÅ©.
Mùa Thu, tháng 8, sao má»c ban ngà y. Bấy giá» trong nước già u đủ, Thái háºu là m nhiá»u chùa Pháºt.
Máºu Dần, /Há»™i Phong/ năm thứ 7 [1098] , (Tống Nguyên Phù năm thứ 1). Mùa Thu, tháng 8, động đất.
Sao Chổi hiện ra.
Kỷ Mão, /Hội Phong/ năm thứ 8 [1098] , (Tống Nguyên Phù năm thứ 2). Rồng thần hiện xuống ở cây mai.
Canh Thìn, /Há»™i Phong/ năm thứ 9 [1100] , (Tống Nguyên Phù năm thứ 3). Mùa Äông, tháng 12, bệnh dịch lá»›n.
Tân Tỵ, Long Phù năm thứ 1 [1101] , (Tống Huy Tông Cát, Kiến Trung TÄ©nh Quốc năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, đổi niên hiệu. Cho Thái úy Lý Thưá»ng Kiệt kiêm chức Ná»™i thị phán thá»§ đô áp nha hà nh Ä‘iện ná»™i ngoại đô tri sá»±.
Sá»a chùa Diên Há»±u.
Nhâm Ngá», /Long Phù/ năm thứ 2 [1102] , (Tống Sùng Ninh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y Láºp xuân; tuyết là nh xuống.
Tháng 2, [14a] nước to. Sai Hoà ng háºu và các phi tần trai giá»›i láºp đà n chay để cầu tá»±.
Quà Mùi, /Long Phù/ năm thứ 3 [1103] , (Tống Sùng Ninh năm thứ 2). Mùa xuân, Thái háºu phát tiá»n ở kho Ná»™i phá»§ để chuá»™c những con gái nhà nghèo đã phải bà n Ä‘i ở Ä‘em gã cho những ngưá»i góa vợ.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Con gái nhà nghèo đến phải cầm thân là m mướn, con trai nhà nghèo đến ná»—i không có vợ , đó là cùng dân trong thiên hạ. Thái háºu đổi Ä‘á»i cho há», cÅ©ng là việc là m nhân chÃnh váºy.
Mùa Äông, tháng 10, ngưá»i Diá»…n Châu là Lý Giác mưu là m phản. Giác trước há»c được thuáºt lạ, có thể biến cây cá» là m ngưá»i, bèn chiêu táºp những kẻ vô lại chiếm cứ châu ấy, đắp thà nh là m loạn. Việc tâu lên, vua sai bá»n Lý Thưá»ng Kiệt Ä‘i đánh. Giác thua trốn sang Chiêm Thà nh, dư đảng Ä‘á»u bị dẹp yên.
Chiêm Thà nh cướp [14b] biên giới.
Giáp Thân, /Long Phù/ năm thứ 4 [1104] , (Tống Sùng Ninh năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, sai Lý Thưá»ng Kiệt Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, nói tình hình hư thá»±c cá»§a nước ta. Vua Chiêm Thà nh là Chế Ma Na552 nhân thế Ä‘em quân và o cướp, lấy lại 3 châu Äịa Lý v.v... mà Chế Cá»§ đã dâng. Äến đây, sai Lý Thưá»ng Kiệt Ä‘i đánh, phá được, Chế Ma Na lại dâng ná»™p đất ấy.
Tháng 3, định lại binh hiệu của quân cấm vệ.
Ất Dáºu, /Long Phù/ năm thứ 5 [1105] , (Tống Sùng Ninh năm thứ 4). Mùa xuân, cúng thần Cao Môi553 . Mùa hạ, tháng 6, Thái úy Lý Thưá»ng Kiệt chết, tặng chức Nháºp ná»™i Ä‘iện đô tri kiểm hiệu thái úy bình chương quân quốc trá»ng sá»±, tước Việt quốc công, thá»±c ấp 1 vạn há»™, cho ngưá»i em là Lý Thưá»ng Hiến được kế phong tước hầu (Thưá»ng Kiệt ngưá»i phưá»ng Thái Hòa, thà nh Thăng Long, nối Ä‘á»i là m quan, nhiá»u mưu lược, có tà i là m tướng. Khi còn Ãt tuổi, vì vẻ mặt tươi đẹp được sung là m Hoà ng môn chi háºu theo hầu Thái Tông, thăng dần đến chức Ná»™i thị sảnh đô tri. Thánh Tông phong chức Thái bảo, trao cho tiết [15a] việt để Ä‘i thăm há»i lại dân ở Thanh Hóa, Nghệ An. Äến khi vua thân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, ấy là m tướng tiên phong, bắt được vua Chiêm là Chế Cá»§. Vì có công, được phong là m Phụ quốc thái phó, dao thụ chư trấn tiết độ, đồng trung thư môn hạ, thượng trụ quốc, thiên tá» nghÄ©a đệ, phụ quốc thượng tướng quân, tước Khai quốc công, sau lại có công nữa, được phong là m Thái úy, rồi chết).
Mùa thu, tháng 9, là m hai ngá»n tháp chá»m trắng ở chùa Diên Há»±u, ba ngá»n tháp chá»m đá ở chùa Lãm SÆ¡n. Bấy giá» vua sá»a lại chùa Diên Há»±u đẹp hÆ¡n cÅ©, đà o hồ Liên Hoa Äà i554 , gá»i là hồ Linh Chiểu. Ngoà i hồ có hà nh lang chạm vẽ chạy chung quanh, ngoà i hà nh lang lại đà o hồ gá»i là hồ BÃch Trì, Ä‘á»u bắc cầu vồng để Ä‘i qua. Trước sân chùa xây bảo tháp. Hà ng tháng cứ ngà y rằm, mồng má»™t và mùa hạ, ngà y mồng 8 tháng 4, xa giá ngá»± đến, đặt lá»… cầu phúc, bà y nghi thức tắm Pháºt, hà ng năm lấy là m lệ thưá»ng.
BÃnh Tuất, /Long Phù/ năm thứ 6 [1106] , (Tống Sùng Ninh năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, sao Chổi má»c ở Phương Tây, Ä‘uôi dà i khắp trá»i. Sao Thái Bạch má»c ban ngà y. Äại xá cho thiên hạ, trừ những kẻ phe đảng là m loạn.
[15b] Äinh Hợi, /Long Phù/ năm thứ 7 [1107] , (Tống Äại Quan năm thứ 1).Mùa hạ, động đất.
Máºu tý, /Long Phù/ năm thứ 8 [1108], (Tống Äại Quan năm thứ 2).Mùa xuân, tháng 2, đắp đê ở phưá»ng CÆ¡ Xá555 .
Các tháng mùa hạ không mưa.
Ká»· Sá»u, /Long Phù/ năm thứ 9 [1109] , (Tống Äại Quan năm thứ 3). Mùa xuân, đắp đà i Äá»™ng Linh.
Mùa thu, kẻ nghịch là Tô Háºu và Äá»— Sùng mưu là m phản, bị giết.
Canh Dần, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 1 [1110] , (Tống Äại Quan năm thứ 4).Mùa xuân có ngưá»i đà n bà dâng con chim phượng non, có đủ 9 chòm ngÅ© sắc.
Từ Văn Thông556 dâng hổ trắng, ngựa trắng có cựa và cây cau một gốc 12 thân.
Mùa thu, tháng 8, Chiêm Thà nh dâng voi trắng
Tân Mão, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 2 [1111] , (Tống ChÃnh Hòa năm thứ 1). Mùa xuân, phá»§ Thanh Hóa dâng cây cau má»™t gốc 9 thân.
[16a] Mùa thu được mùa to.
Mặt trá»i có hai quầng.
Nhâm Thìn, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 3 [1112] , (Tống ChÃnh Hòa nam thứ 2). Mùa xuân, móc ngá»t xuống.
Chiêm Thà nh dâng voi trắng.
Bấy giá» vua tuổi đã nhiá»u mà chưa có con trai nối dõi, xuống chiếu chá»n con cá»§a tông thất để láºp là m con nối. Em vua là Sùng Hiá»u hầu (không rõ tên) cÅ©ng chưa có con trai. Gặp lùc nhà sư núi Thạch Thất557 là Từ Äạo Hạnh đến chÆ¡i nhà , hầu nói vá»›i Äạo Hạnh vá» việc cầu tá»±. Äạo Hạnh dặn rằng:" Bao giá» phu nhân sắp đến ngà y sinh thì báo cho tôi biết trước để cầu khấn vá»›i sÆ¡n thần". Ba năm sau, phu nhân có mang sinh con trai là [Lý] Dương Hoán.
Quý Tỵ, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 4 [1113] , (Tống ChÃnh Hòa năm thứ 3). Mùa hạ, tháng 6, phu nhân cá»§a châu mục châu Chân Äăng là công chúa há» Lý mất. (Phu nhân tên là Ngá»c Kiá»u, con gái lá»›n cá»§a Phụng Cà n Vương được Thánh Tông nuôi ở trong cung, lá»›n lên phong là m chúa, gả cho châu mục châu Chân Äăng là ngưá»i há» Lê, chồng chết, phu nhân tá»± thỠở góa, Ä‘i tu là m sư nữ, đến đây mất, thá» 72 tuổi. Thần Tông tôn là m Ni sư).
[16b] Giáp Ngá», /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 5 [1114] , (Tống ChÃnh Hòa năm thứ 4). Mùa xuân, tuyết Ä‘iá»m là nh xuống.
Ất Mùi, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 6 [1115] , (Tống ChÃnh Hòa năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, phong ba hoà ng háºu là Lan Anh, Khâm Thiên, Chấn Bảo và 36 cung nhân, Bấy giá» vua không có con trai, cho nên láºp nhiá»u hoà ng háºu và cung nhân, là m đà n chạy để cầu tá»±. Thái háºu dá»±ng chùa thá» Pháºt, trước sau hÆ¡n trăm chùa. (Tục truyá»n rằng thái háºu hối vá» việc Thượng Dương thái háºu và các thị nữ vô tá»™i mà bị chết, là m nhiá»u chùa Pháºt để sám hối rá»a oan).
BÃnh Thân, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 7 [1116] , (Tống ChÃnh Hòa năm thứ 6). Mùa hạ, nhà sư Từ Äạo Hạnh trút xác ở chùa núi Thạch Thất (Thạch Thất là tên huyện, tức là huyện Ninh SÆ¡n ngà y nay, tên núi là Pháºt TÃch. Từ Äạo Hạnh đến chÆ¡i núi ấy, thấy tảng đá trong hang núi có vết chân ngưá»i, lấy chân ướm và o vừa đúng: tục truyá»n đó là chá»— Äạo Hạnh trút xác). Trước là phu nhân cá»§a Sùng Hiến Hầu là Äá»— thị đã có mang, đến đây trở dạ mãi không đẻ. Hầu nhá»› lại lá»i Äạo Hạnh dặn khi trước, sai ngưá»i chạy ngá»±a Ä‘i báo. Äạo Hạnh láºp tức [17b] thay áo tắm rá»a, và o hang núi trút xác mà qua Ä‘á»i. Sau đó phu nhân sinh con trai, tức là Dương Hoán. Ngưá»i là ng cho là việc lạ, để xác Äạo Hạnh và o trong khám để thá». Nay núi Pháºt TÃch tức là chá»— ấy. Hà ng năm, mùa xuân, cứ Ä‘á»n ngà y mồng 7 tháng 3, con trai, con gái há»™i há»p ở chùa, là há»™i vui có tiếng má»™t vùng. Ngưá»i Ä‘á»i sau ngoa truyá»n là ngà y giá»— cá»§a sư (xác Äạo Hạnh đến khoảng năm VÄ©nh Lạc nhà Minh, bị ngưá»i Minh đốt cháy, ngưá»i là ng ấy lại đắp tượng lại thá» như cÅ©, hiện nay hãy còn).
Äinh Dáºu, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 8 [1117] , (Tống ChÃnh Hòa năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, Diên Thà nh hầu (không rõ tên) chết. Xuống chiếu bãi trò chÆ¡i "tà ng câu"558 và cá»— bà n khao mừng; vẫn phát và ng bạc tiá»n lụa ở kho để phúng Ä‘iếu, việc tang rất háºu.
Tháng ấy, ngưá»i giữ Thái ÄÆ°á»ng559 dâng hươu trắng.
Ngưá»i giáp Cam Giá560 dâng hươu Ä‘en.
Tháng 2, định rõ lệnh cấm giết trá»™m trâu. Hoà ng thái háºu nói: "Gần đây ở kinh thà nh, hương ấp, có nhiá»u ngưá»i trốn tránh, [17b] lấy việc ăn trá»™m trâu là m nghá» nghiệp, trăm há» cùng quẫn, mấy nhà cà y chung má»™t con trâu. Trước đây, ta đã từng nói đến việc ấy nhà nước đã có lệnh cấm. Nay giết trâu lại cà ng nhiá»u hÆ¡n trước". Bấy giá» vua xuống chiếu kẻ naò mổ trá»™m trâu thì phạt 80 trượng, đồ là m khao giáp561 , vợ xá» 80 trượng, đồ là m tang thất phụ562 và bồi thưá»ng trâu; Láng giá»ng biết mà không tố cáo, phạt 80 trượng.
Tháng 3, ngà y BÃnh Thìn, vua ngá»± đến núi Chương SÆ¡n563 để khánh thà nh bảo tháp Vạn Phong Thà nh Thiện. Có rồng và ng hiện.
Vua lại ngự đến hà nh cung Ứng Phong564 (nay là phủ Nghĩa Hưng) xem cà y ruộng công.
Mùa hạ, tháng 5, Viên ngoại lang là Ngô Thiệu dâng cây lúa chiêm một gốc 9 bông.
Phò mã lang là Dương Cảnh Thông dâng hươu trắng.
Thủ lĩnh châu Tư Nông565 là Hà Vĩnh Lộc dâng con ngựa hồng có cựa.
Sầm Tác Há»a đầu là Lê Binh và Tà o Nhi cùng dâng hươu trắng. Ngưá»i giáp Trá»±c Tà dâng con hoẵng trắng.
Tháng 6, vua ngự đến hà nh cung [18a] Ứng Phong xem cà y ruộng. Khi ấy không mưa, cầu đảo ở hà nh cung.
Rồng và ng hiện ở bảo đà i, cầu đảo ở Äá»™ng Linh.
Trung Nghĩa hầu (không rõ tên) chết.
Mùa thu, tháng 7, ngà y 25, _ Lan hoà ng thái háºu băng, Há»a táng, bắt 3 ngưá»i hầu gái chôn theo. Tôn dâng tên thuy là Phù Thánh Linh Nhân Hoà ng Thái Háºu.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Há»a táng là lá»… đạo Pháºt, chôn theo là tục nhà Tần, Nhân Tông Ä‘á»u là m theo, hoặc giả vâng lá»i dặn lại cá»§a thái háºu chăng?
Mùa thu, tháng 8, táng Linh Nhân hoà ng thái háºu ở Thá» Lăng phá»§ Thiên Äức566 .
Mùa đông, tháng 10, vua ngá»± đến hà nh cung Khải Thuy xem gặt. Äêm hôm ấy, mặt trăng có hai quầng.
Tìm con trai há» tông thất để nuôi ở trong cung. Xuống chiếu rằng:"Trẫm cai trị muôn dân mà lâu không có con nối, ngôi báu cá»§a thiên hạ biết truyá»n cho ai? [18b] áºy nên tẫm nuôi con trai cá»§a các hầu Sùng Hiá»n, Thà nh Khánh, Thà nh Quảng, Thà nh Chiêu, Thà nh Hưng, chá»n ngưá»i nà o giá»i thì láºp là m thái tá». Bấy giá» con Sùng Hiá»n hầu là Dương Hoan má»›i lên 2 tuổi mà thông minh lanh lợi, vua rất yêu và bèn láºp là m hoà ng thái tá».
Chiêm Thà nh dâng 3 đóa hoa bằng và ng.
Máºu Tuất ,/Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 9 [1118] , (Tống Trùng Hòa năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu chá»n hoà ng nam trong dân chúng và binh lÃnh.
Tháng 2, sá» nước Chân lạp sang chầu. Äặt lá»… yến tiệc mùa xuân và mở há»™i khánh thà nh bảy bảo tháp. Bấy giá» xuống chiếu cho Hữu ty bà y nghi trượng ở Ä‘iện Linh Quang, dẫn sứ giả đến xem.
Tháng 3, lấy các đại hoà ng nam khá»e mạnh sung và o là m binh các đội Ngá»c Giai, Hưng Thánh, [VÅ©] Äô567 và Ngá»± Long, tất cả 350 ngưá»i.
Tả thị lang bá»™ Há»™ là Lý Tú Quyá»n chết.
Mùa hạ, tháng 5, biếm Hữu thị lang bá»™ Lá»… là Lê Bá ngá»c là m Ná»™i nhân thư gia.
Äại hạn, cầu đảo được mưa.
Mùa thu, tháng 7, [19a] ãi á»— à n tết Trung Nguyên568 vì gặp ngay Lá»… Vu lan bồn569 [cầu siêu cho] Linh Nhân hoà ng thái háºu.
Chiêm Thà nh sang cống.
Tháng 9, ngà y Tân Tỵ, mở há»™i Thiên pháºt [Nghìn Pháºt] để khánh thà nh chùa Thắng Nghiêm Thánh Thá», cho sứ Chiêm Thà nh đến xem.
Ngà y BÃnh Tuất, vua ngá»± Ä‘iện Linh Quang xem Ä‘ua thuyá»n, đặt lá»… yến tiệc mùa thu.
Muà đông, tháng 11, sai Viên ngoại lang là Nguyá»…n Bá Äá»™570 và Lý Bảo Thần Ä‘em biếu nhà Tống hai con tê giác trắng, Ä‘en và 3 con voi nhà .
Năm ấy, có má»c ngá»t xuống, vua tá»± tay viết tám chữ, "Thiên hạ thái bình, thánh cung vạn tuế" và o bia, sai thợ khắc.
Cấm nô bá»c cá»§a các nhà dân trong ngoà i kinh thà nh không được thÃch má»±c và o ngá»±c, và o chân như cấm quân cùng là xăm hình rồng ở mình, ai phạm thì sung là m quan nô.
Ká»· Hợi, /Há»™i Tưá»ng Äại Khánh/ năm thứ 10 [1119] , (Tống Tuyên Hòa năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, vua ngá»± đến Khoái Trưá»ng bắt voi trắng.
Mùa hạ, [19b] tháng 4, Äô tà o là Phan Äiá»n dâng hươu trắng.
Tháng 5, mở hội khánh thà nh chùa Tịnh Lự. Rồng hiện ở hà ng bán nước chè ở Kinh sư.
Mùa thu, tháng 7, đóng hai chiếc thuyá»n Cảnh Hưng và Thanh Lan. Xuống chiếu cho các quân đóng thuyá»n chiến, sá»a đồ binh giáp, vua muốn thân Ä‘i đánh động Ma Sa571 .
Tháng 8, ngà y Giáp Thân, vua ngá»± Ä‘iệnLinh Quang xem Ä‘ua thuyá»n. Äặt lá»… yến tiệc mùa thu. Từ đó vá» sau, hà ng năm tháng 8 Ä‘ua thuyá»n thì đặt yến là m lệ thưá»ng.
Mùa đông, tháng 10, duyệt sáu binh tà o VÅ© Tiệp, VÅ© Lâm v.v..., ngưá»i nà o mạnh khá»e cho là m há»a đầu ở các đội quân Ngá»c Giai, Hưng Thánh, Bổng Nháºt, Quảng Thà nh, VÅ© Äô, còn báºc dưới thì cho là m binh ở các quân Ngá»c Giai, Hưng Thánh, Bổng Nháºt, Quảng Thà nh, VÅ© Äô, Ngá»± Long.
Há»p các quân nhân cả nước thỠở Long Trì. Xuống chiếu rằng:"Trẫm nháºn lấy cÆ¡ nghiệp cá»§a má»™t tổ hai tông, đứng trên dân Ä‘en, coi triệu há» trong bốn biển Ä‘á»u như con Ä‘á», cả đến cõi xa cÅ©ng mến [20a] lòng nhân mà quy phụ, phương khác cÅ©ng má»™ nghÄ©a mà lại chầu. Vả xét dân động Ma Sa sống ở trong cõi cá»§a ta, động trưởng Ma Sa thì Ä‘á»i Ä‘á»i là m phiên thần cá»§a ta, thế mà nay kẻ tù trưởng ngu hèn ấy bá»—ng phụ ước cá»§a ông cha, quên việc tuế cống khiếm khuyết lệ thưá»ng phép cÅ©. Trẫm vẫn nghÄ© mãi, việc không đừng được, nay trẫm tá»± là m tướng Ä‘i đánh dẹp. Nay các tướng súy sáu quân, các ngươi Ä‘á»u phải hết lòng, tuân theo mệnh lệnh cá»§a trẫm". Bèn ban khà giá»›i cho tướng sÄ©, vua ngá»± thuyá»n Cảnh Hưng, xuất phát từ bến Thiên Thu, cá» xà rợp trá»i, gươm giáo rẽ sương, quân sÄ© đánh trống reo hò, khà thế trăm phần hăng hái. Ngà y hôm ấy, rồng và ng hiện bay theo thuyá»n. Äến bá» thác Long Thá»§y572 , Thà nh Khánh hầu dâng con rùa mắt có sáu con ngươi, trên ức có chữ "Vương". Sóng lại nổi lên. Vua tá»± là m tướng đánh động Ma Sa, phá tan được, bắt được bá»n động trưởng Ngụy Bà ng và i trăm ngưá»i, lấy được và ng lụa trâu dê không [20b] kể xiết. Sai tá»· tướng và o các động dá»c biên giá»›i chiêu dụ những ngưá»i trốn tránh bảo vá» yên nghiệp.
Tháng 12, ngà y mồng 1, vua từ động Ma Sa vá», dâng tù Ngụy Bà ng ở Thái Miếu. Khao thưởng tướng sÄ©, ban tiá»n lụa theo thứ báºc khác nhau.
Canh Tý, /Thiên Phù Dụê Vũ/ năm thứ 1 [1120] , (Tống Tuyên Hòa năm thứ 2).
Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, bỠtôi đang biểu khuyên gia thêm tôn hiệu và xin đổi niên hiệu. Vua y theo.
Tháng 2, mở hội đèn Quảng Chiếu.
Tháng 3, nước Chân Lạp sang cống.
Mùa hạ, tháng 6,chá»§ đô giáp Tất tác573 là Äặng An dâng chim sẻ trắng.
Mùa thu, tháng 9, có rồng và ng hiện.
Nước Chiêm Thà nh sang cống.
ÄÆ°á»£c mùa to.
Mùa đông, tháng 10, đắp đà i Chúng Tiên.
Tháng 12, cho Ná»™i nhân thư gia là Phan Cảnh và Mâu Du Äô là m Ná»™i thưá»ng thị.
[21a] Tân Sá»u, /Thiên Dụê VÅ©/ năm thứ 2 [1121] , (Tống Tuyên Hòa năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 3, nhà sư Vương Ãi dâng cây cau má»™t gốc 7 thân. Thái sư Trần Äá»™ nói: "Váºt nà y không lấy gì là m Ä‘iá»m là nh". Vua không nháºn.
Mở hội khánh thà nh chùa Bảo Thiên và điện Trùng Minh.
Mùa hạ, tháng 5, nước to, trà n và o đến bên ngoà i cá»a Äại Hưng.
Mùa thu, tháng 7, ngưá»i phiên Tá» Thảo là Hà Ngá» dâng con hoẵng trắng.
Là m chùa Quảng Giáo.
Có nhiá»u sâu cắn lúa.
Mùa đông, tháng 10, lại lấy Lê Bá Ngá»c là m Ná»™i thưá»ng thị.
Nhâm Dần, /Thiên Phù Duệ VÅ©/ năm thứ 3 [1122] , (Tống Tuyên Hòa năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, nhà sư Dương Tu dâng má»™t đôi ngá»c bÃch trắng.
Tháng 3, ngà y Máºu Dần, mở há»™i khánh thà nh bảo tháp Sùng Thiện Diên Linh ở Äá»™i SÆ¡n574 .
Cấm má»i ngưá»i không được dùng gáºy tre gá»— và đồ sắc nhá»n đánh nhau.
Mùa hạ, tháng 4 cho bá»n Lý Phụng 20 ngưá»i là m ngục lại, xét việc kiện tụng cá»§a dân gian.
Tháng 5, ngưá»i quảng Giao [21b] giáp là Phạm Ba Tư dâng hươu trắng.
Mùa thu, tháng 8, ngà y Ká»· Hợi, vua ngá»± Ä‘iện Linh Quang xem Ä‘ua thuyá»n.
Lấn đầu chế dải mũ bằng bạc sung và o đồ nghi vệ.
Ngà y Äinh Mùi, Viên ngoại lang là Lý Nguyên dâng má»™t viên ngá»c châu tân lang575 . Xuống chiếu không nháºn.
Muà đông, tháng 12, sai Viên ngoại lang là Äinh Khánh An và Viên SÄ© Minh Ä‘em voi nhà biếu nhà Tống. Bấy giá» Viên SÄ© Minh và o có tang không được thăng quan, cho con trai là Sá»§ng là m Phụng tin lang.
Năm ấy, xuống chiếu rằng: Những tên trá»™m cướp trốn tránh đã bắt được mà lại bị nhà thế gia chiếm Ä‘oạt thì nhà thế gia ấy cùng tá»™i vá»›i ngưá»i trốn.
Kẻ lại đi bắt trộm cướp, bắt được rồi mà giữ lại ở nhà mình, không dẩn đến quan, thì phạt đánh 80 trượng.
Quý Mão, /Thiên Phù Duệ Vũ/ năm thứ 4 [1123] , (Tống Tuyên Hòa năm thứ 5).
Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 25, là tiết Äản thánh576 , lần đầu là m nhà múa có bánh xe đẩy, sai cung nữ múa ở trên để dâng rượu.
Tháng 2, mở lễ [22a] yến tiệc mùa xuân ở điện Sùng Uyên.
Lần đầu là m chiếc lá»ng che mưa cán cong.
Ngà y Nhâm Dần, vua ngự đến Long Thủy577 để bắt voi.
Ngà y Äinh Mùi, mở há»™i khánh thà nh chùa Phụng Từ. Ngà y BÃnh Thìn, vua vỠđến Kinh sư.
Tháng 3, ngà y Tân Tỵ, mở há»™i khánh thà nh chùa Quảng Hiếu ở Tiên Du. Truy dâng lá»… cúng Thánh Tông và Thượng Dương hoà ng thái háºu.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y Giáp Thân, 5 ngưá»i nước Chân Lạp quy phụ.
Cấm giết trâu. xuống chiếu rằng: "Trâu là váºt quan trá»ng cho việc cà y cấy, là m lợi cho ngưá»i không Ãt. Từ nay vá» sau ba nhà là m má»™t bảo, không được giết trâu ăn thịt, ai là m trái thì trị tá»™i theo hình luáºt".
Mùa thu, tháng 7, nước Chân Lạp sang cống.
Tháng 8, ngà y mồng 1, vua ngự điện Thiên An, ban áo mùa thu cho các quan.
Vua ngá»± Ä‘iện Linh Quang xem Ä‘ua thuyá»n. Äêm ấy vua ngá»± Ä‘iện Sùng Uyên, đặt lá»… yến mừng chiếc lá»ng và ng.
Mùa đông, tháng 10, vua ngự đến hà nh cung Ứng Phong xem gặt lúa. Chuyến đi nà y bắc [22b] cầu vồng qua sông Ba Lạt578 .
Tháng 11, vua đến kinh sư. Các nhà nho, đạo, thÃch Ä‘á»u dâng thÆ¡ mừng.
Xây đà i TỠTiêu579 .
Năm ấy được mùa to.
Giáp Thìn, /Thiên Phù Duệ Vũ/ năm thứ 5 [1124] , (Tống Tuyên Hòa năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, Diêu Sách dâng chim sẻ trắng.
Tháng giêng nhuáºn, đóng thuyá»n Tưá»ng Quang, kiểu thuyá»n hai lòng.
Vua ngá»± đến hà nh cung ở Ứng Phong xem cà y ruá»™ng. Khi vua ngá»± ở hà nh cung, ngưá»i nước Chiêm Thà nh là Cụ Ông và ba ngưá»i em hỠđến chầu.
Tháng 2, vua vỠKinh sư.
Mùa hạ, tháng 4, ngưá»i nước Chân Lạp là Kim Äinh A Truyá»n cùng 4 ngưá»i gia đồng sang quy phụ.
Thủ lĩnh châu Quảng Nguyên là Dương Tự Hưng dâng hươu trắng.
Dựng chùa Hộ Thánh.
Tháng 5, ngưá»i nước Chiêm Thà nh là bá»n Ba Tư Bồ Äà La 30 ngưá»i sang quy phụ.
Mùa thu, tháng 7, hạn, là m lễ cầu mưa.
Chủ đô giáp Nội tác giám là Tô Ông dâng con rùa mắt có 6 con ngươi, trên ức [23a] có hai chữ "Thiện đế".
Tháng 9, Thà nh Khánh hầu (không rõ tên) chết.
Mùa đông, tháng 10, đắp đà i Uất la.
Tháng 11, đô Ngá»c Giai là Lý Hiệu dâng cá chiên và ng.
Tháng 12, phu nhân của Thà nh Khánh hầu là Hà Thị uống thuốc độc chết theo chồng.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Äà n bà chỉ theo má»™t chồng mà chết thì không gá»i là "tuẫn" [chết theo]. Hà thị theo tình mà đi thẳng, đến ná»—i uống thuốc độc chết theo, tuy là quá, nhưng khó vá»›i ngưá»i khác mà Hà thị lấy là m dá»…, việc ấy cÅ©ng là khó là m. Hoặc giả Thà nh Khánh hầu đến lúc ấy má»›i chôn mà Hà thị chết để chôn theo chăng?
Lại cho Ná»™i thưá»ng thị là Lê Bá Ngá»c là m thị lang bá»™ Lá»…. Tiểu thá»§ lÄ©nh châu Quảng Nguyên là Mạc Hiá»n và phe đảng bá»™ thuá»™c trốn sang động Cống ở địa giá»i Ung Châu nước Tống.
[23b] Ất Tỵ, /Thiên Phù Duệ VÅ©/ năm thứ 6 [1125] , (Tống Tuyên Hòa năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, cho Ná»™i thưá»ng thị là Mâu Du Äô580 là m Trung thư thừa581 .
Ung Châu bắt bá»n Mạc Hiá»n, xin sai ngưá»i đến Giang Nam để giao trả. Vua sai ngưá»i giữ phá»§ Phú Lương582 là trung thư Lý Hiến đến Giang Nam nháºn Ä‘em vá» kinh sư. Äà y Mạc Hiá»n và o châu Nghệ An, vợ con Ä‘á»u sung là m quan nô.
Phiên là m giấy583 dâng ngá»c châu tân lang, vua truyá»n không nháºn.
Khánh thà nh điện Sùng Dương, mở yến tiệc ba ngà y đêm. Mùa hạ, tháng 4, vua ngự đến hà nh cung Ứng Phong xem cà y ruộng.
Tháng 6, vua từ hà nh cung Ứng Phong đến hà nh cung Lý Nhân, Nháºp ná»™i thưá»ng thị trung thừa là Mâu Du Äô vâng chỉ tuyên bảo các quan trong ngoà i rằng có rồng và ng hiện ở Ä‘iện kÃn cá»§a hà nh cung, chỉ có các cung nữ và hoạn quan trông thấy.
Mùa đông, tháng 10, vua ngự đến hà nh cung Ứng Phong xem gặt.
Tháng 11, sai Nháºp ná»™i Lá»… bá»™ thị lang [24a] Lê Bá Ngá»c Ä‘i đánh bá»n Nùng Quỳnh và Mạc Thất Nhân ở châu Quảng Nguyên. Khi sắp Ä‘i, Bá Ngá»c há»p quân thỠở ngoà i cá»a Äại Hưng, tuyên bố quân lệnh.
Rồng và ng lượn ở bảo đà i kỳ thỠở Äá»™ng Vân.
Xuống chiếu rằng phà m đánh chết ngưá»i thì xá» 100 trượng, thÃch mặt 50 chữ, đồ là m khao giáp.
BÃnh Ngá», /Thiên Phù Duệ VÅ©/ năm thứ 7 [1126] , (Tống Khâm Tông Hằng, TÄ©nh Khang năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, mở há»™i đèn Quảng Chiá»u bảy ngà y đêm. Tha ngưá»i có tá»™i [giam] ở phá»§ Äô Há»™.
Cấm dân chúng mùa xuân không được chặt cây.
Tháng 2, ngà y mồng 1, vua ngự điện Thiên An, xem các vương hầu đá cầu.
Tháng 3, là m lễ khánh hạ năm bộ kinh ở chùa ThỠThánh.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y Nhâm tuất, mở hội Nhân Vương ở Long Trì. Ngà y hôm ấy rồng và ng hiện ở điện Vĩnh Quang.
Mùa thu, tháng 7, hạn, từ tháng 6, đến đây cà ng dữ.
Con rùa mắt có sáu con ngươixuất hiện.
Mưa dầm, là m lễ cầu tạnh.
Tháng 9, nước Chiêm Thà nh sang cống.
Mở [24b] hội đèn Quảng Chiếu ở Long Trì, xuống chiếu cho sứ thần Chiêm Thà nh và o xem.
Mùa đông, tháng 11, vua ngự đến hà nh cung Ứng Phong xem gặt.
Tháng [11] nhuáºn, sai lệnh thư gia là Nghiêm Thưá»ng, Ngá»± khố thư gia là Từ Diên Ä‘em 10 con voi thuần và và ng bạc, sừng tê sừng bin sang biếu nhà Tống để tạ Æ¡n việc bắt Mạc Hiá»n. Thưá»ng và Diên đến Quế phá»§584 và o ra mắt quan kinh lược ty. [Há»] bảo vá»›i Thưá»ng và Diên rằng: "Năm nay ở Äông Kinh và các xứ Hồ Nam, ÄÄ©nh Châu, Lá»… Châu Ä‘á»u đã Ä‘em binh mã Ä‘i đánh ngưá»i Kim, chưa biết lúc nà o vá». Trong lúc nà y thì ngá»±a trạm, phu trạm dá»c đưá»ng chổ nà o cÅ©ng Ãt, xin sứ giả Ä‘em lá»… váºt vá»". Thưá»ng và Diên phải trở lại. Năm ấy ngưá»i nước Kim là Niêm Hãn, Cán Lý Bất585 Ä‘em quân vây Biện Kinh nước Tống, bắt vua Tống là Huy Tông và Khâm Tông Ä‘em vá» phương Bắc. Nước Tống loạn to. (Lúc ấy vua Kim là Oa Khoát Äà i dá»±ng nước ở Mạc Bắc586 , đặt niên hiệu là Thiên Há»™i)587
[25a] Äinh Mùi, /Thiên Phù Khánh Thá»/ năm thứ 1 [1127] , (Tống TÄ©nh Khang năm thứ 2, từ tháng 5 vá» sau là Cao Tông Cấu, Kiến Viên năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, cho Ngá»± khổ thư gia là Phạm TÃn là m Phán sá»± phá»§ Thanh Hóa.
Tháng 2, các quan dâng tôn hiệu gia thêm bốn chữ: Khoan Từ Thánh Thá».
Từ tháng giêng đến tháng 2 mưa dầm, sai quan là m lễ cầu tạnh.
Viên ngoại lang là Nguyá»…n NghÄ©a Trưá»ng dâng con rùa ba chân, mắt sáu con ngươi.
Tháng 3, thá»§ lÄ©nh châu Nông588 là Dương Tuệ dâng hai khối và ng sống (gá»i là và ng) Trưá»ng thá».
Mùa hạ, tháng 4, vua ngự đến hà nh cung Ứng Phong xem gặt.
Mưa thóc.
Tháng 5, nhà sư Cao Äình dâng chim sẻ trắng.
Mùa thu, tháng 7, ngà y Äinh Tỵ, khánh thà nh chùa Trung Hưng Diên Thá».
Mùa đông, tháng 11, Khâm Châu nước Tống đưa trả nghịch đảng ở châu Quảng Nguyên là bá»n Mạc Thất Nhân.
Tháng 12, sao Thiên Cẩu sa xuống, có tiếng kêu như sấm.
Gả công chúa Diên Bình cho thủ Lĩnh phủ Phú Lương là Dương Tự Minh.
[25b]Vua không khá»e, gá»i Thái úy Lưu Khánh Äà m và o nháºn di chiếu rằng: "Trẫm nghe phà m các loà i sinh váºt không loà i nà o không chết. Chết là số lá»›n cá»§a trá»i đất, lẽ đương nhiên cá»§a má»i váºt. Thế mà ngưá»i Ä‘á»i không ai là không thÃch sống mà ghét chết. Chôn cất háºu là m mất cÆ¡ nghiệp, để tang lâu là m tổn tÃnh mệnh, trẫm không cho là phải. Ta đã Ãt đức, không lấy gì là m cho trăm hỠđược yên, đến khi chết Ä‘i lại khiến cho thứ dân mặc áo xô gai, sá»›m tối khóc lóc, giảm ăn uống, bá» cúng tế, là m cho lá»—i ta thêm nặng, thiên hạ sẽ bảo ta là ngưá»i thế nà o! Trẫm xót pháºn tuổi thÆ¡ phải nối ngôi báu, ở trên các vương hầu, lúc nà o cÅ©ng nghiêm kÃnh sợ hãi. Äã 56 năm nay, nhá» anh linh cá»§a tổ tông, được hoà ng thiên phù há»™, bốn biển yên là nh, biên thùy Ãt biến, chết mà được xếp sau các báºc tiên quân là may rồi, còn phải thương khóc là m gì? Trẫm từ khi Ä‘i xem gặt lúa đến giá», bá»—ng bị ốm, bệnh kéo dà i, [26a] sợ không kịp nói đến việc nối ngôi. Mà thái tá» Dương Hoán tuổi đã tròn má»™t ká»·589 , có nhiá»u đại đội, thông minh thà nh tháºt, trung nghiêm kÃnh cẩn, có thể theo phép cÅ© cá»§a trẫm mà lên ngôi hoà ng đế. Nay kẻ ấu thÆ¡ chịu mệnh trá»i, nối thân ta truyá»n nhgiệp cá»§a ta, là m cho rá»™ng lá»›n thêm công nghiệp Ä‘á»i trước. Nhưng cÅ©ng phải nhá» quan dân các ngươi má»™t lòng giúp ráºp má»›i được. Nà y Bá Ngá»c, ngươi tháºt có khà lượng cá»§a ngưá»i già cả, nên sá»a sang giáo mác, để phòng việc không ngá», chá»› là m sai mệnh, trẫm dù nhắm mắt cÅ©ng không di háºn. Việc tang thì chỉ 3 ngà y bá» aó trở, nên thôi thương khóc; việc chôn thì nên theo Hán Văn Äế, cốt phải kiệm ước, không xây lăng má»™ riêng, nên để ta hầu bên cạnh tiên đế. Than ôi! Mặt trá»i đã xế, tấc bóng khó dừng; từ giã cõi Ä‘á»i, nghìn thu vÄ©nh quyết. Các ngươi nên tháºt lòng kÃnh nghe lá»i trẫm, báo rõ cho các vương công, bà y tá» trong ngoà i".
Ngà y Äinh Mão, vua băng ở Ä‘iện VÄ©nh Quang.
[26b]Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vá» thá»i đại thuáºn ngà y xưa, ngưá»i là m vua biết giữ tÃn đạt thuáºn, tá»›i được mức trung hòa, cho nên bấy giá» trá»i không tiếc đạo, đất không tiếc cá»§a báu, móc ngá»t tuân sa, rượu thÆ¡m suối chảy, cá» chỉ nảy má»c, mà các váºt Ä‘iá»m là nh như rồng, phượng, rùa, lân, không giống gì không đến. Thá»i Nhân Tông, sao các váºt Ä‘iá»m là nh nhiá»u đến thế? Là vì nhà vua thÃch, cho nên bá» tôi dâng xằng mà thôi.
Hoà ng thái tá» lên ngôi trước linh cữu. Hạ lệnh cho VÅ© vệ Lệ Bá Ngá»c truyá»n bảo quân hầu và các quan văn võ lui ra ngoà i cá»a Äại Hưng, sai các ngưá»i giữ thà nh đóng cá»a canh phòng cẩn máºt, không cho ai ra và o. Lại sai cấm quân cầm binh khà đứng ở dưới Ä‘iện Thiên An, rồi cho lệnh mở cá»a nách bên hữu, gá»i các quan và o long trì sai Bá Ngá»c truyá»n bảo các vương hầu và các quan văn võ rằng: "Không may tiên đế lìa bá» bầy tôi, ngôi trá»i không thể bá» không lâu ngà y. Ta còn Ãt tuổi, cố gượng nối ngôi, các khanh nên bá»n mãi má»™t lòng590 , giúp đỡ nhà vua, không những để không phụ lòng tiên đế chú ý trông mong mà còn để con cháu các khanh Ä‘á»i Ä‘á»i hưởng lá»™c vị". Các quan Ä‘á»u lạy mừng và thương khóc. Sai ná»™i nhân là Äá»— Thiện, xá nhân là Bồ Sùng Ä‘em việc ấy báo vá»›i Sùng Hiá»n hầu. xuống chiếu cho các hương ấp trong nước Ä‘á»u yên nghiệp như cÅ©, không được chứa giấu giặc cướp trốn tránh và những kẻ đánh nhau giết ngưá»i.
Ngà y Nhâm Ngá», các quan dâng biểu xin quà n linh cữu ở Ä‘iện Hồ Thiên. Ngà y Quý Mùi, các quan mặc áo trở ở ngoà i gác VÄ©nh Bình. Ngà y Giáp Thân, các quan dâng biểu xin vua ngá»± chÃnh diện.
Ngà y Ất Dáºu, vua bắt đầu ngá»± Ä‘iên Thiên An coi chầu. xuống chiếu cho các quan bỠáo trở. Ngà y hôm ấy vua ngá»± giá Ä‘i Na Ngạn591 xem các cung nữ lên [27b] dà n thêu để chết theo Äại Hà nh Hoà ng Äế.
Lê Văn Hưu nói: Trẻ nhá» lên 3 tuổi thôi bế ẵm má»›i rá»i khá»i cha mẹ, cho nên từ thiên tá» cho đến dân thưá»ng, tuy sang hèn khác nhau, mà tình thương nhá»› 3 năm thì là má»™t. Thế là để báo Ä‘á»n công khó nhá»c cá»§a cha mẹ váºy. Huống chi Thần Tông được Nhân Tông nuôi nấng trong cung, không Æ¡n gì háºu bằng, đáng lẽ phải tang hết mức buồn, tế hết mức kÃnh, để báo đáp má»›i phải. Nay chưa được má»™t tháng mà đã bảo các quan bỠáo trở, chưa đến lá»… tốt khốc mà đã đón hai phi háºu và o cung, không hiểu bấy giá» lấy gì để là m khuôn mẫu cho thiên hạ và biểu đạt vá»›i các quan? Thần Tông còn nhá» tuổi, bầy tôi trong triá»u cÅ©ng lấy việc để tang ngắn là m may, không ai có má»™t lá»i nói đến. Có thể bảo là trong triá»u không có ngưá»i váºy
[28a].Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nhân Tông thánh há»c cao minh, hiểu sâu cá»› sống chết, như lẽ tất nhiên có ngà y thì có đêm. Lá»i di chiếu nói rất thấu lẽ, đủ biết cái ý "không gõ cháºu hát ca, đến lúc tuổi già than tiếc"592 . Dạy ngưá»i như thế tháºt sâu xa váºy, tuy nhiên, ở Nhân Tông thì đó là lá»i nói sáng đạo, mà ở Thần Tông thì lại là việc là m thất hiếu. Văn Hưu bà n thế là phải.
THẦN TÔNG HOÀNG ÄẾ
Húy Dương Hoán, cháu gá»i Thánh Tông bằng ông, cháu gá»i Nhân Tông bằng bác, con cá»§a Sùng Hiá»n hầu, do phu nhân há» Äá»— sinh ra. Khi má»›i lên 2 tuổi, được nuôi trong cung, láºp là m hoà ng thái tá». Nhân Tông băng, bèn lên ngôi báu. Ở ngôi 11 năm [1128 - 1138], thá» 23 tuổi [1116 - 1138] băng ở Ä‘iện VÄ©nh Quang. Vua khi má»›i lên ngôi hãy còn trẻ dại, đến khi lá»›n lên, tư chất thông minh, độ lượng nên việc sá»a sang chÃnh sá»±, dùng ngưá»i hiá»n tà i, thá»§y chung Ä‘á»u chÃnh, nhiệm nặt khúc nôi, không gì sai lệch. Tuy thân mang ác táºt nhưng rồi chữa là nh, cÅ©ng là nhá» có ý trá»i cả. Song quá thÃch Ä‘iá»m là nh, tôn sùng đạo Pháºt, chẳng đáng [28b] quý gì.
Máºu thân, Thiên Thuáºn593 năm thứ 1 [1128], (Tống Kiến Viêm năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, BÃnh Tuất, đổi niên hiệu, đại xá. Tôn mẹ nuôi là Trần Anh phu nhân là m Hoà ng Thái háºu.
Xuống chiếu rằng: Phà m dân có ruá»™ng đất bị sung công cùng là bị tá»™i phải là m Ä‘iá»n nhi thì Ä‘á»u được tha cả. Các tăng đạo và dân phải là m lá»™ ông594 cÅ©ng được miá»…n.
Cho sáu quân thay phiên nhau vỠlà m ruộng, theo chế độ xưa.
Ngà y Máºu Tý, tôn thụy hiệu cho Äại Hà nh Hoà ng Äế là Hiếu Từ Thánh Thần Văn vÅ© Hoà ng Äế, miếu hiệu là Nhân Tông.
Ngà y Ká»· Sá»u, biếm Äại liêu ban Lý sùng Phúc vì khi Ä‘i qua cá»a thà nh Tây Dương, ngưá»i tuần lại há»i mà không trả lá»i.
Ngà y Tân Mão, xuống chiếu rằng nước đang có tang, dân chúng không được cưỡi ngựa và đi võng mà u lam, xe che mà n.
Ngà y Canh Tý, vua bắt đầu ngá»± kinh diên [nghe giảng há»c].
Ngà y Tân Sá»u, lấy Ná»™i [29a] vÅ© vệ Lê Bá Ngá»c là m Thái úy, thăng tước hầu; Ná»™i nhân há»a đầu Lưu Ba, Dương Anh NhÄ© là m Thái Phó, tước Äại liêu ban; Trung thừa Mâu Du Äô là m Gián nghị đại phu, thăng tráºt chư vệ; Ná»™i nhân há»a đầu Lý Khánh, Nguyá»…n Phúc, Cao y là m Thái Bảo, tước Ná»™i thượng chế; Ná»™i chi háºu quản giáp Lý SÆ¡n là m Äiện tiá»n chỉ huy sứ, tước Äại liêu ban; Linh nhân595 Ngô Toái là m Thượng chế; Ngá»± khố thư gia Từ Diên là m Viên ngoại lang. Lại ban tiá»n lụa cho Bá Ngá»c, [Lưu] Ba và [Mâu] Du Äô đến táºn nhà đem lá»… váºt cá»§a Nhân Tông ban cho Sùng Hiá»n hầu.
|

17-07-2008, 03:52 AM
|
 |
Tiếp Nháºp Ma Äạo
|
|
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q3(b)
Bản Kỷ Toà n Thư Q3(b)
Nhà Lý (1054 - 1138)
Ngà y Quý Mão, sai ngưá»i ở Hoà Trại cáo phó vá»›i nhà Tống và báo việc lên ngôi. (Khi ấy Tống Cao Tông lánh ngưá»i Kim qua sông [Trưá»ng Giang] đóng đô ở phá»§ Lâm An596 . Ngà y Giáp Thìn, xuống chiếu cho Äô phi kỵ mang di [29b] chiếu cá»§a Nhân Tông và việc vua lên ngôi sang báo cho Chiêm Thà nh. Phát và ng và lụa trong kho ban cho các quan theo thứ báºc khác nhau.
Ngà y Máºu Thân, trưá»ng Quang lang dâng 9 chiếc thuyá»n cá»§a ngưá»i buôn nước Tống trôi giạt.
Äá»— VÅ© Thắng là Quách Ti dâng cây đà o cao 4 tấc có hoa.
Ngà y Ká»· Dáºu, cho Äà o Thuấn là m Trung thư sảnh viên ngoại lang hà nh tây thượng cáp môn sứ, Thượng thư sảnh viện ngoại lang Lý Bảo thần hà nh đông thượng cáp môn sứ, Phạm Thưởng, Äá»— Lục, Khổng Nguyên, Phạm Bảo, Kim Cát, Lý Khái, Äà o Lão, Nguyá»…n Hoà n là m Viên ngoại lang thượng thư sảnh; Lương Cá»u, Äà o Sâm, Quách Thục, Nguyá»…n Nhân, Nguyá»…n Khánh, Äà o Tương, Quách Cá»± Tầm, Nguyá»…n Thối là m Trung thư hoả; Lý NgÅ©, Kiểu NghÄ©a, Lý Cá, Nguyá»…n Biếm, Nguyá»…n Bá»™c, Nguyá»…n Khoan, Äà o Lục, Äá»— Ký, Kiểu Thiệu là m Chi háºu thư gia.
Ngà y Quý Sá»u, xuống chiếu cho Gián nghị đại phu Mâu Du Äô chá»n quân Long Dá»±c cÅ© là m các quân tả hữu Ngá»c Giai, Hưng Thánh, Quảng Thà nh, vÅ© [30a] Äô.
Ngà y Giáp Dần, hÆ¡n 2 vạn ngưá»i Chân Lạp và o cướp bến Ba Äầu ở châu Nghệ An. Xuống chiếu cho Nháºp ná»™i thái phó Lý Công Bình Ä‘em các quan chức đô cùng ngưá»i châu Nghệ An Ä‘i đánh.
Tháng 2, ngà y Ất Mão, xuống chiếu tha cho cá tá»™i nhân ở phá»§ Äô há»™. Ngà y Nhâm Tuất, xuống chiếu tha cho 130 ngưá»i bị biếm truất.
Ngà y Quý Hợi, Lý Công Bình đánh bại ngưá»i Chân Lạp ở bến Ba Äầu, bắt được chá»§ tướng và quân lÃnh.
Ngà y Ất Sá»u, các quan dâng tôn hiệu là Thuáºn Thiên Quảng Váºn Khâm Minh Nhân Hiếu Hoà ng Äế. Vua bảo các quan rằng: "Trẫm còn trẻ thÆ¡, nối nghiệp lá»›n cá»§a tiên thánh, mà thiên hạ yên tÄ©nh, trong cõi sợ uy, Ä‘á»u là nhá» sức cá»§a các khanh. Các khanh nên cẩn tháºn giữ chức, chá»› có lưá»i biếng qua quÃt để giúp cho trẫm những chá»— còn thiếu sót".
Láºp Lý thị là m Hoà ng háºu. Trước đó vua sai Viên ngoại lang Lý Khánh Thần và [30b] vợ Ä‘i đón con gái cá»§a Äiện tiá»n chỉ huy sứ Lý SÆ¡n, Viên ngoại lang Trần Ngá»c Äá»™ và vợ Ä‘i đón con gái cá»§a Lê Xương là cháu chú bác cá»§a Thái úy Lê Bá Ngá»c, sách láºp con gái cá»§a SÆ¡n là m Lệ Thiên Hoà ng háºu, con gái cá»§a Xương là m Minh Bảo phu nhân. Thăng tráºt ký hầu cho Lý SÆ¡n coi việc quân sá»± ở lạng Châu, ban cho [Lê] Xương tước Äại liêu ban.
Mưa dầm.
Ngà y Äinh Mão, các quan dân biểu mừng vua lên ngôi.
Lá phướn của hai chùa Thiên Long và Thiên Sùng không gió mà tự lay động như múa. Vua ngự xa giá đến hai chùa ấy để lễ tạ.
Thư báo thắng tráºn cá»§a Lý Công Bình đến kinh sư.
Ngà y Máºu Thìn, vua ngá»± đến hai cung Thái thanh, Cảnh Linh và các chùa quán trong thà nh để lá»… tạ Æ¡n Pháºt và Äạo đã giúp ngầm cho Công bình đánh được ngưá»i Chân Lạp.
Lê Văn Hưu nói: Phà m việc trù tÃnh ở trong mà n trướng, quyết định được chiến thắng ở ngoà i nghìn dặm, Ä‘á»u là [31a] công cá»§a ngưá»i tướng giá»i cầm quan là m nên thắng lợi. Thái phó Lý Công Bình phá được quân Chân Lạp cướp châu Nghệ An, sai ngưá»i báo tin thắng tráºn. Thần Tông đáng lẽ phải cáo thắng tráºn ở Thái Miếu, xét công ở triá»u đưá»ng để thưởng cho bá»n Công Bình vá» công đánh giặc. Nay lại quy công cho Pháºt và Äạo, Ä‘i các chùa quán để lạy tạ, như thế không phải là cách để á»§y lạo kẻ có công, cổ lệ chà khà cá»§a quân sÄ©.
Ngà y Canh Ngá», vua ngá»± Ä‘iện thiên an xem quốc nhân há»™i thỠở Long Trì597 . Nhân đó xuống chiếu phát quần áo, tiá»n lụa trong Ná»™i phá»§ để ban cho.
Ngà y Giáp Tuất, xuống chiếu cấmgia nô và tạo lệ của các quan không được lấy con gái lương dân.
Hoà ng háºu Lệ Thiên và phu nhân Minh Bảo vá» thăm nhà .
Sai Gián nghị đại phu Mâu Du Äô đến phá»§ Thiên Äức chá»n đất tốt để xây sÆ¡n lăng cá»§a Nhân Tông.
Tháng 3 [ 31b] Lý Công Bình Ä‘em quân vá» kinh sư, dâng tù 169 ngưá»i.
Cho ná»™i lệnh thư gia Phà Công TÃn là m Phụng nghị lang, Ná»™i thư gia Ngụy Quốc Bảo là m Tả ty. Vua xem đại há»™i Linh quang, cho Công TÃn và Quốc Bảo là m Ná»™i thưá»ng thị.
Mùa hạ, tháng 4, hạn. Vua trai giới ăn chay cầu đảo, được mưa.
Tháng 5, độ cho lão binh đô tà o là bá»n VÅ© Äại bốn ngưá»i là m tăng.
Xuống chiếu miá»…n thuế dịch cho 100 ngưá»i há» cá»§a Thần Anh thái háºu có biên tên ở sổ.
Xuống chiếu rằng những việc kiện tụng đã phán xá» dưới các triá»u Tổ, Tông598 rồi thì không được Ä‘em bà n tâu lên nữa, là m trái thì bị tá»™i.
Tháng 6, xuống chiếu cho đại thần và các quan chức đô há»™i thỠở ngoà i cá»a Äại Hưng. Dá»± định là m lá»… đưa táng Nhân Tông.
An táng Nhân Tông ở lăng Thiên Äức.
Lấy ngà y sinh nháºt cá»§a vua là tiết Thiên thụy.
Mùa thu, tháng 7, tiết Trung nguyên, vua ngự điện Thiên An, các quan dâng biểu mừng. Vì [hôm ấy] là ngà y lễ Vu Lan [32a] bồn cầu siêu cho Nhân Tông nên không đặt lễ yến.
Tháng 8, xuống chiếu cho Lưu Khánh Äà m và Mâu Du Äô chá»n các quan chức đô.
Ngà y Giáp Tuất, đưa di chiếu của Nhân Tông cho các quan xem (chiếu nà y đã chép ở trên).
Ngưá»i Chân Lạp và o cướp hương Äá»— Gia599 ở châu Nghệ An, có đến hÆ¡n 700 chiếc thuyá»n. Xuống chiếu sai bá»n Nguyá»…n Hà Viêm ở Thanh Hoá và Dương á»” ở châu ấy Ä‘em quân đánh, phá được.
Mùa đông, tháng 11, lấy Thái uý Lê Bá Ngá»c là m Thái sư, đổi là m há» Trương.
Äà y nguá»i [phạm tá»™i] ở châu Quảng Nguyên đến phá»§ Thanh Hoá.
Châu Nghệ An đệ tâu má»™t phong quốc thư cá»§a nước Chân Lạp, xin sai ngưá»i sang sứ nước ấy. Vua không trả lá»i.
Ká»· Dáºu, [Thiên Thuáºn] năm thứ 2 [1129], (Tống Kến Viêm năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, nháºp ná»™i Ä‘iện trung là Lý An Dáºu dâng hươu trắng. Cho An Dáºu tước Äại liêu ban.
Thái úy Dương Anh Nhĩ dâng hươu trắng.
Mở [32b] hội khánh thà nh 8 vạn 4 nghìn bảo tháp ở gác Thiên Phù600 .
Ngà y Giáp Ngá», tôn thân phụ là Sùng Hiá»n hầu là m Thái thượng hoà ng và thân mẫu Äá»— thị là m Hoà ng thái háºu, ở tại cung Äá»™ng Nhân.
Lê Văn Hưu nói: Thần Tông là con ngưá»i tông thất, Nhân Tông nuôi là m con, cho nối đại thống, đáng lẽ phải coi Nhân Tông là m cha mà gá»i cha sinh là Sùng Hiá»n hầu là m hoà ng thúc, phong mẹ để là Äô thị là m Vương phu nhân, như Tống Hiếu Tông đối vá»›i Tú An Hy Vương và phu nhân Trương thị, để tõ ra má»™t gốc má»›i phải. nay lại phong Sùng Hiá»n hầu là m Thái thượng hoà ng, Äá»— thị là m hoà ng thái háºu,chả hoá ra hai gốc ư? Bởi Thần Tông bấy giá» còn trẻ thÆ¡ mà các công khanh trong triá»u như Lê Bá Ngá»c, Mâu Du [33a] Äô lại không biết lá»… nên má»›i như thế.
Tháng 2, vua trai giới để cầu mưa.
Thân vương ban Lý Lá»™c tâu ở núi Tản Viên có hươu trắng. Vua sai Thái úy Dương Anh NhÄ© Ä‘i bắt được. Cho Lá»™c tước Äại liêu ban.
Xuống chiếu tha cho những ngưá»i phạm tá»™i trong nước.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nhân Tông thưá»ng nhân việc mở há»™i [Pháºt] mà tha cho ngưá»i có tá»™i, là không phải lẽ, nhưng mà còn mượn tiếng há»™i Pháºt. Còn như vua [Thần Tông] thì không có việc gì mà cÅ©ng tha bổng. Phà m ngưá»i có tá»™i phạm pháp, có kẻ nặng ngưá»i nhẹ, năm báºc hình phạt, có trên có dưới, sao lại có thể tha bổng được, nếu nhất loạt tha cả thì kẻ tiểu nhân may mà được khá»i tá»™i, đó không phải là phúc cho ngưá»i quân tá». Cho nên thá»i xưa nói vỠđạo trị nước, tuy nói rằng không thể không xá tá»™i, nhưng cÅ©ng cho rằng xá tá»™i là có hại. Tha lá»—i [33b] thì được, tha tá»™i thì không được. Kinh dịch nói: "tha lá»—i,giảm tá»™i" Kinh thư nói: "Lầm lá»—i thì tha cho, cố phạm thì trị tá»™i". Thế là phải.
Tháng 3, Lý Tá» Khắc dâng tâu rằng, rừng ở Giang Äể601 có hươu trắng. Vua sai Thái úy Lưu Khánh Äà m Ä‘i bắt được. Thăng Tá» Khắc là m Khu máºt sứ, xếp và o hà ng tước minh tá»±, được đội mÅ© bảy cầu.
Lê Văn Hưu nói: Phà m ngưá»i xưa gá»i là điá»m là nh, là nói việc được ngưá»i hiá»n và được mùa, ngoà i ra không có gì đáng gá»i là điá»m là nh cả. Huống chi chim quý thú lạ không nuôi ở quốc đô cÅ©ng là lá»i khuyên răng cá»§a tiên vương để lại. Thần Tông nhân Nguyá»…n Lá»™c và Nguyá»…n Tá» Khắc (Lá»™c và Tá» Khắc nguyên là há» Lý, Văn Hưu kiêng huý nhà Trần nên gá»i là há» Nguyá»…n) dâng hươu trắng, cho là váºt Ä‘iá»m là nh, cho Lá»™c tước đại liêu ban, cho Tá» Khắc tước [34a] minh tá»±, thì cả ngưá»i thưởng và ngưá»i nháºn thưởng Ä‘á»u sai cả. Tải sao váºy? Thần Tông vì dâng thú mà cho quan tước, thế là lạm thưởng. Lá»™c và Khắc không có công mà nháºn thưởng, thế là dối vua.
Äại thá»§ lÄ©nh châu Tây Nông là Hà Văn Quảng dâng hai khối và ng sống cá»™ng nặng 33 lạng 5 đồng cân.
Mùa Hạ, tháng 6, Nháºp ná»™i Long đồ là Mâu Du Äô dâng ngá»±a trắng bá»m Ä‘en, bốn chân có cá»±a.
Cho Ná»™i thưá»ng thị Phà Công TÃn là m Tả ty lang trung, Ngụy Quốc Bảo là m Viên ngoại lang.
Mùa Thu, tháng 8, là m thần chá»§ cá»§a Nhân Tông Hoà ng Äế ở Linh Äiện. Rắn thanh trúc quấn ở ngai báu.
Tháng [8] nhuáºn, ngà y Nhâm Ngá», rước thần vị cá»§a Nhân Tông Hoà ng Äế và o thỠở Thái Thất.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Tiên vương đặt lá»… thá» ngưá»i chết cÅ©ng như hầu hạ khi còn sống, cho nên là m [má»™c] chá»§ để tượng trưng cho thần, thế thì [má»™c] chá»§ là chổ dá»±a cá»§a thần. Tế ngu rồi má»›i là m thần chá»§, tế luyện rồi má»›i đổi thần chá»§, [34b] đổi thần chá»§ xong rồi má»›i thá» chung và o Thái Miếu, lá»… tiết là như thế. Nhân Tông đã chôn từ tháng 6 năm trước, đến đấy đã mưá»i bốn tháng, kỳ tế luyện cÅ©ng quá lâu rồi mà bây giá» má»›i là m thần chá»§ để thá» chung và o Thái Miếu, thế là để cháºm và bất kÃnh quá lắm.
Ngà y Giáp Thân, ngưá»i nung ngói ở cung Äá»™ng Nhân là Nguyá»…n Nhân dâng con rùa mắt có sáu con ngươi, trên ức có hai chữ " Phổ nhạc".
Xuống chiếu rằng nô tỳ cá»§a vương hầu và các quan không được cáºy thế đánh Ä‘áºp quan quân và bách tÃnh, kẻ nà o phạm thì gia chá»§ phải tá»™i đồ, nô sung là m quan nô.
Mùa Äông, tháng 10, thăng cho Tả ty Phà Công TÃn là m Chư vệ, ban cho há» Lý.
Tháng 12, ngưá»i giữ voi là Chu Há»™i dâng rùa trắng.
Lấy Ná»™i thưá»ng Äá»— Nguyên Thiện là m Tham tri chÃnh sá»±, giữ phá»§ Thanh Hoá; Ngá»± khố thư gia Phạm TÃn là m Viên ngoại lang.
[35a] Canh Tuất, [Thiên Thuáºn] năm thứ 3 [1130], (Tống Kiến Viêm năm thứ 4).
Mùa Xuân, tháng giêng, xuống chiếu cho con gái các quan không được lấy chồng trước, đợi sau khi chá»n sung và o háºu cung, ngưá»i nà o không trúng tuyển má»›i được lấy chồng.
Lê Văn Hưu nói: Trá»i sinh ra dân mà đặt vua để chăn dắt, không phải để cung phụng riêng cho vua. Lòng cha mẹ ai chẳng muốn con cái có gia thất, thánh nhân thể lòng ấy còn sợ kẻ sất phu sất phụ không được có nÆ¡i có chốn.
Cho nên Kinh Thi tả sá»± ấy trong thÆ¡ "Äà o yêu" và thÆ¡ "Siếu hữu mai" để khen việc lấy chồng kịp thì và chê việc để lỡ thì váºy. Thần Tông xuống chiếu cho con gái các quan phải đợi xong việc tuyển ngưá»i và o cung rồi má»›i được lấy chồng, thế là để cung phụng cho riêng mình, đâu phải lòng là m cha mẹ cá»§a dân?
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua bấy giá» chưa đến tuổi hai mươi, ra lệnh ấy là muốn tuyển con gái các quan sung và o háºu cung thôi. Việc ấy chưa lấy gì là m quá. Còn như đánh được giặc mà [35b] quy công cho Pháºt, dâng hươu mà là m Ä‘em tước tráºt cho ngưá»i Ä‘á»u là do tÃnh trẻ thÆ¡ mà không ai giúp can ngăn. Nếu có ngưá»i lấy chà thà nh mà cảm, dùng lá»i nói khéo mà khuyên, thì vua vốn tư chất thông minh, tất thế nà o cÅ©ng nghe theo.
Quản giáp nội tác là Chu Thủy dâng cá diếc và ng. Lấy ngự khố thư gia Lương Cải giữ phủ Thanh Hoá.
Tháng 3, ngưá»i nước Chiêm Thà nh là Ung Ma, Ung Câu sang quy phụ.
Tháng 5, quản giáp Phù Thu Liễu là Phà Nguyên dâng chim sẻ trắng.
Thái thượng hoà ng băng, thụy là Cung Hoà ng.
Tháng 6, hạn, là m lễ cầu mưa.
Mùa Thu, tháng 9, mưa dầm, là m lễ cầu tạnh.
Vua ngá»± Ä‘iện Linh Quang xem Ä‘ua thuyá»n.
Xuống chiếu tha tù giam ở phá»§ Äô há»™.
Mùa Äông, tháng 10, vua ngá»± Ä‘iện Thiên Linh duyệt sáu quân, định các cấp báºc.
Nhà Tống sai sứ mang ấn báu và sắc và ng sang phong vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương602 .
Tháng 11, Chiêm Thà nh sang cống.
Tháng 12, vua đánh cầu ở Long Trì, cho sứ nước Chiêm Thà nh và o hầu xem. Mở há»™i khánh thà nh chùa Quảng Nghiêm Tư Thánh. Tha cho những ngưá»i có tá»™i. Sai Viên ngoại lang là Lý Phụng Ân và Lệnh thư gia là Doãn Anh Khái sang nước Tống đáp lá»….
Tân Hợi, [Thiên Thuáºn] năm thứ 4 [1131] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, dá»±ng hai gác ở trong Ä‘iện Diên Hòa.
Tháng 2, Hoà ng đệ là Tinh chết (con cá»§a Sùng Hiá»n hầu).
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu cấm gia nô cuả các vương hầu, công chúa và các quan không được lấy con gái cá»§a các quan chức đô và bách tÃnh.
Cấm con gái dân gian không được bắt chước kiểu búi đầu tóc như cung nhân.
Tháng 5, hạn, cầu đảo được mưa to.
Chủ đô Nhiễm hoà nh là Hà Nhi dâng chim sẻ trắng.
Dựng nhà cho đại sư Minh Không.
Mùa thu, tháng 7, các quan dâng biểu mừng [36b] được mùa.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói:Các triá»u thần bấy giá» xiểm nịnh quá lắm! Tháng 5, đại hạn, cầu đảo may mà được mưa, đến tháng 7, thì lúa hè đã quá vụ, mà lúa thu chưa chÃn, đã vá»™i cho là được mùa, dâng biểu chúc mừng. Nếu đến tháng 9, tháng 10, mà gặp lụt hạn hay bị sâu cắn thì đối vá»›i tá» biểu mừng ấy thế nà o?
Tháng 9, mở vưá»n bảo hoa.
Xuống chiếu cho Mâu Du Äô coi châu Nghệ An.
Tháng ấy mưa lâu ngà y, là m lễ cầu tạnh.
Muà đông tháng 10, Ngá»± tiá»n chỉ huy sứ là Vương Cát tâu là có dấu vết thần giáng ở Long Trì trước lầu chuông bên tả, dấu dà i 9 tấc 5 phân, rá»™ng 5 tấc.
Hoà ng đệ là Chu Cá chết.
Tháng 12, ngưá»i ở hương Thái Bình là Nguyá»…n Mãi dâng hươu trắng. Ngưá»i lÃnh ở Tả VÅ© Tiệp là [37a] Äá»— Khánh dâng cá xương công (tức là cá hầu)603 sắc và ng. Vua cho là điá»m là nh, xuống chiếu cho các quan chúc mừng. Cáp môn sứ Lý Phụng Ân tâu rằng:"con cá ấy là váºt nhá» má»n mà bệ hạ lấy là m Ä‘iá»m là nh. Nếu có lân phượng đến thì bệ hạ cho là váºt gì?". Vua khen lá»i nói phải.
Nhâm Tý, [Thiên Thuáºn] năm thứ 5 [1132] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 2). Mùa hạ, tháng 4, đêm có rồng và ng từ Ä‘iện VÄ©nh Quang hiện ra ở cung Lệ Quang604 .
Tháng 5, ngà y mồng 1, hoà ng thứ trưởng tá»là Thiên Lá»™c sinh, sau phong là m Minh Äạo Vương.
Tháng [5], nhuáºn, hoà ng trưởng nữ sinh, rồi chết.
Tháng ấy, gió bão là m đắm thuyá»n Diên Chương.
Mùa thu, tháng 7, ngưá»i nước Chiêm Thà nh là bá»n Cụ Bà n trốn vá» nước, đến trại Nháºt Lệ605 bị ngưá»i trại ấy bắt được, giải vá» Kinh sư.
Tháng 8, Chân Lạp và Chiêm Thà nh đến cướp châu Nghệ An.
Há»a đầu quân Tã VÅ© Lâm và Äá»— Quảng dâng cá xương công.
Xuống chiếu cho Thái uý Dương Anh NhÄ© Ä‘em ngưá»i ở phá»§ Thanh Hóa [37b] và châu Nghệ An Ä‘i đánh quân Chân Lạp và Chiêm Thà nh, phá tan.
Châu mục châu Chân Äăng là Lê Pháp Quốc dâng hươu Ä‘en.
Tháng 9, Lệnh há»a đầu ở đô Phụng vệ là Äinh Ngưu dâng hươu trắng.
Lệnh thư gia châu Nghệ An là Trần Lưu dâng ba ngưá»i Chiêm Thà nh. Trước đây bá»n ngưá»i nà y thưá»ng ẩn nấp ở chổ hiểm yếu, bắt ngưá»i châu Nghệ an Ä‘em bán cho ngưá»i nước Chân Lạp, Lưu đặt phục binh ở chổ ấy, bắt được Ä‘em dâng.
Mùa đông, tháng 10, sai Viên ngá»ai lang Lý Phụng Ân và Phụng nghị lang Doãn Anh Khái sang nước Tống đáp lá»….
Dựng điện Cảm Linh và gác Phụng Thiên.
Tháng 12, vua đón xuân ở đình Quảng Văn. Khánh thà nh điện Cảm Linh, ban yến cho các quan.
Thượng thư Lý Nguyên bị tội, chết ở trong ngục, vì con gái của Nguyên là thứ phi Chương Anh có lỗi.
Nhà Tống phong vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương.
[38a] Giáp Dần, Thiên Chương Bảo Tá»± năm thứ 2 [1134] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, cho Viên ngoại lang Ngụy Quốc Bảo tước Äại liêu ban.
Dá»±ng hai chùa Thiên Ninh, Thiên Thà nh và tô tượng Äế ThÃch. Vua ngá»± đến xem.
Lệnh thư gia Nguyá»…n Mỹ dâng con ngá»±a mà u hoa đà o, đầu xanh, bốn chân má»c sáu cá»±a (hai chân trước Ä‘á»u má»™t cá»±a, hai chân sau Ä‘á»u hai cá»±a).
Tháng ấy mưa lâu, là m lễ cầu tạnh.
Tháng 3, vua ngự đến quán Ngũ Nhạc.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu cấm các viên chi háºu và ná»™i nhân há»a đầu không được tá»± tiện ra ngoà i, ai trái thì khép tá»™i nặng, nếu có việc công phải tâu trước rồi má»›i được ra.
Tháng 5, khánh thà nh Ä‘iện VÄ©nh Quang má»›i sá»a chữa.
Phạm TÃn ở châu Nghệ An và Lệnh tư gia là Trần Lưu dâng hươu trắng.
Há»a đầu quân Hữu Ngá»± Long là Quách Tư dâng ngá»c thiá»m thừ606 hình dạng như [38b] mắt cá. Vua nói: "Äó là váºt nhá» má»n, không đáng quý". Không nháºn.
Ngưá»i lÃnh ở quân Hữu Hưng VÅ©607 là Vương Cá»u dâng con rùa mắt có sáu con ngươi, trên ức có nét chÅ© Trá»±u608 , xuống chiếu cho các há»c sÄ© và các tăng đạo biện nháºn, Ä‘á»c thà nh tám chữ: "Thiên thư hạ thị thánh nhân vạn tuế".
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Rùa là váºt linh thiêng vì nó có thể báo Ä‘iá»m trước, nhưng Ä‘á»i nà o cÅ©ng thưá»ng có, không như rồng phượng và kỳ lân Ãt thấy. Thế mà đương thá»i cho rùa là điá»m là nh mà đem dâng cho nhiá»u thế là là m sao? Còn như trên ức có nét chữ chỉ là những vết trắng, nét Ä‘en xen nhau mà thôi, bầy tôi nháºn là văn tá»±, đó là chiá»u ý vua mà nói nịnh thôi, có phải thá»±c có chữ đâu. Cho nên ngưá»i là m vua phải cẩn tháºn sá»± ưa chuá»™ng.
Táng 6, Hoà ng bà là Vương Bà Lịch chết.
Mùa thu, tháng 7, rồng và ng ban đêm hiện ở điện Vĩnh [39a] Quang.
Mùa đông, tháng 11, sá»a lại Ä‘iện Diên Sinh và quán NgÅ© Nhạc.
Tháng 12, Thà nh Äạo hầu (không rõ tên) chết.
Bầy tôi dâng thêm tôn hiệu là Thuáºn Thiên Duệ VÅ© Tưá»ng Linh Cảm Ứng Khoan Nhân Quảng Hiếu Hoà ng Äế. Äại xá cho thiên hạ.
Ất Mão, [Thiên Chương Bảo Tự] năm thứ 3 [1135] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, lấy Ngự khố thư gia là Dương Chưởng giữ phủ Thanh Hóa.
Tháng 2, hai nước Chân Lạp và Chiêm Thà nh sang cống.
Tháng 3, Khánh Thiện hầu (không rõ tên)609 chết.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu cho Tả ty lang trung Lý Công TÃn ra và o cung cấm để tâu việc, không được ngăn cấm.
Vua ngự đến quán Ngũ Nhạc để khánh thà nh tượng Tam tôn610 bằng và ng bạc.
Cho Viên ngoại lang Ngụy Quốc Bảo là m Tả y lang trung.
Từ mùa xuân đến mùa hè không mưa.
Tháng 5, ngà y mồng 1, có mưa.
Tháng 6, Chi háºu thư gia là Lý Xương và nhà sư ở chùa Quán ÄÃnh611 là Nguyá»…n Minh Ä‘á»u [39b] dâng chim sẻ trắng.
Xuống chiếu rằng những ngưá»i đã bán ruá»™ng ao không được trả tăng tiá»n lên mà chuá»™c lại, là m trái thì phải tá»™i.
Mùa thu, tháng 7, Thái sư Trương Bá Ngá»c612 chết.
Mùa đông, tháng 12, mở há»™i độ tăng613 ở Nghênh Tiên đưá»ng.
Mở đà n chay khánh thà nh ở điện Diên Sinh.
Äóng 3 chiếc thuyá»n Nháºt Äỉnh, Thanh Lan, Diên Minh.
BÃnh Thìn, [Thiên Chương Bảo Tá»±] năm thứ 4 [1136] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, mở vưá»n Diên Quang tại hương Lãnh Kinh614 .
Thấy chuông lá»›n thá»i xưa.
Tháng 2, Thà nh Hưng hầu (không rõ tên) chết.
Tháng 3, Thái uý Lưu Khánh Äà m chết.
Vua bệnh nặng, chữa thuốc không khá»i. Nhà sư Minh Không chữa khá»i, phong là m quốc sư. Tha thuế dịch cho và i trăm há»™. (Tục truyá»n khi nhà sư Từ Äạo Hạnh sắp trút xác, trong khi ốm Ä‘em thuốc niệm thần chú rồi giao cho há»c trò là Nguyá»…n Chà Thà nh tức Minh Không, dặn rằng 20 năm sau nếu thấy quốc vương bị bệnh lạ thì đến chữa ngay, có lẽ là việc nà y).
Mùa hạ, tháng 4, Hoà ng bà là Lã A Mãi ốm chết.
[40a]Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Sách chép các đế vương chưa có chá»— nà o chép việc hoà ng bà chết, mà trong Ä‘á»i Thần Tông thấy chép hai lần, có lẽ là vua đặt cách gia phong ân tứ trá»ng háºu cho các bảo mẫu, cho nên sá» thần theo đó mà chép chăng ?
Hoà ng trưởng tá» Thiên Tá»™ sinh. Các quan dâng và ng bạc tiá»n lụa và biểu mừng.
Tháng 6, cho Tả ty lang trung Lý Công TÃn615 là m Thiếu sư, tước Minh tá»±.
Mùa thu, tháng 9, Gián nghị đại phu Mâu Du Äô bị bãi chức.
Mùa đông, tháng 10, Thái uý Dương Anh Nhĩ chết.
Tháng 12, ngà y láºp xuân, vua ngá»± Ä‘iện Sùng Uyên, các quan dâng biểu mừng. Ngà y ấy gặp ngà y quốc kỵ, cho nên lại đặt biểu nà y.
Há»a đầu Ä‘o Tả Hưng Thánh là Tô VÅ© dâng rùa thần, ở ức có nét chữ Trá»±u. các quan nháºn ra bốn chữ "Nhất Thiên VÄ©nh Thánh".
Vua ngự đến [40b] phủ Thanh Hóa xem bắt voi.
Äinh Tỵ, [Thiên Chương Bảo Tá»±] năm thứ 5 [1137] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 7). Mùa xuân, tháng giêng, châu Nghệ An chạy trạm tâu việc tướng nước Chân Lạp là Phá Tô Lăng616 cướp châu ấy. Xuống chiếu cho thái uý Lý Công Bình Ä‘em quân Ä‘i đánh.
Tháng 2, châu Nghệ An động đất, nước sông đỠnhư máu. Công Bình sai Ná»™i nhân há»a đầu Äặng Khánh Hương vá» Kinh sư Ä‘em việc ấy tâu lên.
Công Bình đánh bại ngưá»i Chân Lạp.
Tháng 3, Äại liêu ban Nguyá»…n Công Äà o dâng rùa trắng.
Vua ngá»± đến chùa Báo Thiên, là m lá»… Pháºt Pháp Vân để cầu mưa. Äêm ấy mưa to.
Mùa hạ, tháng 4, hoà ng tỠthứ ba (không rõ tên) sinh.
Tháng 5, Thiếu sư Lý Công TÃn dâng má»™t khối và ng sống, nặng 47 lạng.
Tháng 6, hạn xuống chiếu cho Nguyá»…n Công Äà o đến Vu đà n617 ở phÃa nam là m lá»… cầu mưa.
Mùa thu, tháng 9 , mở há»™i khánh thà nh chùa Linh Cảm, tha [41a] ngưá»i có tá»™i trong nước.
Xuống chiếu rằng: Trong ngoà i kinh thà nh cứ ba nhà là m má»™t bảo, để giám sát các quan chức đô coi triá»u ban không được Ä‘em con mình cho ngưá»i khác nuôi là m con để nhá» cáºy nhà quyá»n thế. Kẻ nà o không có quan ấm618 mà can phạm thì bắt giữ tâu lên. Ngưá»i má»™t bảo mà không giám sát nhau thì cùng má»™t tá»™i vá»›i can phạm.
Mùa đông, tháng 10, ngà y Nhâm Ngá», vua ngá»± đến hà nh cung Ly Nhân xem gặt.
Ngà y Ất Sá»u, hoà ng nữ thứ hai sinh, sau phong là m Thuỵ Thiên công chúa.
Tháng 12, vua vỠđến Kinh sư.
Cho Ngự khố thư gia coi phủ Thanh Hóa là Dương Chưởng là m Viên ngoại lang.
Máºu Ngá», [Thiên Chương Bảo Tá»±] năm thứ 6 [1138] , (từ tháng 10 vá» sau là niên hiệu cá»§a Anh Tông, Thiệu Minh năm thứ 1; Tống Thiệu Hưng năm thứ 8). Muà hạ, tháng 5, Ná»™i nhân há»a đầu là Hứa Viêm dâng má»™t khối và ng sống nặng 66 lạng.
Tháng 6, hạn, sai Nháºp nôi tả ty lang trung là Nguỵ Quốc Bảo triệu các quan há»™i bà n. Chư vệ là Phạm TÃn [41b] xin đến Vu đà n là m lá»… cầu mưa. Vua y theo.
Mùa thu, tháng 7, không mưa. Vua sai Há»u ty là m lá»… cầu ở Vu đà n và chùa Báo Thiên.
Ban cho các quan aó mùa đông.
Tháng 9, vua không khá»e.
Láºp Hoà ng trưởng tá» Tiên Tá»™ là m Hoà ng thái tá». Trước vua đã láºp Thiên Lá»™c là m con nối. Äến đây ốm, ba phu nhân là Cảm Thánh, Nháºt Phụng và Phụng Thánh muốn đổi láºp thái tá» khác, má»›i sai ngưá»i Ä‘am cá»§a đút cho Tham tri chÃnh sá»± Từ Văn Thông, nói rằng nếu có vâng mệnh thảo di chiếu thì chá»› bá» lá»i cá»§a ba phu nhân. Văn Thông nháºn lá»i. Äến khi vua ốm nặng, sai soạn thảo di chiếu, Văn Thông tuy vâng mệnh vua, nhưng nhá»› lá»i dặn cá»§a ba phu nhân, cứ cầm bút mà không viết. má»™t lát ba phu nhân đến, khóc lóc nghẹn ngà o nói rằng: "Bá»n thiếp nghe rằng Ä‘á»i xưa láºp con nối ngôi thì láºp con Ä‘Ãch chứ không láºp con thứ. Thiên Lá»™c là con cá»§a ngưá»i thiếp được vua yêu, nếu cho nối ngôi thì ngưá»i mẹ tất sẽ tiếm lấn, sinh lòng nghen ghét là m hại, [42a] như thế thì mẹ con bá»n thiếp tránh sao khá»i nạn? ". Vua vì thế xuống chiếu rằng:"Hoà ng tá» Thiên Tá»™ tuy tuổi còn thÆ¡ ấu, nhưng là con Ä‘Ãch, thiên hạ Ä‘á»u biết, nên cho nối nghiệp cá»§a trẫm, còn thái tá» Thiên Lá»™c thì phong là m Minh Äạo Vương".
Ngà y 26, vua đăng ở Ä‘iện VÄ©nh Quang, quà n ở thá»m phÃa tây Ä‘iện ấy. Các quan dâng tôn hiệu là Quảng Nhân Sùng Hiếu Văn VÅ© Hoà ng Äế, miếu hiệu là Thần Tông.
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, Hoà ng thái tá» Thiên Tá»™ lên ngôi ở trước linh cữu, bấy giá» má»›i lên ba tuổi. đổi niên hiệu là Thiệu Minh năm thứ 1. Äại xá cho thiên hạ. Tôn mẹ là Cảm Thánh phu nhân há» Lê là m Hoà ng thái háºu.
Hội thỠquốc nhân ở Long Trì.
Sai sứ sang cáo phó với nhà Tống.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Thần Tông nối nghiệp lá»›n cá»§a tiên vương, là m thiên tá» Ä‘á»i thái bình [42b], bá» con Ä‘Ãch trưởng còn bú má»›m, muốn láºp con thứ đã trưởng thà nh, là lấy việc lầm lá»—i khi trước mình còn non dạ là m răn, nhưng rốt cuá»™c chà ấy không thà nh. Việc Từ Văn Thông ăn hối lá»™ thì đã rõ rà ng. Lá»i nói cá»§a ba phu nhân thế là thẳng thắn, nhưng tiếc rằng khi ấy không gá»i ngay kẻ đại thần biết khuông phò xã tắc mà uá»· thác con côi. Than ôi! Bá» tôi gian tà giao kết vá»›i ngưá»i ở trong cung đình để đến ná»—i là m há»ng việc cá»§a ngưá»i, từ xưa vẫn có. Song việc Từ Văn Thông và ba phu nhân nà y chẳng còn hÆ¡n việc dạy Vệ Vương619 phải vâng mệnh ư? Tuy thế truyá»n ngôi cho con Ä‘Ãch là lẽ thưá»ng xưa nay, nếu được ngưá»i giúp là báºc hiá»n như Y Doản, Chu Công giúp Thái Giáp và Thà nh ương thì để tiếng khen Ä‘á»i sau mãi mãi.
Chú thÃch:
502 Minh văn: bà i văn khắc trên các đồ kim khà như chuông, đỉnh hoặc trên bia đá.
503 Phốc đầu: tên mũ, tức là mũ cánh chuồn, có hai dải cánh giương ra hai bên.
504 Dâm Äà m: tức Hồ Tây ở Hà Ná»™i, xem BK2, 35b.
505 Nguyên văn: "Háºu nhân mục kỳ xứ viết". Chữ ____ "mục" trong câu nà y không hợp nghÄ©a (ngưá»i sau nhìn xứ ấy (?), gá»i là ......), có lẽ là chữ ____ vị ( ... vị kỳ xứ viết ...)
506 Huyện Từ Liêm: nay thuộc Hà Nội.
507 Núi Tiên Du: xem chú thÃch BK2, 22B
508 Trảo Oa: phiên âm tên đảo Java (Indonesia)
509 Ngưu Hống: tá»™c ngưá»i Thái ở vùng SÆ¡n La, có thể là ngưá»i Thái Äen. Ngưu Hống có thể là phiên âm tên Ngù Háu trong tiếng Thái, có nghÄ©a là "Rắn hổ mang". Theo Quắm tố mướu (truyện kể bản Mưá»ng) cá»§a ngưá»i Thái Äen thì chúa Lò Rẹt ở Mưá»ng Muổi (khoảng thế ká»· XIV) lấy hiệu là Ngù Háu. Nhưng Ngù Háu có thể là hình tượng cá»§a tá»™c Thái Äen từ trước
510 SÄ© sư: tên chức quan coi việc hình pháp ở Äô há»™ phá»§ (Äô há»™ phá»§ vốn là tên gá»i cÆ¡ quan cai trị cấp châu Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, các triá»u đình Äinh, Lê, Lý vẫn giữ tên Äô Há»™ Phá»§, nhưng chỉ chuyên việc hình pháp)
511 Thư gia: Theo Lê Quý Äôn, thư gia tức là ty lại (Kiến Văn Tiểu Lục, bản dịch, Nxb Sá» há»c, 1962, tr. 129 - 130), có thể cÅ©ng như tên gá»i "thư lại" Ä‘á»i sau. Phan Huy Chú ghi tên các thư gia như: Ná»™i há»a thư gia, Ngá»± khố thư gia, Chi háºu thư gia, Ná»™i thư gia, Lệnh thư gia v.v ... (Lịch triá»u hiến chương loại chÃ, bản dịch, T.2, Nxb Sá» há»c, 1962, tr. 6)
512 Ãn ngục lại: ngưá»i giúp việc xét há»i vá» công việc hình án.
513 Nguyên bản in lầm là "Giáp Thân", theo thứ tá»± niên hiệu và can chi thì ở đây phải là năm "Máºu Thân" (1068). Việt sá» lược q.2, 13a cÅ©ng chép "Máºu thân"
514 Châu Chân Äăng: xem chú thÃch trang BK2, 21a.
515 Thiên Huống Bảo Tượng nghÄ©a là "Trá»i cho con voi trắng".
516 Hương Siêu Loại: nay thuá»™c địa pháºn huyện Thuáºn Thà nh, tỉnh Hà Bắc.
517 Nguyên bản in nhầm là "Ất Dáºu". Theo thứ tá»± niên hiệu và can chi ở đây phải là năm "Ká»· Dáºu" (1069). Việt Sá» Lược Q.2, 13b cÅ©ng chép "Ká»· Dáºu"
518 Chế Củ: tức vua Chiêm Thà nh Rudravarman IV.
519 Châu Äịa Lý: năm Thái Ninh thứ 4 (1075) Ä‘á»i vua Lý Nhân Tông đổi gá»i là châu Lâm Bình, nay là đất huyện Lệ Ninh, tỉnh Quảng Bình
520 Châu Ma Linh: năm 1075 Ä‘á»i Lý Nhân Tông đổi gá»i là châu Minh Linh, nay là đất huyện Bến Hải, tỉnh Quảng Trị
521 Châu Bố ChÃnh: nay là đất các huyện Quảng Trạch, Bố Trạch, Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình
522 Lá»i chú thÃch trong nguyên bản nói: "Äịa Lý nay là Quảng Nam" là không đúng. Xem chú thÃch vá» châu Äịa Lý ở trên.
523 Tứ phối: chỉ Nhan Uyên, Tăng Sâm, Tá» Tư, Mạnh Tá» là bốn há»c trò cá»§a Khổng TỠđược thá» vá»›i thầy ở Văn Miếu.
524 Thất tháºp nhị hiá»n: 72 há»c trò giá»i cá»§a Khổng Tá».
525 Chùa Tiên Du: ở núi Tiên Du, xem chú thÃch (4) trang 256)
526 Tức dãy hà nh lang đã quy định chỉ có các quan chức đô (chỉ huy các đô quân cấm vệ) mới được phép lui tới
527 Pháºt Pháp Vân: là Pháºt ở chùa Pháp Vân, tức chùa Dâu, ở huyện Thuáºn Thà nh, tỉnh Hà Bắc ngà y nay
528 Quế Châu: nay là đất huyện Quế Lâm, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
529 Ngưá»i man động: ở đây chỉ chung ngưá»i các dân tá»™c thiểu số ở miá»n núi biên giá»›i Việt - Tống.
530 Cương mục dẫn Cương mục tục biên cá»§a Trung Quốc, ghi cuá»™c hà nh quân cá»§a Lý Thưá»ng Kiệt bắt đầu và o mùa đông năm Ất Mão (1075), đánh châu Khâm và châu Liêm và o tháng 11 năm ấy, đánh châu Ung và o tháng giêng năm BÃnh Thình (1076) để Ä‘Ãnh chÃnh việc Toà n Thư ở đây ghi dưới Ä‘oạn chép việc tháng 2, trước Ä‘oạn chép việc mùa thu tháng 8 (CMCB3, 36a)
531 Túc Sa: chỉ Túc Sa Vệ, tướng nước Tá» thá»i Xuân Thu, theo lệnh cá»§a Tá» Tương Công Ä‘em quân Ä‘i đánh đất Lai, thế thắng, nhưng Vệ nháºn hối lá»™ rồi Ä‘em quân trở vá»
532 Quảng Nam: tên lá»™ cá»§a nhà Tống, sau chia là m Quảng Nam Äông lá»™, tức tỉnh Quảng Äông và Quảng Nam Tây lá»™, tức tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
533 Sông Như Nguyệt: tức sông Cầu
534 Bà i thÆ¡ nà y có nhiá»u dị bản chép trong Việt Äiện U Linh, Trương tôn thần sá»± tÃch, Thiên Nam vân lục liệt truyện, Hoà ng Việt thi tuyển v.v... ở đây chúng tôi dịch nghÄ©a theo văn bản cá»§a Toà n Thư
535 Vá» tên nhân váºt truyá»n thuyết, ngưá»i anh cá»§a Trương Hải, Việt Ä‘iện u linh, Hoà ng Việt thi tuyển v.v... chép là Trương Hống, nhưng ở đây nguyên bản Toà n Thư in rõ là Khiếu (Hống và Khiếu Ä‘á»u có nghÄ©a là kêu to, nhưng Hống riêng dùng vá»›i loà i váºt lá»›n). Ngoà i Toà n Thư còn có Toà n Việt thi lục cÅ©ng chép là Trương Khiếu. Chúng tôi dịch theo văn bản Toà n Thư và nêu vấn đỠđể xác minh sau.
536 Châu Tây Long và cá»a Phù Lan: chưa rõ ở đâu, Lê Äại Hà nh phong cho con là Cân là m Ngá»± Bắc Vương, đóng ở Phù Lan, Cương Mục ghi Phù Lan là tên trại ở xã Phú Vệ, huyện ÄÆ°á»ng Hà o, Hải Dương (CMCB1,27a). ÄÆ°á»ng Hà o nay là huyện Mỹ Văn, tỉnh Hải Dương.
537 Nhân Vương Há»™i: tức há»™i tụng kinh Pháºt thuyết Nhân Vương Bát Nhã Bà La Máºt Kinh, trong đó có Ä‘oạn nói rằng vua các nước cầu nguyện kinh nà y thì muôn dân được tai qua nạn khá»i.
538 Chỉ biện pháp kinh tế cá»§a nhà Tống do Vương An Thạch đỠxướng: má»—i năm hai vụ xuân hè, nhà nước cho dân vay tiá»n lúc lúa còn non, khi gặt trả lãi 2 phân.
539 Như Toà n Thư ghi đây thì quân nhà Lý trước sau hai lần sang đánh châu Khâm, châu Liêm (lần trước và o năm Ất Mão, 1075, và lần nà y và o tháng 3 năm Äinh Tỵ, 1077). Cương Mục theo các tà i liệu cá»§a Trung Quốc như Cương Mục tục biên, Giao Chỉ di biên đã sá»a lại, ghi cuá»™c hà nh quân năm Ất Mão diá»…n ra và o tháng 11 và kết thúc sau khi hạ thà nh Ung Châu tháng giêng năm BÃnh Thìn (1076), trước sau chỉ má»™t lần chứ không phải hai lần như Toà n Thư đã chép lầm (CMCB3, 36a)
540 Theo Cương Mục, Triệu Tiết chỉ là phó tướng cá»§a Quách Quỳ Ä‘em quân sang xâm lược nước ta năm BÃnh Thìn, 1076 (Toà n Thư đã ghi ở BK3, 9a) chứ không phải lại sang lần nữa và o năm nà y (Äinh Tỵ, 1077) như Toà n Thư đã chép nhầm ở đây.
541 Tức là dân Ä‘inh từ 18 tuổi trở lên, xem chú thÃch (1), tr. 264.
542 Chùa Äại Lãm SÆ¡n hay chùa Lãm SÆ¡n: tức là chùa Giạm trên núi Giạm (Lãm SÆ¡n) ở xả Nam SÆ¡n, huyện Quế Võ, tÄ©nh Hà Bắc, nay vẫn còn các lá»›p ná»n và cá»™t đá chạm rồng thá»i Lý.
543 Nguyên văn: "thư gia tháºp há»a". Thư gia theo Lê Quý Äôn là ty lại (ngưá»i giúp việc văn thư giấy tỠở các nha môn. Kiến văn tiểu tục Bản dịch, NXB Sá» há»c, 1962, tr. 189). Phan Huy Chú kể tên má»™t số "thư gia" như ná»™i há»a thư gia, ngá»± khố thu gia, chi háºu thư gia, ná»™i thư gia, lệnh thư gia (Lịch triá»u hiến chương loại chÃ, t.2: Quan chức chÃ, NXB Sá» há»c ,1961, tr.6). Các "thư gia" khác Ä‘á»u chưa rõ.
544 Äá» cá»: tên chức quan thá»i Lý, quản lý ruá»™ng đất và tà i sản cá»§a nhà chùa.
545 Châu Thạch Tê: có lẽ miá»n huyện Thạch Lâm cÅ© cá»§a tỉnh Cao Bằng (theo Hoà ng Xuân Hãn, Lý Thưá»ng Kiệt, SÄ‘d). Thạch Lâm là đất các huyện Hòa An và Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng.
546 Lãnh Kinh Xuyên: khúc sông qua bến Lãnh Kinh, xem chú thÃch ở BK1, 26b.
547 Thăng : đơn vị Ä‘o lưá»ng, chưa rõ tương đương đơn vị ngà y nay như thế nà o.
548 Ưu bát đà m: đúng tên là ưu đà m bát, còn gá»i là ô - đà m - bạt - ha, ưu - đà m - ba - la, Ä‘á»u là chữ phiên âm tiếng Phạn: Udumbara; xem chú thÃch (3), tr. 255.
549 Tang thuế: chưa rõ ná»™i dung từ nà y, theo nghÄ©a chữ có thể hiểu là thuế và tang. Tang có nghÄ©a là bẩn thỉu, bỉ ổi, có thể là từ dùng để chỉ các khoản phụ thu thuế bất chÃnh.
550 Thao Giang: tên trại thá»i Lý, thá»i Trần đổi là lá»™ (Phạm Sư Mạnh có bà i thÆ¡ Ãn Thao Giang lá»™), nay là vùng huyện Tam Thanh, Sông Thao, tỉnh VÄ©nh Phú.
551 Nước Äại Lý: xem chú thÃch (1) tr. 270.
552 Vua Chiêm Thà nh thá»i gian nà y là jaya Indravarman II (1086-1113) (theo G. Maspéro, sÄ‘d).
553 Cao Môi, cÅ©ng gá»i là Giao Môi: tên vị thần chá»§ việc sinh con trai.
554 Liên Hoa Äà i trì: hồ ở dưới đà i hoa sen.
555 Tức là đoạn đê sông Hồng ở phưá»ng CÆ¡ Xá, nay là ở khoảng gần cầu Long Biên (ở đó còn bãi CÆ¡ Xá) thuá»™c Hà Ná»™i.
556 Việt sá» lược (q2, 20b) chép là Tham chÃnh Từ Văn Thông.
557 Núi Thạch Thất: thức núi Thầy (Sà i Sơn), huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây.
558 Tà ng câu: tên gá»i má»™t trò chÆ¡i tìm váºt giấu trong nắm tay, tương tá»± như trò chÆ¡i "tay nà o có tay nà o không".
559 Nguyên văn: "Thá»§ Thái ÄÆ°á»ng nhân". Thái ÄÆ°á»ng có lẽ là tên giáp, vị trà và o khoảng huyện Mỹ Äức, tỉnh Hà Tây ngà y nay.
560 Cam Giá: tức vùng mÃa ở huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây.
561 Äồ khao giáp: đây là m kẻ phục dịch trong quân.
562 Tang thất phụ: đà n bà là m việc ở nhà chăn tằm.
563 Núi Chương SÆ¡n: là núi Ngô Xá ở xã Yên Lợi, huyện à Yên, tỉnh Hà Nam ngà y nay. Dấu vết cá»§a ngôi tháp thá»i Lý nay vẫn còn.
564 Ứng Phong: tên phá»§ thá»i Lý, tương đương vá»›i phá»§ NghÄ©a Hưng thá»i Lê, tức là đất ba huyện NghÄ©a Hưng, à Yên, Vụ Bản, tỉnh Nam Äịnh ngà y nay.
565 Tư Nông: tên châu thá»i Lý, nay là huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên.
566 Phá»§ Thiên Äức:Tức là châu Cổ Pháp trước năm 1010, xem chú thÃch (1) tr. 240.
567 Nguyên bản in sót chữ VÅ©, ỡ Ä‘oạn sau (BK3, 19b) có ghi rõ VÅ© Äô.
568 Tiết Trung Nguyên: tức lễ rằm tháng bảy.
569 Lá»… Vu Lan bồn: lá»… cúng Pháºt ngà y rẳm tháng bảy, cầu siêu cho cha mẹ khá»i bị khổ hình ở địa ngục.
570 Äại Việt sá» lược (q.2, 22b) chép tên ngưá»i nà y là Nguyá»…n Bá Khánh (hai chữ) Khánh và Äá»™ dá»… sao chép lầm).
571 Äá»™ng Ma Sa: thuá»™c địa pháºn huyện Äà Bắc, tỉnh Hòa Bình ngà y nay.
572 Long Thủy hiệp: tức là Thác BỠở gần thị xã Hòa Bình, tỉnh Hòa Bình.
573 Tất tác giáp: giáp thợ sơn.
574 Äá»™i SÆ¡n: Tức là núi Äá»i, ở xã Äá»™i SÆ¡n, huyện Duy Tiên, tỉnh Nam Hà .
575 Nguyên văn: "tân lang châu", chưa rõ là thứ ngá»c gì, có lẽ chỉ là cách để nói viên ngá»c châu to bằng quả cau (tân lang)?
576 Äản thánh tiết: lá»… sinh nháºt cá»§a vua.
577 Nguyên bản in là "Long Thá»§y hải", có thể ở đây vẫn chỉ địa Ä‘iểm Long Thá»§y hiệp (Thác Bá») là nÆ¡i Lý Nhân Tông đã dừng thuyá»n khi Ä‘i đánh động Ma Sa ba năm trước để bắt voi.
578 Sông Ba Lạt: là khúc sông Hồng chảy ra biển ở cá»a Ba Lạt ngà y nay.
579 Việt sỠlược chép là đà i Thông Tiêu (q2,23a).
580 Mâu Du Äô: Việt sá» lược chép là Mâu Äô Du (q2, 23a).
581 Việt sỠlược chép là trung tướng (q2, 23a).
582 Phú Lương: tên phá»§ Ä‘á»i Lý, gồm miá»n đất tỉnh Thái Nguyên cÅ© và cả huyện Äa Phúc cÅ©.
583 Nguyên văn: "Chỉ tác phiên", đơn vị thợ chuyên là m giấy viết.
584 Quế phủ: tức phủ Quế Châu, nay là Quế Lâm, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
585 Cán Lý Bất, (đúng tên là Oát Ly Bất 2 chữ Oát và Can dá»… sao chép lầm, con thú hai cá»§a Kim Thái Tô (A Cốt Äả), cùng vá»›i Niêm Hãn Ä‘em quân đánh kinh đô nhà Tống.
586 Mạc Bắc: tức phÃa bắc sa mạc Gôbi (từ chân núi Hưng An LÄ©nh đến phÃa đông núi Thiên SÆ¡n).
587 Ở đây có nhiá»u nhầm lẫn trong lá»i chú thÃch nguyên bản. Việc tướng nước Kim chiếm Biện Kinh, bắt sống Huy Tông và Khâm Tông nhà Tống mà toà n thư nhắc đến đây là sá»± kiện và o năm Thiên Há»™i thứ 3 (1125) Ä‘á»i Kinh Thái Tông, còn láºp nước Kim là việc cá»§a Kim Thái Tổ (không có niên hiệu Thiên Há»™i). Kim Thái Tổ há» Hoà n Nhan, tên là A Cốt Äả, sau đổi là Mân, còn Oa Khoát Äà i (Ogodai) là tên cá»§a hãn Mông Cổ (1228- 1241).
588 Nông Châu: tức châu Tư Nông (hoặc còn gá»i là Tây Nông như ở BK3, 34a ), nay là huyện Phú Bình, tỉnh Bắc Thái.
589 tức 12 tuổi.
590 Nguyên văn: "VÄ©nh kiên nãi tâm"; chữ kiên là vững bá»n cho đồng âm mà khắc lầm ra chữ kiên là vai.
591 Na Ngạn: nay là đất huyện Lục Ngạn, tỉnh Hà Bắc.
592 Dẫn lá»i quẻ Ly trong Kinh Dịch
593 Äại Việt Sá» Lược chép niên hiệu nà y là Äại Thuáºn (Q.3, 1a)
594 Äiá»n nhi và lá»™ ông: Cương Mục dẫn lá»i Ngô Thì SÄ© chua rằng: Äiá»n Nhi và Lá»™ Ông Ä‘á»u là những ngưá»i bị tá»™i đồ dịch. Còn phép phối dịch ra sao bây giá» không thể khảo được (CMCB4, 19a).
595 Linh Nhân: tương truyá»n thá»i Hoà ng Äế có ngưá»i tên là Linh Luân chế tạo ra âm nhạc, vì váºy Ä‘á»i sau gá»i là nhạc quan và các diá»…n viên ca kịch là "linh nhân"
596 Nay là Hà m Châu, tỉnh Chiết Giang, Trung Quốc.
597 Nguyên văn: "quan quốc nhân minh vu Long Trì" (xem ngưá»i trong nước thỠở Long Trì). Hai chữ "quốc nhân" trong câu nà y không được xác định rõ, thưá»ng hiểu là số đông ngưá»i thuá»™c nhiá»u tầng lá»›p xã há»™i.
598 Chỉ các Ä‘á»i vua Thái Tổ, Thánh Tông và Nhân Tông Ä‘á»i Lý
599 Äá»— Gia: tên hương thá»i Lý, nay là huyện Hương SÆ¡n, tỉnh Hà Tỉnh
600 Äây là những cái tháp nhá» bằng đất nung cao 20 - 50 cm, thưá»ng tìm được trong các di tÃch thá»i Lý
601 Nguyên bản in là Giang Äể, có thể là Äể Giang, tức sông Äáy, Äể Giang cÅ©ng là tên đất. Theo cương mục, từ thá»i Trần trở vá» trước gá»i là Äể Giang, nhà Lê đổi gá»i là huyện SÆ¡n Dương, tỉnh Hà Tuyên.
602 Việc Nhà Tống phong Lý Thần Tông là m Giao Chỉ Quáºn Vương, Toà n thư chép hai lần: ở đây (năm 1130) và ở BK3, 37b (năm 1132). Có lẽ Toà n thư ghi thừa ở năm 1130, vì Tống sá» (q.488) cÅ©ng ghi việc nà y và o năm 1132. Việt sá» lược ghi việc nhà Tống phong tước Quáºn Vương cho Lý Thần Tông và o năm Tân Hợi, 1131 (q.3, 1b) có lẽ cÅ©ng không chÃnh xác.
603 Xương công ngư: lá»i chú nguyên bản nói cá "xương công" tức là cá "hầu". Cương mục cÅ©ng chép việc nà y, nhưng chua rằng "xương" và "công" là hai loà i cá khác nhau. Cá Xương tức cá hầu, phần trên đầu gồ lên liá»n vá»›i sống lưng, mình tròn, chỉ có 1 xương sống, thịt má»m, ăn được; cá Công là loà i cá giống như con cua, ăn được (CMCB4, 28b).
604 Nguyên bản khắc sai nét chữ "cung" thà nh ra hình như chữ "quản".
605 Nháºt Lệ: là tên sông ở tỉnh Quảng Bình, trại Nháºt Lệ chỉ miá»n ấy.
606 Thiá»m thừ châu: cÅ©ng như ở trên đã nói đến tân lang châu (ngá»c cau), ở đây nói thiá»m thừ châu (ngá»c cóc), chưa rõ là thứ ngá»c gì (chú thÃch 2, tr. 291).
607 Nguyên bản in là Thạch Hưng VÅ©. Tên cai đội quân thưá»ng có chữ Tả, Hữu; ở đây chữ Thạch do chữ Hữu khắc lầm.
608 Trá»±u văn: tức là chữ đại triện (tương truyá»n là do quan thái sá» Sá» Trá»±u Ä‘á»i Chu Tiên Vương, Trung Quốc, đặt ra.
609 Khánh Thiện hầu mà Toà n thư ghi tại đây là Tăng thống Khánh Há»· có tiểu truyện trong Thiá»n uyển táºp anh (tá» 61a); chữ Thiện và chữ Hỹ, nét chữ gần giống nhau, có thể chép lầm.
610 Tam tôn: thưá»ng là tượng pháºt A Di Äà và tượng hai bồ tát Quan Thế Âm, Äại Thế Chi.
611 Theo Thiá»n uyển táºp anh, chùa Quán ÄÃnh ở núi Không Lá»™, lại theo Äại Nam nhất thống chà (tỉnh SÆ¡n Tây, núi Không Lá»™ ở địa pháºn huyện Thạch Thất, trên núi có chùa Lạc Lâm, là chá»— Thiá»n sư Không Lá»™ trút xác mà hóa. Như thế thì chùa Quán ÄÃnh còn có tên là chùa Lạc Lâm và núi không Lá»™, tức là Sà i SÆ¡n (núi Thầy), nay ở huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây.
612 Trương Bá Ngá»c: tức là Lê Bá Ngá»c, do Lý Thần Tông đổi là m há» Trương (xem BK3, 32a).
613 Nguyên văn: "độ nhân há»™i", tức lá»… độ cho những ngưá»i đủ tư cách tăng nhân.
614 Hương Lãnh Kinh: có lẽ là miá»n Thị Cầu, thị xả Bắc Ninh ngà y nay, xem thêm chú thÃch (4) tr.260.
615 Lý Công TÃn: tức Phà Công TÃn, được ban há» Lý (BK3, 34b).
616 Việt sỠlược chép là Tô Phá Lăng và chép việc và o năm 1136 (q.3, 2a).
617 Vu đà n: đà n tế trá»i để cầu mưa. Theo Công Dương truyện, vua thân đến đà n Nam Giao cầu đảo, cho đồng nam đồng nữ vừa múa vừa hô "Vu! Vu!...", vì thế gá»i là "Vu đà n".
618 Quan ấm: theo chế độ cÅ©, con cháu các nhà quan có công vá»›i triá»u đình hoặc chết vì việc nước, được bổ là m quan, gá»i là quan ấm.
619 Chỉ Vệ Vương Äinh Toà n, con Äinh Tiên Hoà ng.
|

17-07-2008, 03:53 AM
|
 |
Tiếp Nháºp Ma Äạo
|
|
Tham gia: May 2008
Äến từ: NÆ¡i có lá và ng rÆ¡i.
Bà i gởi: 392
Thá»i gian online: 2 tháng 0 tuần 2 ngà y
Thanks: 185
Thanked 41 Times in 24 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q4(a)
Bản Kỷ Toà n Thư Q4(a)
Nhà Lý (1138 - 1225)
[1a]
Anh Tông Hoà ng Äế
Tên húy là Thiên Tá»™, con Ä‘Ãch trưởng cá»§a Thần Tông, mẹ là Hoà ng háºu há» Lê, sinh tháng 4 năm BÃnh Thìn, Thiên Chương Bảo Tá»± thứ 4 [1136], tháng 9 năm Máºu Ngá» [1138] láºp là m Hoà ng Thái Tá». Thần Tông băng, bèn lên ngôi báu. Ở ngôi 37 năm [1138-1175], thá» 40 tuổi [1136-1175], băng ở Ä‘iện Thụy Quang. Trong việc phế láºp, vua không mê hoặc lá»i nói cá»§a đà n bà , ký thác được ngưá»i phụ chÃnh hiá»n tà i, có thể gá»i là không thẹn vá»›i việc gánh vách. Song không phân biệt được kẻ gian tà , hình phạt không sáng suốt, cho nên trá»i xuống tai biến để răn, giặc cướp nổi lên, giá»ng mối rối loạn, không thể nói xiết.
Ká»· Mùi , Thiệu Minh năm thứ 2 [1139], (Tống Thiệu Hưng năm thứ 9)620 . Nhà tống phong vua là m Giao Chỉ Quáºn Vương.
Canh Thân , [Thiệu Minh] năm thứ 3 [1140], (Từ tháng 2 vá» sau là niên hiệu Äại Äịnh năm thứ 1; Tống Thiệu Hưng năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, châu mục châu Chân Äăng là Lê Pháp Viên dâng hươu trắng.
Tháng 2, đổi niên hiệu là Äại Äịnh năm thứ 1.
Tháng 3, Ngá»c bệ [1b] viên ngoại lang là Nguyá»…n NghÄ©a Minh dâng hươu Ä‘en.
Lấy Äá»— Anh VÅ© là m cung Ä‘iện lệnh tri ná»™i ngoại sư. Anh VÅ© là em cá»§a Äá»— thái háºu, nên Lê thái háºu trao cho chức nà y.
Mùa hạ, tháng 4, lấy ngà y sinh của vua là m tiết ThỠNinh.
Từ mùa xuân sang mùa hạ, không mưa.
Tháng 5, có mưa.
Mùa đông, tháng 10, được mùa to.
Ngưá»i thầy bói Thân Lợi tá»± xưng là con cá»§a Nhân Tông621 Ä‘em đồ đảng theo đưá»ng thá»§y đến châu Thái Nguyên622 , từ châu Tây Nông623 kéo ra, qua châu Lục Lệnh, và o chiếm châu Thượng Nguyên và châu Hạ Nông620 , thu nạp những kẻ trốn tránh, chiêu má»™ thổ binh, có đến hÆ¡n 800 ngưá»i, cùng mưu là m loạn.
Tân Dáºu, [Äại Äịnh] năm thứ 2 [1141] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, Thân Lợi tiếm xưng là Bình Vương, láºp vợ cả, vợ lẽ là m hoà ng háºu và phu nhân, con là m vương hầu, cho đồ đảng quan tước theo thứ báºc[2a] khác nhau. khi ấy đồ đảng cá»§a Thân Lợi chỉ hÆ¡n nghìn ngưá»i, Ä‘i đến đâu nói phao là Lợi giá»i binh thuáºt để hiếp chế ngưá»i miá»n biên giá»›i. Ngưá»i các khe động dá»c biên giá»›i Ä‘á»u khiếp sợ, không dám chống lại.
Tháng 2, quan coi biên giá»›i dâng thư cáo cấp. Xuống chiếu cho Gián nghị đại phu Lưu VÅ© NhÄ©625 Ä‘em quân do đưá»ng bá»™ tiến Ä‘i, Thái phó là Hứa Viêm Ä‘em quân ngược đưá»ng thá»§y để tiến đánh. Khi ấy VÅ© NhÄ© sai tướng tiên phong là Thị vệ đô Tô Tiệm và Chá»§ đô trại Tuyên Minh là Trần Thiá»m Ä‘em quân Ä‘i trước, đóng ở sông Bác Äà 626 , gặp thá»§y quân cá»§a Lợi cùng giao chiến. Tiệm thua, bị Lợi giết, Lợi trở vá» giữ châu Thượng Nguyên, đắp đồn ải ở huyện Bác Nhá»± để chống quan quân. VÅ© NhÄ© đánh nhổ được ải Bác Nhá»±, tiến đến Bồ Äinh627 , gặp thá»§y quân cá»§a Lợi, đánh lá»›n, VÅ© NhÄ© thua tráºn, tướng sÄ© chết đến quá ná»a, phải rút vá».
Mùa hạ, tháng 4, ngà y Máºu Thìn, VÅ© NhÄ© vỠđến Kinh sư. Ngà y Tân Mùi, Lợi ra chiếm châu Tây Nông, sai ngưá»i ở các châu Thượng Nguyên [2b] Tuyên Hóa628 , Cảm Hóa629 , VÄ©nh Thông630 đánh lấy phá»§ Phú Lương631 . Lợi chiếm giữ phá»§ trị, ngà y đêm hợp bè đảng mưu cướp kinh sư. Ngà y Ká»· Mảo, vau sai thái úy Äá»— Anh VÅ© Ä‘em quân Ä‘i đánh Lợi.
Tháng 5, ngà y Tân Mão, quân cá»§a Lợi kéo vá» cướp kinh sư, đóng ở Quảng Dịch632 , gặp quân cá»§a Anh VÅ©, đánh lá»›n. Quân cá»§a Lợi thua, chết không kể xiết. Anh VÅ© sai chém lầy đầu bêu lên ở cạnh đưá»ng suốt từ quan Bình Lá»—633 đến sông Nam Hán.
Bắt được thá»§ lÄ©nh châu Vạn Nhai634 là Dương Mục, thá»§ lÄ©nh động Kim Kê là Chu Ãi, đóng cá»§i giải vá» Kinh sư. Lợi chỉ chạy thoát má»™t mình vá» châu Lục Lệnh. Ngà y Nhâm Ngá», giải bá»n Mục và Ãi vá» trói giam ở huyện phá»§ cá»§a chúng. Xuống chiếu cho Anh VÅ© chiêu táºp bá»n tà n tốt cá»§a Lợi ở cá»a quan Bình Lá»—. Phát muối kho công cho bá»n Mục và Ãi.
Mùa thu, tháng 8, quốc sư Minh Không chết (sư ngưá»i xã Äà m Xá, huyện Gia Viá»…n, phá»§ Trưá»ng Yên, rất linh ứng, phà m khi có tai ương hạn lụt, cầu đảo Ä‘á»u nghiệm cả. Nay hai chùa Giao Thá»§y và Phả Lại Ä‘á»u có tượng thá»)635 .
[3a]Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 1, lại sai Anh VÅ© Ä‘i đánh châu Lục Lệnh, bắt được bá»n bè đảng cá»§a Lợi hÆ¡n 2.000 ngưá»i. Lợi trốn sang châu Lạng, Thái phó Tô Hiến Thà nh bắt được Lợi, giao cho Anh VÅ© đóng cá»§i giải vá» kinh sư. Sai Lý NghÄ©a lâm chiêu táºp vá»— yên dư đảng cá»§a Lợi. Xuống chiếu cho quan Äình úy xét tá»™i Lợi. Ãn xét xong, vua ngá»± Ä‘iện Thiên khánh xá» tá»™i Lợi và bá»n đồng mưu 20 ngưá»i Ä‘á»u xá» trảm, những kẻ còn lại Ä‘á»u theo tá»™i nặng nhẹ mà xá», tha cho những kẻ vì ép buá»™c mà phải theo. Các quan dâng biểu mừng.
Lưu VÅ© NhÄ© dâng hươu trắng, lại dâng ngá»c tân lang [ngá»c cau].
Sá» thần Ngô SÄ© liên nói: Bấy giá» Lưu VÅ© NhÄ© có tá»™i vá» sai quân luáºt mà bại tráºn, lại dâng những váºt Ä‘iá»m là nh để che lá»—i, thế mà không má»™t ngưá»i nà o dám bà n đến, có thể biết hình pháp chÃnh sá»± bấy giá» nhiá»u việt sai trái. Äá»— Anh VÅ© lăng loà n dữ tợn đâu phải không có nguyên do.
[3b] Nhâm Tuất, [Äại Äịnh] năm thứ 3 [1142] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 12). Mùa xuân, tháng 2, Lưu VÅ© NhÄ© dâng ngá»c thiá»m thừ [ngá»c cóc].
Mùa đông, tháng 10, sai thá»§ LÄ©nh phá»§ Phú Lương là Dương Tá»± Minh đến châu Quảng Nguyên để chiêu táºp ngưá»i châu ấy.
Tháng 12, xuống chiếu rằng những ngưá»i cầm đợ ruá»™ng thục636 trong vòng 20 năm thì cho phép chuá»™c lại; việc tranh chấp ruá»™ng đất thì trong vòng 5 năm hay 10 năm còn được tâu kiện; ai có ruá»™ng đất bá» hoang bị ngưá»i khác cấy cà y trồng trá»t trong vòng má»™t năm thì được kiện mà nháºn, quá hạn ấy thì cấm. Là m trái thì xá» 80 trượng. Nếu tranh nhau ruá»™ng ao mà lấy đồ binh khà nhá»n sắc đánh chết hay là m bị thương ngưá»i thì đánh 80 trượng, xá» tá»™i đồ, Ä‘em ruá»™ng ao ấy trả lại ngưá»i chết hay bị thương.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Giết ngưá»i thì phải xá» tá»™i chết, đó là phép cá»§a Ä‘á»i xưa, nay tôi giết ngưá»i cÅ©ng xá» như tá»™i khác thá»±c là không phân biệt mức độ, mất sá»± cân nhắc nặng nhẹ.
[4a] Xuống chiếu rằng những ngưá»i bán Ä‘oạn ruá»™ng hoang hay ruá»™ng thục đã có văn khế rồi thì không được chuá»™c lại nữa, ai là m trái bị phạt đánh 80 trượng.
Xuống chiếu tha tội lưu cho các bè đảng của Thân Lợi.
Quý Hợi, [Äại Äịnh] năm thứ 4 [1143] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 13). Mùa xuân, tháng 2, xuống chiếu thiên hạ từ nay vá» sau cứ ba nhà là m má»™t bảo, không được mổ riêng bò trâu, nếu có việc cúng tế phải tâu xin được chỉ rồi má»›i cho mổ, kẻ là m trái thì trị tá»™i nặng, láng giá»ng không cáo giác cÅ©ng xá» cùng tá»™i.
Từ mùa xuân đến mùa hạ, đại hạn, vua thân là m lá»… cầu đảo. Tháng 6, ngà y Äinh Sá»u, có mưa.
Mùa thu, tháng 8, xuống chiếu cho Dương Tá»± Minh cai quản việc công các khi động dá»c theo biên giá»›i vỠđưá»ng bá»™.
Tháng 9, xuống chiếu rằng, các nhà quyá»n thế ngoà i đầm ao cá»§a mình không được ngăn cấm xằng báºy, là m trái thì có tá»™i.
Mùa đông, tháng 10, sai Thái phó Hoà ng NghÄ©a Hiá»n và Viên ngoại lang Khổng Trưá»ng Ä‘em quân các khe động dá»c biên giá»›i vỠđưá»ng bá»™ Ä‘i đãi và ng ở các xứ Như Cá v. v...
Giáp Tý [Äại Äịnh] năm thứ 5 [1144] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 14). Gả công chúa Thiá»u Dung cho Dương Tá»± Minh, phong Tá»± Minh là m Phò mã lang.
Tháng 5, Mâu Du Äô dâng chim sẻ trắng. Cho Mâu Du Äô là m Thái sư, xa lÄ©nh việc các khe động dá»c biên giá»›i vỠđưá»ng bá»™.
Ất Sá»u, [Äại Äịnh] năm thứ 6 [1145] , (Tống thiệu Hưng năm thứ 15). Mùa hạ, tháng 4, mưa dầm, là m lá»… cầu tạnh.
Phụng chức là Nguyá»…n Phụng dâng rùa mắt có sáu con ngươi, ức có hai hà ng chữ triện các quan nháºn ra bốn chữ "Vương dÄ© công pháp"637 .
Xuống chiếu rằng những ngưá»i tranh nhau ruá»™ng ao cá»§a cải không được nhá» cáºy nhà quyá»n thế, là m trái đánh 80 trượng, xá» tá»™i đồ.
Muà thu, tháng 7, dá»±ng Ä‘á»n thần núi Tản Viên và các Ä‘á»n Bố Cái, Ông Nghiêm, Ông Mẫu.
Tháng 8, kẻ có yêu thuáºt ngưá»i nước Tống là Äà m Há»u Lượng trốn sang châu Tư [5a] Lang638 , tá»± xưng là Triệu tiên sinh639 , nói dối là vâng lệnh Ä‘i sứ để dụ nước An Nam640 . Các khe động ở dá»c biên giá»›i nhiá»u ngưá»i theo. Hữu Lượng bèn Ä‘em đồ đảng đến cướp châu Quảng Nguyên. Bấy giá» Kinh lược suý ty lá»™ Quảng Tây nước Tống đưa thư nhá» Ä‘uổi bắt Hữu Lượng. Vua xuống chiếu cho Phò mã lang Dương Tá»± Minh và văn thần là Nguyá»…n Nhữ Mai, Lý NghÄ©a Vinh Ä‘i đánh. Không bao lâu lại sai Thái sư Mâu Du Äô Ä‘em quân các khe động dá»c biên giá»›i vỠđưá»ng bá»™ tiếp đánh. Khi ấy Tá»± Minh đã lấy được ải LÅ©ng Äổ, châu Thông Nông641 bắt được bè đảng cá»§a Hữu Lượng và bá»n Bá Äại 21 ngưá»i, duy có Hữu Lượng chạy thoát, trốn và o núi chằm. Xuống chiếu cho Quản quân sứ là [Lý] NghÄ©a Vinh trông coi áp giải bá»n Bá Äại giao trả vá» nước Tống. Trước đó Ung Châu là m cáo sắc giả sai ngưá»i Ä‘i gá»i Hữu Lượng, Hữu Lương cho là thá»±c, cùng vá»›i bá»n thá»§ lÄ©nh châu Tá»± Minh hÆ¡n 20 ngưá»i mang ấn đồng, địa đồ và váºt thổ sản quy phụ nhà Tống. Khi đến [5b] trại Dương SÆ¡n, viên thá»§ Ung Châu là Triệu Nguyệt bắt Hữu Lượng và bè đảng giải đến suý ty. Ngưá»i Tống thấy trong bá»n ấy có Dương ở ngá»±c có thÃch hình rồng Ä‘en, và bá»n thá»§ lÄ©nh ở châu Bồ năm ngưá»i, biết là ngưá»i nước Việt ta, Ä‘á»u trả vá».
Dá»±ng cung Quảng Từ để hoà ng thái háºu ở.
Dựng các chùa Vĩnh Long, Phúc Thánh.
Cấm các thợ bách tác642 không được là m đồ dùng theo kiểu của nhà nước tự tiện bán cho dân gian.
BÃnh Dần [Äại Äịnh] năm thứ 7 [1146] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 16). Mùa xuân, tháng giêng, An Trung hầu (không rõ tên) ở châu Lạng dâng hươu trắng.
Tháng 3, Viên ngoại lang Lý NgỠdâng hươu trắng.
Thái sư Mâu Du Äô chết.
Muà hạ, tháng 4, trâu và gia súc chết dịch.
Hạn, cầu đảo được mưa.
Sao Chổi má»c.
Tháng 6 nhuáºn, xuống chiếu cho các ty xỠán, kẻ nà o tranh báºy không hợp Ä‘iá»u luáºt pháp chế thì xá» 60 trượng.
Mùa thu, [6a] tháng 7, dựng 6 sở kho Thiên Tư.
Tháng 8, xuống chiếu rằng các quan quản giáp và chá»§ đô, phà m sung bổ cấm quân, phải chá»n những há»™ nhiá»u ngưá»i, không được lấy ngưá»i cô độc, là m trái thì trị tá»™i.
Äinh Mão, [Äại Äịnh] năm thứ 8 [1147] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 17). Mùa thu, tháng 8, đóng hai thuyá»n VÄ©nh Long, Thanh Lan và hai thuyá»n lá»›n Trưá»ng Quyết, Phụng Tiên.
Tháng 9, thư gia là Lý Chiêu dâng con quạ trắng. Mùa đông, tháng 10,ngà y Canh Thìn, tiểu thị vệ là Lý Sùng dâng con rùa mắt có sáu con ngươi, ức có tám chữ triện.
Dựng hà nh dinh ở trại Yên Hưng643 .
Xuống chiếu cho Äá»— Anh VÅ© Ä‘i phá»§ Phú Lương khảo xét quan liêu và định số mục há»™ tịch.
Tháng 11, là m nhà cho Công chúa Thuỵ Thiên ở châu Lạng.
Hoà ng thái háºu há» Äá»— băng, thuỵ là Chiêu Hiếu hoà ng háºu.
Máºu Thìn, [Äại Äịnh] năm thứ 9 [1148] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 18). Mùa xuân, tháng 2, vua ngá»± đến hà nh cung ly Nhân cà y ruá»™ng tịch Ä‘iá»n [6b] rồi đến hà nh cung Ứng Phong.
Mùa hạ, tháng 6, xuống chiếu cấm các thá»§ lÄ©nh và quan lang ngưá»i Man Lý và ngưá»i SÆ¡n Lão ở hai trấn Äại Thông và Quy Nhân644 không có việc gì không được vá» Kinh.
Công chúa Thuỵ Thiên vỠchâu Lạng.
Mùa đông, tháng 10, khánh thà nh cung quảng Từ.
Ká»· Tỵ, [Äại Äịnh] năm thứ 10 [1149] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 19). Mùa xuân, tháng 2, thuyá»n buôn ba nước Trảo Oa645 , Lá»™ Lạc646 , Xiêm La647 và o hải Äông648 , xin cư trú buôn bán, bèn cho láºp trang ở nÆ¡i hải đảo, gá»i là vân Äồn, để mua bán hà ng hoá quý, dâng tiến sản váºt địa phương.
Mùa hạ, tháng 4, mở há»™i Nhân Vương ở Long Trì, đại xá ngưá»i có tá»™i.
Vua ngự ở Long Trì xem bắt voi.
Mùa đông, tháng 11, Công chúa Thiên Thà nh mất.
Cho trung thư hoả giữ phá»§ Phú Lương là m Nguyá»…n Quyá»n là Trung thư xá nhân, đến Na Dâm Äiá»n ở đầu phÃa nam châu Văn, há»™i vá»›i Triá»u phụng lang châu Thất Nguyên là Nông Ngạn Cương [7a] để bà n việc, vì ngưá»i châu Quảng Nguyên bắt Liêu NgÅ© ở châu Thất Nguyên.
Dựng hà nh cung ở Ly Nhân.
Canh Ngá», [Äại Äịnh] năm thứ 11 [1150] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 20). Mùa xuân, tháng 3, hạn.
Mùa thu, tháng 7, hạn.
Tháng 9, ngưá»i Chân Lạp cướp châu Nghệ An, đến núi Vụ Thấp649 gặp nắng nóng ẩm thấp, phần nhiá»u chết vì lam chướng bèn tá»± tan vỡ.
Khi trước vua còn trẻ thÆ¡, chÃnh sá»± không cứ việc lá»›n, việc nhá» Ä‘á»u uá»· cho Äá»— Anh VÅ© cả. Anh VÅ© sai vợ là Tô thị ra và o cung cấm hầu hạ Äá»— thái háºu, do đó mà Anh VÅ© tư thông vá»›i Lê thái háºu, nhân thế lại cà ng kiêu rông, ở triá»u đình thì khoát tay lá»›n tiếng, sai bảo quan lại thì hất hà m ra hiệu, má»i ngưá»i Ä‘á»u liếc nhau nhưng không ai dám nói. Äiện tiá»n đô chỉ huy sứ là vÅ© Äái, Hoả đầu đô Quảng VÅ© là Lương Thượng Cá, Hoả đầu Ä‘o Ngá»c Giai là Äồng Lợi, Ná»™i thị là Äá»— Ất, cùng vá»›i bá»n Trà Minh Vương, Bảo Ninh hầu, Phò mã lang Dương Tá»± Minh cùng mưu bắt giam Anh VÅ©. Bà n tÃnh xong, bá»n Äái[7b] Ä‘em quân lÃnh đến ngoà i cá»a Việt Thà nh hô to rằng: "Anh VÅ© ra và o cấm đình, là m nhiá»u Ä‘á»u ô uế, tiếng xấu đồn ra ngoà i, không tá»™i gì to bằng. Bá»n thần xin sá»›m trừ Ä‘i, khá»i để mối lo vá» sau". Bèn có chiếu sai cấm quân đến bắt Anh VÅ© trói giam ở hà nh lang Tả Hưng Thánh, giao cho Äình uý tra xét. Thái háºu sai ngưá»i mang cÆ¡m rượu cho Anh VÅ©, ngầm để và ng và o trong đồ đựng món ăn để đút cho VÅ© Äái và các ngưá»i canh giữ. Hoả đầu ở đô Tả Hưng Thánh là Nguyá»…n Dương nói: "Các ông tham cá»§a đút, tôi vá»›i các ông tất không thoát khá»i tay Anh VÅ© đâu, chi bằng cứ giết trước Ä‘i cho khá»i tay hoạ vá» sau". bèn cầm giáo định đâm. Äô Tả Hưng [Thánh]650 là Äà m DÄ© Mông ôm Dương, cướp lấy giáo, ngăn rằng: "Äiện tiá»n bảo Anh VÅ© tá»™i đáng chết, nhưng còn phải đợi mệnh lệnh cá»§a vua, không nên tá»± tiện". Dương giáºn, chá»i: "Äiện tiá»n VÅ© *** chứ chẳng phải Äái! (chữ Cát Äái phương ngôn651 nói là *** đái). [8a] Sao tham cá»§a đút mà không tiếc đến mạng mình!". Nói xong, tá»± biết không khá»i chết, bèn nhảy xuống giếng tá»± tá».
Bấy giá» vua xét án cá»§a Anh VÅ©, đà y Anh VÅ© là m Cảo Ä‘iá»n nhi652 . Thái háºu lo buồn, cố nghÄ© là m thế nà o để phục hồi chức nhiệm cho Anh VÅ©, má»›i nhiá»u lần mở há»™i lá»›n để xá cho tá»™i nhân, mong Anh VÅ© được dá»± và o đấy. Anh VÅ© được mấy lần xá tá»™i, lại là m Thái uý phụ chÃnh như cÅ©, cà ng được yêu dùng hÆ¡n, do đấy chuyên là m oai, là m phúc, sinh sát mà lòng báo thù lúc nà o cÅ©ng tá» rõ, còn sợ rằng bá»n quân lại Ä‘i bắt bá»› phần nhiá»u không được như ý, má»›i dâng hÆ¡n má»™t trăm ngưá»i thá»§ hạ để là m đô Phụng quốc vệ, ngưá»i nà o phạm tá»™i Ä‘á»u giao cho đô Phụng quốc vệ Ä‘i bắt. Anh VÅ© máºt tâu vá»›i vua rằng: "Trước kia bá»n VÅ© Äái tá»± tiện Ä‘em cấm quân xông và o cung đình, tá»™i ấy không gì to bằng, nếu không sá»›m trừng trị, sợ má»™t ngà y kia sinh biến, không thể lưá»ng được". Vua chẳng biết gì cả, [8b] bèn chuẩn tâu. Anh VÅ© sai đô Phụng quốc vá» Ä‘i bắt bá»n VÅ© Äái giam và o ngục để trị tá»™i. Hạ chiếu giáng Trà Minh Vương xuống tước hầu, Bảo Ninh hầu xuống tước minh tá»±, Bảo Thắng hầu xuống tước phụng chức, Ná»™i thị là bá»n Äá»— Ất 5 ngưá»i bị "cưỡi ngá»±a gá»—"653 , bá»n Hoả đầu đô Ngá»c Giai là Äồng lợi 8 ngưá»i bị chém ở chợ Tây Giai, bá»n Äiện tiá»n đô chỉ huy VÅ© Äái 20 ngưá»i chém bêu đầu ở các bến sông, bá»n Phò mã lang
dương Tá»± Minh 30 ngưá»i bị tá»™i lưu ở nÆ¡i xa độc, những ngưá»i dá»± mưu Ä‘á»u bị tá»™i đồ là m Ä‘iá»n hoà nh, khao giáp, quả như lá»i nói cá»§a Nguyá»…n Dương.
Lê Văn Hưu nói: Äá»— Anh VÅ© ra và o cấm đình, tư thông vá»›i mẫu háºu, không tá»™i gì to bằng. Bá»n VÅ© Äái nên tâu bà y gian trạng rồi bắt giam và o ngục mà giết Ä‘i là phải. Nay lại Ä‘em quân đột nháºp cá»a Việt Thà nh, hiếp vua nhá» tuổi, ép lấy chiếu chỉ. [9a] Äến khi bắt được Anh VÅ© rồi, lại nháºn và ng cá»§a thái háºu mà không nghe lá»i nói cá»§a Nguyá»…n Dương, đến sau rốt cuá»™c bị Anh VÅ© giết, liên lụy đến mấy mươi ngưá»i, thế là nuôi hổ để hoạ vá» sau váºy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Anh VÅ© là kẻ đại ác. Bá»n [VÅ©] Äái đã cùng vá»›i ngưá»i tông thất hiệp mưu mà không biết tuyên bố tá»™i trạng ở triá»u đình để trị tá»™i cho đà ng hoà ng, lại Ä‘em binh lÃnh bằt hiếp vua còn nhá» tuổi. Ngay lúc bấy giá». Anh VÅ© đã mừng có cá»› để nói rồi, biết đâu không láºp kế thông vá»›i thái háºu để đút lót nhiá»u cho bá»n Äái, mong khá»i chết để thá»a lòng báo thù chăng? May mà Nguyá»…n Dương bảo rõ tai hoạ. Khi bá»n Äái không chịu nghe lá»i, [Dương] lại nhảy xuống giếng mà chết để cảnh cáo, thế mà vẫn còn không tÃnh, để sau bị tai vạ thì còn trách ai nữa? Thế thì thái háºu không có tá»™i ư? Trả lá»i rằng: tá»™i nặng lắm. Ngưá»i không có tà i đức quyá»n [9b] vị như Y Doãn, Chu Công mà muốn ngăn sá»a thì khó tránh cái lá»—i là m việc sừa lá»›n thì há»ng.
Xuống chiếu cấm bá»n hoạn quan không được tá»± tiện và o trong cung, ai phạm thì bị tá»™i chết. Nếu [canh giữ] không cẩn tháºn để ngưá»i khác và o cung cÅ©ng bị tá»™i như thế.
Cấm các quan trong triá»u không được Ä‘i lại nhà các vương hầu, ở trong cung cấm không được há»™i há»p nhau năm, ba ngưá»i bà n luáºn chê bai, ai phạm thì trị tá»™i. Kẻ nà o phạm việc qua lại bên ngoà i phÃa đầu hà nh lang chứa khà giá»›i cá»§a đô Phụng quốc vệ thì xá» 80 trượng, tá»™i đồ; nếu và o trong hà nh lang ấy thì xá» tá». LÃnh Phụng [quốc] vệ ở trong hà nh lang ấy có chiếu chỉ má»›i được cầm khà giá»›i, không có chiếu chỉ mà tá»± tiện mang khà giá»›i Ä‘i quá ra ngoà i phÃa đầu [hà nh lang] thì xá» tá».
Tân Mùi, [Äại Äịnh] năm thứ 12 [1151] , (Tống thiệu Hưng năm thứ 21). Mùa xuân, tháng giêng, Ná»™i nhân hoả đầu là Äá»— Thì dâng rùa và ng có lông xanh.
Tháng 2, vua ngự đến Long Thủy654 bắt voi trắng, bắt được, các quan dâng [10a] biểu mừng.
Mùa hạ, tháng 4, Äá»— Anh VÅ© dâng cây cau má»™t gốc 28 nhánh. Tháng 5, Äá»— Anh VÅ© dâng hươu trắng.
Mùa thu, tháng 8, vua ngá»± đến cung Quảng Từ xem Ä‘ua thuyá»n.
Mùa đông, tháng 10, công chúa Thuỵ Minh mất.
Tháng 11, hoà ng trưởng tỠLong Xưởng sinh ở hà nh cung Ứng Phong, sau được sách phong là Hiển Trung Vương.
Dá»±ng gác VÄ©nh Thanh ở Ä‘iện phÃa tây và hai chiếc thuyá»n VĨnh Diệu, Thanh Lan.
Nhâm Thân, [Äại Äịnh] năm thứ 13 [1152] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 22). Muà xuân, tháng 2, Ná»™i sư ông là Lý Nguyên dâng rùa ba chân, mắt có sáu con ngươi, trên ức có chữ triện. Các quan nháºn thà nh bốn chữ: "Vương dÄ© bát phương"655 .
Mùa hạ, tháng 4, động đất.
Tháng 5, trá»i mưa cát và ng.
Bá Äại Vương (chưa rõ là ai) mất.
Mùa thu, tháng 7, trá»i mưa cát và ng.
Mùa đông, tháng 10, thi Äiện.
Ngưá»i nước Chiêm Thà nh [10b] là Ung Minh Ta Äiệp656 đến cá»a khuyết xin mệnh cho là m vua nước ấy. Xuống chiếu cho Thượng chế Lý Mông Ä‘em hÆ¡n 5.000 ngưá»i ở phá»§ Thanh Hoá và châu Nghệ An sang Chiêm Thà nh láºp Ung Minh Ta Äiệp là m vua. Mông đến Chiêm Thà nh bị vua nước ấy là Chế Bì La Bút657 chống cá»±, bá»n Ung Minh Ta Äiệp và [Lý] Mông Ä‘á»u chết.
Quý Dáºu, [Äại Äịnh] năm thứ 14 [1153] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 23). Dá»±ng cá»a Tân Quan.
Giáp Tuất, [Äại Äịnh] năm thứ 15 [1154] , (Tống thiệu Hưng năm thứ 24). Muà xuân, tháng giêng, An Trung hầu (không rõ tên) dâng con hoẵng trắng.
Ngưá»i SÆ¡n Lão ở Chà ng Long là m phản.
Từ Dần dâng quạ trắng.
Tháng 2, xuống chiếu cho Anh VÅ© Ä‘i đánh ngưá»i SÆ¡n Lão ở Chà ng Long, hà ng phục được.
Mùa thu, tháng8, thá»§ lÄ©nh bá»n SÆ¡n lão ở Äại Hoà ng giang (nay là phá»§ Trưá»ng yên) là Nông Khả Lai là m phản.
Tháng 9, vua ngá»± ra cá»a Nam Thà nh Äại la xem đắp đà n Viên Khâu658 .
[11a] Mùa đông, tháng 10, vua nước Chiêm Thà nh là Chế Bì La Bút dâng con gái, vua nháºn659 .
Lê Văn Hưu nói: Các báºc đế vương đối vá»›i ngưá»i Di Äịch, nếu há» chịu phục thì lấy đức mà vá»— yên, nếu là m phản thì lấy uy mà tá» cho biết. Anh Tông sai Lý Mông Ä‘em hÆ¡n 5 nghìn ngưá»i để giúp láºp Ung Minh Ta Äiệp là m Vua nước Chiêm Thà nh mà bị Chế Bì la Bút giết, đáng lẻ phải Ä‘em quân há»i tá»™i, chá»n láºp má»™t ngưá»i khác để thay là m vua nước ấy, thì má»›i có thể gia uy vá»›i cõi xa, mà vua sau phải nhá»› đức. Nay lại nháºn con gái cá»§a há» mà không há»i tá»™i, có thể gá»i là lầm lá»—i. Vá» sau Chiêm Thà nh và Chân Lạp liá»n năm và o cướp má»™t lá»™ Nghệ An, mối hại không kể xiết, thá»±c là do Anh Tông khÆ¡i mối váºy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nước nhá» nhá» và o nước lá»›n để cho mình được yên tÄ©nh mà thôi.[11b] Không may gặp loạn, công tá»660 chạy ra ngoà i thì cÅ©ng có thể đưa vá» nước, nhưng không chÃnh đáng thì chưa bao giá» nên việc. Nước Lá»— đưa công tá» Cá»§ vá» là thế661 . ÄÆ°a vá» mà biết không chÃnh đáng thì như việc nước Tấn đưa Tiệp Tri vá»662 , [Lý] Anh Tông đưa Ung Minh Ta Äiệp vá», nếu quả là chÃnh đáng mà kẻ kia chống mệnh giết cà n ư? Thì không thể không cất quân há»i tá»™i. Nếu quả là không chÃnh đáng thì sao không tá»± xét ngay ở mình? Song việc đã đến thì nên sai má»™t sứ giả sang há»i tá»™i, đợi cho há» phục tình hối lá»—i mà tạ tá»™i thì má»›i phải. Sao lại say đắm tình riêng nữ sắc, quên mất việc lá»›n cá»§a nước nhà , mà những ngưá»i ăn thịt663 bấy giá» không ai nói gì là là m sao?
Tháng 11, ngà y Äinh Mùi, vua thân Ä‘i đánh Nông Khải lai. Ngà y Canh Tuất, xuất phát từ Kinh sư. Ngà y Giáp Dần [12a] thắng tráºn. Ngà y BÃnh Thìn, Ä‘em quân vá». Ngà y Ká»· Mùi, vỠđến Kinh.
Dá»±ng hà nh cung Ứng Phong, hà nh cung Ly Nhân và đóng thuyá»n VÄ©nh chương.
Ất Hợi, [Äại Äịnh] năm thứ 16 [1155] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 25). Mùa hạ, tháng 5, công chúa Thiệu Dung mất.
Mùa thu, tháng 8, Ä‘ua thuyá»n.
Nước to.
Äá»™ng đất.
Tháng 9, thu tô ruộng chiêm.
Mùa đông, tháng 10, sao Mộc phạm và sao Kim.
Sai thợ là m phủ đệ ở Phú Lương.
Tháng 11, nước Chiêm Thà nh sang cống.
Tháng 12, động đất.
Là m cung Lệ Thiên và hà nh lang triá»u cáºn ở Ä‘iện Long Khánh.
BÃnh Tý, [Äại Äịnh] năm thứ 17 [1156] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 26). Mùa xuân, tháng 2, ngà y tân Mùi, trá»i mưa cát và ng.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu là m phủ đệ ở châu Quảng Nguyên.
Mùa đông, tháng 12, ngà y đinh Mùi, ban đêm kho ngự cháy.
Là m hà nh cung Ngá»± Thiên664 , Ä‘iện Thuỵ Quang, gác Ãnh vân, cá»a Thanh Hòa, thá»m Nghi Phượng, [12b] gác Diện Phú, đình Thưởng Hoa, thá»m Ngá»c Hoa, hồ Kim Liên, cầu Minh Nguyệt và đóng thuyá»n to bản cá»§a ngá»± trù665 , thuyá»n to bản cá»§a cung ná»™i.
Thái phó Lý Du Äô dâng sá»› xin hưu trÃ, thăng là m Thái sư, ban cho và ng bạc vá» quê.
Dá»±ng miếu khổng Tá».
Năm ấy đói to, má»™t thăng gạo giá 70 đồng tiá»n.
Äinh Sá»u, [Äại Äịnh] năm thứ 18 [1157] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 27). Xuống chiếu định luáºt lệnh.
Máºu Dần, [Äại Äịnh] năm thứ 19 [1158] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 28). Mùa xuân, tháng 2, Nguyá»…n Quốc sang sứ nước Tống vá», dâng tâu rằng: "Thần sang nước Tống thấy ở giữa sân vua có cái hòm bằng đồng để nháºn các chương tấu cá»§a bốn phương, thần xin bắt chước mà là m như thế để bá» trên rõ được tình ngưá»i dưới". Vua y theo, cho đặt cái hòm ở giữa sân để ai có trình bà y việc gì thì bá» thư và o hòm ấy. Bấy giá» có ngưá»i ngầm bá» thư nặc danh nói là Anh VÅ© là m loạn, tìm xét [13a] không biết là ai. Anh VÅ© vu cho Quốc là m, đà y Quốc đến trại đầu ở Thanh Hóa. Không bao lâu, vua gá»i Quốc vá». Anh VÅ© lại đưa cho Quốc rượu có thuốc độc, Quốc tá»± nghÄ© không khá»i bị hại, bèn uống thuốc độc chết666 .
Sai Thiếu bảo Phà Công TÃn tuyển dân Ä‘inh, định các hạng và lấy ngưá»i sung việc thá» cúng á» thái miếu và sÆ¡n lăng.
Mùa thu, tháng 8, Äá»— Anh VÅ© chết.
Ká»· Mão, [Äại Äịnh] năm thứ 20 [1159] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 29). Mùa xuân, cá»™t chùa Thiên Phù chảy máu.
Nước Ngưu Hồng dâng voi hoa.
Mùa hạ, tháng 5, Ngưu Hồng và Ai Lao là m phản. Sai Tô Hiến Thà nh Ä‘i đánh, bắt được ngưá»i và trâu ngá»±a voi, và ng bạc châu báu rất nhiá»u. Phong Hiến Thà nh là m Thái uý.
Canh Thìn, [Äại Äịnh] năm thứ 21 [1160] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 30). Mùa xuân, tháng giêng là m Ä‘á»n Hai Bà và đá»n Xuy Vưu667 ở phưá»ng Bố Cái.
Tháng 2, sai Tô Hiến Thà nh và Phi Công TÃn tuyển dân Ä‘inh, ngưá»i mạnh khá»e thì sung [13b] và o quân ngÅ©. Chá»n các tướng hiệu, ngưá»i nà o thông thạo binh pháp, am tưá»ng võ nghệ thì chia cho cai quản.
Tân tỵ, [Äại Äịnh] năm thứ 22 [1161] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 31). Mùa xuân, sai Ä‘em voi thuần sang biếu nhà Tống. Vua Tống bảo các đại thần rằng:
"Trẫm không chuá»™ng thú váºt lạ, là m khó nhá»c ngưá»i xa, nên sai suý thần bảo há» từ nay vá» sau bất tất phải mang váºt ấy tiến cống".
Dựng chùa Pháp Vân668 ở châu Cổ Pháp.
Mùa đông, tháng 10, Thái phó Hoà ng nghÄ©a Hiá»n chết, nghỉ thiết triá»u 5 ngà y, vì NghÄ©a Hiá»n có công giúp vua lên ngôi, nên đặt ân là m hÆ¡n lá»… thưá»ng.
Tháng 11, vua sai Tô Hiến thà nh là m Äô tướng, Äá»— An Di là m phó, Ä‘em 2 vạn quân Ä‘i tuần các nÆ¡i ven biển tây nam, để giữ yên miá»n biên giá»›i. Vua thân Ä‘i tiá»…n đến cá»a biển Thần Äầu ở Äại An (nay là cá»a biển Thần Phù) má»›i trở vá».
Thái uý Lưu Khanh Äà m chết.
Nhâm Ngá», [Äại Äịnh] năm thứ 23 [1162] , (Tống Thiệu Hưng năm thứ 32). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu rằng kẻ nà o tá»± hoạn thì xá» [14a] 80 trượng, thÃch 23 chữ và o cánh tay bên trái.
Äá»™ng đất.
Tháng 2, khảo khóa các quan văn võ, ngưá»i nà o đủ niên hạn khảo mà không có lá»—i thì thăng tráºt, định là m phép thưá»ng, cứ 9 năm là má»™t kỳ khảo.
Quý Mùi, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 1 [1163] , (Tống Hiếu Tông VÄ©, Long Hưng năm thứ 1). Cấm ngưá»i trong nước không được dùng trân châu giả.
Mùa thu, tháng 8, lÃnh chốn rá»§ nhau tụ há»p thà nh bá»n cướp bóc cư dân trên đưá»ng bá»™. Vua sai Phu Công TÃn Ä‘em 10 vạn quân Ä‘i đánh dẹp yên được.
Giáp Thân, [ChÃnh Long Bảo Ứng năm thứ 2] [1164] , (Tống Hưng Long năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, nước Chiêm Thà nh sang cống.
Mùa thu, tháng 7, nước to quá mức thưá»ng, lúa bị ngáºp hết.
Nhà Tống phong vua là m An Nam Quốc Vương, đổi Giao Chỉ là m An Nam Quốc Vương đổi Giao Chỉ là m An Nam Quốc Vương.
Ất Dáºu, 3 [1165], (ChÃnh Long Bảo Ứng năm thứ 3 [1165]) , (Tống Cà n Äạo năm thứ 1). Mùa hạ, tháng 6, đại hạn, dân bị nạn dịch lá»›n, trâu bò gia súc chết nhiá»u, [14b] giá gạo cao vá»t.
Mùa thu, tháng8, thi há»c sinh.
BÃnh Tuất, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 4 [1166] , (Tống Cà n Äạo năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, sứ Chiêm Thà nh Ä‘i đến miá»n Ô Lý, dùng quân phong thá»§y (ma thuáºt cá»§a thầy tăng) mà vượt biển, cướp bóc nhân dân ven biển nước ta rồi vá».
Dân có ngưá»i dâng con rùa ở ức có bốn chữ "Thiên tá» vạn niên", cÅ©ng có ngưá»i dâng quạ trắng.
Äinh Hợi, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 5 [1167] , (Tống Cà n Äạo năm thứ 3). Mùa thu, tháng 7 , sai Thái uý Tô Hiến Thà nh Ä‘i đánh Chiêm Thà nh.
Mùa đông, tháng 10, Chiêm Thà nh sai sứ sang dâng trân châu và sản váºt địa phương để xin hoà .
Xuống chiếu cho Tô Hiến Thà nh Ä‘em quân vá». Từ đấy nước Chiêm Thà nh giữ lá»… phiên thần, dâng cống không thiếu.
Äóng thuyá»n Nháºt Long.
Máºu Tý, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 6 [1168] , (Tống Cà n Äạo năm thứ 4). Mùa thu, tháng 8, sứ nhà Tống sang sứ Thát Äạt (tức là sứ cá»§a nhà Nguyên), cÅ©ng sang669 . Äá»u thưởng háºu để dụ, ngầm lấy lá»… tiếp đãi cả hai sứ, không cho há» gặp nhau.
[15a] Ká»· Sá»u, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 7 [1169] , (Tống Cà n Äạo năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 3, ngà y rằm nguyệt thá»±c. Cá ở cá»a biển chết. Sai tăng ni, đạo sÄ© các chùa quán ở Kinh và các nÆ¡i tụng kinh cầu đảo.
Thái sư trà sÄ© là Lý Du Äô chết.
Mùa hạ, tháng 4, là m Ä‘iện Thanh Hoà để đặt thần vị cá»§a tiên đế và tiên háºu, theo thá»i cúng tế.
Sá»a lại chùa Chân Giáo.
Canh Dần, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 8 [1170] , (Tống cà n Äạo năm thứ 6). Vua táºp bắn và cưỡi ngá»±a ở phÃa nam thà nh Äại La, đặt tên là Xạ Äình, sai các quan võ hà ng ngà y luyện táºp phép công chiến phá tráºn.
Tân Mão, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 9 [1171] , (Tống Cà n Äạo năm thứ 7). Mùa xuân, tháng 2, Ä‘iện VÄ©nh Nguyên vô cá»› tá»± rung động.
Là m miếu Ä‘iện thá» Văn Tuyên Vương670 và đá»n thá» Háºu Thổ.
Vua Ä‘i tuần các hải đảo, xem các hình thế núi sông, muốn biết dân tình Ä‘au khổ và đưá»ng Ä‘i xa gần thế nà o.
[15b] Nhâm Thìn, [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 10 [1172] , (Tống Cà n Äạo năm thứ 8). mùa xuân, tháng 2, vua lại Ä‘i tuần các hải đảo ở địa giá»›i các phiên bang Nam Bắc, vẽ bản đồ và ghi chép phong váºt rồi vá».
Quý Tỵ, [ChÃnh Lonh Bảo Ứng] năm thứ 11 [1173] , (Tống cà n Äạo năm thứ 9). Mùa xuân, là m lại cầu Thái Hoà .
Mùa hạ, tháng 5, ngà y 25, Hoà ng thái tỠLong Trát sinh.
Mùa thu, đóng thuyá»n Ngoạn thá»§y.
Giáp Ngá», [ChÃnh Long Bảo Ứng] năm thứ 12 [1174] , (Từ tháng 2 vá» sau là niên hiệu Thiên Cảm Chà Bảo năm thứ 1; Tống Thuần Hy năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng động đất.
Tháng 2, đổi niên hiệu là Thiên Cảm Chà Bảo năm thứ 1671 .
Muà thu, tháng 9, Thái tá» Long Xưởng có tá»™i, phế là m thứ dân và bắt giam. Trước đó, Long Xưởng thông dâm vá»›i cung phi, vua không nỡ bắt tá»™i chết, cho nên có mệnh nà y. Má»™t hôm, vua gá»i tể tướng đến bảo rằng: "Thái tá» là gốc lá»›n cá»§a nước, Long Xưởng đã là m Ä‘iá»u trái đạo, trẫm muốn Long Trát nối giữ nghiệp lá»›n, nhưng nó còn nhá» tuổi, [16a] sợ không đương nổi, nếu đợi lá»›n thì trẫm đã tuổi già suy yếu, biết là m thế nà o?". Bấy giá» có ná»™i nhân ẵm Long Trát ra, thấy vua đội mÅ©, khóc đòi đội, vua chưa kịp tháo mÅ© đưa cho thì cà ng khóc to hÆ¡n. Vua bèn tháo mÅ© đội cho, Long Trát cả cưá»i. Vua cà ng lấy là m lạ, ý láºp Long Trát là m thái tá» bèn quyết định.
Mùa đông, tháng 11, động đất.
Tháng 12, sao Chổi má»c phương nam.
Ất Mùi, [Thiên Cảm Chà Bảo] năm thứ 2 [1175] , (Tống Thuần Hy năm thứ 2). ùa xân, tháng giêng, sách láºp long Trát là m Hoà ng thái tá», ở đông cung. Phong Tô Hiến Thà nh là m Nháºp ná»™i kiểm hiệu thái phó bình chương quân quốc trá»ng sá»±, tước vương, giúp đỡ đông cung.
Mùa hạ, tháng tư, vua không khá»e, cố gượng sai Tô Hiến Thà nh ẵm thái tá» mà quyá»n nhiếp chÃnh sá»±.
Mùa thu, tháng 7, ngà y Ất Tỵ, vua băng ở Ä‘iện Thuỵ Quang. Trước đó, khi vua ốm nặng, hoà ng háºu lại xin láºp Long Xưởng, vua nói: "Là m con [16b] bất hiếu còn trị dân sao được". Di chiếu cho Tô Hiến Thà nh giúp ráºp thái tá», công việc quốc gia nhất nhất tuân theo phép cÅ©. Bấy giá» thái háºu muốn là m việc phế láºp, sợ Hiến Thà nh không nghe, má»›i Ä‘em và ng bạc đút cho vợ là Nữ thị. Hiến Thà nh nói: "Ta là đại thần nháºn mệnh tiên đế dặn lại giúp ráºp vua bé, nay lấy cá»§a đút mà là m việc phế láºp thì còn mặt mÅ©i nà o trông thấy Tiên đế ở suối và ng?". Thái háºu lại gá»i Hiến Thà nh đến dá»— dà nh trăm cách. Hiến Thà nh trả lá»i: "Là m việc bất nghÄ©a mà được già u sang, kẻ trung thần nghÄ©a sÄ© đâu có vui là m, huống chi lá»i cá»§a Tiên đế còn ở bên tai, Ä‘iện hạ lại không nghe việc cá»§a Y Doãn, Hoắc Quang hay sao? Thần không dám vâng chiếu". Việc bèn thôi.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Anh Tông nối ngôi tuổi còn thÆ¡ ấu, việc cá»§a Äá»— Anh VÅ© là m gì mà biết được, đến khi tuổi ngoại hai mươi, sai bá»n Hiến Thà nh Ä‘em quân Ä‘i tuần nÆ¡i biên giá»›i, [17a] lại thân Ä‘i xem khắp tình thế núi sông, muốn biết sá»± Ä‘au khổ cá»§a dân gian và đưá»ng Ä‘i xa672 gần, vá» mặt giữ dân giữ nước, quy mô đã thấy rõ. Lại đặt Xạ Äình, sai các quan võ hà ng ngà y luyện táºp phép đánh tráºn, vá» mặt sá»a binh giãng võ, mưu lược đã thấy rõ. Thái tá» Long Xưởng có tá»™i thì phế Ä‘i mà láºp Long Trát là m thái tá», cho ở đông cung, để lòng ngưá»i có chá»— gắn bó. đến khi ốm nặng, hoà ng háºu xin láºp lại Long Xưởng, thì lấy lá»… nghÄ©a mà bác bẻ, không mê hoặc lá»i nói cá»§a đà n bà , lại cố gượng gá»i Hiến Thà nh nháºn di chiếu giúp thái tá» quyá»n nhiếp chÃnh sá»±, phó thác được ngưá»i giá»i để phòng lo sau, rốt cuá»™c mưu phế láºp cá»§a thái háºu không thể là m được, trên yên dưới thuáºn, không phải là sức cá»§a Anh Tông sao? Còn như Cao Tông không phải là ngưá»i hiá»n thì ngay lúc bấy giỠđã biết trước thế nà o được? Vua chỉ thuáºn theo lẽ phải mà là m [17b] thôi.
Thái tá» Long Trát lên ngôi trước linh cữu, bấy giá» má»›i lên 3 tuổi, tôn mẹ là Äá»— thị là m Chiêu Thiên Chà lý hoà ng thái háºu.
Cho Äá»— An Di673 (em trai hoà ng thái háºu) là m thái sư đồng bình chương sá»±, Tô Hiến Thà nh là m thái uý671 .
Há»p quốc nhân thỠở Long Trì.
Cao Tông Hoà ng Äế
Tên huý là Long Trát con thứ sáu cá»§a Anh Tông, mẹ là hoà ng háºu há» Äá»—675 , sinh ngà y 25 tháng 5 năm Quý Tỵ, ChÃnh Long Bảo Ứng thứ 11 [1173]. Năm Thiên Cảm Chà Bảo thứ 2 [1175] sách láºp là m hoà ng thái tá». Anh Tông băng, bèn lên ngôi báu, ở ngôi 35 năm [1176- 1210], băng ở cung Thánh Ngá».
Vua chÆ¡i bá»i vô độ, chÃnh sá»± hình pháp không rõ rà ng, giặc cướp nổi như ong, đói kém liá»n năm, cÆ¡ nghiệp nhà Lý từ đấy suy.
BÃnh Thân, [Trinh Phù] năm thứ 1 [1176] , (Tống Thuần Hy năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, đổi niên hiệu, đại xá thiên hạ.
[18a]Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Cao Tông lên ngôi từ tháng 7 năm ngoái, đến đây má»›i đổi niên hiệu, là vì có Tô Hiến Thà nh phụ chÃnh, biết trở lại lá»… cổ.
Äinh Dáºu, [Trinh Phù] năm thứ 2 [1177] , (Tống Thuần Hy năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 3, Chiêm Thà nh đến cướp châu Nghệ An.
Máºu Tuất, [Trinh Phù] năm thứ 3 [1178] , (Tống Thuần Hy năm thứ 5). Hết quốc tang. Chiêu Linh hoà ng thái háºu ban yến cho các quan ở biệt Ä‘iện, bảo rằng: "Hiện nay Tiên đế đã chầu trá»i, vua nối còn thÆ¡ ấu, nước Chiêm Thà nh thất lá»…, ngưá»i phương Bắc cướp biên. Các khanh chịu Æ¡n nặng cá»§a triá»u đình, nên lo việc cá»§a nước nhà . Kế sách ngà y nay không gì bằng láºp lại thái tá», để váºn nước được lâu, lòng dân được yên". Các quan Ä‘á»u chắp tay cuối đầu nói: "Thái phó nháºn mệnh lệnh rõ rà ng cá»§a thiên tá». Bệ hạ cÅ©ng đã nhiá»u lần dá»— bảo rồi, bá»n thần không dám trái lệnh". Äá»u lạy tạ rồi lui ra. Hiến Thà nh quản LÄ©nh cấm binh, nghiêm hiệu lệnh, thưởng phạt công bằng, [18b] ngưá»i trong nước Ä‘á»u quy phục.
Mùa hạ, tháng 5, lấy ngà y sinh của vua là m tiết Cà n hưng.
Ká»· Hợi, [Trinh Phù] năm thứ 4 [1179], (Tống Thuần Hy năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, tuyển các Ä‘inh nam, ngưá»i nà o mạnh khá»e sung và o quân ngÅ©.
Tháng 2, động đất.
Tháng 3, khảo xét công trạng các quan, ngưá»i giữ chức siêng năng tà i cán nhưng không thông chữ nghÄ©a là m má»™t loại, ngưá»i có chữ nghÄ©a tà i cán là m má»™t loại, ngưá»i tuổi cao hạnh thuần, biết rõ việc xưa nay là m má»™t loại, cứ theo thứ tá»± mà trao cho chức vụ trị dân coi quân, khiến cho quan chức không lạm nhÅ©ng.
Mùa hạ, tháng 6 (không rõ ngà y nà o), hai mặt trá»i cùng má»c.
Thái uý Tô Hiến Thà nh chết. Vua bá»›t ăn ba ngà y, nghÄ© thiết triá»u 6 ngà y. Trước đây khi Tô Hiến Thà nh nằm bệnh, Tham trì chÃnh sá»± VÅ© Tán ÄÆ°á»ng ngà y đêm hầu bên cạnh, Gián nghị đại phu Trần Trung Tá vì báºn việc không lúc nà o rá»—i để tá»›i thăm há»i. Äến khi bệnh nặng, thái háºu thân đến thăm, há»i rằng: "Nếu có mệnh hệ nà o thì ai là ngưá»i có thể thay ông?". Hiến Thà nh trả lá»i: "Trung Tá [19a] có thể thay được". Thái háºu nói: "Tán ÄÆ°á»ng hà ng ngà y hầu thuốc thang, sao không thấy ông nhắc đến?". Hiến Thà nh trả lá»i: "Vì bệ hạ há»i ngưá»i nà o có thể thay thần nên thần nói đến Trung Tá, còn như há»i ngưá»i hầu dưỡng thì phi Tán ÄÆ°á»ng còn ai nữa?". Thái háºu khen là trung, nhưng cÅ©ng không dùng lá»i ấy.
Lấy Äá»— An Di là m phụ chÃnh.
Sá» thần Ngô Sỉ Liên nói: Tô Hiến Thà nh nhân việc ký thác con côi, hết lòng trung thà nh, khéo xá» trà khi biến cố, tuy bị gió lay sóng Ä‘áºp mà vẫn đứng vững như cá»™t đá giữa dòng, khiến trên yêu dưới thuáºn, không thẹn vá»›i phong độ cá»§a đại thần Ä‘á»i xưa. Huống chi đến lúc sắp chết còn vì nước tiến cá» ngưá»i hiá»n, không vì Æ¡n riêng, thái háºu không dùng lá»i nói cá»§a Hiến Thà nh là việc không may cho nhà Lý váºy.
Xuống chiếu cấm không được đem mắm muối và đồ sắt lên bán đổi ở đầu nguồn.
Canh Tý, [Trinh Phù] năm thứ 5 [1180] , (Tống Thuần Hy năm thứ 7). Mùa xuân, định lệ các vương hầu và o chầu.
Mùa thu, tháng 8, nước to.
[19b] Äá»™ng đất ở hai Ä‘iện VÄ©nh Nguyên, Há»™i Tiên.
Tân Sá»u, [Trinh Phù] năm thứ 6 [1181] , (Tống Thuần Hy năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, thái tá» cá»§ là Long Xưởng cầm đầu bá»n gia thuá»™c nô lệ trá»™m cướp bừa bãi, muốn mưu là m loạn.
Mùa hạ, tháng 4, sao Huỳnh Hoặc676 Ä‘i và o chòm Nam Äẩu. Äói to, dân chết gần má»™t ná»a.
Nhâm Dần, [Trinh Phù] năm thứ 7 [1182] , (Tống Thuần Hy năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu cầu ngưá»i hiá»n lương.
Äắp đà n phong tướng, lấy Ngô Lý TÃn là m Thượng tướng quân, Ä‘em quân thá»§y bá»™ Ä‘i tuần bắt trá»™m cướp.
Lấy Lý Kinh Tu là m Äế sư677 , trong thì hầu việc giảng sách, ngoà i thì dạy dân trung hiếu, từ đấy Chiêu Linh thái háºu không dám manh tâm mưu khác nữa.
Cấm ngưá»i trong nước không được mặc áo sắc và ng.
Nước Xiêm La sang cống.
[20a] Quý Mão, [Trinh Phù] năm thứ 8 [1183] , (Tống Thuần Hy năm thứ 10).Mùa xuân, tháng giêng, cho Ngô Lý TÃn là m Äốc tướng Ä‘i đánh Ai Lao.
Mùa đông, tháng 11, ngà y mồng 1 Nhâm Ngá», nháºt thá»±c.
Giáp Thìn, [Trinh Phù] năm thứ 9 [1184] , (Tống Thuần Hy năm thứ 11). Mùa xuân, tháng 3, nước Chiêm Thà nh sang cống.
Ngưá»i buôn các nước Xiêm La và Tam Pháºt Tá»678 và o trấn Vân Äồn dâng váºt báu để xin buôn bán.
Mùa đông, tháng 10, các sách Tư Mông v. v... là m phản, đánh lẫn nhau679 .
Ất Tỵ, [Trinh Phù] năm thứ 10 [1185] , (Tống Thuần Hy năm thứ 12). Mùa xuân, tháng giêng, thi sÄ© nhân trong nước, ngưá»i nà o từ 15 tuổi mà thông thi thư thì được và o hầu há»c ở ngá»± Ä‘iện. Lấy đỗ bá»n Bùi Quốc Khái, Äặng Nghiêm 30 ngưá»i, còn thì Ä‘á»u ở lại há»c.
Mùa thu, tháng 7, sai Kiến Khang Vương Long Ãch Ä‘em quân đánh ngưá»i Man ở sách Viêm, dẹp được.
[20b] BÃnh Ngá», [Trinh Phù] năm thứ 11 [1186] , (Từ tháng 7 vá» sau là niên hiệu Thiên Tư Gia Thuỵ năm thứ 1, Tống Thuần Hy năm thứ 13). Mùa xuân, tháng giêng, nhà Tống phong vua là m An Nam Quốc Vương, chế thư đại khái nói: "Ngay bắt đầu đã phong cho tước ấp ở má»™t nước yên vui, được theo lệ cha truyá»n con nối ban sắc mệnh cho được thá»±c thụ tước vượng, cần gì phải đợi thăng dần theo thứ tá»±"680 . Äó là lá»… đặc biệt.
Tháng 3, sách phong Äà m thị là m An Toà n nguyên phi (Phi là con gái cá»§a tướng quân [Äà m] Thì Phụng).
Mùa thu, tháng 7, bắt được voi trắng, đặt cho tên là Thiên Tư. Xuống chiếu đổi niên hiệu là Thiên Tư Gia Thuỵ năm thứ 1.
Sai Lê Hòe Khanh sang nhà Tống đáp lễ.
Äinh Mùi, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 2 [1187] , (Tống Thuần Hy năm thứ 14). Mùa hạ, tháng 4, sét đánh nhà Thái Miếu.
Có nhà sư Tây Vá»±c681 đến. Vua xuống chiếu há»i sư ấy có tà i năng gì, trả lá»i là có tà i phục được hổ. Bảo là m thá», không hiệu nghiệm.
Máºu Thân, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 3 [1188] , (Tống Thuần Hy năm thứ 15). Mùa hạ, tháng 5, đại hạn.Vua thân ngá»± đến chùa Pháp Vân ở Duá»nh Bà 682 [21a] để đảo vÅ©,nhân rước tượng pháºt Pháp Vân vá» chùa Báo Thiên. (Buổi đầu bản triá»u [Lê] vẫn còn theo tục cÅ© nà y).
Tháng 6, động đất, gió bão.
Mùa thu, tháng 7, ngà y mồng 1 Giáp Tý, nháºt thá»±c.
Thái sư Äá»— An Di chết, lấy Thái phó Ngô Lý TÃn là m Phụ chÃnh.
Ká»· Dáºu, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 4 [1189] , (Tống Thuần Hy năm thứ 16). Mùa xuân, tháng 2, ngà y mồng 1 Tân Dáºu, nháºt thá»±c, mặt trá»i mặt trăng sắc đỠnhư máu.
Äá»™ng đất,
Tháng 3, vua ngá»± Ä‘i khắp núi sông, phà m xe vua đến đâu mà có thần linh Ä‘á»u cho phong hiệu và láºp miếu để thá».
Canh Tuất, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 5 [1190] , (Tống Thiệu Hy năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, hoà ng thái háºu há» Äá»— băng.
Mùa thu, tháng 7, Thái phó ngô Lý TÃn chết, lấy Äà m DÄ© Mông là m Thái phó.
Mùa đông, tháng 10, vua lá»… yết SÆ¡n Lăng, rước tượng má»›i tô cá»§a Hoà ng thái háºu thá» phụ và o Thái Miếu.
Äóng thuyá»n Ngoạn Dao.
[21b] Tân Hợi, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 6 [1191] , (Tống Thiệu Hy năm thứ 2). Mùa xuân, nước Chân Lạp sang cống.
Mùa đông, tháng 12, sao Huỳnh Hoặc phạm và o sao Thái Bạch683 .
Nhâm Tý, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 7 [1192] , (Tống Thiệu Hy năm thứ 3). Mùa hạ, tháng 6, động đất.
Mùa thu, tháng 7, sét đánh và o điện Vĩnh Ninh hai chỗ.
Ngưá»i giáp Cổ Hoằng684 ở Thanh Hóa là m phản, sai tướng Ä‘i đánh, dẹp được. Trước đó có ngưá»i giáp ấy thấy vệt chân trâu [trèo lên] cây muá»—m, nhìn lên thấy con trâu bạc, hồi lâu, nó lại theo ngả khác Ä‘i xuống. Có ngưá»i lÃnh ở giáp ấy là Lê Văn Ä‘oán rằng: Trâu trắng là váºt ở dưới, nay lại ở trên cây, thế là điá»m kẻ dưới lên ở trên". Nhân đó bèn rá»§ nhau là m phản. Äến đây đánh dẹp yên được.
Äà o sông Tô Lịch.
Quý Sá»u, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 8 [1193] , (Tống Thiệu Hy năm thứ 4). Khảo khóa các quan văn võ trong ngoà i, để rõ nên giáng hay thăng. [22a]thi các sÄ© nhân trong nước để [chá»n ngưá»i] và o hầu vua há»c.
Giáp Dần, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 9 [1194] , (Tống Thiệu Hy năm thứ 5). Mùa thu, tháng 7, hoà ng thái tá» Sảm sinh. Phong Äà m nguyên phi là m An Toà n hoà ng háºu. Äại xá thiên hạ. ban cho ngưá»i già từ 70 tuổi trở lên má»—i ngưá»i má»™t tấm lụa. Mở tiệc rượu hai ngà y ở miếu.
Mùa đông, tháng 10, mưa đá, có tảng to bằng đầu ngựa.
Äóng thuyá»n Thiên Long.
Ất Mão, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 10 [1195] , (Tống Ninh Tông Khuếch, Khánh Nguyên năm thứ 1). Nùa xuân, tháng 2, động đất.
sét đánh gác Ly Minh.
Thi Tam giáo, cho đỗ xuất thân.
Äinh Tỵ, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 12 [1197] , (Tống Khánh Nguyên năm thứ 3). Mùa hạ, tháng 6, hạn.
Dá»±ng cung Nghênh Thiá»m.
Máºu Ngá», [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 13 [1198] , (Tống Khánh Nguyên năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu sa thải các tăng đồ, theo lá»i tâu cá»§a Äà m DÄ© [22b] Mông.
Mùa thu, tháng 7, nước lớn.
Sứ Chiêm Thà nh sang cống và cầu phong.
Ngưá»i hương cao Xá685 ở câu Diá»…n là Ngô Công Lý chiêu táºp những kẻ vô lại, cùng vá»›i ngưá»i châu Äại Hoà ng là bá»n Äinh Khả tá»± xưng là con cháu cá»§a Äinh Tiên Hoà ng và Bùi đô đồng thá»i là m loạn. Äá»u dẹp yên được.
Ká»· Mùi, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 14 [1199] , (Tống Khánh Nguyên năm thứ 5). Mùa thu, tháng 7, nước to, lúa mạ ngáºp hết.
Äói to.
Mùa đông, tháng 10, vua ngự đến phủ Thanh Hóa bắt voi. Sai sứ sang phong vua nước Chiêm Thà nh.
Canh Thân, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 15 [1200] , (Tống Khánh Nguyên năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, đem thóc chẩn cấp cho dân nghèo.
Mùa thu, tháng 7, Chiêm Linh Thái háºu băng.
Nhâm Tuất, [Thiên Tư Gia Thuỵ] năm thứ 17 [1202] , (Từ tháng 8 vỠsau là niên hiệu Thiên Gia Bảo Hựu năm thứ 1; Tống Gia Thái năm thứ 2).
Mùa xuân, tháng 3, động đất.
Mùa thu, tháng 8, hoà ng thái tá» Thầm sinh. Äổi niên hiệu là Thiên Gia Bảo Há»±u năm thứ 1.
Sai nhạc [23a] công chế khúc nhạc gá»i là nhạc Chiêm Thà nh, tiếng trong trẻo, ai oán buồn rầu, ngưá»i nghe phải chảy nước mằt. Tăng phó Nguyá»…n Thưá»ng nói: "Ta nhge bà i tá»±a Kinh Thi nói rằng: Âm thanh cá»§a nước loạn nghe như ai oán giáºn há»n. Nay dân loạn nước nguy, chúa thượng thì rong chÆ¡i vô độ, triá»u đình rối loạn, lòng dân trái lìa, đó là triệu bại vong".
Quý Hợi, [Thiên Gia Bảo Há»±u] năm thứ 2 [1203] , (Tống Gia Thái năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, là m nhiá»u việc thổ má»™c, dá»±ng các cung Ä‘iện.
Mùa hạ, tháng 4, gác Kinh Thiên là m sắp xong, có chim khách và o là m tổ đẻ chim con ở đấy. Các quan can rằng: "Ngà y xưa Nguỵ Minh Äế là m gác Lăng Tiêu, có con chim khách đến là m tổ, Cao ÄÆ°á»ng Long can rằng "Thần từng nghe câu: Chim khách có tổ, chim cưu đến ở686 . Nay chim khách đến là m tổ nÆ¡i cung khuyết, theo ngu kiến cá»§a thần thì gác ấy có là m xong nữa tất có ngưá»i há» khác đến ở". Xin bệ hạ xét lá»i cá»§a Cao ÄÆ°á»ng Long, [23b] trước cốt sá»a đức, sau hãy khởi công má»›i phải". [Nhưng] vua nghe lá»i cá»§a hoạn quan là Phạm Bỉnh Di, giục là m cà ng gấp, trăm há» khốn khổ.
|
 |
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
àãåíòñòâî, àâàòàðêè, ãàçåòà, âàêàíñèè, âàëåíòèíà, âåëèêàÿ, äåëüôèí, âàííû, äåíüãè, áàññåéíû, àâòîçàï÷àñòè, àâòîìèð, àâòîøêîëà, áåðåìåííîñòè, ãàðàíò, âëàãàëèùå, àëåíà, ãëàìóð, äèåòà, âèçèòêà, áèëàí, áèëüÿðä, àêöèÿ, àëòûí, àíãåë, äíåâíèê, àíãëî, âîäîíàåâà, äîìîâ, äîìîäåäîâî, âîïðîñ, äîñóã, áîóëèíã, âîðîíåæ, ãîðÿùèé, àóäèî, áûòîâàÿ, äæèíñû, äæîëè, áðèòíè, çîäèàêà, ëîãîòèï, êíèãà, êîìïàíèÿ, èíòåðüåð, êóðñû, èðêóòñê, íàëîãîâûé, íàòàëè, íàðàùèâàíèå, ìåðëåí, ïèòàíèå, ïîäìîñêîâüå, ïîëèòîëîãèÿ, ìîíèòîð, ïîðíóøêà, ïûëåñîñ, ïðîõîæäåíèå, îðõèäåÿ, ñàìàðå, ñóâåíèðû, ñóáàðó, ñòðèì, òàíöåâ, ôèçèêà, òèìàòè, òîðãîâîå, òðóäà, ýëåêòðè÷åê, æèçíü, ðàìáëåð, ðîëèêè, øêîäà  |
| |