21-09-2008, 10:55 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
GIẶC NHÀ NGUYÊN II
(1284-1288)
1. Nguyên-chủ định khởi binh phục thù
2. Thoát Hoan sang đánh lần thứ hai
3. Tráºn Vân-đồn Trần khánh DÆ° cÆ°á»›p lÆ°Æ¡ng của quân Nguyên
4. Tráºn Bạch-đằng-giang Ô mã Nhi phải bắt
5. Hưng-đạo-vương đại phá Nguyên-binh
6. Sứ An-nam sang Tà u xin hòa
7. Äịnh công, phạt tá»™i
8. Äịnh cuá»™c hòa-hiếu
1. Nguyên Chủ định khởi binh phục thù . HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng Trần quốc Tuấn phá được quân Nguyên rồi thì kéo quân vá» Trà ng-an, rÆ°á»›c Thượng-hoà ng và Nhân-tông ra Thăng-long. Giang-sÆ¡n nhà Trần lại khôi phục đâu và o đấy cả. Bá»n Thoát Hoan bại tráºn vá» Tà u, nghÄ© khi Ä‘i thì thanh- thế lừng-lẫy bao nhiêu, khi vá» thì hao binh tổn tÆ°á»›ng, lấy là m xấu hổ lắm. Äịnh xin Nguyên-chủ cho thêm binh-mã sang đánh báo thù.
Nguyên-chủ thấy bá»n Thoát Hoan bại tráºn vá», giáºn lắm, muốn bắt chém cả, nhÆ°ng quân-thần can-ngăn mãi má»›i thôi.
B ấ y giá» nhà Nguyên Ä‘ang sắp sá»a cất quân sang đánh Nháºt-bản, bèn láºp tức đình việc Ä‘i đánh Nháºt-bản lại và sai đóng thêm 300 chiếc thuyá»n, truyá»n hịch cho ba tỉnh Giang-hoà i, Hồ-quảng, Giang-tây tụ táºp quân-sÄ©, định đến tháng tám thì cất quân noi Ä‘Æ°á»ng châu Khâm, châu Liêm sang đánh nÆ°á»›c Nam để báo thù.
Quan tỉnh Hồ-nam là Tuyến Kha dâng sá»› vá» can rằng: "Quân ta bại tráºn má»›i vá», kẻ mang dấu-vết chÆ°a khá»i, ngÆ°á»i Ä‘au-yếu chÆ°a dáºy, xin hãy cho quân-sÄ© nghỉ-ngÆ¡i dưỡng sức Ãt lâu, rồi sẽ định kế xuất chinh". Vua nhà Nguyên nghe lá»i, cho quân-sÄ© nghÄ© và i tháng. Còn Trần Ãch Tắ c đã theo Thoát Hoan vá» Tà u, thì cho ra ở Ngạc-châu.
Nhân-tông nghe tin Nguyên-triá»u sắp sá»a cất quân sang đánh An- nam, bèn vá»i HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng và o há»i rằng: "Thoát Hoan bại tráºn trở vá», chuyến nà y căm-tức định sang đánh báo thù, quân-thế hẳn to hÆ¡n trÆ°á»›c, ta nên dùng kế gì mà chống lại được?" HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tâu rằng: "NÆ°á»›c ta xÆ°a kia, quân-dân hưởng thái-bình đã lâu, không táºp đến việc chiến-tráºn, cho nên năm trÆ°á»›c quân Nguyên và o cÆ°á»›p còn có kẻ trốn-tránh theo hà ng- giặc. May nhá» có oai-linh Tổ-tông, và thần-võ của Bệ-hạ, Ä‘i đến đâu đánh được đến đấy, cho nên má»›i quét sạch được bá»-cõi. Còn nhÆ° bây giá» quân ta quen việc chinh-chiến, mà quân nghịch thì Ä‘i xa má»i-mệt. Vả lại thấy Toa Äô, Lý Hằng, Lý Quán tá» tráºn, tất cÅ©ng chá»™t dạ, quân-tình đã sinh nghi-sợ, hẳn không dám hết sức mà đánh. Cứ nhÆ° ý tôi, thì chuyến nà y dù có quân Nguyên sang đây, ta phá cÅ©ng dá»… hÆ¡n phe trÆ°á»›c, xin bệ-hạ đừng lo".
Nhân-tông mừng rỡ, sai HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng đốc-suất các vÆ°Æ¡ng-hầu, má»™ thêm quân-sÄ©, sá»-sang khÃ-giá»›i để phòng việc công thủ.
2. Thoát Hoan Sang Äánh Lần Thứ Hai. Sang mùa xuân tháng hai năm Ä‘inh-hợi (1287) Nguyên-chủ kén lấy 7 vạn quân, 5 trăm chiếc thuyá»n, 6 nghìn quân Vân-nam và 1 vạn 5 nghìn quân ở bốn châu ngoà i bể, sai Thoát Hoan là m Äại-nguyên-súy, A bát XÃch là m Hà nh-tỉnh-tả-thừa, Ão lá»— XÃch là m Bình-chÆ°Æ¡ng-chÃnh-sá»±, Ô mã Nhi, Phà n Tiếp là m Tham-tri chÃnh-sá»±, Ä‘em tất cả hÆ¡n 30 vạn quân sang đánh nÆ°á»›c Nam, giả danh Ä‘Æ°a Trần Ãch Tắc vá» nÆ°á»›c, láºp là m An-nam quốc-vÆ°Æ¡ng 53 . Lại sai Vạn-há»™ TrÆ°Æ¡ng văn Hổ theo Ä‘Æ°á»ng bể tải hÆ¡n 17 54 vạn thạch lÆ°Æ¡ng sang cấp cho quân-sÄ©.
Qua tháng mÆ°á»i má»™t, Thoát Hoan dẫn quân noi Ä‘Æ°á»ng Châu-khâm, châu Liêm đến châu TÆ°-minh; sai bá»n TrÆ°Æ¡ng Ngá»c lÄ©nh 2,000 quân coi việc chở lÆ°Æ¡ng-thá»±c, khÃ-giá»›i lại sai Trình bằng Phi, Ão lá»— XÃch, má»—i ngÆ°á»i dẫn 1 vạn quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™; Ô mã Nhi, Phà n Tiếp suất lÄ©nh thủy-quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể, Ä‘á»u tiến sang An-nam.
Quan Trấn-thủ ở biên-thùy phi báo vá» Thăng-long. Các quan xin tuyển thêm binh. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng nói rằng: "Binh cốt giá»i, chứ không cốt nhiá»u, nếu nhiá»u mà không giá»i, thÃ-dụ nhÆ° Bồ Kiên có trăm vạn quân cÅ©ng không Ãch-gì!" Nhân-tông sai HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng thống-lÄ©nh các vÆ°Æ¡ng-hầu, chia quân phòng-giữ các nÆ¡i.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng sai Trần nháºt Duáºt, Nguyá»…n Khoái dẫn 3 vạn quân lên giữ mặt Lạng-sÆ¡n; sai Trần quốc Toản, Lê phụ Trần dẫn 3 vạn quân và giữ mặt Nghệ-an; tá»± mình thống đại quân ra giữ mặt Quảng-yên. Má»™t mặt sai tiá»n-quân lên gần châu TÆ°-minh chia ra đóng là m ba đồn: Sa, Từ, Trúc, để chống-giữ quân Nguyên; má»™t mặt sai tÆ°á»›ng Ä‘em quân ra giữ chặt cá»a sông Äại-than 55 (thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng) còn đại-quân của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng thì đóng lại núi Phù-sÆ¡n.
Quan quân tuy đóng giữ nhÆ° váºy, nhÆ°ng quân Nguyên thế to lắm, chống không nổi, phải rút vá» Vạn-kiếp; Thoát Hoan tiến lên chiếm giữ núi Phả-lại và núi ChÃ-linh, láºp trại chống nhau vá»›i quân ta, rồi sai tÆ°á»›ng là Trình bằng Phi Ä‘em hai vạn lÃnh đánh lấy đồn Vạn-kiếp, lại sai Ô mã Nhi và A bát XÃch dẫn quân từ sông Lục-đầu đánh xuống sông Hồng-hà . HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rút quân vá» giữ Thăng-long và sai tÆ°á»›ng rÆ°á»›c xa- giá tạm lánh vá» Hám-nam (?).
N hÆ°ng sau khi bị bá»n Ô mã Nhi Ä‘uổi ngặt quá, Thượng-hoà ng vÃ
Nhân-tông phải xuống thuyá»n ra bể Ä‘i và o Thanh-hóa.
Ô mã Nhi đuổi không kịp, đem quân trở vỠqua Long-hưng (phủ Tiên-hưng, Thái-bình) biết ở đấy có Thiên-lăng, là lăng tổ nhà Trần, bèn sai quân đến
phá nát cả đi.
Thoát Hoan Ä‘em binh-mã tiến lên vây đánh Thăng-long không được, phải rút vá» giữ Vạn-kiếp, ChÃ-linh và Phả-lại, HÆ°ng-đại-vÆ°Æ¡ng cÅ©ng tiến quân lên láºp trại để chống vá»›i giặc. Nhân-tông thấy quân Nguyên đã lùi rồi bèn rÆ°á»›c Thượng-hoà ng ra B ắ c.
3. Tráºn Vân Äồn - Trần khánh DÆ° cÆ°á»›p lÆ°Æ¡ng của quân Nguyên . Quân Nguyên đóng mãi ở Vạn-kiếp lÆ°Æ¡ng-thá»±c sắp cạn, Thoát Hoan bèn sai Ô mã Nhi dẫn thủy-quân ra cá»a bể Äại-bà ng (huyện
Nghi-dÆ°Æ¡ng, Hải-dÆ°Æ¡ng) 56 đón thuyá»n lÆ°Æ¡ng của TrÆ°Æ¡ng văn Hổ. Ô mã Nhi Ä‘em thuyá»n Ä‘i đến ải Vân-đồn (Vân-hải, Quảng-yên) gặp quân của Nhân- huệ-vÆ°Æ¡ng Trần khánh DÆ° chặn Ä‘Æ°á»ng không cho Ä‘i. Ô mã Nhi thúc quân đánh rát má»™t tráºn, quân Khánh DÆ° thua bá» chạy cả. Quân Nguyên kéo thẳng ra bể Ä‘i đón thuyá»n lÆ°Æ¡ng. T hượng-hoà ng nghe tin thủy-quân ở Vân-đồn bại tráºn, cho sứ ra bắt Khánh DÆ° vá» há»i tá»™i.
Khánh DÆ° từ khi thất tráºn, Ä‘ang nghÄ© kế phục binh thù, bá»—ng thấy sứ ra bắt, Khánh DÆ° tiếp sứ rồi nói rằng: "Tôi sai tÆ°á»›ng-lệnh Ä‘Ã nh thôi chịu tá»™i, nhÆ°ng xin khoan cho tôi má»™t và i hôm, may mà tôi láºp được công khác để chuá»™c tá»™i chăng?"
Äược mấy hôm Ô mã Nhi ra bể gặp thuyá»n lÆ°Æ¡ng của TrÆ°Æ¡ng văn Hổ, lại Ä‘em quân trở và o Ä‘i trÆ°á»›c dẹp Ä‘Æ°á»ng. TrÆ°Æ¡ng văn Hổ Ä‘em thuyá»n lÆ°Æ¡ng theo và o sau.
Khánh DÆ° đồ rằng Ô mã Nhi đã phá được quân ta, trong bụng hắn chắc rằng không còn ai ngăn-trở gì nữa, cho nên má»›i khinh thÆ°á»ng Ä‘em binh thuyá»n Ä‘i trÆ°á»›c. Khánh DÆ° bèn nhặt-nhạnh thuyá»n-bè phục quân sẵn đợi thuyá»n lÆ°Æ¡ng của TrÆ°Æ¡ng văn Hổ đến thì kéo ra đánh.
Quả-nhiên TrÆ°Æ¡ng văn Hổ tải các thuyá»n lÆ°Æ¡ng và o cá»a bể Lục-thủy- dÆ°Æ¡ng (phÃa đông-nam huyện Hoà nh-bồ tức là vịnh cá»a Lục bây giá»). Khánh DÆ° đổ quân ra đánh. Văn Hổ địch không nổi, bao nhiêu thuyá»n lÆ°Æ¡ng bị quân của Khánh DÆ° phá cÆ°á»›p mất cả, và bắt được khà giá»›i rất nhiá»u. Còn TrÆ°Æ¡ng văn Hổ thì chạy xuống chiếc thuyá»n nhá» trốn vá» Quỳnh-châu.
Khánh DÆ° thắng tráºn Ä‘Æ°a thÆ° vá» báo tiệp. Thượng-hoà ng mừng rỡ, xá tá»™i trÆ°á»›c không há»i, và bảo HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng rằng: "Quân Nguyên cốt trông cáºy có lÆ°Æ¡ng-thảo khÃ-giá»›i, nay đã bị ta cÆ°á»›p được cả rồi, thì thế nó không trà ng-cá»u được nữa. NhÆ°ng nó chÆ°a biết tất còn đắc chÃ, váºy ta nên tha những quân bị bắt cho vá» báo tin vá»›i Thoát Hoan, thì quân-sÄ© của nó tất ngã lòng, bấy giá» má»›i phá rất dá»…".
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tuân lệnh, cho lÅ© quân Nguyên vá». Từ đấy quân của Thoát Hoan xôn-xao, có bụng muốn vá» Tà u, mà lÆ°Æ¡ng-thá»±c má»™t ngà y má»™t cạn.
Ô mã Nhi từ khi ở ải Vân-đồn trở vá», chá» mãi không thấy thuyá»n lÆ°Æ¡ng đến, bèn Ä‘em quân đến phá trại An-hÆ°ng (thuá»™c Quảng-yên) rồi rút vá» Vạn-kiếp.
4. Tráºn Bạch Äằng Giang - Ô mã Nhi phải bắt. Quân Nguyên từ khi thua tráºn Vân-đồn, lÆ°Æ¡ng-thảo má»™t ngà ymá»™t cạn Ä‘i, Thoát Hoan muốn cho ngÆ°á»i vá» Tà u cầu viện và lấy thêm lÆ°Æ¡ng, HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng biết ý, sai tÆ°á»›ng lên giữ núi Kỳ-cấp và ải Nữ-nhi ở mặt Lạng-sÆ¡n không cho ngÆ°á»i Tà u Ä‘i lại.
Các tÆ°á»›ng thấy váºy bèn và o bà n vá»›i Thoát Hoan rằng: "Quân ta đóng ở đây, thà nh-trì đã không có, kho-tà ng lại cạn cả; và bây giá» là đang lúc hết xuân sang hạ, khà trá»i nồng-ná»±c, mà lại những chổ hiểm-yếu Ä‘á»u mất cả, chi bằng hãy rút quân vá», rồi sau sẽ liệu kế khác".
Thoát Hoan thấy quân thế của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng mạnh lắm, chÆ°a có thể phá được, bèn nghe lá»i các tÆ°á»›ng, sai Ô mã Nhi, Phà n Tiếp dẫn thủy- quân theo Ä‘Æ°á»ng sông Bạch-đằng 57 vá» trÆ°á»›c. Còn mặt bá»™ thì sai Trình bằng Phi, TrÆ°Æ¡ng Quân dẫn binh Ä‘i chặn háºu. Sá»a-soạn định và i hôm nữa thì rút vá».
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng biết mÆ°u ấy, bèn sai Nguyá»…n Khoái dẫn binh lẻn qua Ä‘Æ°á»ng tắt mé sông thượng-lÆ°u sông Bạch-đằng, kiếm gá»— đẽo nhá»n bịt sắt đóng khắp giá»a giòng sông, rồi phục binh chỠđến lúc nà o nÆ°á»›c thủy- triá»u lên thì Ä‘em binh ra khiêu-chiến, nhá» cho thuyá»n giặc qua chá»— đóng cá»c. Há»… lúc nà o nÆ°á»›c thủy-triá»u xuống thì quay binh lại hết sức mà đánh. Lại sai Phạm ngÅ© Lão, Nguyá»…n chế NghÄ©a dẫn quân lên phục ở ải Ná»™i-bà ng (thuá»™c Lạng-sÆ¡n) chá» quân Nguyên chạy lên đến đấy thi đổ ra mà đánh.
Các tÆ°á»›ng Ä‘i đâu đấy cả rồi. HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tiến quân lên đánh giặc, sá»±c nghe tin báo rằng Ô mã Nhi đã kéo quân vỠđến Bạch-đằng, HÆ°ng- đạo-vÆ°Æ¡ng má»›i hô quân-sÄ© , trá» sông Hóa-giang 58 mà thá» rằng: "Tráºn nà y không phá xong giặc Nguyên, thì không vỠđến sông nà y ná»a!" Quân-sÄ© ai nấy Ä‘á»u xin quyết chiến, kéo má»™t mạch đến sông Bạch-đằng.
N hững chiến-thuyá»n của Ô mã Nhi, Phà n Tiếp theo giòng sông Bạch- đằng, bá»—ng chốc thấy tÆ°á»›ng nhà Trần là Nguyá»…n Khoái dẫn chiến thuyá»n đến khiêu-chiến. Ô mã Nhi tức giáºn thúc quân xông và o đánh, Nguyá»…n
57 Sông Bạch Äằng bây giá» thuá»™c huyện Thụy Nguyên, tỉnh Kiến An.
58 Hóa Giang là má»™t ngá»n sông thuá»™c vá» sông Thái Bình, ở giáp giá»›i tỉnh Kiến An và tỉnh Thái Bình. Nay ở đấy dân sở tại còn nhá»› chá»— con voi của HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng qua sông Hóa sa lầy mà chết.
Khoái liá»n quay thuyá»n chạy. Bấy giá» Ä‘ang lúc thủy-triá»u lên, mặt nÆ°á»›c mênh-mông, Ô mã Nhi vô tình, thấy địch quân chạy, cứ việc thúc thuyá»n Ä‘uổi theo.
Nguyá»…n Khoái nhá» quân Ä‘i khá»i xa chá»— đóng cá»c, rồi má»›i quay thuyá»n đánh váºt lại. Hai bên đánh Ä‘ang hăng, thì đại quân của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng tiếp đến. Ô mã Nhi, Phà n Tiếp thấy quan quân to thế lắm, má»›i quay thuyá»n chạy trở lại. Khi chạy đến khúc sông có cá»c đóng thì nÆ°á»›c thủy-triá»u đã rút xuống, thuyá»n của quân Nguyên vÆ°á»›ng mắc phải cá»c, đổ nghiêng đổ ngá»a,
đắm vở mất nhiá»u. Quan quân thừa thắng đánh cá»±c hăng, quân Nguyên chết nhÆ° rạ, máu loang Ä‘á» cả khúc sông. TÆ°á»›ng Nguyên là Ô mã Nhi, Phà n Tiếp, TÃch Lệ, CÆ¡ Ngá»c Ä‘á»u bị bắt cả.
T ráºn Bạch-đằng-giang đánh và o tháng ba năm máºu-tà (1288) lấy được chiến thuyá»n của quân Nguyên hÆ¡n 400 chiếc và bắt được quân-sÄ© rất nhiá»u.
5. HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Äại Phá Nguyên Binh. T hoát Hoan nghe tin quân thủy vở tan rồi, dẫn bá»n Trình bằng Phi, A bát XÃch, Ão lá»— XÃch, TrÆ°Æ¡ng Quân, TrÆ°Æ¡ng Ngá»c, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™ chạy vỠđến ải Ná»™i-bà ng, bá»—ng gặp quân phục của Phạm ngÅ© Lão đổ ra đánh. Các tÆ°á»›ng hết sức giữ gìn Thoát Hoan, vừa đánh vừa chạy. TrÆ°Æ¡ng Quân dẫn 3,000 quân Ä‘i Ä‘oạn háºu cố sức đánh lấy Ä‘Æ°á»ng chạy, bị Phạm ngÅ© Lão chém chết. Thoát Hoan chạy thoát ra được cá»a ải, quân-sÄ© mÆ°á»i phần, tổn hại mất 5, 6 phần.
B á» n Thoát Hoan Ä‘ang Ä‘i, bá»—ng lại có tin báo rằng tá»± cá»a ải Nữ-nhi đến mãi núi Kì-cấp hÆ¡n 100 dặm, chổ nà o cÅ©ng có đồn ải. Nghe tin ấy quân-sÄ© Ä‘á»u xôn-xao sợ-hãi, và mé sau lại nghe tiếng ầm-ầm quan quân Ä‘uổi theo và sắp kéo đến. Thoát Hoan vá»™i-và ng sai A bát XÃch, TrÆ°Æ¡ng Ngá»c dẫn quân Ä‘i trÆ°á»›c mở Ä‘Æ°á»ng, Ão lá»— XÃch Ä‘i Ä‘oạn háºu.
A bát XÃch, TrÆ°Æ¡ng Ngá»c gặp phải quan quân chặn Ä‘Æ°á»ng phục ở hai bên sÆ°á»n núi bắn tên thuốc Ä‘á»™c xuống nhÆ° mÆ°a. Hai tÆ°á»›ng Ä‘á»u tá» tráºn, và quân-sÄ© chết thây nằm ngổn-ngang từng đống. Còn Trình bằng Phi hết sức giữ-gìn Thoát Hoan chạy ra Äan-kỹ, qua Lá»™c-châu rồi Ä‘i lẻn con Ä‘Æ°á»ng tắt vá» châu TÆ°-minh.
Ão lá»— XÃch Ä‘i sau, chạy thoát được, má»›i nhặt-nhạnh tà n quân theo cả Thoát
Hoan vỠYên-kinh.
HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng chuyến nà y thá»±c là trừ hết quân Mông-cổ má»›i há»™i cả tÆ°á»›ng, dẫn quân rÆ°á»›c xa-giá Thượng-hoà ng và Nhân-tông vá» kinh-sÆ°. Khi vỠđến Long-hÆ°ng, Nhân-tông Ä‘em bá»n tÆ°á»›ng Nguyên bị bắt là Ô mã Nhi, Phà n Tiếp, TÃch Lệ, CÆ¡ Ngá»c và o là m lá»… hiến-phù ở trÆ°á»›c Chiêu-lăng.
Nhân thấy giang-sơn lại được như cũ, Thánh-tông Thượng-hoà ng có là m hai câu thơ để là m kỹ-niệm:
Xã-tắc lưỡng hồi lao thạc mã, Sơn-hà thiên cổ điện kim âu.
Dịch nôm:
Xã-tắc hai phen bá»n ngá»±a đá, Non sông thiên cổ vững âu và ng.
VỠđến Thăng-long vua sai mở tiệc khao thưởng tÆ°á»›ng-sÄ©, cho dân- sá»± mở há»™i vui-vẻ ba ngà y, gá»i là Thái-bình diên-yến.
6. Sứ An Nam Sang Tà u Xin Hòa. Quân nhà Nguyên sang đánh An-nam tuy thua hai ba phen tháºt, nhÆ°ng thế nhà Nguyên vẫn mạnh lắm, mà nÆ°á»›c Nam ta sánh vá»›i nÆ°á»›c Tà u lại là má»™t nÆ°á»›c nhá»-má»n, cô-láºp má»™t mình, không nÆ°Æ¡ng tá»±a và o đâu được; nếu cứ tranh chiến mãi thì sá»± thắng-bại chÆ°a biết ra thế nà o, mà muôn dân lại phải lầm-than, khổ-sở. Vì những lẽ ấy, cho nên đến tháng mÆ°á»i năm máºu-tà (1288) vua Nhân-tông sai quan là Äá»— thiên Thứ sang sứ nhà Nguyên, xin theo lệ cống hiến nhÆ° xÆ°a.
Nguyên-chủ thấy quân mình thua mấy lần rồi, trong bụng cÅ©ng nản, cho nên cÅ©ng thuáºn cho thông hòa.
Tháng hai năm ká»·-sá»u (1289) Nhân-tông sai quan Ä‘Æ°a bá»n tÆ°á»›ng Nguyên bị bắt là TÃch Lệ, CÆ¡ Ngá»c vá» Tà u. Còn Phà n Tiếp vì lo mà thà nh bệnh chết, vua sai há»a táng, rồi cấp ngÆ°á»i ngá»±a cho vợ con Ä‘em hà i-cốt vá» nÆ°á»›c. Các đầu mục cÅ©ng tha cho vá» cả. Duy có Ô mã Nhi giết hại nhiá»u ngÆ°á»i, vua căm-tức vô cùng, không muốn tha vá», nhÆ°ng lại ngại Ä‘Æ°á»ng hòa- hiếu, bèn dùng mÆ°u của HÆ°ng-đạo-vÆ°Æ¡ng sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a Ä‘i đến giá»a bể, đánh đắm thuyá»n, cho chết Ä‘uối, mà Nguyên-triá»u cÅ©ng không trách và o đâu được. Vá» sau vua Dá»±c-tông bản triá»u nhà Nguyá»…n xem đến chá»— nà y, có phê bốn chữ: " bất nhân phi nghÄ©a". T ưởng lá»i phê ấy cÅ©ng là chÃnh đáng.
7. Äịnh công, phạt tá»™i. Tháng tÆ° năm ká»·-sá»u (1289) má»›i định công, phạt tá»™i. Bao nhiêu những vÆ°Æ¡ng hầu Ä‘i đánh giặc Nguyên có công Ä‘á»u được thăng tráºt cả, còn các tÆ°á»›ng-sÄ© khác há» mà ai có công to thì cho quốc-tÃnh. Nguyá»…n Khoái được phong tÆ°á»›c hầu, cho ăn lá»™c má»™t là ng Khoái- lá»™ (tức là phủ Khoái bây giá»); Phạm ngÅ© Lão được thăng là m Quản Thánh- dá»±c quân.
Các chúa MÆ°á»ng mà có công Ä‘em dân binh ra cá»± giặc cÅ©ng được phong hầu.
Vua lại sai văn-thần ghi-chép công-trạng của các tÆ°á»›ng hợp biên là m quyển sách gá»i là Trung hÆ°ng thá»±c lục và lại sai thợ vẽ tranh các tÆ°á»›ng để treo ở gác công thần.
Äịnh công xong rồi má»›i xét đến tá»™i những ngÆ°á»i hà ng giặc. Khi quân Nguyên Ä‘ang cÆ°á»ng thịch, triá»u thần lắm kẻ hai lòng, có giấy-má Ä‘i lại vá»›i giặc. Sau giặc thua chạy vá» bắc, triá»u-đình bắt được tráp biểu hà ng của các quan. Äinh-thần muốn lục ra để trị tá»™i, nhÆ°ng Thượng-hoà ng nghÄ© rằng là m tá»™i những đồ tiểu-nhân cÅ©ng vô Ãch, bèn sai Ä‘em đốt cả tráp Ä‘i, cho yên lòng má»i ngÆ°á»i. Duy những ngÆ°á»i nà o quả thá»±c là hà ng vá»›i giặc, thì má»›i trị tá»™i; hoặc Ä‘em cà y, hoặc xá»-tá». Vì thế bá»n Trần Kiện, Trần văn Lá»™ng tuy đã chết rồi, nhÆ°ng con cháu phải tÆ°á»›c há» tôn-thất đổi ra há» Mai. Còn Trần Ãch Tắc, thì vua nghÄ© tình cáºn-thân không nở bá» há», nhÆ°ng phải gá»i là ả Trần, nghÄ©a là bảo nhút-nhát nhÆ° Ä‘Ã n-bà váºy.
N hững quân-dân thì được thứ tá»™i cả, duy có hai là ng Bà ng-hà , Ba Ä‘iểm trÆ°á»›c hết theo giặc, cả là ng phải đồ là m binh-lÃnh, không khi nà o được là m quan.
T hưởng công, phạt tá»™i xong rồi, Thượng-hoà ng vá» phủ Thiên- trÆ°á»ng, đến tháng năm, năm canh-dần (1290) thì mất.
Nhân-tông sai sứ sang cáo tang và xin phong.
8. Äịnh cuá»™c hòa-hiếu. Tá»± lúc Thoát Hoan thua vá», vua nhà Nguyên đã thuáºn cho hòa-hiếu, nhÆ°ng trong bụng vẫn chÆ°a nguôi giáºn, ý lại muốn cất binh sang đánh báo thù. Äình-thần can, xin để cho sứ sang dụ vua An-nam sang chầu xem đã, nếu không sang rồi hãy liệu. Nguyên-chủ nghe lá»i, sai Thượng-thÆ° TrÆ°Æ¡ng láºp Äạo sang sứ An-nam. NhÆ°ng vua Nhân-tông lấy cá»› có tang không Ä‘i. Sai quan là Nguyá»…n đại Phạp Ä‘i thay. Nguyá»…n đại Phạp sang Tà u nói năm sau vua An-nam sẽ sang chầu.
Qua năm sau Nguyên-triá»u không thấy vua An-nam sang, lại sai Lại- bá»™ thượng-thÆ° là LÆ°Æ¡ng Tằng và Lá»…-bá»™ thượng-thÆ° là Trần Phu sang giục Nhân-tông sang chầu.
Nhân-tông không Ä‘i, sai sứ là Äà o tá» Kỳ Ä‘Æ°a đồ váºt sang cống Tà u. Nguyên-triá»u thấy vua An-nam không sang định khởi binh sang đánh, bèn bắt giam Tá» Kỳ ở Giang-lăng, rồi sai LÆ°u quốc Kiệt và các tÆ°á»›ng sá»a-soạn binh-lÆ°Æ¡ng, chá»n ngà y phát binh. Lại sai Trần Ãch Tắc Ä‘i theo, vá» há»™i ở Trà ng sa. NhÆ°ng lúc Ä‘ang sá»a soạn, thì Nguyên Thế-tổ là Hốt-tất-Liệt mất, Nguyên Thánh-tông lên ngôi, má»›i bãi việc binh và cho sứ An-nam là Äà o tá» Kỳ vá» nÆ°á»›c. Từ đó nhà Nguyên vá»›i nÆ°á»›c Nam thông hòa, không có sá»± tranh chiến nữa.
Thá»i Kỳ Thứ Hai ( 1293 - 1341 )
I. Trần Anh Tông
1. Äức Äá»™ Vua Anh Tông
2. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng mất
3. Việc Äánh Ai Lao
4. Sự Giao Thiệp Với Chiêm Thà nh
II. Trần Minh Tông
III. Trần Hiến Tông
1. Giặc Ngưu Hống
2. Giặc Ai Lao
I. Trần Anh Tông (1293-1314)
Niên-hiệu: Hưng Long
1. Äức Äá»™ Vua Anh Tông. T hái tá» Trần Thuyên lên ngôi, tức là vua Anh Tông.
Anh Tông lúc đầu hay uống rượu và đêm thÆ°á»ng hay lén ra ngoà i Ä‘i chÆ¡i, có khi bị đồ vô lại phạm đến.
Má»™t hôm uống rượu say đến ná»—i Nhân Tông Thượng Hoà ng ở Thiên TrÆ°á»ng vá» kinh, các quan Ä‘á»u ra đón rÆ°á»›c cả, mà vua vẫn nằm ngủ. Thượng Hoà ng giáºn lắm, truyá»n xa giá láºp tức vá» Thiên TrÆ°á»ng và hạ chiếu cho bách quan phải vỠđấy há»™i nghị. Khi Anh Tông tỉnh rượu, biết thượng hoà ng vá» kinh, sợ hãi quá, vá»™i và ng chạy ra ngoà i cung gặp má»™t ngÆ°á»i há»c trò tên là Äoà n Nhữ Hà i, mượn thảo bà i biểu để dâng lên tạ tá»™i, rồi cùng vá»›i Nhữ Hà i xuống thuyá»n Ä‘i suốt đêm đến phủ Thiên TrÆ°á»ng. Thượng Hoà ng xem biểu rồi quở mắng má»™t lúc, và tha lá»—i cho Anh Tông. VỠđến kinh sÆ°, Anh Tông cho Äoà n Nhữ Hà i là m ngá»± sá» trung tán, và từ đấy không uống rượu nữa.
T ừ xÆ°a đến nay vua An Nam vẫn có tục lấy chà m vẽ rồng và o đùi, nhÆ°ng Anh Tông không muốn theo tục nà y. Má»™t hôm Thượng Hoà ng bảo Anh Tông rằng: " Dòng dõi nhà mình vẫn vẽ mình để nhá»› gốc ngà y xÆ°a, nay nhà vua phải theo tục ấy má»›i được". Anh Tông tuy vâng mệnh nhÆ°ng lừa khi Thượng Hoà ng báºn việc khác, lẩn Ä‘i không cho vẽ. Từ đấy, vua An Nam má»›i không vẽ mình nữa.
TÃnh vua Anh Tông hay vẽ: thÆ°á»ng có là m má»™t táºp Thủy Vân Tùy Bút, nhÆ°ng đến lúc sắp mất Ä‘em đốt Ä‘i không cho để lại. Sá» có chép rằng khi Anh Tông Ä‘au nặng, hoà ng háºu cho Ä‘i gá»i thầy tăng vỠđể là m lá»… xem sá»± sinh tá», Anh Tông gạt Ä‘i mà bảo rằng: " Thầy tăng đã chết đâu mà biết được sá»± chết". Xem thế thì biết Anh Tông là má»™t ông vua hiếu thảo và lại thông minh, cho nên việc triá»u chÃnh thá»i bấy giá» có cÆ°Æ¡ng ká»· lắm. Trong triá»u lại có những ngÆ°á»i tà i giá»i hết lòng giúp việc nÆ°á»›c. Văn nhÆ° bá»n ông TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, võ nhÆ° ông Phạm NgÅ© Lão Ä‘á»u là ngÆ°á»i có tà i trà cả.
Phạm NgÅ© Lão là ngÆ°á»i là ng Phù Ủng, huyện Mỹ Hà o, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng 59 , trÆ°á»›c theo Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng đánh giặc Nguyên, láºp được công to. Triá»u đình trá»ng dụng cho là m đại tÆ°á»›ng. NgÅ© Lão trị quân có ká»· luáºt, đãi tÆ°á»›ng hiệu nhÆ° ngÆ°á»i nhà , ở vá»›i sÄ© tốt cùng chịu cam khổ, cho nên vẫn gá»i quân của ông ấy là phụ tá» chi binh, đánh đâu được đấy, thà nh má»™t ngÆ°á»i danh tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Nam ta. Ông Phạm NgÅ© Lão đã giá»i nghá» võ, lại hay nghá» văn, thÆ°á»ng ngâm bà i thÆ¡
thuáºt hoà i sau nà y:
Hoà nh sáo giang sơn cáp kỷ thu 60
Tam quân tỳ hổ khà thôn ngưu
Nam nhi vị liễu công danh trái
Tu thÃnh nhân gian thuyết VÅ© hầu.
T há»i bấy giá» vua hiá»n, tôi trung, phép tắc nghiêm trang, thưởng phạt phân minh, chÃnh trị không có Ä‘iá»u gì hồ đồ. Việc há»c hà nh mở mang rá»™ng rãi, cho nên những ngÆ°á»i có tà i văn há»c nhÆ° bá»n ông Mạc ÄÄ©nh Chi, ông Nguyá»…n Trung Ngạn Ä‘á»u được thi Ä‘á»—, ra là m quan giúp việc triá»u đình. Tháºt là má»™t 2. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng mất. T rong Ä‘á»i vua Anh Tông có mấy ngÆ°á»i danh tÆ°á»›ng nhÆ° là : Thượng TÆ°á»›ng Trần Quang Khải, thắng tráºn ChÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng ngà y trÆ°á»›c, mất năm giáp ngá» (1294), và HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Tuấn, mất ngà y 20 tháng tám năm canh tà (1300).
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng là má»™t danh tÆ°á»›ng đệ nhất nÆ°á»›c Nam, đánh giặc Nguyên có công to vá»›i nÆ°á»›c, được phong là m Thái SÆ°, Thượng Phụ, Thượng Quốc Công, Bình Bắc Äại Nguyên Súy, HÆ°ng Äạo Äại VÆ°Æ¡ng. Vua lại sai ngÆ°á»i vá» Vạn Kiếp là m sinh từ để thá» ngà i ở chá»— dinh cÅ© của ngà y đóng ngà y trÆ°á»›c.
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng là m quan đến Ä‘á»i vua Anh Tông thì xin vá» trà sÄ© ở Vạn Kiếp. Khi ngà i sắp mất, vua Anh Tông có ngá»± giá đến thăm, nháºn thấy ngà i bệnh nặng, má»›i há»i rằng: " Thượng phụ má»™t mai khuất núi, phá»ng có quân bắc lại sang thì là m thế nà o? "
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng tâu rằng: " NÆ°á»›c ta thuở xÆ°a, Triệu Võ VÆ°Æ¡ng dá»±ng nghiệp, Hán Äế Ä‘em binh đến đánh, Võ VÆ°Æ¡ng sai dân đốt sạch đồng áng, không để lÆ°Æ¡ng thảo cho giặc chiếm được, rồi Ä‘em đại quân sang châu Khâm, châu Liêm đánh quáºn Trà ng Sa 61 dùng Ä‘oản binh mà đánh được, đó là má»™t thá»i. Äến Ä‘á»i Äinh, Lê, nhiá»u ngÆ°á»i hiá»n lÆ°Æ¡ng giúp đỡ, bấy giá» nÆ°á»›c Nam Ä‘ang cÆ°á»ng, vua tôi đồng lòng, bụng dân phấn chấn; mà bên Tà u Ä‘ang lúc suy nhược, cho nên ta đắp thà nh Bình Lá»— (thuá»™c Thái Nguyên) phá được quân nhà Tống, đó là má»™t thá»i. Äến Ä‘á»i nhà Lý, quân Tống sang xâm, Lý Äế sai Lý ThÆ°á»ng Kiệt đánh mặt Khâm, Liêm, dồn đến Mai LÄ©nh, quân hùng, tÆ°á»›ng dÅ©ng, đó là có thế đánh được. Kế đến bản triá»u, giặc Nguyên kéo đến vây bá»c bốn mặt, may được vua tôi đồng lòng, anh em hòa mục, cả nÆ°á»›c đấu sức lại mà đánh, má»›i bắt được tÆ°á»›ng kia, cÅ©ng là lòng trá»i giúp ta má»›i được thế.
Äại để, kẻ kia cáºy có trà ng tráºn, mà ta thì cáºy có Ä‘oản binh; lấy Ä‘oản chống nhau vá»›i trà ng, phép dùng binh thÆ°á»ng vẫn phải nhÆ° thế. Còn nhÆ° khi nà o quân giặc kéo đến ầm ầm, nhÆ° gió, nhÆ° lá»a, thế ấy lại dá»… chống. Nếu nó dùng cách dần dà , nhÆ° tằm ăn lá, thong thả mà không ham của dân, không cần lấy mau việc, thế ấy má»›i khó trị; thì ta nên kén dùng tÆ°á»›ng giá»i, liệu xem quyá»n biến, và nhÆ° đánh cá», phải tùy cÆ¡ mà ứng biến, dùng binh phải dồn lòng nhÆ° cha con má»™t nhà , thì má»›i có thể đánh được.
2. Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng mất. T rong Ä‘á»i vua Anh Tông có mấy ngÆ°á»i danh tÆ°á»›ng nhÆ° là : Thượng TÆ°á»›ng Trần Quang Khải, thắng tráºn ChÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng ngà y trÆ°á»›c, mất năm giáp ngá» (1294), và HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Tuấn, mất ngà y 20 tháng tám năm canh tà (1300).
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng là má»™t danh tÆ°á»›ng đệ nhất nÆ°á»›c Nam, đánh giặc Nguyên có công to vá»›i nÆ°á»›c, được phong là m Thái SÆ°, Thượng Phụ, Thượng Quốc Công, Bình Bắc Äại Nguyên Súy, HÆ°ng Äạo Äại VÆ°Æ¡ng. Vua lại sai ngÆ°á»i vá» Vạn Kiếp là m sinh từ để thá» ngà i ở chá»— dinh cÅ© của ngà y đóng ngà y trÆ°á»›c.
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng là m quan đến Ä‘á»i vua Anh Tông thì xin vá» trà sÄ© ở Vạn Kiếp. Khi ngà i sắp mất, vua Anh Tông có ngá»± giá đến thăm, nháºn thấy ngà i bệnh nặng, má»›i há»i rằng: " Thượng phụ má»™t mai khuất núi, phá»ng có quân bắc lại sang thì là m thế nà o? "
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng tâu rằng: " NÆ°á»›c ta thuở xÆ°a, Triệu Võ VÆ°Æ¡ng dá»±ng nghiệp, Hán Äế Ä‘em binh đến đánh, Võ VÆ°Æ¡ng sai dân đốt sạch đồng áng, không để lÆ°Æ¡ng thảo cho giặc chiếm được, rồi Ä‘em đại quân sang châu Khâm, châu Liêm đánh quáºn Trà ng Sa 61 dùng Ä‘oản binh mà đánh được, đó là má»™t thá»i. Äến Ä‘á»i Äinh, Lê, nhiá»u ngÆ°á»i hiá»n lÆ°Æ¡ng giúp đỡ, bấy giá» nÆ°á»›c Nam Ä‘ang cÆ°á»ng, vua tôi đồng lòng, bụng dân phấn chấn; mà bên Tà u Ä‘ang lúc suy nhược, cho nên ta đắp thà nh Bình Lá»— (thuá»™c Thái Nguyên) phá được quân nhà Tống, đó là má»™t thá»i. Äến Ä‘á»i nhà Lý, quân Tống sang xâm, Lý Äế sai Lý ThÆ°á»ng Kiệt đánh mặt Khâm, Liêm, dồn đến Mai LÄ©nh, quân hùng, tÆ°á»›ng dÅ©ng, đó là có thế đánh được. Kế đến bản triá»u, giặc Nguyên kéo đến vây bá»c bốn mặt, may được vua tôi đồng lòng, anh em hòa mục, cả nÆ°á»›c đấu sức lại mà đánh, má»›i bắt được tÆ°á»›ng kia, cÅ©ng là lòng trá»i giúp ta má»›i được thế.
Äại để, kẻ kia cáºy có trà ng tráºn, mà ta thì cáºy có Ä‘oản binh; lấy Ä‘oản chống nhau vá»›i trà ng, phép dùng binh thÆ°á»ng vẫn phải nhÆ° thế. Còn nhÆ° khi nà o quân giặc kéo đến ầm ầm, nhÆ° gió, nhÆ° lá»a, thế ấy lại dá»… chống. Nếu nó dùng cách dần dà , nhÆ° tằm ăn lá, thong thả mà không ham của dân, không cần lấy mau việc, thế ấy má»›i khó trị; thì ta nên kén dùng tÆ°á»›ng giá»i, liệu xem quyá»n biến, và nhÆ° đánh cá», phải tùy cÆ¡ mà ứng biến, dùng binh phải dồn lòng nhÆ° cha con má»™t nhà , thì má»›i có thể đánh được.
Cách ấy cốt phải tá»± lúc bình thì khoan sức cho dân, để là m kế sâu rá»… bá»n gốc, đó là cái thuáºt giữ nÆ°á»›c hay hÆ¡n cả."
Anh Tông chịu lá»i ấy rất là phải.
Äược mấy hôm thì ngà i mất, vua cùng các quan ai nấy Ä‘á»u cảm thÆ°Æ¡ng lắm.
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng thá»±c là hết lòng vá»›i vua, vá»›i nÆ°á»›c, tuy rằng uy quyá»n lừng lẫy, mà vẫn giữ chức pháºn là m tôi, không dám Ä‘iá»u gì kiêu ngạo. Äang khi quân Nguyên quấy nhiá»…u, ngà i cầm binh quyá»n, Thánh Tông, Nhân Tông cho ngà i được chuyên quyá»n phong tÆ°á»›c: trừ ra tá»± tÆ°á»›c hầu trở xuống, cho ngà i được phong trÆ°á»›c rồi má»›i tâu sau. Thế mà ngà i không dám tá»± tiện phong thưởng cho ai cả; phà m những nhà già u mà ngà i có quyên tiá»n gạo để cấp cho quân ăn, ngà i chỉ phong cho là m giả lan tÆ°á»›ng mà thôi, nghÄ©a là tÆ°á»›ng cho vay lÆ°Æ¡ng. Ngà i cẩn tháºn nhÆ° thế và ở vá»›i ai cÅ©ng tháºt là công chÃnh cho nên đến khi ngà i mất, tá»± vua cho chà bách tÃnh ai cÅ©ng thÆ°Æ¡ng tiếc. Nhân dân nhiá»u nÆ¡i láºp Ä‘á»n thá» phụng để ghi nhá»› cái công đức của ngà i.
3. Việc Äánh Ai Lao. Từ khi quân nhà Nguyên thua chạy vá» Tà u rồi, phÃa bắc được yên, nhÆ°ng ở phÃa tây nam có quân Ai Lao thÆ°á»ng hay sang quấy nhiá»…u ở mạn Thanh Hóa, Nghệ An. TrÆ°á»›c vua Nhân Tông đã thân chinh Ä‘i đánh giặc lại sang cÆ°á»›p phá. Sau Anh Tông sai tÆ°á»›ng quân là Phạm NgÅ© Lão Ä‘i đánh ba bốn phen nữa. Äánh tráºn nà o quân Là o cÅ©ng bị giết hại rất nhiá»u, cho nên từ đó phÃa Thanh, Nghệ, má»›i được yên.
Sang năm sau (1307) vua Anh Tông thu nháºn hai Châu Ô và Châu RÃ, đổi tên là Thuáºn Châu và Hóa Châu, rồi sai quan là Äoà n Nhữ Hà i và o kinh lý và đặt quan cai trị.
Huyá»n Trân Công Chúa lấy Chế Mân chÆ°a được má»™t năm thì Chế Mân mất, mà theo tục Chiêm Thà nh, há»… khi vua đã chết, thì các háºu phải há»a thiêu chết theo.
Anh Tông được tin ấy, sai Trần Khắc Chung, giả mượn tiếng và o thăm để tìm kế Ä‘Æ°a công chúa vá».
Từ khi Chế Mân mất rồi, Chế Chà lên là m vua Chiêm Thà nh. NhÆ°ng Chế Chà hay phản trắc, không giữ những Ä‘iá»u giao Æ°á»›c trÆ°á»›c, cho nên năm tân hợi (1311), Anh Tông cùng vá»›i Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân, Nhân Huệ VÆ°Æ¡ng Trần Khánh DÆ° phân binh là m ba đạo sang đánh Chiêm Thà nh, bắt được Chế Chà đem vá» An Nam và phong cho ngÆ°á»i em là Chế Äà A Bà là m vua Chiêm Thà nh.
Chế Chà vá» An Nam được phong là Hiệu Thuáºn VÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng chẳng được bao lâu thì mất ở huyện Gia Lâm. Vua sai Ä‘Æ°a há»a táng. Từ đó vá» sau nÆ°á»›c Chiêm và nÆ°á»›c Nam thà nh ra có Ä‘iá»u thù oán mãi.
N ă m máºu thân (1308) Nhân Tông Thượng Hoà ng mất ở chùa Yên Tá» SÆ¡n. Năm giáp dần (1314) Anh Tông nhÆ°á»ng ngôi cho thái tá» Mạnh, rồi vá» là m Thái Thượng Hoà ng ở phủ Thiên TrÆ°á»ng đến năm canh thân (1320) thì mất.
4. Sá»± Giao Thiệp Vá»›i Chiêm Thà nh. N Æ°á»›c Chiêm Thà nh đối vá»›i An Nam từ ngà y nhà Trần lên là m vua, hai nÆ°á»›c không có Ä‘iá»u gì lôi thôi. Äến khi Nhân Tông Ä‘i đánh Là o trở vá», thì bá» Ä‘i tu, trÆ°á»›c ở chùa Võ Lâm ( là ng Võ Lâm, phủ Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình), sau vỠở An Tá» SÆ¡n (huyện Yên HÆ°ng, tỉnh Quảng Yên). Năm tân sá»u (1301) Thượng Hoà ng Ä‘i sang Chiêm Thà nh sang phong cảnh, có Æ°á»›c gả Huyá»n Trân Công Chúa cho vua Chiêm là Chế Mân. Äược Ãt lâu Chế Mân cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a và ng bạc và các sản váºt sang cống và xin cÆ°á»›i. Triá»u thần có nhiá»u ngÆ°á»i không thuáºn. Chế Mân lại xin dâng Châu Ô và Châu Rà để là m lá»… cÆ°á»›i, bấy giá» Anh Tông má»›i quyết ý thuáºn gả. Äến tháng sáu năm bÃnh ngá» (1306) cho công chúa vá» Chiêm Thà nh.
Anh Tông trị vì được 21 năm, nhÆ°á»ng ngôi được 6 năm, thá» 54 tuổi.
II. Trần Minh Tông (1314-1329) Niên-hiệu: Äại Khánh (1314 - 1323) Khai Thái (1324 - 1329)
N ă m giáp dần (1314) Thái Tá» Mạnh lên ngôi là m vua, tức là vua Minh Tông. Thá»i bấy giá» là m quan tại triá»u có Äoà n Nhữ Hà i, Phạm NgÅ© Lão, TrÆ°Æ¡ng
Hán Siêu, Mạc ÄÄ©nh Chi, Nguyá»…n Trung Ngạn, Chu Văn An, v.v... Ä‘á»u là những ngÆ°á»i có tà i cán trà lá»± cả.
Trong nÆ°á»›c được yên trị; giao hiếu vá»›i nÆ°á»›c Tà u thì tuy rằng có lôi thôi vá» Ä‘Æ°á»ng phân địa giá»›i, nhÆ°ng đại khái vẫn được hòa hảo. Duy chỉ có
nÆ°á»›c Chiêm Thà nh tá»± khi Chế Chà chết rồi, thì ngÆ°á»i Chiêm cứ hay sang quấy nhiá»…u ở phÃa nam, cho nên phải dùng đến can qua. Năm máºu ngá» (1318), Minh Tông sai Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân và tÆ°á»›ng quân Phạm NgÅ© Lão Ä‘em binh Ä‘i đánh, vua Chiêm là Chế Năng phải bá» thà nh mà chạy.
Còn những việc chÃnh trị trong nÆ°á»›c, thì năm ất mão (1315), láºp lệ cấm ngÆ°á»i trong há» không được Ä‘i thÆ°a kiện nhau; năm bÃnh thìn (1316) duyệt định văn võ quan cấp; năm quý hợi (1323) mở khoa thi Thái Há»c Sinh; năm ấy lại cấm quân sÄ© không được vẽ mình nhÆ° trÆ°á»›c. NÆ°á»›c ta bá» thói vẽ mình từ đấy.
Minh Tông vốn là ông vua có lòng nhân háºu, hay thÆ°Æ¡ng yêu nhân dân, nhÆ°ng chỉ vì nghe nịnh thần cho nên giết oan Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân, là ngÆ°á»i là m quan có công vá»›i nÆ°á»›c.
T rần Quốc Chân là thân sinh ra hoà ng háºu và lại có công Ä‘i đánh Chiêm Thà nh thắng tráºn mấy lần. NhÆ°ng vì Hoà ng Háºu chÆ°a có hoà ng tá», triá»u thần phân ra là m 2 đảng, má»™t đảng thì có Văn Hiến Hầu và Trần Khắc Chung, xin láºp hoà ng tá» Vượng là con bà thứ, là m thái tá». Má»™t đảng thì có Trần Quốc Chân xin chá» cho hoà ng háºu có con trai rồi sẽ láºp thái tá».
Sau Văn Hiến Hầu cho tên Trần Nhạc là đầy tớ của Trần Quốc Chân một trăm lạng và ng xúi nó vu cáo cho Quốc Chân là m mưu phản. Minh Tông bắt Quốc Chân đem giam ở chùa Tư Phúc.
T rần Khắc Chung xin vua trừ Quốc Chân Ä‘i, lấy lẽ rằng bắt hổ thì dá»…, thả hổ thì khó. Minh Tông nghe lá»i ấy, cấm không cho Quốc Chân ăn uống gì cả, đến đổi khát nÆ°á»›c quá, Hoà ng Háºu phải lấy áo nhúng xuống nÆ°á»›c rồi mặc và o vắt ra cho uống. Uống xong thì chết. Sau có ngÆ°á»i vợ lẽ tên Trần Nhạc ghen nhau vá»›i vợ cả, Ä‘i tố cáo ra sá»± Trần Nhạc lấy và ng và sá»± vu cáo cho Trần Quốc Chân. Bấy giá» má»›i rõ cái tình oan của má»™t ngÆ°á»i trung thần.
Minh Tông là m vua đến năm ất tị (1329), thì nhÆ°á»ng ngôi cho thái tá» Vượng, rồi vá» là m Thái Thượng Hoà ng.
III. Trần Hiến Tông (1329-1341)
Thái TỠVượng mới có 10 tuổi, lên là m vua tức là vua Hiến Tông.
Hiến Tông chỉ là m vua lấy vì mà thôi, quyá»n chÃnh ở cả tay Minh Tông Thượng Hoà ng, cho nên tuy ngà i có là m vua được non 13 năm, nhÆ°ng không được tá»± chủ việc gì.
1. Giặc NgÆ°u Hống. Minh Tông Thượng Hoà ng vừa nhÆ°á»ng ngôi xong, thì ở mạn Äà Giang có MÆ°á»ng NgÆ°u Hống là m loạn. Thượng Hoà ng phải thân chinh Ä‘i đánh. NgÆ°á»i NgÆ°u Hống ở trại Chiêm Chiêu Ä‘Æ°a thÆ° đến giả xin hà ng. NhÆ°ng khi đạo quân ở Thanh Hóa Ä‘i đến nÆ¡i, thì bị ngÆ°á»i ở trại ấy đổ ra đánh, phải thua chạy. Thượng hoà ng Ä‘em đại binh tiến lên, thanh thế lừng lẫy, quân NgÆ°u Hống bá» chạy cả và o rừng. Quân giặc tuy thua nhÆ°ng không trừ hết được, mãi đến năm Ä‘inh sữu (1377) tÆ°á»›ng nhà Trần là HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng chém được thủ đảng NgÆ°u Hống ở trại Trịnh Kỳ, thì giặc ấy má»›i yên.
2. Giặc Ai Lao. Trong khi giặc NgÆ°u Hống còn Ä‘ang quấy nhiá»…u, giặc Ai Lao lại sang đánh phá. Năm giáp tuất (1384) Minh Tông Thượng Hoà ng lại phải thân chinh Ä‘i đánh. Sai ông Nguyá»…n Trung Ngạn và o Thanh Hóa sung chức Phát Váºn Sứ để váºn lÆ°Æ¡ng Ä‘i trÆ°á»›c, Thượng Hoà ng Ä‘em đại quân và o sau. Khi đại quân và o đến Kiá»m Châu (thuá»™c huyện TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, Nghệ An), quân Ai Lao nghe tiếng Ä‘á»u bá» chạy cả.
T hượng Hoà ng bèn sai ông Nguyễn Trung Ngạn là m bà i bia khắc trên núi để ghi công. Bà i bia ấy chữ to bằng bà n tay, khắc và o đá sâu một tấc, đến nay vẫn còn.
Văn bà i bia ấy dịch ra chữ nôm như sau nà y:
"ChÆ°Æ¡ng nghiêu Văn triết Thái thượng hoà ng là vua thứ sáu Ä‘á»i nhà Trần, nÆ°á»›c Hoà ng Việt chịu mệnh trá»i nhất thống cõi trung hạ, trong đất ngoà i bể đâu cÅ©ng thần phục. NÆ°á»›c Ai Lao nhá» má»n kia dám ngạnh vÆ°Æ¡ng hóa; cuối mùa thu năm ất hợi vua thân Ä‘em sáu quân Ä‘i tuần cõi tây, Thế tá» nÆ°á»›c Chiêm Thà nh, nÆ°á»›c Chân Lạp, nÆ°á»›c Tiêm La và tù trưởng các dạo mán là Quì, Cầm, Xa, Lạc, tù trưởng rợ Bồ Man má»›i phụ và các bá»™ Mán Thanh xa Ä‘á»u mang phÆ°Æ¡ng váºt tranh nhau đến đón rÆ°á»›c. Chỉ có tên nghịch Bổng cứ giữ mê tối, sợ phải tá»™i chÆ°a lại chầu ngay. Cuối mùa đông vua đóng quân ở cánh đồng Cá»±, thuá»™c châu Máºt, sai các tÆ°á»›ng và quân rợ má»i và o táºn nÆ°á»›c, nghịch Bổng theo gió chạy trốn. Vua má»›i xuống chiếu Ä‘em quân vá». Lúc bấy giá» là ngà y tháng chạp nhuáºn năm ất hợi, niên hiệu Khai Hữu thứ 7, khắc và o đá".
Xem văn từ thì hình nhÆ° việc Minh Tông Thượng Hoà ng Ä‘i đánh Ai Lao tháºt là hống hách lắm, nhÆ°ng cứ sá»± thá»±c thì quân ta bấy giá» chÆ°a ra khá»i cõi, mà giặc Ai Lao thì chÆ°a trừ được. Còn nhÆ° việc thế tá» nÆ°á»›c Chân Lạp và nÆ°á»›c Tiêm La, v.v.... sang chầu, thì thiết tưởng đấy là má»™t lối là m văn của nhà là m bia nói cho trân trá»ng đó mà thôi, chứ chÆ°a chắc đã hợp vá»›i sá»± thá»±c.
N ă m sau quân Ai Lao lại sang cÆ°á»›p ở ấp Nam Nhung (thuá»™c huyện TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, tỉnh Nghệ An). Minh Tông thượng hoà ng lại ngá»± giá Ä‘i đánh lần nữa. Ngà i sai quan Kinh Lược Äại Sứ tỉnh Nghệ An là Äoà n Nhữ Hà i là m Äô Äốc chÆ° quân. Äoà n Nhữ Hà i khi quân là o hèn yếu, chắc đánh là tất được. Äến khi Ä‘em quân đến ấp Nam Nhung qua sông Tiết La, chẳng may phải hôm có sÆ°Æ¡ng mù, bị phục binh của Là o đổ ra đánh, quan quân thua chạy cả xuống sông, chết Ä‘uối nhiá»u lắm. Äoà n Nhữ Hà i cÅ©ng chết Ä‘uối.
Xét ra nÆ°á»›c Ai Lao đã sang quấy nhiá»…u đất An Nam từ Ä‘á»i vua Nhân Tông và vua Anh Tông. Quan quân đã phải Ä‘i đánh nhiá»u lần, nhÆ°ng lần nà o đánh xong thì cÅ©ng chỉ yên được Ä‘á»™ và i ba năm, rồi giặc lại sang đánh phá. Mà quan quân có Ä‘i đánh thì cÅ©ng đánh cho nó đừng sang ăn cÆ°á»›p ở đất mình nữa mà thôi, chứ không có lúc nà o định chiếm giữ đất Là o cả. Có lẽ là tại đất Là o nhiá»u rừng lắm núi, phải sÆ¡n lam thủy chÆ°á»›ng, Ä‘Æ°á»ng sá xa sôi, váºn tải khó nhá»c, cho nên quân ta không ở được lâu. Còn ngÆ°á»i Là o thì há» thuá»™c Ä‘Æ°á»ng sá, quen phong thổ, tiến thoái tùy tiện; thắng tráºn thì há» tiến lên đánh, bại tráºn thì há» rút quân Ä‘i, mình không biết đâu mà đuổi. Bởi thế cho nên quân ta vẫn đánh được giặc mà giặc vẫn còn, thà nh ra cứ phải Ä‘i đánh mãi.
Hiến Tông là m vua đến năm tân tị (1341) thì mất, trị vì được 13
[IMG]file:///C:/DOCUME%7E1/TNC/LOCALS%7E1/Temp/msohtml1/25/clip_image001.gif[/IMG]năm, thỠ23 tuổi.
Nhà Trần - Thá»i Kỳ Thứ Ba ( 1341 - 1400 )
I. Trần Dụ Tông
1. Việc chÃnh trị
2. Việc giao thiệp với nước Tà u
3. Việc giao thiệp với Chiêm Thà nh
4. DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»…
II. Trần Nghệ Tông
III. Trần Duệ Tông
1. Việc chÃnh trị
2. Sá»± thi cá»
3. Việc đánh Chiêm Thà nh
IV. Trần Phế Äế
1. Chiêm Thà nh sang phá Thăng Long
2. Tình thế nước Nam
3. Nhà Minh sách nhiễu
4. Nghệ Tông thất chÃnh
5. Lê Quý Ly giết Äế Hiá»…n
V. Trần Thuáºn Tông
1. Phạm Sư Ôn khởi loạn
2. Chế Bồng Nga tá» tráºn
3. Lê Quý Ly chuyên quyá»n
4. Nghệ Tông mất
VI. Lê Quý Ly mưu sự thoán đoạt
1. Việc tà i chánh
2. Việc há»c hà nh
3. Việc cai trị
4. Láºp Tây Äô
5. Sá»± phế láºp: Trần Thiếu Äế
I. Trần Dụ Tông (1341-1369) Niên-hiệu: Thiệu Phong (1341 - 1357) Äại Trị ( 1358-1369)
1. Việc ChÃnh Trị. Hiến Tông không có con, Minh Tông thượng hoà ng láºp ngÆ°á»i em tên là Hạo lên là m vua, tức là vua Dụ Tông.
Trong những năm Thiệu Phong, là mÆ°á»i mấy năm đầu, tuy Dụ Tông là m vua, nhÆ°ng quyá»n chÃnh trị ở Minh Tông thượng hoà ng quyết Ä‘oán cả, cho nên dẫu có phải mấy năm tai biến mất mùa đói khổ, nhÆ°ng việc chÃnh trị còn có thứ tá»±. Từ năm Äại Trị nguyên niên (1358) trở Ä‘i, Thượng Hoà ng mất rồi, bá»n cá»±u thần nhÆ° ông TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, ông Nguyá»…n Trung Ngạn cÅ©ng mất cả, từ đó việc chÃnh trị bá» trá»… nãi. Kẻ gian thần má»—i ngà y má»™t đắc chÃ. Ông Chu Văn An là má»™t nhà danh nho thá»i bấy giá» và đang là m quan tại triá»u, thấy chÃnh trị bại hoại, là m sá»› dâng lên xin chém bảy ngÆ°á»i quyá»n thần. Vua không nghe, ông ấy bá» quan vỠở núi Chà Linh.
N Æ°á»›c Nam ta bấy giá» tuy đã suy nhược, nhÆ°ng mà nhà Minh má»›i định xong thiên hạ, còn phải sá»a sang việc nÆ°á»›c, chÆ°a dòm đến nÆ°á»›c mình, cho nên cÅ©ng chÆ°a có việc gì quan trá»ng lắm.
3. Việc Giao Thiệp Vá»›i Chiêm Thà nh. Từ khi vua nÆ°á»›c Chiêm Thà nh là Chế A Nan mất rồi, con là Chế Má»™ và rể là Bồ Äá» tranh nhau là m vua. NgÆ°á»i Chiêm Thà nh bá» Chế Má»™ mà theo Bồ Äá»; qua năm nhâm thìn (1352) Chế Má»™ chạy sang An Nam cầu cứu.
Äến năm quý tị (1353) Dụ Tông cho quân Ä‘Æ°a Chế Má»™ vá» nÆ°á»›c, nhÆ°ng quan quân Ä‘i đến đất Cổ Lụy (thuá»™c Quảng NghÄ©a) thì bị quân Chiêm đánh thua, phải chạy trở vá». Chế Má»™ cÅ©ng buồn rầu chẳng bao lâu thì chết.
N gÆ°á»i Chiêm Thà nh từ đấy được thể cứ sang cÆ°á»›p phá ở đất An
Vua Dụ Tông vá» sau cứ rượu chè chÆ¡i bá»i, xây cung Ä‘iện, Ä‘Ã o hồ đắp núi, rồi lại cho gá»i những ngÆ°á»i nhà già u và o trong Ä‘iện để đánh bạc. Bắt vÆ°Æ¡ng hầu công chúa phải đặt chuyện hát tuồng 62 và bắt các quan thi
Nam.
N ă m Ä‘inh mùi (1367), Dụ Tông sai Trần Thế HÆ°ng và Äá»— Tá» Bình Ä‘i
nhau uống rượu, ai uống rượu được má»™t trăm thăng thì thưởng cho hai tráºt.
ChÃnh sá»± nhÆ° thế, cho nên giặc cÆ°á»›p nổi lên nhÆ° ong dấy: ở mạn Hải DÆ°Æ¡ng thì có giặc Ngô Bệ là m loạn ở núi Yên Phụ; ở các nÆ¡i thì chá»— nà o cÅ©ng có giặc nổi lên cÆ°á»›p phá. Dân tình khổ sở, năm nà o cÅ©ng phải đói kém. CÆ¡ nghiệp nhà Trần bắt đầu suy từ đấy.
2. Việc Giao Thiệp Vá»›i NÆ°á»›c Tà u. B ấ y giỠở bên Tà u, nhà Nguyên đã suy, trong nÆ°á»›c rối loạn, có bá»n Trần Hữu Lượng, TrÆ°Æ¡ng SÄ© Thà nh, Chu Nguyên ChÆ°Æ¡ng khởi binh đánh phá.
Chu Nguyên Chương dấy binh ở đất Từ Châu (tỉnh An Huy), chiếm giữ thà nh Kim Lăng, rồi trong 15 năm dứt được nhà Nguyên dẹp yên thiên hạ, dựng nên cơ nghiệp nhà Minh.
[IMG]file:///C:/DOCUME%7E1/TNC/LOCALS%7E1/Temp/msohtml1/25/clip_image002.gif[/IMG]N ă m máºu thân (1368) Minh Thái Tổ sai sứ Ä‘Æ°a thÆ° sang dụ nÆ°á»›c ta, Dụ Tông sai quan Lá»… Bá»™ Thị Lang là Äà o Văn ÄÃch sang cống.
Cách ấy cốt phải tá»± lúc bình thì khoan sức cho dân, để là m kế sâu rá»… bá»n gốc, đó là cái thuáºt giữ nÆ°á»›c hay hÆ¡n cả."
Anh Tông chịu lá»i ấy rất là phải.
Äược mấy hôm thì ngà i mất, vua cùng các quan ai nấy Ä‘á»u cảm thÆ°Æ¡ng lắm.
HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng thá»±c là hết lòng vá»›i vua, vá»›i nÆ°á»›c, tuy rằng uy quyá»n lừng lẫy, mà vẫn giữ chức pháºn là m tôi, không dám Ä‘iá»u gì kiêu ngạo. Äang khi quân Nguyên quấy nhiá»…u, ngà i cầm binh quyá»n, Thánh Tông, Nhân Tông cho ngà i được chuyên quyá»n phong tÆ°á»›c: trừ ra tá»± tÆ°á»›c hầu trở xuống, cho ngà i được phong trÆ°á»›c rồi má»›i tâu sau. Thế mà ngà i không dám tá»± tiện phong thưởng cho ai cả; phà m những nhà già u mà ngà i có quyên tiá»n gạo để cấp cho quân ăn, ngà i chỉ phong cho là m giả lan tÆ°á»›ng mà thôi, nghÄ©a là tÆ°á»›ng cho vay lÆ°Æ¡ng. Ngà i cẩn tháºn nhÆ° thế và ở vá»›i ai cÅ©ng tháºt là công chÃnh cho nên đến khi ngà i mất, tá»± vua cho chà bách tÃnh ai cÅ©ng thÆ°Æ¡ng tiếc. Nhân dân nhiá»u nÆ¡i láºp Ä‘á»n thá» phụng để ghi nhá»› cái công đức của ngà i.
3. Việc Äánh Ai Lao. Từ khi quân nhà Nguyên thua chạy vá» Tà u rồi, phÃa bắc được yên, nhÆ°ng ở phÃa tây nam có quân Ai Lao thÆ°á»ng hay sang quấy nhiá»…u ở mạn Thanh Hóa, Nghệ An. TrÆ°á»›c vua Nhân Tông đã thân chinh Ä‘i đánh giặc lại sang cÆ°á»›p phá. Sau Anh Tông sai tÆ°á»›ng quân là Phạm NgÅ© Lão Ä‘i đánh ba bốn phen nữa. Äánh tráºn nà o quân Là o cÅ©ng bị giết hại rất nhiá»u, cho nên từ đó phÃa Thanh, Nghệ, má»›i được yên.
Sang năm sau (1307) vua Anh Tông thu nháºn hai Châu Ô và Châu RÃ, đổi tên là Thuáºn Châu và Hóa Châu, rồi sai quan là Äoà n Nhữ Hà i và o kinh lý và đặt quan cai trị.
Huyá»n Trân Công Chúa lấy Chế Mân chÆ°a được má»™t năm thì Chế Mân mất, mà theo tục Chiêm Thà nh, há»… khi vua đã chết, thì các háºu phải há»a thiêu chết theo.
Anh Tông được tin ấy, sai Trần Khắc Chung, giả mượn tiếng và o thăm để tìm kế Ä‘Æ°a công chúa vá».
Từ khi Chế Mân mất rồi, Chế Chà lên là m vua Chiêm Thà nh. NhÆ°ng Chế Chà hay phản trắc, không giữ những Ä‘iá»u giao Æ°á»›c trÆ°á»›c, cho nên năm tân hợi (1311), Anh Tông cùng vá»›i Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân, Nhân Huệ VÆ°Æ¡ng Trần Khánh DÆ° phân binh là m ba đạo sang đánh Chiêm Thà nh, bắt được Chế Chà đem vá» An Nam và phong cho ngÆ°á»i em là Chế Äà A Bà là m vua Chiêm Thà nh.
Chế Chà vá» An Nam được phong là Hiệu Thuáºn VÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng chẳng được bao lâu thì mất ở huyện Gia Lâm. Vua sai Ä‘Æ°a há»a táng. Từ đó vá» sau nÆ°á»›c Chiêm và nÆ°á»›c Nam thà nh ra có Ä‘iá»u thù oán mãi.
N ă m máºu thân (1308) Nhân Tông Thượng Hoà ng mất ở chùa Yên Tá» SÆ¡n. Năm giáp dần (1314) Anh Tông nhÆ°á»ng ngôi cho thái tá» Mạnh, rồi vá» là m Thái Thượng Hoà ng ở phủ Thiên TrÆ°á»ng đến năm canh thân (1320) thì mất.
4. Sá»± Giao Thiệp Vá»›i Chiêm Thà nh. N Æ°á»›c Chiêm Thà nh đối vá»›i An Nam từ ngà y nhà Trần lên là m vua, hai nÆ°á»›c không có Ä‘iá»u gì lôi thôi. Äến khi Nhân Tông Ä‘i đánh Là o trở vá», thì bá» Ä‘i tu, trÆ°á»›c ở chùa Võ Lâm ( là ng Võ Lâm, phủ Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình), sau vỠở An Tá» SÆ¡n (huyện Yên HÆ°ng, tỉnh Quảng Yên). Năm tân sá»u (1301) Thượng Hoà ng Ä‘i sang Chiêm Thà nh sang phong cảnh, có Æ°á»›c gả Huyá»n Trân Công Chúa cho vua Chiêm là Chế Mân. Äược Ãt lâu Chế Mân cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a và ng bạc và các sản váºt sang cống và xin cÆ°á»›i. Triá»u thần có nhiá»u ngÆ°á»i không thuáºn. Chế Mân lại xin dâng Châu Ô và Châu Rà để là m lá»… cÆ°á»›i, bấy giá» Anh Tông má»›i quyết ý thuáºn gả. Äến tháng sáu năm bÃnh ngá» (1306) cho công chúa vá» Chiêm Thà nh.
Anh Tông trị vì được 21 năm, nhÆ°á»ng ngôi được 6 năm, thá» 54 tuổi.
II. Trần Minh Tông (1314-1329) Niên-hiệu: Äại Khánh (1314 - 1323) Khai Thái (1324 - 1329)
N ă m giáp dần (1314) Thái Tá» Mạnh lên ngôi là m vua, tức là vua Minh Tông. Thá»i bấy giá» là m quan tại triá»u có Äoà n Nhữ Hà i, Phạm NgÅ© Lão, TrÆ°Æ¡ng
Hán Siêu, Mạc ÄÄ©nh Chi, Nguyá»…n Trung Ngạn, Chu Văn An, v.v... Ä‘á»u là những ngÆ°á»i có tà i cán trà lá»± cả.
Trong nÆ°á»›c được yên trị; giao hiếu vá»›i nÆ°á»›c Tà u thì tuy rằng có lôi thôi vá» Ä‘Æ°á»ng phân địa giá»›i, nhÆ°ng đại khái vẫn được hòa hảo. Duy chỉ có
nÆ°á»›c Chiêm Thà nh tá»± khi Chế Chà chết rồi, thì ngÆ°á»i Chiêm cứ hay sang quấy nhiá»…u ở phÃa nam, cho nên phải dùng đến can qua. Năm máºu ngá» (1318), Minh Tông sai Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân và tÆ°á»›ng quân Phạm NgÅ© Lão Ä‘em binh Ä‘i đánh, vua Chiêm là Chế Năng phải bá» thà nh mà chạy.
Còn những việc chÃnh trị trong nÆ°á»›c, thì năm ất mão (1315), láºp lệ cấm ngÆ°á»i trong há» không được Ä‘i thÆ°a kiện nhau; năm bÃnh thìn (1316) duyệt định văn võ quan cấp; năm quý hợi (1323) mở khoa thi Thái Há»c Sinh; năm ấy lại cấm quân sÄ© không được vẽ mình nhÆ° trÆ°á»›c. NÆ°á»›c ta bá» thói vẽ mình từ đấy.
Minh Tông vốn là ông vua có lòng nhân háºu, hay thÆ°Æ¡ng yêu nhân dân, nhÆ°ng chỉ vì nghe nịnh thần cho nên giết oan Huệ Võ VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Chân, là ngÆ°á»i là m quan có công vá»›i nÆ°á»›c.
T rần Quốc Chân là thân sinh ra hoà ng háºu và lại có công Ä‘i đánh Chiêm Thà nh thắng tráºn mấy lần. NhÆ°ng vì Hoà ng Háºu chÆ°a có hoà ng tá», triá»u thần phân ra là m 2 đảng, má»™t đảng thì có Văn Hiến Hầu và Trần Khắc Chung, xin láºp hoà ng tá» Vượng là con bà thứ, là m thái tá». Má»™t đảng thì có Trần Quốc Chân xin chá» cho hoà ng háºu có con trai rồi sẽ láºp thái tá».
Sau Văn Hiến Hầu cho tên Trần Nhạc là đầy tớ của Trần Quốc Chân một trăm lạng và ng xúi nó vu cáo cho Quốc Chân là m mưu phản. Minh Tông bắt Quốc Chân đem giam ở chùa Tư Phúc.
T rần Khắc Chung xin vua trừ Quốc Chân Ä‘i, lấy lẽ rằng bắt hổ thì dá»…, thả hổ thì khó. Minh Tông nghe lá»i ấy, cấm không cho Quốc Chân ăn uống gì cả, đến đổi khát nÆ°á»›c quá, Hoà ng Háºu phải lấy áo nhúng xuống nÆ°á»›c rồi mặc và o vắt ra cho uống. Uống xong thì chết. Sau có ngÆ°á»i vợ lẽ tên Trần Nhạc ghen nhau vá»›i vợ cả, Ä‘i tố cáo ra sá»± Trần Nhạc lấy và ng và sá»± vu cáo cho Trần Quốc Chân. Bấy giá» má»›i rõ cái tình oan của má»™t ngÆ°á»i trung thần.
Minh Tông là m vua đến năm ất tị (1329), thì nhÆ°á»ng ngôi cho thái tá» Vượng, rồi vá» là m Thái Thượng Hoà ng.
III. Trần Hiến Tông (1329-1341)
Thái TỠVượng mới có 10 tuổi, lên là m vua tức là vua Hiến Tông.
Hiến Tông chỉ là m vua lấy vì mà thôi, quyá»n chÃnh ở cả tay Minh Tông Thượng Hoà ng, cho nên tuy ngà i có là m vua được non 13 năm, nhÆ°ng không được tá»± chủ việc gì.
1. Giặc NgÆ°u Hống. Minh Tông Thượng Hoà ng vừa nhÆ°á»ng ngôi xong, thì ở mạn Äà Giang có MÆ°á»ng NgÆ°u Hống là m loạn. Thượng Hoà ng phải thân chinh Ä‘i đánh. NgÆ°á»i NgÆ°u Hống ở trại Chiêm Chiêu Ä‘Æ°a thÆ° đến giả xin hà ng. NhÆ°ng khi đạo quân ở Thanh Hóa Ä‘i đến nÆ¡i, thì bị ngÆ°á»i ở trại ấy đổ ra đánh, phải thua chạy. Thượng hoà ng Ä‘em đại binh tiến lên, thanh thế lừng lẫy, quân NgÆ°u Hống bá» chạy cả và o rừng. Quân giặc tuy thua nhÆ°ng không trừ hết được, mãi đến năm Ä‘inh sữu (1377) tÆ°á»›ng nhà Trần là HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng chém được thủ đảng NgÆ°u Hống ở trại Trịnh Kỳ, thì giặc ấy má»›i yên.
2. Giặc Ai Lao. Trong khi giặc NgÆ°u Hống còn Ä‘ang quấy nhiá»…u, giặc Ai Lao lại sang đánh phá. Năm giáp tuất (1384) Minh Tông Thượng Hoà ng lại phải thân chinh Ä‘i đánh. Sai ông Nguyá»…n Trung Ngạn và o Thanh Hóa sung chức Phát Váºn Sứ để váºn lÆ°Æ¡ng Ä‘i trÆ°á»›c, Thượng Hoà ng Ä‘em đại quân và o sau. Khi đại quân và o đến Kiá»m Châu (thuá»™c huyện TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, Nghệ An), quân Ai Lao nghe tiếng Ä‘á»u bá» chạy cả.
T hượng Hoà ng bèn sai ông Nguyễn Trung Ngạn là m bà i bia khắc trên núi để ghi công. Bà i bia ấy chữ to bằng bà n tay, khắc và o đá sâu một tấc, đến nay vẫn còn.
Văn bà i bia ấy dịch ra chữ nôm như sau nà y:
"ChÆ°Æ¡ng nghiêu Văn triết Thái thượng hoà ng là vua thứ sáu Ä‘á»i nhà Trần, nÆ°á»›c Hoà ng Việt chịu mệnh trá»i nhất thống cõi trung hạ, trong đất ngoà i bể đâu cÅ©ng thần phục. NÆ°á»›c Ai Lao nhá» má»n kia dám ngạnh vÆ°Æ¡ng hóa; cuối mùa thu năm ất hợi vua thân Ä‘em sáu quân Ä‘i tuần cõi tây, Thế tá» nÆ°á»›c Chiêm Thà nh, nÆ°á»›c Chân Lạp, nÆ°á»›c Tiêm La và tù trưởng các dạo mán là Quì, Cầm, Xa, Lạc, tù trưởng rợ Bồ Man má»›i phụ và các bá»™ Mán Thanh xa Ä‘á»u mang phÆ°Æ¡ng váºt tranh nhau đến đón rÆ°á»›c. Chỉ có tên nghịch Bổng cứ giữ mê tối, sợ phải tá»™i chÆ°a lại chầu ngay. Cuối mùa đông vua đóng quân ở cánh đồng Cá»±, thuá»™c châu Máºt, sai các tÆ°á»›ng và quân rợ má»i và o táºn nÆ°á»›c, nghịch Bổng theo gió chạy trốn. Vua má»›i xuống chiếu Ä‘em quân vá». Lúc bấy giá» là ngà y tháng chạp nhuáºn năm ất hợi, niên hiệu Khai Hữu thứ 7, khắc và o đá".
Xem văn từ thì hình nhÆ° việc Minh Tông Thượng Hoà ng Ä‘i đánh Ai Lao tháºt là hống hách lắm, nhÆ°ng cứ sá»± thá»±c thì quân ta bấy giá» chÆ°a ra khá»i cõi, mà giặc Ai Lao thì chÆ°a trừ được. Còn nhÆ° việc thế tá» nÆ°á»›c Chân Lạp và nÆ°á»›c Tiêm La, v.v.... sang chầu, thì thiết tưởng đấy là má»™t lối là m văn của nhà là m bia nói cho trân trá»ng đó mà thôi, chứ chÆ°a chắc đã hợp vá»›i sá»± thá»±c.
N ă m sau quân Ai Lao lại sang cÆ°á»›p ở ấp Nam Nhung (thuá»™c huyện TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, tỉnh Nghệ An). Minh Tông thượng hoà ng lại ngá»± giá Ä‘i đánh lần nữa. Ngà i sai quan Kinh Lược Äại Sứ tỉnh Nghệ An là Äoà n Nhữ Hà i là m Äô Äốc chÆ° quân. Äoà n Nhữ Hà i khi quân là o hèn yếu, chắc đánh là tất được. Äến khi Ä‘em quân đến ấp Nam Nhung qua sông Tiết La, chẳng may phải hôm có sÆ°Æ¡ng mù, bị phục binh của Là o đổ ra đánh, quan quân thua chạy cả xuống sông, chết Ä‘uối nhiá»u lắm. Äoà n Nhữ Hà i cÅ©ng chết Ä‘uối.
Xét ra nÆ°á»›c Ai Lao đã sang quấy nhiá»…u đất An Nam từ Ä‘á»i vua Nhân Tông và vua Anh Tông. Quan quân đã phải Ä‘i đánh nhiá»u lần, nhÆ°ng lần nà o đánh xong thì cÅ©ng chỉ yên được Ä‘á»™ và i ba năm, rồi giặc lại sang đánh phá. Mà quan quân có Ä‘i đánh thì cÅ©ng đánh cho nó đừng sang ăn cÆ°á»›p ở đất mình nữa mà thôi, chứ không có lúc nà o định chiếm giữ đất Là o cả. Có lẽ là tại đất Là o nhiá»u rừng lắm núi, phải sÆ¡n lam thủy chÆ°á»›ng, Ä‘Æ°á»ng sá xa sôi, váºn tải khó nhá»c, cho nên quân ta không ở được lâu. Còn ngÆ°á»i Là o thì há» thuá»™c Ä‘Æ°á»ng sá, quen phong thổ, tiến thoái tùy tiện; thắng tráºn thì há» tiến lên đánh, bại tráºn thì há» rút quân Ä‘i, mình không biết đâu mà đuổi. Bởi thế cho nên quân ta vẫn đánh được giặc mà giặc vẫn còn, thà nh ra cứ phải Ä‘i đánh mãi.
Hiến Tông là m vua đến năm tân tị (1341) thì mất, trị vì được 13
năm, thỠ23 tuổi.
Nhà Trần - Thá»i Kỳ Thứ Ba ( 1341 - 1400 )
I. Trần Dụ Tông
1. Việc chÃnh trị
2. Việc giao thiệp với nước Tà u
3. Việc giao thiệp với Chiêm Thà nh
4. DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»…
II. Trần Nghệ Tông
III. Trần Duệ Tông
1. Việc chÃnh trị
2. Sá»± thi cá»
3. Việc đánh Chiêm Thà nh
IV. Trần Phế Äế
1. Chiêm Thà nh sang phá Thăng Long
2. Tình thế nước Nam
3. Nhà Minh sách nhiễu
4. Nghệ Tông thất chÃnh
5. Lê Quý Ly giết Äế Hiá»…n
V. Trần Thuáºn Tông
1. Phạm Sư Ôn khởi loạn
2. Chế Bồng Nga tá» tráºn
3. Lê Quý Ly chuyên quyá»n
4. Nghệ Tông mất
VI. Lê Quý Ly mưu sự thoán đoạt
1. Việc tà i chánh
2. Việc há»c hà nh
3. Việc cai trị
4. Láºp Tây Äô
5. Sá»± phế láºp: Trần Thiếu Äế
I. Trần Dụ Tông (1341-1369)
Niên-hiệu: Thiệu Phong (1341 - 1357) Äại Trị ( 1358-1369)
1. Việc ChÃnh Trị. Hiến Tông không có con, Minh Tông thượng hoà ng láºp ngÆ°á»i em tên là Hạo lên là m vua, tức là vua Dụ Tông.
Trong những năm Thiệu Phong, là mÆ°á»i mấy năm đầu, tuy Dụ Tông là m vua, nhÆ°ng quyá»n chÃnh trị ở Minh Tông thượng hoà ng quyết Ä‘oán cả, cho nên dẫu có phải mấy năm tai biến mất mùa đói khổ, nhÆ°ng việc chÃnh trị còn có thứ tá»±. Từ năm Äại Trị nguyên niên (1358) trở Ä‘i, Thượng Hoà ng mất rồi, bá»n cá»±u thần nhÆ° ông TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, ông Nguyá»…n Trung Ngạn cÅ©ng mất cả, từ đó việc chÃnh trị bá» trá»… nãi. Kẻ gian thần má»—i ngà y má»™t đắc chÃ. Ông Chu Văn An là má»™t nhà danh nho thá»i bấy giá» và đang là m quan tại triá»u, thấy chÃnh trị bại hoại, là m sá»› dâng lên xin chém bảy ngÆ°á»i quyá»n thần. Vua không nghe, ông ấy bá» quan vỠở núi Chà Linh.
N Æ°á»›c Nam ta bấy giá» tuy đã suy nhược, nhÆ°ng mà nhà Minh má»›i định xong thiên hạ, còn phải sá»a sang việc nÆ°á»›c, chÆ°a dòm đến nÆ°á»›c mình, cho nên cÅ©ng chÆ°a có việc gì quan trá»ng lắm.
2. Việc Giao Thiệp Vá»›i NÆ°á»›c Tà u. B ấ y giỠở bên Tà u, nhà Nguyên đã suy, trong nÆ°á»›c rối loạn, có bá»n Trần Hữu Lượng, TrÆ°Æ¡ng SÄ© Thà nh, Chu Nguyên ChÆ°Æ¡ng khởi binh đánh phá.
Chu Nguyên Chương dấy binh ở đất Từ Châu (tỉnh An Huy), chiếm giữ thà nh Kim Lăng, rồi trong 15 năm dứt được nhà Nguyên dẹp yên thiên hạ, dựng nên cơ nghiệp nhà Minh.
[N ă m máºu thân (1368) Minh Thái Tổ sai sứ Ä‘Æ°a thÆ° sang dụ nÆ°á»›c ta, Dụ Tông sai quan Lá»… Bá»™ Thị Lang là Äà o Văn ÄÃch sang cống.
N Æ°á»›c Nam ta bấy giá» tuy đã suy nhược, nhÆ°ng mà nhà Minh má»›i định xong thiên hạ, còn phải sá»a sang việc nÆ°á»›c, chÆ°a dòm đến nÆ°á»›c mình, cho nên cÅ©ng chÆ°a có việc gì quan trá»ng lắm.
3. Việc Giao Thiệp Vá»›i Chiêm Thà nh. Từ khi vua nÆ°á»›c Chiêm Thà nh là Chế A Nan mất rồi, con là Chế Má»™ và rể là Bồ Äá» tranh nhau là m vua. NgÆ°á»i Chiêm Thà nh bá» Chế Má»™ mà theo Bồ Äá»; qua năm nhâm thìn (1352) Chế Má»™ chạy sang An Nam cầu cứu.
Äến năm quý tị (1353) Dụ Tông cho quân Ä‘Æ°a Chế Má»™ vá» nÆ°á»›c, nhÆ°ng quan quân Ä‘i đến đất Cổ Lụy (thuá»™c Quảng NghÄ©a) thì bị quân Chiêm đánh thua, phải chạy trở vá». Chế Má»™ cÅ©ng buồn rầu chẳng bao lâu thì chết.
N gÆ°á»i Chiêm Thà nh từ đấy được thể cứ sang cÆ°á»›p phá ở đất An Nam
N ă m Ä‘inh mùi (1367), Dụ Tông sai Trần Thế HÆ°ng và Äá»— Tá» Bình Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Quan quân Ä‘i đến Chiêm Äá»™ng (thuá»™c phủ Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam) bị phục quân của Chiêm Thà nh đánh bắt mất Trần Thế HÆ°ng, Äổ Tá» Bình Ä‘em quân chạy trở vá».
N gÆ°á»i Chiêm thấy binh thế nÆ°á»›c Nam suy nhược, có ý khinh dá»…, cho nên qua năm máºu thân (1368) vua nÆ°á»›c Chiêm cho sứ sang đòi đất Hóa Châu. Việc đòi Hóa Châu nà y thì sá» chỉ chép qua Ä‘i mà thôi. Vả bấy giỠở nÆ°á»›c Nam ta, vua Dụ Tông chỉ lo việc hoang chÆ¡i, không tưởng gì đến việc Võ bị; mà ở bên Chiêm Thà nh thì có Chế Bồng Nga, là má»™t ông vua anh hùng, có ý đánh An Nam để rá»a những thù trÆ°á»›c. Váºy cho nên hết sức táºp tráºn, luyện binh; bắt quân lÃnh phải chịu khó nhá»c cho quen, dà n tráºn voi cho tiện Ä‘Æ°á»ng lui tá»›i: thắng thì cho voi Ä‘i trÆ°á»›c để xông Ä‘á»™t, bại thì cho voi Ä‘i sau để ngăn giữ quân nghịch. Nhá» cách xếp đặt có thứ tá»±, dụng binh có ká»· luáºt nhÆ° thế, cho nên quân Chiêm Thà nh từ đó mạnh lắm, sau dánh phá thà nh Thăng Long mấy lần, là m cho vua tôi nhà Trần phải kÃnh sợ mấy phen.
4. DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»… (1369 - 1370). N ă m ká»· dáºu (1369), vua Dụ Tông mất, không có con. Triá»u đình định láºp Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng là anh Dụ Tông lên là m vua, nhÆ°ng mà bà Hoà ng Thái Háºu nhất định láºp ngÆ°á»i con nuôi của Cung Túc VÆ°Æ¡ng là DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»….
Nguyên mẹ Nháºt Lá»… là ngÆ°á»i con hát, lấy ngÆ°á»i hát bá»™i tên là DÆ°Æ¡ng KhÆ°Æ¡ng, có thai rồi má»›i bá» DÆ°Æ¡ng KhÆ°Æ¡ng mà lấy Cung Túc VÆ°Æ¡ng, sinh ra
N háºt Lá»…. Nay lên là m vua, Nháºt Lá»… muốn cải há» là DÆ°Æ¡ng để dứt ngôi nhÃ
T rần, rồi giết bà Hoà ng Thái Háºu và Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng.
B ấ y giá» Cung TÄ©nh VÆ°Æ¡ng ở chá»— Kinh SÆ° cÅ©ng sợ bị hại, vả lại tÃnh khà cÅ©ng nhu nhược, không có ý tranh cạnh, má»›i bá» trốn lên mạn Äà Giang. Các quan Tôn thất nhà Trần má»›i há»™i nhau Ä‘em binh vá» bắt Nháºt Lá»… giết Ä‘i, rồi rÆ°á»›c Cung TÄ©nh VÆ°Æ¡ng vá» là m vua. Tức là vua Nghệ Tông.
II. Trần Nghệ Tông (1370-1372)
Niên-hiệu: Thiệu Khánh
Khi Nghệ Tông giết Nháºt Lá»… rồi, mẹ Nháºt Lá»… chạy sang Chiêm Thà nh, xin vua nÆ°á»›c ấy là Chế Bồng Nga Ä‘em quân sang đánh An Nam. Quân Chiêm vược bể và o cá»a Äại An, kéo lên đánh Thăng Long. Quan quân đánh không nổi. Nghệ Tông phải lánh mình chạy sang Äông Ngạn (ở Cổ Pháp là ng Äình Bảng). Quân Chiêm và o thà nh, đốt sạch cung Ä‘iện, bắt Ä‘Ã n bà con gái, lấy hết các đồ báu ngá»c, rồi rút quân vá».
Nghệ Tông là má»™t ông vua nhu nhược, việc gì cÅ©ng để cho ngÆ°á»i ngoại thÃch là Lê Quý Ly quyết Ä‘oán cả.
Quý Ly là dòng dõi ngÆ°á»i ở Chiết Giang bên Tà u, tổ là Hồ HÆ°ng Dáºt, từ Ä‘á»i NgÅ© Quý sang ở nÆ°á»›c ta, là ng Bà o Äá»™t, huyện Quỳnh LÆ°u. Sao ông tổ tứ đại là Hồ Liêm dá»i ra ở Thanh Hóa, là m con nuôi nhà Lê Huấn, cho nên má»›i đổi há» là Lê. Lê Quý Ly có hai ngÆ°á»i cô lấy vua Minh Tông. Má»™t ngÆ°á»i sinh ra vua Nghệ Tông, má»™t ngÆ°á»i sinh ra vua Duệ Tông. Vì thế cho nên Nghệ Tông cà ng tin dùng lắm, phong cho là m Khu Máºt Äại Sứ, lại gia tÆ°á»›c Trung Tuyên Hầu.
N ă m nhâm tà (1372) Nghệ Tông truyá»n ngôi cho em là KÃnh, rồi vỠở phủ
Thiên TrÆ°á»ng là m Thái Thượng Hoà ng.
III. Trần Duệ Tông (1372-1377)
Niên-hiệu: Long Khánh
1. Việc ChÃnh Trị. T hái Tá» KÃnh lên ngôi, tức là vua Duệ Tông, láºp Lê
T hị là m hoà ng háºu (Lê Thị là em há» Quý Ly).
Duệ Tông có tÃnh quyết Ä‘oán hÆ¡n Nghệ Tông, nhÆ°ng mà quyá»n bÃnh vẫn ở
tay Nghệ Tông thượng hoà ng cả.
B ấ y giá» quân Chiêm Thà nh cứ sang quấy nhiá»…u mãi, vua Duệ Tông quyết ý Ä‘i đánh báo thù, bèn hạ chiếu luyện táºp quân lÃnh, là m chiến thuyá»n, và tÃch lÆ°Æ¡ng thảo để phòng việc chinh chiến, rồi đặt thêm quân hiệu, cho Quý Ly là m Tham mÆ°u quân sá»±; dổi đất Hoan Châu là m Nghệ An, Diá»…n Châu là m Diá»…n Châu Lá»™, Lâm Bình Phủ là m Tân Bình Phủ, rồi sai quan bắt dân sá»a sang Ä‘Æ°á»ng sá tá»± Cá»u Chân (Thanh Hóa) cho đến huyện Hà Hoa (tức là huyện Kỳ Anh bây giá»).
2. Sá»± Thi Cá». Tuy bấy giá» lo việc võ bị nhiá»u, nhÆ°ng cÅ©ng không quên việc văn há»c; năm giáp dần (1374) mở khoa thi tiến sÄ©, lấy hÆ¡n 50 ngÆ°á»i cho áo mão vinh quy. TrÆ°á»›c vẫn có thi thái há»c sinh, đến bấy giá» má»›i đổi ra là thi tiến sÄ©.
3. Việc Äánh Chiêm Thà nh. N ă m bÃnh thìn (1376) quân Chiêm lại sang phá ở Hóa Châu. Duệ Tông định thân chinh Ä‘i đánh. Äình thần can không được. Sai quân dân Thanh Hóa, Nghệ An, váºn tải 5 vạn thạch lÆ°Æ¡ng và o Hoá châu, rồi rÆ°á»›c Thượng Hoà ng lên duyệt binh ở Bạch Hạc. Nhân năm ấy vua Chiêm Thà nh là Chế Bồng Nga Ä‘em sang cống 15 mâm và ng, quân trấn thủ Hóa châu tên là Äá»— Tá» Bình lấy Ä‘i, rồi dâng sá»› vá» nói rằng Chế Bồng Nga ngạo mạn vô lá»…, xin vua cá» binh sang đánh. Äược tin ấy, Duệ Tông quyết ý Ä‘i đánh; sai Quý Ly đốc váºn lÆ°Æ¡ng thá»±c đến cá»a bể Di Luân (thuá»™c huyện Bình ChÃnh, Quảng Bình) và tá»± lÄ©nh 12 vạn quân, cả thủy bá»™ cùng tiến; Ä‘i đến cá»a bể Nháºt Lệ (ở là ng Äồng Há»›i, huyện Phong Lá»™c, Quảng Bình) đóng lại má»™t tháng để luyện táºp sÄ© tốt.
Quan tháng giêng năm Ä‘inh tị (1377) má»›i tiến quân và o cá»a Thị Nại (tức là cá»a Quy NhÆ¡n) đánh lấy đồn Thạch Kiá»u và động Kỳ Mang, rồi kéo quân đến đánh thà nh Äồ Bà n là Kinh đô Chiêm Thà nh 63 .
Chế Bồng Nga láºp đồn giữ ở ngoà i thà nh, rồi cho ngÆ°á»i sang giả hà ng nói Chế Bồng Nga đã bá» thà nh chạy trốn rồi, chỉ còn có thà nh không mà thôi, xin tiến binh sang ngay. Duệ Tông lấy Ä‘iá»u ấy là m tháºt, hạ lệnh truyá»n tiến binh và o thà nh. Äại tÆ°á»›ng là Äá»— Lá»… can mãi vua không nghe. Khi quân gần đến thà nh Äồ Bà n, quả nhiên bị quân Chiêm đổ ra vây đánh. Quan quân thua to; Duệ Tông chết ở tráºn, tÆ°á»›ng sÄ© quân lÃnh chết mÆ°á»i phần đến bảy tám.
B ấ y giá» Äá»— Tá» Bình lÄ©nh háºu quân không Ä‘em binh lên cứu, Lê Quý Ly cÅ©ng bá» chạy vá». Thế mà hai ngÆ°á»i vá» kinh, Nghệ Tông thượng hoà ng chỉ giáng Äổ Tá» Bình xuống là m lÃnh mà thôi.
IV. Trần Phế Äế (1377-1388)
Niên-hiệu: Xương Phù
T hượng Hoà ng được tin Duệ Tông chết tráºn rồi, bèn láºp con Duệ Tông lÃ
Hiá»…n lên nối ngôi, tức là vua Phế Äế.
1. Chiêm Thà nh Sang Phá Thăng Long. Quân Chiêm Thà nh đã phá được quân An Nam và giết được Duệ Tông rồi, qua tháng sau Ä‘em quân sang đánh Thăng Long. Thượng hoà ng nghe tin giặc đến, sai tÆ°á»›ng ra giữ Äại An hải khẩu. Giặc biết chá»— ấy có phòng bị, Ä‘i và o cá»a Thần Phù (sông ChÃnh Äại, thuá»™c huyện Yên Mô, Ninh Bình) rồi lên cÆ°á»›p phá thà nh Thăng Long, không ai chống giữ được.
Tháng năm năm máºu ngá» (1378) quân Chiêm Thà nh lại sang đánh đất Nghệ
An, rồi lại và o sông Äại Hoà ng lên đánh Thăng Long lần nữa.
Quân Chiêm Thà nh biết nÆ°á»›c Nam suy nhược, cứ sang cÆ°á»›p phá. Năm canh thân (1380) lại sang phá ở đất Thanh Hóa, Nghệ An. Vua sai Lê Quý Ly lÄ©nh thủy binh, Äá»— Tá» Bình lÄ©nh bá»™ binh và o giữ ở Ngu Giang, huyện Hoằng Hóa (Thanh Hóa). Lê Quý Ly đánh Ä‘uổi được quân Chiêm vá». Äến năm nhâm tuất (1382) quân Chiêm lại sang đánh ở đất Thanh Hóa. Lê Quý Ly cùng vá»›i tÆ°á»›ng quân Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng giữ ở bến Thần Äầu (Ninh Bình). Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng phá được quân Chiêm, Ä‘uổi đánh đến đất Nghệ An má»›i thôi.
T ừ khi đánh được tráºn Ngu Giang và tráºn Thần Äầu, quân thế An Nam đã hÆ¡i nổi, cho nên sang tháng giêng năm quý hợi (1383). Thượng hoà ng sai Quý Ly và o đến Lại Bá»™ NÆ°Æ¡ng Loan (tức là cá»a NÆ°Æ¡ng Loan bây giỠở huyện Kỳ Anh, Hà TÄ©nh) phải bão đánh nát mất nhiá»u thuyá»n, lại phải rút quân vá».
Qua tháng sáu năm ấy, Chế Bồng Nga cùng vá»›i tÆ°á»›ng là La Khải Ä‘em quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng sÆ¡n lá»™ ra đóng ở Khổng Mục, đất Quảng Oai. Ở kinh sÆ° nghe tin giặc Chiêm lại sang, Thượng hoà ng sai tÆ°á»›ng là Máºt Ôn ra giữ ở châu Tam Kỳ ở địa hạt Quốc Oai, nhÆ°ng Máºt Ôn bị quân Chiêm đánh bắt mất. Thượng Hoà ng sợ hãi, sai Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng ở lại kinh sÆ° là m đồn giữ thà nh, rồi cùng vá»›i vua chạy sang Äông Ngạn. Bấy giá» có ngÆ°á»i nÃu thuyá»n lại xin Thượng hoà ng cứ ở lại kinh sÆ° mà chống giữ vá»›i giặc. Thượng hoà ng không nghe.
Quân Chiêm Thà nh bấy giỠra và o nước Nam ta như đi và o chỗ
không ngÆ°á»i, cho nên trong mấy năm mà và o phá kinh thà nh 3 lần; ba lần
thượng hoà ng cùng Äế Hiá»…n phải bá» thà nh mà chạy. Thế mà đến khi giặc vá» rồi, cÅ©ng không sá»a sang gì để phòng bị vá» sau, tháºt là là m nhục cái tiếng con cháu Trần HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng.
2. Tình Thế NÆ°á»›c Nam. T rong nÆ°á»›c bấy giá» dân tình đói khổ, nhà vua thì sợ giặc phải Ä‘Æ°a của Ä‘i chôn ở trên núi Thiên Kiện, tức là núi Kiện Khê, huyện Thanh Liêm. Ở ngoà i bá» cõi thì ngÆ°á»i Chiêm hay và o đánh chá»— nà y, mai và o phá chá»— khác, nhà nÆ°á»›c má»—i ngà y má»™t hèn yếu, đến ná»—i phải nhỠđến lÅ© tăng nhân là bá»n Äại Nạn Thiá»n SÆ° Ä‘i đánh giặc Chiêm.
Thuế má thì cà ng ngà y cà ng nặng. TrÆ°á»›c dân An Nam cứ phải định nghạch chịu thuế, sống không kể, chết không trừ, ai đã là m lÃnh, thì cả Ä‘á»i chỉ phải là m lÃnh, chứ không bao giỠđược là m quan. Còn những ngÆ°á»i có Ä‘iá»n thổ thì phải đóng tiá»n, ai không có gì thì thôi. Khi nà o có binh sá»±, thì những ngÆ°á»i có ruá»™ng, có đồng dâu, hay là có đầm cá phải chịu thóc, tiá»n và vải, để cho quân dùng. Äến nay giặc giã luôn, kho tà ng trống thốc, Äá»— Tá» Bình 64 xin vá»›i vua bắt má»—i suất Ä‘inh má»—i năm phải đóng 3 quan tiá»n thuế. Thuế thân sinh ra từ đấy.
3. Nhà Minh Sách Nhiá»…u. Ở bên Tà u thì bấy giá» nhà Minh đã dứt được nhà Nguyên, lại có ý dòm đất An Nam. ThÆ°á»ng thÆ°á»ng cho sứ Ä‘i lại sách cái ná», đòi cái kia; năm giáp tà (1384) Minh Thái Tổ cho sứ sang bắt An Nam phải cấp 5000 thạch lÆ°Æ¡ng cho quân nhà Minh đóng ở Vân Nam. Năm sau (1385) lại cho sứ sang Ä‘em 20 tăng nhân An Nam vá» Kim Lăng, rồi lại đòi phải cống cây quý, phải ná»™p lÆ°Æ¡ng, chủ ý là xem tình thế nÆ°á»›c Nam ra thế nà o.
4. Nghệ Tông Thất ChÃnh. V ua Nghệ Tông tuy giữ quyá»n chÃnh trị, nhÆ°ng việc gì cÅ©ng do ở Lê Quý Ly. Triá»u đình thì chỉ có mặt xu nịnh, ngÆ°á»i nà o cÅ©ng chỉ lo lấy thân mà thôi, việc nÆ°á»›c an nguy thế nà o không ai lo nghÄ© đến. Những ngÆ°á»i tôn thất nhÆ° Trần Nguyên Äán 65 thấy quốc chÃnh rã rá»i, xin vá» trà sÄ©. Má»™t hôm Thượng hoà ng đến thăm bà n đến háºu sá»±, Nguyên Äán tâu rằng: " Xin bệ hạ thá» nhà Minh nhÆ° cha, yêu nÆ°á»›c Chiêm Thà nh nhÆ° con, thì quốc gia sẽ không việc gì, mà lão thần chết cÅ©ng không hẩm !" Ấy là chỉ bà n những chuyện là m tôi tá»› mà thôi, chứ không có chà muốn cho nÆ°á»›c mình cÆ°á»ng thịnh. Nguyên Äán biết rằng Quý Ly sau nà y tất cÆ°á»›p ngôi nhà Trần, bèn kết là m thông gia, vì thế cho nên sau dòng dõi nhà Trần chết cả, duy chỉ có con cái nhà Nguyên Äán được phú quý mà thôi.
64 Äá»— Tá» Bình trÆ°á»›c Ä‘i đánh Chiêm Thà nh có tá»™i phải Ä‘Ã y Ä‘i là m lÃnh. Nay không biết là m thế
nà o đã được phục chức.
65 Trần Nguyên Äán là cháu tằng tôn Trần Quang Khải.
Nghệ Tông Thượng Hoà ng thì cứ má» mịt, không biết ai trung ai nịnh, vẫn tưởng là Lê Quý Ly hết lòng vá»›i nhà vua, bèn cho Lê Quý Ly gÆ°Æ¡m và cá» có chữ Ä‘á» rằng: "Văn Võ Toà n Tà i, Quân Thần Äồng Äức". Lê Quý Ly là m thÆ¡ nôm dâng tạ.
5. Lê Quý Ly MÆ°u Giết Äế Hiá»…n. B ấ y giá» Äế Hiá»…n thấy Thượng hoà ng yêu dùng Quý Ly, má»›i bà n vá»›i các quan thấy rằng nếu không trừ Ä‘i rồi sau tất thà nh ra vạ to. Quý Ly biết mÆ°u ấy, đến kêu van vá»›i Thượng hoà ng rằng: " Cổ lai chỉ bá» cháu nuôi con, chứ chÆ°a thấy ai bá» con nuôi cháu bao giá»". Thượng hoà ng nghe lá»i, xuống chiếu trách Äế Hiá»…n còn tÃnh trẻ con và lại có ý hại kẻ công thần, là m nguy xã tắc; váºy phải giáng xuống là m Minh Äức Äại VÆ°Æ¡ng, và láºp Chiêu Äịnh VÆ°Æ¡ng là con Nghệ Tông lên nối ngôi.
Khi tá» chiếu ấy bố cáo ra ngoà i, có mấy ngÆ°á»i tÆ°á»›ng quân đã toan Ä‘Æ°a quân và o Ä‘iện cứu Äế Hiá»…n ra, nhÆ°ng vua viết hai chữ "giải giáp" và không cho được trái mệnh của Thượng hoà ng. Sau Äế Hiá»…n bị thắt cổ chết, còn những tÆ°á»›ng sÄ© đồng mÆ°u giết Quý Ly Ä‘á»u bị hại cả.
V. Trần Thuáºn Tông (1388-1398)
Niên-hiệu: Quang Thái
1. Phạm SÆ° Ôn khởi loạn. Nghệ Tông Thượng Hoà ng đã nghe Quý Ly mà giết Äế Hiá»…n rồi láºp ngÆ°á»i con út của mình là Chiêu Äịnh VÆ°Æ¡ng lên là m vua, tức là vua Thuáºn Tông.
B ấ y giá» trong triá»u thì Lê Quý Ly chuyên quyá»n, chá»n những chân tay cai quản các Ä‘á»™i quân để là m vây cánh, ngoà i các trấn thì giặc giã nổi lên nhiá»u lắm. Ở Thanh Hóa có tên Nguyá»…n Thanh tá»± xÆ°ng là Linh Äức VÆ°Æ¡ng là m loạn ở LÆ°Æ¡ng Giang; tên Nguyá»…n Kị tá»± xÆ°ng là Lá»— VÆ°Æ¡ng là m loạn ở Nông Cống. Ở Quốc Oai thì có ngÆ°á»i sÆ° tên là Phạm SÆ° Ôn nổi lên Ä‘em quân vỠđánh Kinh SÆ°. Thượng Hoà ng, Thuáºn Tông và Triá»u đình phải bá» chạy lên Bắc giang. Phạm SÆ° Ôn lấy được Kinh sÆ°, ở ba ngà y rồi rút vá» Quốc Oai. Bấy giá» có tÆ°á»›ng quân là Hoà ng Phụng Thế đóng ở Hoà ng Giang 66 để phòng giữ quân Chiêm Thà nh, nghe tin SÆ° Ôn phạm đất Kinh sÆ° má»›i Ä‘em quân vỠđánh lẻn bắt được SÆ° Ôn và phá tan giặc ấy.
2. Chế Bồng Nga Tá» Tráºn. N ă m ká»· tị (1389) Chế Bồng Nga lại Ä‘em quân ra đánh Thanh Hóa. Vua sai Lê Quý Ly Ä‘em binh và o chống giữ ở là ng Cổ Vô. Quan quân đóng cá»c ngăn sông ra giữ nhau vá»›i giặc hÆ¡n 20 ngà y. Giặc bèn phục binh, rồi giả tảng rút quân vá». Lê Quý Ly Ä‘em quân thủy bá»™ Ä‘uổi đánh, bị phục binh của giặc đổ ra đánh, giết hại mất nhiá»u. Quý Ly trốn chạy vá» kinh để ngÆ°á»i tỳ tÆ°á»›ng là Phạm Khả VÄ©nh, và tÆ°á»›ng quân là Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng chống nhau vá»›i giặc ở Ngu Giang. Bá»n Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng thấy quân mình yếu thế, giả tảng bà y cá» già n thuyá»n ra rồi đến đêm rút quân vá».
Qua tháng mÆ°á»i má»™t, quân Chiêm lại và o sông Hoà ng gian, Thượng hoà ng sai quan Äô tÆ°á»›ng là Trần Khát Chân 67 Ä‘em binh Ä‘i chống giữ vá»›i giặc. Trần Khát Chân khóc và lạy rồi ra Ä‘i, Thượng hoà ng cÅ©ng khóc. Xem thế thì biết vua tôi nhà Trần, bấy giá» lấy quân Chiêm thà nh là m khiếp sợ lắm.
T rần Khát Chân Ä‘em quân đến Hoà ng Giang xem không có chá»— nà o đóng quân được tiện lợi, bèn rút vỠđóng ở sông Hải Triá»u (ở và o địa pháºn Huyện HÆ°ng Nhân, tỉnh Thái Bình và huyện Tiên Lữ, tỉnh HÆ°ng Yên, tức là ở sông Luá»™c).
Äến tháng giêng năm canh ngá» (1390) Chế Bồng Nga Ä‘i thuyá»n đến xem hình thế quân của Trần Khát Chân. Bấy giá» có thằng đầy tá»› của Chế Bồng Nga có tá»™i, sợ phải giết, chạy sang hà ng vá»›i Trần Khát Chân. Nhân khi Chế Bồng Nga Ä‘em hÆ¡n 100 chiếc thuyá»n đến gần trại của quân nhà Trần đóng, tên đầy tá»› ấy chỉ cái thuyá»n của Chế Bồng Nga cho Khát Chân. Khát Chân má»›i truyá»n lấy súng bắn và o thuyá»n ấy. Chế Bồng Nga trúng phải đạn chết.
Quan quân đổ ra đánh, quân Chiêm thấy quốc vÆ°Æ¡ng chết Ä‘á»u bá» chạy cả. Quan quân đánh Ä‘uổi rồi cắt lấy đầu Chế Bồng Nga Ä‘em vá» dâng triá»u đình. Thượng Hoà ng thấy đầu Chế Bồng Nga, tá»± và mình nhÆ° Hán Cao Tổ thấy đầu Hạng VÅ©, rất là vui vẽ. Äoạn rồi định công thưởng tÆ°á»›c các tÆ°á»›ng sÄ©.
T Æ°á»›ng Chiêm Thà nh là La Khải Ä‘em xác Chế Bồng Nga há»a táng xong rồi, dem quân trở vá» nÆ°á»›c, chiếm lấy ngôi vua Chiêm Thà nh. Hai ngÆ°á»i con Chế Bồng Nga phải chạy sang hà ng An Nam, Ä‘á»u được phong tức hầu cả.
4. Láºp Tây Äô. Quý Ly định dá»i Kinh Äô và o Thanh Hóa cho dá»… Ä‘Æ°á»ng thoán Ä‘oạt, bèn sai quan và o xây thà nh Tây Äô ở Ä‘á»™ng Yên Tôn (nay còn di tÃch ở xã Yên Tôn, huyện VÄ©nh Lá»™c, tục gá»i là Tây Giai). Äến năm bÃnh tà (1396) Quý Ly bắt Thuáºn Tông phải dá»i kinh vá» Tây Äá»™ Qua tháng ba năm
sau, Quý Ly láºp mÆ°u cho ngÆ°á»i đạo sÄ© và o trong cung xui Thuáºn Tông nhÆ°á»ng ngôi mà đi tu tiên. Thuáºn Tông phải nhÆ°á»ng ngôi cho con, rồi Ä‘i tu tiên ở cung Bảo Thanh tại núi Äại Lại (thuá»™c huyện VÄ©nh Lá»™c, Thanh Hóa).
5. Sá»± Phế Láºp: Trần Thiếu Äế (1398 - 1400). Quý Ly bắt Thuáºn Tông nhÆ°á»ng ngôi rồi, láºp Thái Tá» là Ãn lên là m vua. Thái tá» bấy giá» má»›i có 3 tuổi, tức là Thiếu Äế, niên hiệu là Kiến Tân.
Lê Quý Ly là m phụ chÃnh tá»± xÆ°ng là m Khâm Äức HÆ°ng Liệt Äại
VÆ°Æ¡ng, rồi sai ngÆ°á»i giết Thuáºn Tông Ä‘i.
B ấ y giá» triá»u đình có những ngÆ°á»i nhÆ° là Thái Bảo Trần Nguyên Hảng, Thượng tÆ°á»›ng quân là Trần Khát Chân láºp há»™i để mÆ°u trừ Quý Ly, chẳng may sá»± lá»™ ra, bị giết đến hÆ¡n 370 ngÆ°á»i 69 .
Lê Quý Ly lại xÆ°ng là Quốc Tổ ChÆ°Æ¡ng Hoà ng, ở cung Nhân Thá», ra và o dùng nghi vệ của Thiên Tá». Äến tháng hai năm canh thìn (1400) Quý Ly bá» Thiếu Äế rồi tá»± xÆ°ng là m vua thay ngôi nhà Trần.
Nhà Trần là m vua nÆ°á»›c Nam ta kể từ Trần Thái Tông đến Trần Thiếu Äế, vá»›i 12 ông vua, được 175 năm, công việc trong nÆ°á»›c sá»a sang được nhiá»u, chÃnh trị luáºt lệ Ä‘á»u chỉnh đốn lại, há»c hà nh thi cá» thì mở mang rá»™ng thêm ra. Lại chống vá»›i nhà Nguyên giữ được giang sÆ¡n, lấy đất Chiêm Thà nh mở thêm bá» cõi, tháºt là có công vá»›i nÆ°á»›c Nam. NhÆ°ng chỉ có Ä‘iá»u luân thÆ°á»ng trong nhà thì báºy: cô cháu, anh em, trong há» cứ lấy lẫn nhau, tháºt là trái vá»›i thế tục.
Còn nhÆ° cÆ¡ nghiệp nhà Trần xiêu đổ là tại vua Duệ Tông và vua Nghệ Tông. Dụ Tông thì hoang chÆ¡i, không chịu lo gì đến việc nÆ°á»›c và lại là m loạn cả cÆ°Æ¡ng ká»· để đến nổi dân nghèo nÆ°á»›c yếu. Nghệ Tông thì không biết phân biệt hiá»n gian để kẻ quyá»n thần được thế là m loạn, thà nh ra tá»± mình nối giáo cho giặc, tá»± mình là m hại nhà mình váºy.
Tà i sản của Vô Tình
Chữ ký của Vô Tình
Bæ ngaïn hoa khai nhaát thieân nieân, hoa dieäp vónh caùch baát töông kieán. . .
Bieät vaán thieân nhai nhaát tuyeán khieân, ñieà u ñieà u daï thaâm maïc canh haøn. . .
Duyeân phaän laø thöù giuùp hai ngöôøi xa laï ñeán ñöôïc vôùi nhau!!!
ä½ å‘如雪纷飞了眼泪 我ç‰å¾…è‹è€äº†è°
红尘醉微醺的å²æœˆ æˆ‘ç”¨æ— æ‚”åˆ»æ°¸ä¸–çˆ±ä½ çš„ç¢‘
21-09-2008, 11:23 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
CHÆ¯Æ NG XI
Nhà Hồ
( 1400 - 1407 )
I . Hồ Quý Ly
II . Hồ Hán Thương
1. Việc võ bị
2. Sự sưu thuế
3. Việc há»c hà nh
4. Việc giao thiệp với Chiêm Thà nh
5. Việc giao thiệp với nhà Minh
6. Nhà Minh đánh hỠHồ
7. Thà nh Äa Bang thất thủ
8. Tráºn Má»™c Phà m Giang
9. Tráºn Hà m Tá» Quan
10. HỠHồ phải bắt
Niên-hiệu: Thánh Nguyên
Quý Ly bá» Thiếu Äế, nhÆ°ng vị tình cháu ngoại cho nên không giết, chỉ giáng xuống là m Bảo Ninh Äại VÆ°Æ¡ng, rồi tá»± xÆ°ng là m đế, đổi há» là Hồ. Nguyên há» Hồ là dòng dõi nhà Ngu bên Tà u, cho nên Quý Ly đặt quốc hiệu là Äại Ngu.
B ấ y giá» vua Chiêm Thà nh là La Khải má»›i mất, con là Ba ÄÃch Lại má»›i nối nghiệp, Quý Ly nhân dịp ấy sai tÆ°Æ¡ng là Äá»— Mãn là m thủy quân đô tÆ°á»›ng, Trần Tùng là m bá»™ quân đô tÆ°á»›ng lÄ©nh 15 vạn quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. NhÆ°ng Trần Tùng Ä‘em quân Ä‘i Ä‘Æ°á»ng núi sang gần đất Chiêm Thà nh, cách thủy quân xa, hai bên không tiếp ứng được nhau, thà nh ra bá»™ quân thiếu lÆ°Æ¡ng phải rút vá». Trần Tùng vá» phải tá»™i, Ä‘Ã y ra là m lÃnh.
Quý Ly là m vua chÆ°a được má»™t năm, muốn bắt chÆ°á»›c tục nhà Trần, nhÆ°á»ng ngôi cho con là Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng rồi là m Thái Thượng Hoà ng để cùng coi việc nÆ°á»›c.
II. Hồ Hán Thương ( 1401 - 1407 )
Niên-hiệu: Thiệu Thà nh (1401 - 1402) Khai Äại (1403 - 1407)
1. Việc Võ Bị. Hồ Quý Ly đã nhÆ°á»ng ngôi rồi, nhÆ°ng việc gì cÅ©ng quyết
đoán ở mình cả. Hồ Hán Thương chỉ là m vua lấy vì mà thôi.
Nhà Hồ không là m vua được bao lâu, nhÆ°ng mà công việc sá»a sang cÅ©ng nhiá»u. TrÆ°á»›c hết Hồ Quý Ly chỉnh đốn việc võ bị: bá» ngoà i tuy lấy lá»… mà đối đãi vá»›i nhà Minh, nhÆ°ng vẫn biết nhà Minh có ý muốn dòm đất An Nam, cho nên thÆ°á»ng cứ há»i các quan rằng: " Ta là m thế nà o cho có 100 vạn quân để đánh giặc Bắc ?" Bèn láºp ra há»™ tịch bắt ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c cứ hai tuổi trở lên thì phải biên và o sổ, ai mà ẩn láºu thì phải phạt. Äến lúc há»™ tịch là m xong rồi, số ngÆ°á»i từ 15 tuổi đến 60 tuổi hÆ¡n gấp mấy phần lúc trÆ°á»›c. Từ đó số quân lại thêm ra được nhiá»u.
Còn nhÆ° thủy binh để giữ mặt sông, mặt bể thì Quý Ly bắt là m những thuyá»n lá»›n ở trên có sà n Ä‘i, ở dÆ°á»›i thì để cho ngÆ°á»i chèo chống, tháºt tiện cho sá»± chiến đấu.
Quý Ly lại đặt ra bốn kho để chứa đồ quân khà và bắt những ngÆ°á»i xảo nghệ và o là m những đồ khà giá»›i.
Ở các cá»a bể và những chá»— hiểm yếu ở trong sông lá»›n Ä‘á»u bắt lấy gá»— đóng cá»c để ngá»± bị quân giặc.
Việc quân chế thì nam bắc phân ra là m 12 vệ, đông tây phân ra 8 vệ. Má»—i vệ có 18 Ä‘á»™i, má»—i Ä‘á»™i có 18 ngÆ°á»i. Äại quân thì có 30 Ä‘á»™i, trung quân thì có 20 Ä‘á»™i. Má»—i doanh có 15 Ä‘á»™i, má»—i Ä‘oà n có 10 Ä‘á»™i. Còn những cấm vệ, thì chỉ có 5 Ä‘á»™i, có má»™t ngÆ°á»i đại tÆ°á»›ng thống lÄ©nh cả.
2. Việc SÆ°u Thuế. N hững thuyá»n Ä‘i buôn bán Ä‘á»u phải chịu thuế cả. Những thuyá»n hạng nhất má»—i chiếc phải 5 quan, hạng nhì 4 quan, hạng ba 3 quan.
Thuế Ä‘iá»n thì ngà y trÆ°á»›c nhà Trần đánh thuế ruá»™ng tÆ° má»—i mẫu ba thăng thóc, ruá»™ng dâu má»—i mẫu hoặc 9 quan, hoặc 7 quan. Thuế Ä‘inh thì má»—i ngÆ°á»i phải đóng 3 quan. Nay nhà Hồ định lại: ruá»™ng tÆ° Ä‘iá»n thì phải đóng 5 thăng; còn ruá»™ng dâu thì chia ra là m 3 hạng: hạng nhất 5 quan,
hạng nhì 4 quan, hạng ba 3 quan. Thuế đinh thì lấy ruộng là m ngạch: ai có
2 mẫu 6 sà o trở lên thì phải đóng 3 quan, ai có kém số ấy được giảm bá»›t, ai không có ruá»™ng, và những ngÆ°á»i cô nhi quả phụ thì được tha thuế.
3. Việc Há»c Hà nh. Việc há»c hà nh, thi cá» Ä‘á»u sá»a sang lại, lấy toán há»c đặt thêm ra má»™t trÆ°á»ng nữa, nghÄ©a là trong những khoa thi, có đặt thêm ra má»™t kỳ thi toán pháp. Còn những cách thi, thì những ngÆ°á»i đã Ä‘á»— hÆ°Æ¡ng thi, sang năm sau phảI và o bá»™ Lá»… thi lại, ai Ä‘á»— thì má»›i được tuyển bổ, rồi qua năm sau nữa thì lại thi há»™i, bấy giá» có Ä‘á»—, thì má»›i được là Thái Há»c Sinh.
Nhà Hồ lại sá»a hình luáºt, và đặt ra y tỳ để coi việc thuốc thang.
4. Việc Giao Thiệp Vá»›i Chiêm Thà nh. N ă m nhâm ngá» (1402) tÆ°á»›ng nhà Hồ là Äá»— Mãn Ä‘em quân sang đánh Chiêm Thà nh. Vua nÆ°á»›c ấy là Ba ÄÃch Lại sai cáºu là Bồ Äiá»n sang dâng đất Chiêm Äá»™ng (phủ Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam) để xin bãi binh. Quý Ly lại bắt phải dân đất Cổ Lụy (Quảng NghÄ©a) rồi phân đất ra là m châu Thăng, Châu Hoa, châu TÆ°, châu NghÄ©a, và đặt quan An Phủ Sứ để cai trị bốn châu ấy. Lại bắt những dân có của mà không có ruá»™ng ở các bá»™ khác Ä‘em vợ con và o ở để khai khẩn đất những châu ấy, bởi vì khi vua Chiêm nhÆ°á»ng đất Chiêm Äá»™ng và Cổ Lụy, ngÆ°á»i Chiêm Ä‘á»u bỠđất mà đi cả.
N ă m quý mùi (1403) nhà Hồ lại muốn lấy những đất Bạt Äạt Gia, Hắc Bạch, và Sa Ly Nha vá» phÃa nam những đất đã nhÆ°á»ng năm trÆ°á»›c, bèn sai Phạm Nguyên Khôi và Äá»— Mãn Ä‘em thủy bá»™ cả thảy 20 vạn quân sang đánh Chiêm Thà nh. Quân nhà Hồ và o vây thà nh Äồ Bà n hÆ¡n má»™t tháng trá»i mà đánh không đổ, lÆ°Æ¡ng thá»±c hết cả, phải rút quân vá». Lần nà y hao binh tổn tÆ°á»›ng mà không có công trạng gì.
5. Việc Giao Thiệp Vá»›i Nhà Minh. Khi Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng má»›i lên ngôi, thì cho sứ sang nhà Minh nói dối rằng: vì chÆ°ng dòng dõi nhà Trần không còn ngÆ°á»i nà o nữa, cho nên cháu ngoại lên thay để quyá»n lý việc nÆ°á»›c.
Äến khi vua Thái Tổ nhà Minh mất, Hoà ng Thái Tôn lên ngôi tức là vua Huệ Äế. Bấy giá» hoà ng thúc là Yên VÆ°Æ¡ng Lệ, đóng ở Yên Kinh, quyá»n to thế mạnh, có ý tranh ngôi của cháu, bèn khởi binh đánh lấy Kim Lăng, rồi lên là m vua, tức là vua Thà nh Tổ, đóng đô ở Yên Kinh (Bắc Kinh).
Khi Thà nh Tổ dẹp xong dÆ° đảng nhà Nguyên ở phÃa bắc rồi, có ý muốn sang lấy nÆ°á»›c An Nam, cho nên nhân khi Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng sai sứ sang xin phong, vua Thà nh Tổ sai quan là DÆ°Æ¡ng Bá»™t sang xem hÆ° thá»±c thể nà o. Hồ Quý Ly bèn bắt những quan viên phụ lão là m tá» khai nói y nhÆ° lá»i sứ An
Nam dã sang nói. Vì thế cho nên Thà nh Tổ không có cớ gì mà từ chối, phải phong cho Hồ Hán Thương là m An Nam Quốc Vương.
Äến năm giáp thân (1404) có Trần Khang ở mạn Lão Qua Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Vân Nam sang Yên Kinh, đổi tên là Trần Thiêm Bình, xÆ°ng là con vua Nghệ Tông rồi kể rõ sá»± tình Hồ Quý Ly tiếm nghịch. Vua Thà nh Tổ nhà Minh sai quan ngá»± sá» Lý Ỷ sang tra xét việc ấy. Lý Ỷ vá» tâu quả tháºt là há» Hồ là m Ä‘iá»u thoán Ä‘oạt.
Từ đấy nhà Minh muốn mượn tiếng đánh Hồ để lấy đất An Nam. Ở bên nà y cha con hỠHồ cũng biết ý ấy, hết sức tìm cách chống giữ.
N ă m ất dáºu (1405) nhà Minh sai sứ sang đòi đất Lá»™c Châu. TrÆ°á»›c
Hồ Quý Ly đã không chịu, sau phải cắt ra 59 thôn ở Cổ Lâu nhÆ°á»ng cho Tà u.
Tuy váºy nhà Minh vẫn cứ cứ trách nhà Hồ là m Ä‘iá»u tiếm nghịch. Sứ nhà Hồ sang Tà u thì nhà Minh giữ lại, không cho ai vá», lại cho ngÆ°á»i sang An Nam dò xem sÆ¡n xuyên đạo lá»™ hiểm trở thế nà o, để liệu Ä‘Æ°á»ng tiến binh.
Há» Hồ biết thế nà o rồi quân Minh cÅ©ng sang đánh, bèn sai đắp thà nh Äa Bang (bây giỠở xã Cổ Pháp, huyện Tiên Phong, tỉnh SÆ¡n Tây), bắt lấy gá»— đóng cá»c ở sông Bạch Hạc để chặn Ä‘Æ°á»ng quân Minh sang, và chia các vệ quân ở Äông Äô ra giữ má»i Ä‘Æ°á»ng hiểm yếu. Äoạn rồi há»™i cả ná»™i ngoại bách quan văn võ lại bà n việc nên đánh hay là nên hòa. NgÆ°á»i thì bà n đánh, ngÆ°á»i thì bà n hòa, nhÆ°ng Quý Ly nhất định đánh.
Từ khi Lý Ỷ trở vá» Tà u, nhà Hồ cho sứ sang dâng biểu tạ tá»™i, và xin rÆ°á»›c Trần Thiêm Bình vá». Vả bấy giá» Thiêm Bình cứ kêu van vá»›i vua nhà Minh, xin cho Ä‘em binh sang đánh báo thù, vì váºy năm BÃnh Tuất (1406) Minh Thà nh Tổ sai đốc tÆ°á»›ng là Hà n Quan và bá»n Hoà ng Trung dẫn 5000 quân Ä‘Æ°a Thiêm Bình vá» nÆ°á»›c.
Khi Hồ Quý Ly được tin ấy, liá»n sai tÆ°á»›ng lên đón ở cá»a Chi Lăng, đánh quân Minh, bắt được Thiêm Bình Ä‘em vá» giết Ä‘i. Äoạn rồi biết quân Minh tất lại sang, má»™t mặt cho sứ sang biện bạch việc Thiêm Bình nói dối, và xin theo lệ tiếng cống nhÆ° cÅ©, má»™t mặt cho những công hầu được quyá»n má»™ những ngÆ°á»i Ä‘Ã o vong là m lÃnh, đặt thiên há»™, bách há»™ để là m quản những lÃnh má»™ ấy. Và ở các cá»a sông thì đóng cừ lại, để giữ quân giặc ở mặt bể và o. Vá» phÃa nam ngạn sông Nhị Hà (tức là sông Hồng Hà ) thì đóng cừ dà i hÆ¡n 700 dặm. Lại sai dân ở Bắc Giang và Tam Äái sang là m nhà sẵn ở phÃa nam sông lá»›n để phòng khi giặc đến, thì bá» sang bên nà y mà ở.
6. Nhà Minh Äánh Há» Hồ. Vua nhà Minh trÆ°á»›c đã cho hoạn quan là Nguyá»…n Toán sang An Nam do thám, biết nÆ°á»›c ta phú thịnh, đã có ý đánh lấy, cho nên thÆ°á»ng cứ tìm chuyện để lấy cá»› dấy binh. Nay nhân việc Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng giết Thiêm Bình, vua Thà nh Tổ má»›i sai Thà nh Quốc Công là Chu Năng là m đại tÆ°á»›ng, Tân Thà nh Hầu là TrÆ°Æ¡ng Phụ, Tây Bình Hầu là Má»™c Thạnh, là m tả hữu phó tÆ°á»›ng, Phong Thà nh Hầu là Lý Bân, Vân DÆ°Æ¡ng Bá là Trần Húc là m tả hữu tham tÆ°á»›ng, chia binh ra là m hai đạo sang đánh An Nam.
Khi quân nhà Minh đến Long Châu thì đại tướng Chu Năng chết, phó tướng Trương Phụ lên thay.
Äạo quân của TrÆ°Æ¡ng Phụ ở Quảng Tây Ä‘i từ đất Bằng TÆ°á»ng sang đánh lấy cá»a Ba Lụy, tức Nam Quan bây giá», rồi tiến sang phÃa tây bắc vá» mé sông Cái 70 . Còn đạo quân của Má»™c Thạnh ở Vân Nam theo Ä‘Æ°á»ng Mông Tá»± sang đánh lấy cá»a Phú LÄ©nh ( thuá»™c tỉnh Tuyên Quang) rồi tiến sang đến sông Thao. Cả hai đạo há»™i ở Bạch Hạc, đóng đồn ở bá» sông phÃa bắc.
Tuy rằng nhà Hồ trÆ°á»›c đã phòng bị, nhÆ°ng mà tÆ°á»›ng nhà Minh biết rằng ngÆ°á»i An Nam không phục há» Hồ, bèn là m hịch kể tá»™i há» Hồ, và nói rằng quân Tà u sang là để láºp dòng dõi nhà Trần lên, cứu cho dân khá»i sá»± khổ sở. TrÆ°Æ¡ng Phụ sai viết hịch ấy và o những mảnh ván nhá» bá» xuống sông, trôi đến đâu, quân sÄ© An Nam bắt được, nhiá»u ngÆ°á»i không đánh và theo hà ng quân Minh; vì thế cho nên quân Minh Ä‘i đến đâu đánh được đến đấy. Quân Hồ phải lui vá» giữ thà nh Äa Bang.
Ở chá»— thà nh Äa Bang, quân Hồ láºp đồn ải liên tiếp ở phÃa nam sông Thao và sông Cái tức là dá»c sông Hồng Hà , rồi đóng cá»c cắm ở giữa sông, thuyá»n bè không Ä‘i lại được, có ý để cho quân Minh má»i mệt rồi sẽ đánh.
7. Thà nh Äa Bang thất thủ. Quân Minh tiến lên mặt có thà nh Äa Bang ngăn trở. Má»™c Thạnh má»›i bà n vá»›i TrÆ°Æ¡ng Phụ rằng: "Má»i nÆ¡i đồn An Nam đóng gần bá» sông, quân sang không được, còn thà nh Äa Bang thì lÅ©y cao hà o sâu, nhÆ°ng ở đằng trÆ°á»›c có bãi cát, quân có thể sang đấy được, vả ta có đồ chiến cụ, nếu đánh thì tất thà nh ấy phải đổ". TrÆ°Æ¡ng Phụ bèn hạ lệnh rằng: "Quân kia trông cáºy có thà nh nà y, mà ta láºp công cÅ©ng ở đó; há»… quân sÄ© ai lên được trÆ°á»›c thì có thưởng to !" Rồi ngay đêm hôm ấy đốt lá»a thổi tù và là m hiệu, TrÆ°Æ¡ng Phụ, Hoà ng Trung đánh mặt tây bắc, Má»™c Thạnh, Trần Tuấn đánh mặt đông nam, dùng thang vân thê để lên thà nh; quân Hồ đánh không được phải lui và o thà nh, đến sáng hôm sau Ä‘Ã o thà nh
cho voi ra đánh. Quân Minh vẽ sÆ° tá» trùm lên ngá»±a rồi xông và o và dùng súng bắn hăng lắm, voi sợ chạy trở và o, quân Minh theo sau voi chạy ồ và o thà nh, quân Hồ thua to, phải bá» chạy và o Hoà ng Giang 71 . Quân Minh thừa thế đánh trà n xuống sông Cái, đốt sạch cả các đồn ải, rồi tiến lên đánh lấy Äông Äô (tức là Thăng Long), bắt Ä‘Ã n bà con gái, cÆ°á»›p lấy của cải. Bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ tÃch trữ lÆ°Æ¡ng thá»±c, đặt quan là m việc, định kế ở lâu dà i.
8. Tráºn Má»™c Phà m Giang. Qua tháng ba năm Ä‘inh hợi (1407) Má»™c Thạnh biết rằng con trưởng Hồ Quý Ly là Hồ Nguyên Trừng đóng ở Hoà ng Giang, bèn Ä‘em thủy lục cùng tiến lên đến hạ trại ở sông Má»™c Phà m (ở là ng Má»™c Phà m, huyện Phú Xuyên tiếp vá»›i Hoà ng Giang).
Hồ Nguyên Trừng Ä‘em 30 chiếc thuyá»n ra đánh bị quân Má»™c Thạnh ở hai bên bá» sông đánh ụp lại. Nguyên Trừng thua chạy vá» cá»a Muá»™n Hải (ở Giao Thủy, Nam Äịnh). Bấy giá» tÆ°á»›ng nhà Hồ là Hồ Äá»— và Hồ Xạ cÅ©ng bá» bến Bình Than 72 (ở là ng Trần Xá, huyện Chà Linh, Hải DÆ°Æ¡ng) chạy vá» cá»a Muá»™n Hải để cùng vá»›i Nguyên Trừng tìm kế phá giặc; nhÆ°ng quân Minh sá»±c đến, lại bá» chạy ra giữ cá»a Äại An (thuá»™c phủ NghÄ©a HÆ°ng bây giá»).
Quân Minh ở Muá»™n Hải phải bệnh, lui vỠđóng ở bến Hà m Tá», để đợi quân Hồ lên sẽ đánh.
B á» n Hồ Nguyên Trừng rÆ°á»›c Quý Ly và Hán ThÆ°Æ¡ng ở Tây Äô ra, rồi
đem quân lên Hoà ng Giang để chống giữ với giặc.
9. Tráºn Hà m Tá» Quan. Quân Hồ bấy giá» cả thủy và bá»™ được 7 vạn, giả xÆ°ng là 21 vạn, rồi phân quân bá»™ ra là m hai đạo Ä‘i men hai bên sông, quân thủy Ä‘i giữa, tiến lên Hà m Tá» Quan. Vừa Ä‘i đến nÆ¡i bị quân Minh hai mặt xông lại mà đánh, quân bá»™ của nhà Hồ Ä‘Æ°Æ¡ng không nổi, bá» chạy cả, phần thì hà ng giặc, phần thì chạy xuống xông chết Ä‘uối. Còn thủy quân thì chạy thoát được, nhÆ°ng bao nhiêu thuyá»n lÆ°Æ¡ng thì đắm mất cả.
B ấ y giỠcó quan An Phủ Sứ Bắc Giang tên là Nguyễn Hy Chu bị quân
Minh bắt được, không chịu hà ng phải giết.
Hồ Quý Ly và Hồ Hán ThÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a bá»n liêu thuá»™c chạy ra bể, rồi vá» Thanh Hóa, và o đến Lá»—i Giang (tức là Mã Giang) gặp quân Minh Ä‘uổi đến, quân Hồ không đánh mà tan. TÆ°á»›ng nhà Hồ là Ngụy Thức thấy thế nguy
cấp lắm, bảo Quý Ly rằng: " NÆ°á»›c đã mất, là m ông vua không nên để cho ngÆ°á»i ta bắt được, xin Bệ Hạ tá»± đốt mà chết Ä‘i còn hay hÆ¡n ! " Quý Ly giáºn lắm, bắt Ngụy Thức chém rồi chạy và o Nghệ An.
10. Há» Hồ Phải Bắt. T r Æ°Æ¡ng Phụ, Má»™c Thạnh biết là Quý Ly chạy và o Nghệ An, bèn Ä‘em binh Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™ Ä‘uổi theo, lại sai Liá»…u Thăng Ä‘em thủy sÆ° Ä‘i Ä‘uổi mặt thủy. Quý Ly và o đến cá»a Kỳ La (thuá»™c huyện Kỳ Anh, Hà TÄ©nh) bị quân nhà Minh bắt được. Hán ThÆ°Æ¡ng và những con cháu há» Hồ Ä‘á»u bị giặc bắt được cả ở núi Cao Vá»ng. Những quan nhà Hồ, ngÆ°á»i thì ra hà ng, ngÆ°á»i thì bị bắt, ngÆ°á»i thì không chịu nhục nhảy xuống sông tá»± tá».
Nhà Hồ chỉ là m vua được từ năm canh thìn (1400) đến năm đinh hợi
(1407), kể vừa 7 năm thì mất.
Xem công việc của Hồ Quý Ly là m thì không phải là má»™t ngÆ°á»i tầm thÆ°á»ng, nhÆ°ng tiếc thay má»™t ngÆ°á»i có tà i kinh tế nhÆ° thế, mà giả sá» cứ giúp nhà Trần cho có thủy chung, thì dẫu giặc Minh có thế mạnh đến đâu Ä‘i nữa, cÅ©ng chÆ°a hầu dá»… đã cÆ°á»›p được nÆ°á»›c Nam, mà mình lại được cái tiếng thÆ¡m để lại nghìn thu. NhÆ°ng vì cái lòng tham xui khiến, há»… đã có thế lá»±c là sinh ra bụng muốn tranh quyá»n, cÆ°á»›p nÆ°á»›c. Bởi thế Hồ Quý Ly má»›i là m sá»± thoán Ä‘oạt, và nhà Minh má»›i có cái cá»› mà sang đánh lấy nÆ°á»›c An Nam. CÅ©ng vì cái cá»› ấy, cho nên lòng ngÆ°á»i má»›i bá» há» Hồ mà đem theo giặc, để đến ná»—i cha con há» Hồ thua chạy, bị bắt, phải Ä‘em thân Ä‘i chịu nhục ở đất nÆ°á»›c ngÆ°á»i!
N hÆ°ng đấy là cái tá»™i là m hại riêng cho má»™t há» Hồ mà thôi, còn cái tá»™i là m mất nÆ°á»›c Nam, thì ai gánh vác cho Quý Ly ? May mà sau có má»™t tay đại anh hùng là vua Lê Thái Tổ hết sức ra tay trong hÆ¡n mÆ°á»i năm trá»i, cứu vá»›t được ngÆ°á»i mình ra khá»i tay quân Tà u, chứ không thì cái khổ là m nô lệ nÆ°á»›c Tà u lại biết mấy mÆ°Æ¡i Ä‘á»i nữa má»›i giải thoát được.
CHÆ¯Æ NG XII Nhà Háºu Trần ( 1407 - 1413 )
1. Nhà Minh chiếm giữ đất An Nam
2. Giản Äịnh Äế
3. Tráºn Bồ Cô
4. Trần Quý Khoách
5. Trương Phụ trở sang An Nam
6. Hóa Châu thất thủ
1. Nhà Minh Chiếm Giữ Äất An Nam. Nhà Minh không phải có yêu gì nhà Trần mà sang đánh nhà Hồ, chẳng qua là nhân lấy cái cá»› nhà Trần mất ngôi mà đem binh sang lấy nÆ°á»›c Nam. Lại nhân vì ngÆ°á»i An Nam ta hay có tÃnh á»· lại, có việc gì thì chỉ muốn nhá» ngÆ°á»i, chứ tá»± mình không biết kiên nhẫn, không có cố gắng mà là m lấy. Má»™t ngà y gì nữa mà còn lạ cái lòng hùm beo của ngÆ°á»i Tà u, thế mà há»… khi nà o trong nÆ°á»›c có biến loạn, lại chạy sang van lạy để rÆ°á»›c chúng sang. Khác nà o Ä‘i rÆ°á»›c voi vá» già y mồ váºy.
Dẫu ngÆ°á»i Tà u có lòng vị nghÄ©a mà sang giúp mình nữa thì nghÄ© cÅ©ng chẳng vẻ vang gì cái việc Ä‘i nhá» ngÆ°á»i ta, huống chi kỳ thá»±c thì lúc nà o chúng cÅ©ng chá»±c đánh lừa mình, nhÆ° đánh lừa trẻ con, để bóp cổ mình, thế mà ngÆ°á»i mình vẫn không biết cái dại, là tại là m sao?
Tại là cái nghÄ©a dân vá»›i nÆ°á»›c ta không có mấy ngÆ°á»i hiểu rõ. Nhà nà o là m vua, cho cả nÆ°á»›c là của riêng của nhà ấy; há»… ai lấy mất thì Ä‘i tìm cách lấy lại, lấy không được thì lại Ä‘i nhá» ngÆ°á»i khác lấy lại cho, chứ không nghÄ© đến cái lợi chung trÆ°á»›c cái lợi riêng, cái quyá»n nÆ°á»›c trÆ°á»›c cái quyá»n nhà , thế cho nên mình cứ dại mãi, mà vẫn không biết là dại.
Xem nhÆ° lúc còn nhà Trần, nhà Minh đã có ý lấy đất An Nam, sau nhà Trần mất rồi lại dùng lá»i nói khéo, và lấy tiếng Ä‘iếu phạt Ä‘em binh sang đánh há» Hồ. Äến khi bắt được cha con Hồ Quý Ly rồi, lại bà y kế để chiếm giữ đất An Nam: giả treo bảng gá»i con cháu há» Trần, rồi bắt quan lại và kỳ lão là m tá» khai rằng: Há» Trần không còn ai nữa và đất An Nam vốn là đất Giao Châu ngà y trÆ°á»›c, nay xin đặt quáºn huyện nhÆ° cÅ©.
Nhà Minh lấy cái cá»› giả dối ấy để chiếm giữ lấy nÆ°á»›c Nam, rồi chia đất ra là m 17 phủ là : Giao Châu, Bắc Giang, Lạng Giang, Lạng SÆ¡n, Tân An, Kiến XÆ°Æ¡ng, Phong Hóa, Kiến Bình, Trấn Man, Tam Giang, Tuyên Hóa, Thái Nguyên, Thanh Hóa, Nghệ An, Tân Bình, Thuáºn Hóa, Thăng Hoa, và 5 châu là : Quảng Oai, Tuyên Hóa, Qui Hóa, Gia Bình, Diá»…m Châu.
Còn những nÆ¡i yếu hại thì đặt ra 12 vệ để phòng giữ. Lại đặt ra 3 ti là : Bố ChÃnh Ti, Ãn Sát Ti, Chưởng Äô Ti, và cả thảy ở trong nÆ°á»›c láºp ra 472 nha môn để cai trị, sai quan thượng thÆ° là Hoà ng Phúc coi cả Bố ChÃnh và Ãn Sát Ti; Lữ Nghị chi Chưởng Äô Ti, Hoà ng Trung là m phó.
Vua quan nhà Hồ thì Ä‘á»u phải Ä‘em cả vá» Kim Lăng. Quý Ly vá» bên Tà u phải giam, rồi sau Ä‘Ã y ra là m lÃnh ở Quảng Tây, còn con cháu và các tÆ°á»›ng sÄ© thì được tha cả không phải tá»™i.
Vua nhà Minh lại truyá»n cho TrÆ°Æ¡ng Phụ tìm kiếm những ngÆ°á»i ẩn dáºt ở sÆ¡n lâm, những kẻ có tà i có đức, hay văn há»c rá»™ng, quen việc, hiểu toán pháp, nói năng hoạt bát cùng những ngÆ°á»i hiếu Ä‘á»…, những ngÆ°á»i lá»±c Ä‘iá»n mà mặt mÅ©i khôi ngô, hoặc có gân sức khoẻ mạnh, những ngÆ°á»i thầy đồ, thầy bói, thầy thuốc, v.v.... để Ä‘Æ°a sang Kim Lăng, ban thưởng cho phẩm hà m, rồi cho vá» là m quan phủ, quan châu, hay là quan huyện. Bấy giá» những đồ bôn cạnh tranh nhau mà ra, duy chỉ có và i ngÆ°á»i nhÆ° ông Bùi Ứng Äẩu, ông Lý Tá» Cấu biết liêm sÄ©, không chịu ra là m quan vá»›i nhà Minh.
Công việc xếp đặt đâu và o đấy rồi. Lữ Nghị và Hoà ng Phúc ở lại trấn đất Giao Chỉ, còn Trương Phụ và Mộc Thạnh đem quân vỠTà u, đưa địa đồ An Nam vỠdâng vua nhà Minh.
B ấ y giá» tuy rằng nhà Minh đã chiếm giữ đất An Nam, nhÆ°ng con cháu nhà Trần còn có ngÆ°á»i muốn khôi phục nghiệp cÅ©, vả nÆ°á»›c ta còn có nhiá»u ngÆ°á»i không muốn là m nô lệ nÆ°á»›c Tà u, cho nên nhà Háºu Trần lại hÆ°ng khởi lên được mấy năm nữa.
2. Giản Äịnh Äế (1407 - 1409). Khi trÆ°á»›c TrÆ°Æ¡ng Phụ treo bảng gá»i con cháu nhà Trần là ý giả dối để chá»±c giết hại, cho nên không ai dám ra. Bấy giá» có Giản Äịnh VÆ°Æ¡ng tên là QuÄ©, con thứ vua Nghệ Tông chạy đến Mô Äá»™ (thuá»™c là ng Yên Mô, huyện Yên Mô, Ninh Bình) gặp Trần Triệu CÆ¡ Ä‘em chúng Ä‘i theo, bèn xÆ°ng là Giản Äịnh Hoà ng Äế, để nối nghiệp nhà Trần, đặt niên hiệu là HÆ°ng Khánh.
G iảng Äịnh khởi nghÄ©a chống vá»›i quân Minh, nhÆ°ng vì quân mình là quân má»›i góp nhặt được, đánh không nổi, phải thua chạy và o Nghệ An; bấy giá» có Äặng Tất là quan nhà Trần, trÆ°á»›c đã ra hà ng nhà Minh được là m đại tri châu ở Hóa Châu, nay thấy Giản Äịnh Äế khởi nghÄ©a, liá»n giết quan nhà Minh Ä‘i, rồi Ä‘em quân ra Nghệ An để giúp việc khôi phục. Lại ở đất Äông Triá»u có Trần Nguyệt Hồ cÅ©ng khởi binh đánh quân nhà Minh, nhÆ°ng chẳng được bao lâu mà phải bắt, còn dÆ° đảng chạy và o Nghệ An theo vua Giản Äịnh. Vì váºy cho nên quân thế của Giản Äịnh má»›i mạnh lên. Ông Äặng Tất lại giết được hà ng tÆ°á»›ng nhà Minh là Phạm Thế Căng ở cá»a Nháºt Lệ. Lúc bấy giỠđất An Nam từ Nghệ An trở và o lại thuá»™c vá» nhà Trần.
3. Tráºn Bô Cô. T háng chạp năm máºu tý (1408) Giản Äịnh Äế há»™i tất cả quân Thuáºn Hóa, Tân Bình, Nghệ An, Diá»…n Châu, Thanh Hóa, rồi tiến ra đánh Äông Äô. Quân ra đến TrÆ°á»ng SÆ¡n (Ninh Bình) thì các quan thuá»™c và những kẻ hà o kiệt ở các nÆ¡i ra theo nhiá»u lắm.
Quan nhà Minh Ä‘em tin ấy vá» báo cho Minh Äế biết. Minh Äế sai Má»™c Thạnh Ä‘em 4 vạn quân ở Vân Nam sang đánh dẹp. Má»™c Thạnh cùng vá»›i các quan đô chưởng là Lữ Nghị và o đến bến Bô Cô (thuá»™c xã Hiếu Cổ, huyện Phong Doanh) thì gặp quân Trần. Hai bên giao chiến, vua Giản Äịnh tá»± cầm trống thúc quân, tÆ°á»›ng sÄ© ai nấy hết sức xung Ä‘á»™t, phá tan được quân nhà Minh, chém được Lữ Nghị ở tráºn tiá»n và đuổi Má»™c Thạnh vỠđến thà nh Cổ Lá»™ng (thà nh nhà Minh xây, bấy giỠở là ng Bình Cách, huyện à Yên).
B ấ y giá» vua Giản Äịnh muốn thừa thắng đánh trà n ra để lấy lại Äông Quan (tức Äông Äô). NhÆ°ng ông Äặng Tất ngăn lại muốn để đợi quân các lá»™ vỠđã, rồi sẽ ra đánh. Từ đó vua tôi không được hòa thuáºn, vua Giản Äịnh lại nghe ngÆ°á»i nói gièm, bắt Äặng Tất và quan tham mÆ°u là Nguyá»…n Cảnh Chân Ä‘em giết Ä‘i, thà nh ra lòng ngÆ°á»i ai cÅ©ng chán ngán cả, không có lòng giúp ráºp nữa.
4. Trần Quý Khoách (1403 -1413). G iặc nÆ°á»›c hãy còn, mà vua tôi đã nghi hoặc nhau, rồi Ä‘em giết hại những ngÆ°á»i có lòng vì nÆ°á»›c, tháºt là tá»± mình gây nên cái vạ cho mình.
B ấ y giá» con ông Äặng Tất là Äặng Dung và con ông Nguyá»…n Cảnh Chân là Nguyá»…n Cảnh Dị thấy thân phụ bị giết, Ä‘á»u bá» vua Giản Äịnh, Ä‘em quân bản bá»™ vá» Thanh Hóa rÆ°á»›c vua Quý Khoách và o huyện Chi La (tức là huyện La SÆ¡n, Hà TÄ©nh) rồi tôn lên là m vua, đặt niên hiệu là Trùng Quang.
Lúc ấy vua Giản Äịnh Ä‘Æ°Æ¡ng chống nhau vá»›i quân nhà Minh ở thà nh Ngá»± Thiên (thuá»™c huyện HÆ°ng Nhân). Quý Khoách sai tÆ°á»›ng là Nguyá»…n Súy ra đánh lẻn bắt Ä‘em vá» Nghệ An. Quý Khoách tôn Giản Äịnh lên là m Thái Thượng Hoà ng để cùng lo việc khôi phục.
5. Trương Phụ Trở Sang An Nam. Vua nhà Minh thấy Mộc Thạnh bại binh, lại sai Trương Phụ là m thống binh, Vương Hữu là m phó đem binh sang cứu viện.
Quân nhà Trần bấy giá» chia ra là mấy đạo Ä‘i đánh dẹp các châu huyện ở mạn Hải DÆ°Æ¡ng. Giản Äịnh đóng quân ở Hạ Hồng (Ninh Giang), Quý Khoách đóng ở Bình Than.
Khi TrÆ°Æ¡ng Phụ sang đến nÆ¡i, tiến binh đánh Ä‘uổi, Giản Äịnh Ä‘em binh thuyá»n chạy vỠđến huyện Mỹ LÆ°Æ¡ng (giáp SÆ¡n Tây và phủ Nho Quan) gặp quân TrÆ°Æ¡ng Phụ Ä‘uổi đến bắt được giải vá» Kim Lăng.
G iản Äịnh bị bắt rồi, Quý Khoách ở Bình Than sai Äặng Dung đến giữ Hà m Tá» Quan (huyện Äông An, HÆ°ng Yên). NhÆ°ng quân của Äặng Dung thiếu lÆ°Æ¡ng, phải bá» chạy. Quý Khoách thấy quân của Äặng Dung đã thua, liệu thế giữ không nổi, bèn bá» Bình Than chạy vá» Nghệ An.
T rÆ°Æ¡ng Phụ thắng tráºn, Ä‘i đến đâu giết hại quân dân, và là m những Ä‘iá»u tà n bạo gá»›m ghê nhÆ° là : xếp ngÆ°á»i thà nh núi, hoặc rút ruá»™t ngÆ°á»i treo lên cây, hoặc nấu thịt ngÆ°á»i để lấy đầu. Còn những ngÆ°á»i An Nam ai tòng phục nhà Minh mà giết được nhiá»u ngÆ°á»i bản quốc thì được thưởng cho là m quan. Tháºt bấy giá» tha hồ cho bá»n hung ác đắc chÃ!
N ă m canh dần (1410) Trần Quý Khoách cùng vá»›i bá»n Nguyá»…n Cảnh Dị lại Ä‘em quân ra đánh quân Minh ở Hồng Châu, được thắng tráºn, rồi lại ra đóng ở Bình Than. Ở các nÆ¡i lại nổi lên đánh giết quân nhà Minh; nhÆ°ng chỉ vì quân không có thống nhiếp, hiệu lệnh bất nhất, cho nên đến khi quân giặc đến đánh, quân nhà Trần lại thua, phải chạy vá» Nghệ An.
T rÆ°Æ¡ng Phụ má»™t mặt Ä‘Æ°a chiếu của vua Minh lấy lá»i giả nhân nghÄ©a mà dụ quan lại nhân dân, má»™t mặt thì tiến quân và o đánh Trần Quý Khoách.
Tháng tÆ° năm quý tị (1413) TrÆ°Æ¡ng Phụ Ä‘Æ°a quân đánh Nghệ An, quân Quý Khoách bấy giá» mÆ°á»i phần chỉ còn ba bốn, lÆ°Æ¡ng thá»±c lại không có, phải bá» chạy và Hóa Châu.
T rÆ°á»›c Quý Khoách đã mấy lần cho ngÆ°á»i sang Tà u cầu phong, Minh Äế không cho, Ä‘em giết sứ thần Ä‘i. Nay Quý Khoách lại sang Nguyá»…n Biểu ra cầu phong vá»›i TrÆ°Æ¡ng Phụ . TrÆ°Æ¡ng Phụ bắt giữ không cho vá». Nguyá»…n Biểu giáºn mắng TrÆ°Æ¡ng Phụ rằng: " Chúng bay trong bụng thì chỉ lo Ä‘Æ°á»ng chiếm giữ, ngoà i mặt lại giÆ°Æ¡ng tiếng Ä‘em quân nhân nghÄ©a Ä‘i đánh dẹp; trÆ°á»›c thì nói sang láºp há» Trần, sau lại đặt quáºn huyện để cai trị, rồi tìm kế để vÆ¡ vét của cải, ức hiếp sinh dân; chúng bay tháºt đồ ăn cÆ°á»›p hung ngược
!" TrÆ°Æ¡ng Phụ tức giáºn Ä‘em giết Ä‘i.
6. Hóa Châu Thất Thủ. Äến tháng sáu năm quý tị (1413) quân TrÆ°Æ¡ng Phụ và o đến Nghệ An, quan Thái Phó nhà Háºu Trần là Phan Quý Hữu ra hà ng, nhÆ°ng được mấy hôm thì mất. TrÆ°Æ¡ng Phụ cho con là Quý Hữu là Liêu là m tri phủ Nghệ An. Phan Liêu muốn tâng công, Quý Khoách có bao nhiêu tÆ°á»›ng tá ngÆ°á»i nà o giá»i, ngÆ°á»i nà o dở, quân số nhiá»u Ãt, sÆ¡n xuyên chổ hiểm, chá»— không thế nà o, khai cả cho TrÆ°Æ¡ng Phụ biết. TrÆ°Æ¡ng Phụ bèn quyết ý và o Hóa Châu, và há»™i chÆ° tÆ°á»›ng lại để bà n kế tiến binh.
Mộc Thạnh nói rằng: " Hóa Châu núi cao bể rộng khó lấy lắm". Trương Phụ nhất định và o đánh cho được, nói rằng: " Ta sống cũng
ở đất Hóa Châu nà y, mà chết cÅ©ng ở đất Hóa Châu nà y. Hóa Châu mà không lấy được thì không mặt mÅ©i nà o vá» trông thấy chúa thượng !" Láºp tức truyá»n cho quân thủy bá»™ tiến và o đánh Hóa Châu.
Äến tháng chÃn, quân TrÆ°Æ¡ng Phụ và o đến Thuáºn Hóa, Nguyá»…n Súy và Äặng Dung ná»a đêm Ä‘em quân đến đánh trại TrÆ°Æ¡ng Phụ. Äặng Dung đã và o được thuyá»n của TrÆ°Æ¡ng Phụ định để bắt sống lấy nhÆ°ng không biết mặt, vì thế TrÆ°Æ¡ng Phụ má»›i nhảy xuống xông lấy cái thuyá»n con mà chạy thoát được.
B ấ y giá» quân nhà Trần Ãt lắm. TrÆ°Æ¡ng Phụ thấy váºy Ä‘em binh đánh úp lại, bá»n Äặng Dung địch không nổi phải bá» chạy.
Từ khi thua tráºn ấy rồi, Trần Quý Khoách thế yếu quá không thể chống vá»›i quân giặc được nữa, phải và o ẩn núp ở trong rừng núi. Chẳng được bao lâu Trần Quý Khoách, Nguyá»…n Cảnh Dị, Äặng Dung, Nguyá»…n Súy Ä‘á»u bị bắt, và phải giải vá» Yên Kinh cả. Äi đến giữa Ä‘Æ°á»ng, Quý Khoách nhảy xuống bể tá»± tá», bá»n ông Äặng Dung cÅ©ng tá» tiết cả.
Cha con ông Äặng Dung Ä‘á»u hết lòng giúp nÆ°á»›c phò vua, tuy không thà nh công được, nhÆ°ng cái lòng trung liệt của nhà há» Äặng cÅ©ng đủ là m
cho ngÆ°á»i Ä‘á»i sau tưởng nhá»› đến, bởi váºy hiện nay còn có Ä‘á»n thỠở huyện
Can Lá»™c, tỉnh Hà TÄ©nh. Ông Äặng Dung có là m bà i thÆ¡ thuáºt hoà i nhÆ° sau nà y, mà ngà y nay còn có nhiá»u ngÆ°á»i vẫn truyá»n tụng:
T hế sự du du nại lão hà !
Vô cùng thiên địa nháºp hà m ca
T há»i lai đồ Ä‘iếu thà nh công dị Sá»± khứ anh hùng ẩm háºn Ä‘a Trà chủ hữu hoà i phù địa trục Tẩy binh vô lá»™ vãn thiên hÃ
Quốc thù vị phục đầu tiên bạch
Ká»· Ä‘á»™ long tuyá»n đái nguyệt ma ! DỊch:
Việc Ä‘á»i bối rối tuổi già vay Trá»i đất vô cùng má»™t cuá»™c say Bần tiện gặp thá»i lên cÅ©ng dá»…
Anh hùng lỡ bước ngẫm cà ng cay
Vai khiêng trái đất mong phò chúa
Giáp gá»™t sông trá»i khó vạch mây
Thù trả chưa xong đầu đã bạc
G ươm mà i bóng nguyệt biết bao rà y.
Nhà Háºu Trần nổi lên toan Ä‘Æ°á»ng khôi phục, nhÆ°ng hiá»m vì ná»—i lòng ngÆ°á»i còn ly tán, thế lá»±c lại hèn yếu, cho nên chỉ được 7 năm thì mất.
CHÆ¯Æ NG XIII Thuá»™c Nhà Minh ( 1414 - 1427 )
1. Việc chÃnh trị nhà Minh
2. Việc tế tự
3. Cách ăn mặc
4. Sá»± há»c hà nh
5. Việc trạm dịch
6. Việc binh lÃnh
7. Phép hộ thiếp và hoà ng sách
8. Việc thuế má
9. Việc sưu dịch
10. Quan lại
1. Việc ChÃnh Trị Nhà Minh. T rÆ°Æ¡ng Phụ lấy được châu Thuáºn Hóa và châu Tân Bình rồi, là m sổ biên số dân Ä‘inh ở hai châu ấy, đặt quan cai trị và để quân binh ở lại phòng giữ chá»— giáp giá»›i nÆ°á»›c Chiêm Thà nh. Äến htáng 8 năm giáp ngá» (1414) TrÆ°Æ¡ng Phụ và Má»™c Thạnh vá» Tà u, Ä‘em những Ä‘Ã n bà con gái vá» rất nhiá»u.
B á» n Hoà ng Phúc ở lại sá»a sang các việc trong nÆ°á»›c để khiến cho ngÆ°á»i An Nam đồng hóa vá»›i ngÆ°á»i Tà u. Láºp ra Ä‘á»n miếu, bắt ngÆ°á»i mình cúng tế theo tục bên Tà u, rồi từ cách ăn mặc cho chà sá»± há»c hà nh, việc gì cÅ©ng bắt theo nhÆ° ngÆ°á»i Tà u cả. Còn cái gì là di tÃch của nÆ°á»›c mình nhÆ° là sách vở thì thu nhặt Ä‘em vá» Tà u hết sạch. Lại đặt ra thuế lệ, bổ thêm sÆ°u dịch để lấy tiá»n của, là m cho dân ta bấy giá» phải nhiá»u Ä‘iá»u khổ nhục
2. Việc Tế Tá»±. Hoà ng Phúc bắt các phủ, châu, huyện phải láºp văn miếu và láºp bà n thá» bách thần, xã tắc, sÆ¡n xuyên, phong vân để bốn mùa tế tá»±.
3. Cách Ä‚n Mặc. B ắ t con trai con gái không được cắt tóc, Ä‘Ã n bà con gái thì phải mặt áo ngắn quần dà i theo nhÆ° ngÆ°á»i Tà u cả.
4. Sá»± Há»c Hà nh. Quan nhà Minh bắt mở nhà há»c ở các phủ, châu, huyện, rồi chá»n những thầy âm dÆ°Æ¡ng, thầy thuốc, thầy chùa, đạo sÄ©, ai giá»i nghá» gì thì là m cho quan để dạy nghỠấy.
Vua nhà Minh lại xuống chỉ truyá»n lấy NgÅ© Kinh, Tứ ThÆ° và bá»™ TÃnh Lý Äại Toà n, sai quan Ä‘Æ°a sang ban cấp cho ngÆ°á»i An Nam há»c ở các châu huyện, rồi lại sai thầy tăng và đạo sÄ© ở Tăng Äạo Ti 73 , Ä‘i truyá»n giảng đạo Pháºt và đạo Lão. Còn bao nhiêu sách vở của nÆ°á»›c Nam, từ nhà Trần vá» trÆ°á»›c thì thu lấy cả rồi Ä‘em vá» Kim Lăng.
Cứ theo sách Lịch Triá»u Hiến ChÆ°Æ¡ng Văn Tịch Chà của ông Phan
Huy Chú thì những sách của nước Nam mà Tà u lấy vỠlà những sách nà y:
- Hình Thư, của vua Thái Tông nhà Lý 3 quyển.
- Quốc Triá»u Thông Lá»…, của vua Thái Tông nhà Trần 10 quyển
- Hình Luáºt, của vua Thái Tông nhà Trần 1 quyển
- ThÆ°á»ng Lá»…, niên hiệu Kiến Trung 10 quyển
- Khóa HÆ° Táºp 1 quyển
- Ngự Thi 1 quyển
- Di Háºu Lục, của vua Thái Tông nhà Trần 2 quyển
- Cơ Cầu Lục 1 quyển
- Thi Táºp 1 quyển
- Trung Hưng Thực Lục, của Trần Nhân Tông 2 quyển
- Thi Táºp 1 quyển
- Thủy Vân Tùy Bút, của Trần Anh Tông 2 quyển
- Thi Táºp, của Trần Minh Tông 1 quyển
- Trần Triá»u Äại Äiển, của Trần Dụ Tông 2 quyển
- Bảo Hòa Äiện DÆ° Bút, của Trần Nghệ Tông 8 quyển
- Thi Táºp 1 quyển
- Binh Gia Yếu Lược, của Trần HÆ°ng Äạo 1 bá»™
- Vạn Kiếp Bà Truyá»n, của Trần HÆ°ng Äạo 1 bá»™
- Tứ Thư Thuyết Ước, của Chu Văn Trinh 1 bộ
- Tiá»u Ẩn Thi 1 táºp
- Sầm Lâu Táºp, của Uy Văn VÆ°Æ¡ng Trần Quốc Toại 1 quyển
- Lạc Äạo Táºp, của Chiêu Minh VÆ°Æ¡ng Trần Quang Khải 1 quyển
- Băng Hồ Ngá»c Hác Táºp, của Trần Nguyên Äán 1 quyển
- Giá»›i Hiên Thi Táºp, của Nguyá»…n Trung Ngạn 1 quyển
- Giáp Thạch Táºp, của Phạm SÆ° Mạnh 1 quyển
- Cúc ÄÆ°á»ng Di Thảo, của Trần Nguyên Äà o 2 quyển
73 Nhà Minh bấy giá» không những là mở mang Nho Há»c mà thôi, lại láºp ra Tăng CÆ°Æ¡ng Ti vÃ
Äạo Kỳ Ti để coi những việc thuá»™c vá» Äạo Pháºt và Äạo Lão.
- Thảo Nhà n Hiệu Tần, của Hồ Tôn Vụ 1 quyển
- Việt Nam Thế Chà 1 bộ
- Việt SỠCương Mục 1 bộ
- Äại Việt Sá» Ký, của Lê Văn HÆ°u 30 quyển
- Nhị Khê Thi Táºp, của Nguyá»…n Phi Khanh 1 quyển
- Phi Sa Táºp, của Hà n Thuyên 1 quyển
- Việt Äiện U Linh Táºp, của Lý Tế Xuyên 1 quyển
N hững sách ấy bây giá» không biết mất đâu cả, không thấy quyển nà o nữa, tháºt là má»™t cái thiệt hại cho ngÆ°á»i nÆ°á»›c mình.
Còn những ngÆ°á»i Ä‘i há»c, ở các phủ, châu, huyện, trÆ°á»›c thì ở phủ má»—i năm 2 ngÆ°á»i, ở châu 2 năm 3 ngÆ°á»i, ở huyện má»—i năm 1 ngÆ°á»i, sau cải lại ở phủ má»—i năm 1 ngÆ°á»i, ở châu 3 năm 2 ngÆ°á»i, ở huyện 2 năm 1 ngÆ°á»i, được là m há»c trò tuế cống cho và o há»c Quốc Tá» Giám, rồi bổ Ä‘i là m quan.
5. Việc Trạm Dịch. Từ thà nh Äông Quan (tức là Hà Ná»™i) cho đến huyện Gia Lâm, phủ Từ SÆ¡n, thì đặt trạm để chạy giấy bằng ngá»±a; từ huyện Chà Linh, huyện Äông Triá»u cho đến phủ Vạn Ninh là nÆ¡i giáp đất Khâm Châu nÆ°á»›c Tà u thì đặt trạm chạy giấy bằng thuyá»n.
6. Việc Binh LÃnh. Việc bắt lÃnh thì cứ theo sổ bá»™ mà bắt. Ở những nÆ¡i gá»i là vệ sở thì má»—i má»™t bá»™ phải ba suất Ä‘inh Ä‘i lÃnh, nhÆ°ng từ Thanh Hóa vá» nam ngÆ°á»i ở Ãt, thì má»—i há»™ chỉ phải hai suất Ä‘inh Ä‘i lÃnh mà thôi. Những chá»— nà o mà không có vệ sở thì láºp đồn ở chá»— hiểm yếu rồi lấy dân binh ra giữ.
7. Phép Há»™ Thiếp và Hoà ng Sách. Việc Ä‘iá»n há»™ ở An Nam bấy giá» phải theo nhÆ° lệ bên Tà u. Những dân Ä‘inh trong nÆ°á»›c, thì ai cÅ©ng phải có má»™t cái giấy biên tên tuổi và hÆ°Æ¡ng quán để lúc nà o có khám há»i thì phải Ä‘Æ°a ra. Cái giấy ấy biên theo nhÆ° ở trong quyển sổ của quan giữ. Há»… giấy của ai mà không hợp nhÆ° ở trong sổ thì ngÆ°á»i ấy phải bắt Ä‘i lÃnh.
Việc cai trị ở trong nÆ°á»›c thì chia ra là m lý và giáp. Ở chá»— thà nh phố thì gá»i là phÆ°á»ng; ở chung quanh thà nh phố thì gá»i là tÆ°Æ¡ng; ở nhà quê thì gá»i là lý. Lý lại chia ra giáp.
Cứ 110 hộ là m một lý và 10 hộ là m một giáp. Lý thì có lý trưởng, giáp thì có giáp thủ.
Má»—i má»™t năm có ngÆ°á»i là m lý trưởng coi việc trong lý.
Má»—i má»™t lý, má»™t phÆ°á»ng hay là má»™t tÆ°Æ¡ng có má»™t quyển sách để biên tất cả số Ä‘inh số Ä‘iá»n và o đấy. Còn những ngÆ°á»i tà n táºt cô quả thì biên riêng ra ở sau, gá»i là ká»· linh. Ở đầu quyển sách lại có cái địa đồ.
Khi nà o quyển sổ ấy xong rồi, thì biên ra là m 4 bản, má»™t bản có bìa và ng, cho nên gá»i là hoà ng sách để gá»i vá» bá»™ Há»™, còn 3 bản bìa xanh, thì để ở bố chÃnh ti, ở phủ và huyện, má»—i nÆ¡i má»™t bản.
Cứ mÆ°á»i năm lại tùy số dinh Ä‘iá»n hÆ¡n lên hay kém Ä‘i thế nà o, phải là m lại cái mẫu sổ khác, gá»i Ä‘i cho các lý, phÆ°á»ng và tÆ°Æ¡ng để cứ theo mẫu ấy mà là m.
B ấ y giá» lý trưởng và giáp thủ phải Ä‘áºp đánh cá»±c khổ lắm.
8. Việc Thuế Má. Phép nhà Minh đánh thuế cứ mỗi mẫu ruộng phải nộp năm thăng thóc, mỗi một mẫu bãi để trồng dâu phải nộp một lạng tơ, và mỗi cân tơ phải nộp một tấm lụa.
Lại đặt ra thuế muối. Dân mà nấu muối má»—i má»™t tháng được bao nhiêu phải Ä‘Æ°a và o để ở tòa Äá» Cá», đợi khi nà o tòa Bố chÃnh khám rồi má»›i được bán. Ai mà nấu láºu hay là bán láºu thì cÅ©ng phải phạt nhÆ° nhau.
Ở châu, huyện nà o cũng có một tòa Thuế Khóa để thu thuế.
9. Việc SÆ°u Dịch. Phà m những chá»— nà o có má» và ng má» bạc thì đặt quan ra để đốc dân phu Ä‘i khai má». Những chá»— rừng núi, thì bắt dân Ä‘i tìm ngà voi, sừng tên; ở chá»— gần bể, thì bắt dân phải Ä‘i mò ngá»c trai. Còn những thổ sản nhÆ°: hồ tiêu, hÆ°Æ¡ng liệu, cÅ©ng phải bắt cống ná»™p. Äến những hÆ°Æ¡u, voi, rùa, chim, vượn, rắn, cái gì cÅ©ng vÆ¡ vét Ä‘em vá» Tà u.
Từ khi bá»n Lý Bân, Mã Kỳ sang thay TrÆ°Æ¡ng Phụ, dân ta bị bá»n ấy sách nhiá»…u tháºt là khổ sở.
10. Quan Lại. T rừ những quan lại ở bên Tà u sang cai trị ra không kể, những ngÆ°á»i An Nam nhÆ° những tên Nguyá»…n Huân, LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt, Äá»— Duy Trung theo hà ng nhà Minh, khéo Ä‘Æ°á»ng xu nịnh, được là m quan to, lại cà ng á»· thế của giặc, là m những Ä‘iá»u tà n bạo hung ác hÆ¡n ngÆ°á»i Tà u. Vả, trong những lúc biến loạn nhÆ° thế, thì những đồ tham tà n gian ác, không có nghÄ©a khÃ, không biết liêm sÄ©, lại cà ng đắc chà lắm, cho nên dân tình cá»±c khổ, lòng
ngÆ°á»i sầu oán. CÅ©ng vì lẽ ấy, có nhiá»u kẻ tức giáºn nổi lên đánh phá, là m cho trong nÆ°á»›c không lúc nà o được yên ổn.
MÆ°á»i Năm Äánh Quân Tà u
( 1418 - 1427 )
CHÆ¯Æ NG XIV
1. Lê Lợi khởi nghĩa ở Lam Sơn
2. VỠChà Linh lần thứ nhất
3. VỠChà Linh lần thứ hai
4. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng vỠđóng LÆ° SÆ¡n
5. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng vỠđóng Lá»—i Giang
6. Nguyễn Trãi
7. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng phá quân Trần TrÃ
8. VỠChà Linh lần thứ ba
9. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng hết lÆ°Æ¡ng phải hòa vá»›i giặc.
10. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lấy đất Nghệ An
11. Vây thà nh Tây Äô
12. Lấy Tân Bình và Thuáºn Hóa
13. Quân Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tiến ra Äông Äô
14. Tráºn Tụy Äá»™ng: VÆ°Æ¡ng Thông thất thế
15. Vây thà nh Äông Äô
16. Vương Thông ước hòa lần thứ nhất
17. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng đóng quân ở Bồ Äá»
18. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng đặt pháp luáºt để trị
19. Tráºn Chi Lăng: Liá»…u Thăng tá» tráºn
20. Vương Thông xin hòa lần thứ hai
21. Trần Cao dâng biểu xin phong
22. Tá» Bình Ngô Äại Cáo
1. Lê Lợi Khởi NghÄ©a ở Lam SÆ¡n. Từ khi nhà Minh sang cai trị An Nam, dân ta ph?i khổ nhục trăm Ä‘Æ°á»ng, tiếng oan không kêu ra được, lòng tức giáºn ngấm nghÃa ở trong tâm can, chỉ mong má»i ra cho khá»i đống than lá»a. May lúc ấy có má»™t đấng anh hùng nổi lên, kéo cá» nghÄ©a để chống vá»›i giặc Minh, trong 10 năm ấy lại được giang sÆ¡n cÅ©, và xây đắp lại ná»n Ä‘á»™c láºp cho nÆ°á»›c Nam.
Äấng anh hùng ấy, ngÆ°á»i ở là ng Lam SÆ¡n, huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa, há» Lê, tên là Lợi. Äã mấy Ä‘á»i là m nghá» canh nông, nhà vẫn già u có, lại hay giúp đỡ cho kẻ nghèo khó, cho nên má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u phục, và những tôi tá»› Æ°á»›c có hà ng nghìn ngÆ°á»i. Ông Lê Lợi khẳng khái, có chà lá»›n, quan nhà Minh nghe tiếng, đã dá»— cho là m quan, nhÆ°ng ông không chịu khuất, thÆ°á»ng nói rằng: " Là m trai sinh ở trên Ä‘á»i, nên giúp nạn lá»›n, láºp công to, để tiếng thÆ¡m muôn Ä‘á»i, chứ sao lại chịu bo bo là m đầy tá»› ngÆ°á»i ta!" Bèn giấu tiếng ở chá»— sÆ¡n lâm, đón má»i những kẻ hà o kiệt, chiêu táºp những kẻ lÆ°u vong.
Äến mùa xuân năm máºu tuất (1418) Ä‘á»i vua Thà nh Tổ nhà Minh, niên hiệu VÄ©nh Lạc thứ 16, ông Lê Lợi cùng vá»›i tÆ°á»›ng là Lê Thạch, Lê Liá»…u khởi binh ở núi Lam SÆ¡n, tá»± xÆ°ng là Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng, rồi truyá»n hịch Ä‘i gần xa kể tá»™i nhà Minh để rõ cái mục Ä‘Ãnh của mình khởi nghÄ©a đánh kẻ thù của nÆ°á»›c.
Việc đánh giặc Minh tuy là thuáºn lòng ngÆ°á»i và hợp lẽ công bằng, nhÆ°ng mà thế lá»±c của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lúc đầu còn kém lắm, tÆ°á»›ng sÄ© thì Ãt, lÆ°Æ¡ng thá»±c không đủ. Dẫu có dùng kế đánh được đôi ba tráºn, nhÆ°ng vẫn không có đủ sức mà chống giữ vá»›i quân nghịch, cho nên phải vá» núi Chà Linh 74 ba lần, và phải nguy cấp mấy phen, tháºt là gian truân vất vả. Sau nhá» hồng phúc nÆ°á»›c Nam, Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lấy được đất Nghệ An, rồi từ đó má»›i có thể vẫy vùng, đánh ra mặt Bắc, lấy lại được giang sÆ¡n nÆ°á»›c nhà .
2. Vá» Chà Linh Lần Thứ Nhất. Khi quan nhà Minh là Mã Kỳ ở Tây Äô, nghe tin Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nổi lên ở núi Lam SÆ¡n, liá»n Ä‘em quân đến đánh. VÆ°Æ¡ng sang đóng ở núi Lạc Thủy (Cẩm Thủy, phủ Quảng Hóa) để đợi quân Minh. Äến khi quân Mã Kỳ đến, phục binh của VÆ°Æ¡ng đổ ra đánh, Ä‘uổi được quân nghịch, nhÆ°ng vì thế yếu lắm chống giữ không nổi, VÆ°Æ¡ng phải bá» vợ con để giặc bắt được, Ä‘em bại binh chạy vỠđóng ở núi Chà Linh.
74 Sách "Khâm Äịnh Thông Giám" chép là núi Chà Linh nà y ở phủ Trấn Äịnh, tỉnh Nghệ An, tức là ở và o đất Cam Môn, Cam Cát giáp tỉnh Hà TÄ©nh. NhÆ°ng xem kỹ địa đồ thì vua Thái Tổ khởi binh ở Lam SÆ¡n, thuá»™c huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Hóa, và lúc ấy vẫn lui tá»›i ở vùng Lạc Thủy, tức là Cẩm Thủy và ở vùng Nga SÆ¡n. Váºy thì núi Chà Linh nà y không phải ở miá»n Trấn Äịnh, mà chắc là chỉ ở trong vùng Thanh Hóa mà thôi. Xem nhÆ° khi ngà i thua ở Chà Linh thì chạy vá» LÆ° SÆ¡n ở châu Quan Hóa, thuá»™c phủ Quảng Hóa thì biết. Vả lại ngà y khởi nghÄ©a từ năm máºu tuất (1418) mà mãi đến năm giáp thìn (1424) thì ngà i má»›i bà n sá»± Ä‘i đánh mạng Nghệ An, nhÆ° thết mà nói rằng núi Chà Linh ở phủ Trấn Äịnh, tức là xứ Ngá»c Ma ngà y trÆ°á»›c, ở phÃa nam tỉnh Nghệ An bấy giá» thì chắc là lầm.
3. Vá» Chà Linh Lần Thứ Hai. T háng tÆ° năm ká»· hợi (1419) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lại ra đánh lấy đồn Nga Lạc (thuá»™c huyện Nga SÆ¡n, Thanh Hóa) giết được tÆ°á»›ng nhà Minh là Nguyá»…n Sao, nhÆ°ng quân của VÆ°Æ¡ng bấy giá» hãy còn Ãt, đánh lâu không được, lại phải rút vá» Chà Linh.
Quan nhà Minh biết rằng Chà Linh là chá»— Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lui tá»›i, bèn Ä‘em binh đến vây đánh. VÆ°Æ¡ng bị vây nguy cấp lắm, má»›i há»i các tÆ°á»›ng rằng: Có ai là m được nhÆ° ngÆ°á»i Ká»· TÃn ngà y trÆ°á»›c chịu chết thay cho vua Hán Cao không? Bấy giá» có ông Lê Lai liá»u mình vì nÆ°á»›c, xin mặc thay áo ngá»± bà o cưỡi voi ra tráºn đánh nhau vá»›i giặc. Quân nhà Minh tưởng là Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tháºt, xúm nhau lại vây đánh, bắt được giết Ä‘i rồi rút quân vá» Tây Äô.
4. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Vá» Äóng LÆ° SÆ¡n. VÆ°Æ¡ng nhá» có ông Lê Lai chịu bá» mình cứu chúa, má»›i trốn thoát được nạn lá»›n, rồi má»™t mặt cho ngÆ°á»i sang Ai Lao cầu cứu, má»™t mặt thu nhặt những tà n quân vỠđóng ở LÆ° SÆ¡n (ở phÃa tây châu Quan Hóa).
Ngay năm ấy, ở Nghệ An có quan tri phủ là Phan Liêu là m phản nhà Minh; ở Hạ Hồng có Trịnh Công Chứng, Lê Hà nh; ở Khoái Châu có Nguyá»…n Äặc; ở Hoà ng Giang có Nguyá»…n Äa Cấu, Trần Nhuế; ở Thủy ÄÆ°á»ng có Lê Ngà , nổi lên là m loạn, quân nhà Minh phải Ä‘i đánh dẹp các nÆ¡i cho nên Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ở vùng Thanh Hóa cÅ©ng được nhân dịp mà dưỡng uy súc nhuệ.
5. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Vá» Äóng Lá»—i Giang. N ă m canh tà (1420) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em quân ra đóng ở là ng Thôi, định xuống đánh Tây Äô, tÆ°á»›ng nhà Minh là Lý Bân được tin ấy, Ä‘em quân đến đánh, Ä‘i đến chá»— Thi Lang, bị phục binh của VÆ°Æ¡ng đánh phá má»™t tráºn, quân Minh bá» chạy. VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân lên đóng ở Lá»—i Giang 75 và ở đồn Ba Láºm. Quân Minh phải lùi vỠđóng ở Nga Lạc và Quan Du để phòng giữ Tây Äô.
6. Nguyá»…n Trãi. Khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng vỠđánh ở Lá»—i Giang, thì có ông Nguyá»…n Trãi 76 , và o yết kiến, dâng bà i sách bình Ngô, vua xem lấy là m hay, dùng ông ấy là m tham mÆ°u.
Ông Nguyá»…n Trãi là con ông Bảng Nhãn Nguyá»…n Phi Khanh. Äá»i nhà Hồ, ông đã thi Ä‘á»— tiến sÄ© (1400). Khi ông Nguyá»…n Phi Khanh bị nhà Minh bắt vá» Kim Lăng, ông theo khóc, lên đến cá»a Nam Quan không chịu trở lại. Ông Phi Khanh bảo rằng: " Con phải trở vá» mà lo trả thù cho cha, rá»a thẹn cho nÆ°á»›c, chứ Ä‘i theo khóc lóc mà là m gì ? " Từ đó ông trở lại, ngà y đêm lo việc phục thù. Nay ra giúp Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng, bà y mÆ°u định kế để lo sá»± bình định.
7. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Phá Quân Trần TrÃ. Äến tháng 11 năm tân sá»u (1421) tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà đem mấy vạn quân đến đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ở đồn Ba Láºm, lại Æ°á»›c vá»›i ngÆ°á»i Là o sang cùng đánh hai mặt. VÆ°Æ¡ng má»›i há»™i các tÆ°á»›ng lại bà n rằng: Quân kia tuy nhiá»u nhÆ°ng ở xa đến, còn Ä‘ang nhá»c mệt, ta nên Ä‘Æ°a quân ra đón Ä‘Ã nh tất là phải được. Bà n xong, đến đêm Ä‘em quân và o cÆ°á»›p trại Minh, giết được hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i. Trần Trà thấy váºy giáºn lắm, sáng hôm sau truyá»n lệnh kéo toà n quân đến đánh. Quân An Nam đã phục sẳn trÆ°á»›c, thấy quân Minh đến, liá»n đổ ra đánh hăng quá, quân Minh lại phải lui vá».
Ä ang khi hai bên còn đối địch, có ba vạn ngÆ°á»i Là o giả xÆ°ng sang là m viện binh cho Bình Äình VÆ°Æ¡ng. VÆ°Æ¡ng không biết là dối, quân Là o ná»a đêm kéo đến đánh, tÆ°á»›ng của VÆ°Æ¡ng là Lê Thạch bị tên bắn chết. NhÆ°ng mà quân ta giữ vững đồn trại, quân Là o phải lùi vá».
8. Vá» Chà Linh Lần Thứ Ba. Sang năm sau là năm nhâm dần (1422) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tá»± đồn Ba Láºm tiến lên đánh đồn Quan Gia, bị quân Minh và quân Là o hai mặt đánh lại, phải thua chạy vá» giữ đồn Khôi Sách. Quân Minh và quân Là o thừa thế đổ đến vây kÃn bốn mặt. VÆ°Æ¡ng thấy thế nguy quá, má»›i bảo các tÆ°á»›ng rằng: "Quân giặc vây kÃn rồi, nếu không liá»u sống chết đánh tháo lấy Ä‘Æ°á»ng chạy ra, thì chết cả !" Quân sÄ© ai nấy Ä‘á»u cố sức đánh phá, quân giặc phải lùi. VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân vá» núi Chà Linh.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh vá» Chà Linh, lÆ°Æ¡ng thá»±c má»™t ngà y má»™t kém, trong hai tháng trá»i quân sÄ© phải ăn rau ăn cá» có bao nhiêu voi ngá»±a là m thịt ăn hết cả. TÆ°á»›ng sÄ© má»i mệt, Ä‘á»u muốn nghỉ ngÆ¡i, xin VÆ°Æ¡ng hãy tạm hòa vá»›i giặc. VÆ°Æ¡ng bất đắc dÄ© sai Lê Trăn Ä‘i xin hòa. Quan nhà Minh bấy giá» thấy đánh không lợi, cÅ©ng thuáºn cho hòa.
9. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Hết LÆ°Æ¡ng Phải Hòa Vá»›i Giặc. N ă m quý mão (1423) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em quân vá» Lam SÆ¡n. Bấy giá» tÆ°á»›ng nhà Minh là bá»n Trần TrÃ, SÆ¡n Thá» thÆ°á»ng hay cho VÆ°Æ¡ng trâu, ngá»±a, cá mắm và thóc lúa; VÆ°Æ¡ng cÅ©ng cho Lê Trăn Ä‘Æ°a và ng bạn ra tạ. NhÆ°ng sau bá»n Trần Trà ngá» có bụng giả dối, bắt giữ Lê Trăn lại, không cho vá», vì váºy
Vương mới tuyệt giao không đi lại nữa, rồi đem quân vỠđóng ở núi Lư Sơn.
10. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Lấy Äất Nghệ An. N ă m giáp thìn (1424) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng há»™i các tÆ°á»›ng bà n kế tiến thủ. Quan thiếu úy là Lê ChÃch nói rằng: " Nghệ An là đất hiểm yếu, đất rá»™ng ngÆ°á»i nhiá»u, nay ta hãy và o lấy Trà Long (phủ TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng) rồi hạ thà nh Nghệ An, để là m chá»— trú chân đã, nhiên háºu sẽ quay trở ra đánh lấy Äông Äô, nhÆ° thế thiên hạ có thể bình được."
VÆ°Æ¡ng cho kế ấy là phải, bèn Ä‘em quân vá» nam, đánh đồn Äa Căng, tÆ°á»›ng nhà Minh là LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt bá» chạy.
Lấy được đồn Äa Căng rồi, VÆ°Æ¡ng tiến quân và o đánh Trà Long, Ä‘i đến núi Bồ Liệp, ở phủ Quì Châu, gặp bá»n Trần TrÃ, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh Ä‘em binh đến đánh, VÆ°Æ¡ng bèn tìm chá»— hiểm phục sẳn; khi quân Minh vừa đến, quân ta đổ ra đánh, chém được tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trung, giết được sÄ© tốt hÆ¡n 2.000 ngÆ°á»i, bắt được hÆ¡n 100 con ngá»±a. Quân Minh bá» chạy, VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh đến vây đánh Trà Long. Quan tri phủ là Cầm Bà nh chá» cứu binh mãi không được, phải mở cá»a thà nh ra hà ng.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng khởi nghÄ©a cho đến giá», đánh vá»›i quân nhà Minh đã nhiá»u phen, được thua đã trải qua mấy tráºn, nhÆ°ng quan nhà Minh vẫn lấy là m khinh thÆ°á»ng, cho nên không tâu vá» cho Minh Triá»u biết. Bấy giá» Hoà ng Phúc vá» Tà u rồi, vua nhà Minh sai Binh Bá»™ Thượng ThÆ° là Trần Hiệp sang thay.
T rần Hiệp thấy Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lấy được châu Trà Long, thanh thế lừng lẫy, bèn vá»™i và ng là m sá»› tâu cho vua nhà Minh biết. Minh Äế má»›i xuống chiếu trách mắng bá»n Trần TrÃ, PhÆ°Æ¡ng ChÃ, bắt phải dẹp ngay cho yên giặc ấy. Bá»n Trần Trà sợ hãi Ä‘em cả thủy bô, cùng tiến lên đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng.
VÆ°Æ¡ng sai Äinh Liệt Ä‘em 1.000 quân Ä‘i Ä‘uá»ng tắt ra giữ Äá»— Gia 77 , còn VÆ°Æ¡ng thì Ä‘em cả tÆ°á»›ng sÄ© đến ở mạn thượng du đất Khả LÆ°u ở bắc ngạn sông Lam Giang (thuá»™c huyện LÆ°Æ¡ng SÆ¡n), rồi tìm chá»— hiểm yếu phục binh để đợi quân Minh.
Khi quân Minh đã đến Khả LÆ°u, VÆ°Æ¡ng bèn sai ngÆ°á»i ban ngà y thì kéo cỠđánh trống, ban đêm thì bắt đốt lá»a để là m nghi binh, rồi cho binh sang bên kia sông phục sẵn. Sáng hôm sau quân Minh tiến lên bị phục binh
77 Và o quãng gần đồn Linh Cảm, huyện Hương Sơn, Hà Tĩnh.
bốn mặt đổ ra đánh, tướng nhà Minh là Chu Kiệt phải bắt, Hoà ng Thà nh phải chém, còn quân sĩ bỠchạy cả. Trần Trà phải thu quân vỠgiữ thà nh Nghệ An.
Tháng giêng năm ất tị (1425) VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh vỠđánh thà nh Nghệ An, Ä‘i đến là ng Äa Lôi ở huyện Thổ Du (bây giá» là huyện Thanh ChÆ°Æ¡ng) dân sá»± Ä‘Æ°a trâu Ä‘Æ°a rượu ra đón rÆ°á»›c, già trẻ Ä‘á»u nói rằng: không ngá» ngà y nay lại thấy uy nghi nÆ°á»›c cÅ©. Bấy giá» lại có quan tri phủ Ngá»c ma (phủ Trấn Äịnh) là Cầm Quý Ä‘em binh mã vá» giúp.
VÆ°Æ¡ng bèn xuống lệnh rằng: "Dân ta lâu nay đã phải khổ sổ vá» chÃnh trị bạo ngược của ngÆ°á»i Tà u, quân ta Ä‘i đến đâu cấm không được xâm phạm đến chút gì của ai. Những gạo thóc trâu bò mà không phải là của ngÆ°á»i nhà Minh thì không được lấy". Äoạn rồi, phân binh Ä‘i đánh lấy các nÆ¡i, Ä‘i đến đâu các quan châu huyện ra hà ng cả, Ä‘á»u tình nguyện Ä‘i đánh thà nh Nghệ An. VÆ°Æ¡ng bèn Ä‘em quân vá» vây thà nh; quân Minh hết sức giữ gìn không dám ra đánh.
ÄÆ°Æ¡ng khi vây đánh ở Nghệ An, tÆ°á»›ng nhà Minh là Lý An ở Äông Quan Ä‘em quân Ä‘i dÆ°á»ng bể và o cứu. Quân của Trần Trà ở trong thà nh cÅ©ng đổ ra đánh, VÆ°Æ¡ng nhá» quân Minh đến cá»a sông Äá»™ Gia, rồi dùng phục binh đánh tan quân giặc. Trần Trà bá» chạy vá» Äông Quan, còn Lý An và o giữ thà nh, VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân vá» vây thà nh.
11. Vây Thà nh Tây Äô. Äến tháng năm, VÆ°Æ¡ng sai quan TÆ° Không là Äinh Lá»… Ä‘em binh Ä‘i đánh Diá»…n Châu, Äinh Lá»… Ä‘i vừa đến nÆ¡i, thì gặp tÆ°á»›ng nhà Minh là TrÆ°Æ¡ng Hùng Ä‘em 300 chiếc thuyá»n lÆ°Æ¡ng ở Äông Quan má»›i và o, quân ở trong thà nh ra tiếp, bị phục binh của Äinh Lá»… đánh Ä‘uổi. Bao nhiêu thuyá»n lÆ°Æ¡ng Äinh Lá»… cÆ°á»›p lấy được cả, rồi Ä‘uổi TrÆ°Æ¡ng Hùng ra đến Tây Äô. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng được tin ấy liá»n sai Lê Sát và LÆ°u Nhân Chú Ä‘em binh ra tiếp ứng Äinh Lá»…. Äinh Lá»… nhân dịp tiến lên vây thà nh Tây Äô.
12. Lấy Tân Bình và Thuáºn Hóa. Qua tháng bảy, VÆ°Æ¡ng sai quan TÆ° Äồ Trần Nguyên Hãn 78 , Thượng TÆ°á»›ng Lê Ná»— Ä‘em hÆ¡n má»™t nghìn quân và o lấy châu Tân Bình và châu Thuáºn Hóa. Äi đến Bố ChÃnh thì gặp tÆ°á»›ng nhà Minh là Nhâm Năng, hai bên đánh nhau, quân nhà Minh bị phục binh đánh chạy tan cả. Bấy giá» lại có đạo thủy quân của Lê Ngân Ä‘em hÆ¡n
70 chiếc thuyá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể và o, Trần Nguyên Hãn liá»n Ä‘em cả thủy bá»™ tiến lên đánh hạ được hai thà nh ấy, má»™ thêm mấy vạn tinh binh Ä‘Æ°a ra đánh mặt bắc.
Từ đây binh thế của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng má»™t ngaymá»™t mạnh, các tÆ°á»›ng tôn ngà i lên là m "Äại Thiên Hà nh Hóa", nghÄ©a là thay trá»i là m má»i việc.
13. Quân Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Tiến Ra Äông Äô. N ă m bÃnh ngá» (1426) VÆ°Æ¡ng thấy tinh binh của nhà Minh ở cả Nghệ An, ở ngoà i Äông Äô không có bao nhiêu ngÆ°á»i, bèn sai Lý Triện, Phạm Văn Xảo, Trịnh Khả, Äá»— Bà ra đánh Quốc Oai, Quảng Oai, Gia HÆ°ng, Quý Hóa, Äà Giang, Tam Äái (Bạch Hạc), Tuyên Quang để chặn Ä‘Æ°á»ng viện binh ở Vân Nam sang. Sau LÆ°u Nhân Chú và Bùi Bị ra đánh Thiên TrÆ°á»ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Tân HÆ°ng, Thượng hồng (Bình Giang), Hạ Hồng (Ninh Giang), Bắc Giang, Lạng Giang để chặn Ä‘Æ°á»ng viện binh ở Lưỡng Quảng sang. Lại sai Äinh Lá»…, Nguyá»…n Xà đem binh Ä‘i thẳng ra đánh Äông Quan.
Quân của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘i đến đâu giữ ká»· luáºt rất nghiêm, không xâm phạm đến của ai chút gì, cho nên ai ai cÅ©ng vui lòng theo phục. Bá»n Lý Triện lấy được Quốc Oai và Tam Äái rồi Ä‘em quân vỠđánh Äông Quan.
Quan tham tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà đem binh ra đóng ở Ninh Kiá»u 79 (phÃa tây phủ Giao Châu) và ở Ứng Thiên (?) để chống giữ; quân Lý Triện đến đánh, Trần Trà thua chạy vỠđóng ở phÃa tây sông Ninh Giang (khúc trên sông Äáy). Chợt có tin báo rằng có hÆ¡n má»™t vạn quân Vân Nam sang cứu. Lý Triện sợ để hai đạo quân của Minh hợp lại thì khó đánh, bèn bảo Phạm Văn Xảo Ä‘em hÆ¡n má»™t nghìn ngÆ°á»i Ä‘i đón chặn Ä‘Æ°á»ng quân Vân Nam; còn mình thì cùng vá»›i Äá»— Bà đem quân đến đánh Trần TrÃ. Trần Trà thua chạy; bá»n Lý Triện Ä‘uổi đến là ng Nhân Mục bắt được tÆ°á»›ng nhà Minh là Vi Lạng, chém được hÆ¡n 1.000, rồi lại quay trở vá» Ninh Giang hợp binh vá»›i Văn Xảo để đánh quân Vân Nam.
Phạm Văn Xảo đến cầu Xa Lá»™c (?) thì gặp quân Vân Nam sang, đánh má»™t tráºn, quân nghịc thua chạy vá» giữ thà nh tam giang.
T rần Trà thấy thế ở Äông Quan yếu lắm bèn viết thÆ° và o Nghệ An gá»i PhÆ°Æ¡ng ChÃnh Ä‘em binh ra cứu, để giữ lấy chá»— căn bản. PhÆ°Æ¡ng ChÃnh
Ông Nguyá»…n Trãi là con ông Bảng Nhãn Nguyá»…n Phi Khanh. Äá»i nhà Hồ, ông đã thi Ä‘á»— tiến sÄ© (1400). Khi ông Nguyá»…n Phi Khanh bị nhà Minh bắt vá» Kim Lăng, ông theo khóc, lên đến cá»a Nam Quan không chịu trở lại. Ông Phi Khanh bảo rằng: " Con phải trở vá» mà lo trả thù cho cha, rá»a thẹn cho nÆ°á»›c, chứ Ä‘i theo khóc lóc mà là m gì ? " Từ đó ông trở lại, ngà y đêm lo việc phục thù. Nay ra giúp Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng, bà y mÆ°u định kế để lo sá»± bình định.
7. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Phá Quân Trần TrÃ. Äến tháng 11 năm tân sá»u (1421) tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà đem mấy vạn quân đến đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ở đồn Ba Láºm, lại Æ°á»›c vá»›i ngÆ°á»i Là o sang cùng đánh hai mặt. VÆ°Æ¡ng má»›i há»™i các tÆ°á»›ng lại bà n rằng: Quân kia tuy nhiá»u nhÆ°ng ở xa đến, còn Ä‘ang nhá»c mệt, ta nên Ä‘Æ°a quân ra đón Ä‘Ã nh tất là phải được. Bà n xong, đến đêm Ä‘em quân và o cÆ°á»›p trại Minh, giết được hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i. Trần Trà thấy váºy giáºn lắm, sáng hôm sau truyá»n lệnh kéo toà n quân đến đánh. Quân An Nam đã phục sẳn trÆ°á»›c, thấy quân Minh đến, liá»n đổ ra đánh hăng quá, quân Minh lại phải lui vá».
Ä ang khi hai bên còn đối địch, có ba vạn ngÆ°á»i Là o giả xÆ°ng sang là m viện binh cho Bình Äình VÆ°Æ¡ng. VÆ°Æ¡ng không biết là dối, quân Là o ná»a đêm kéo đến đánh, tÆ°á»›ng của VÆ°Æ¡ng là Lê Thạch bị tên bắn chết. NhÆ°ng mà quân ta giữ vững đồn trại, quân Là o phải lùi vá».
8. Vá» Chà Linh Lần Thứ Ba. Sang năm sau là năm nhâm dần (1422) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tá»± đồn Ba Láºm tiến lên đánh đồn Quan Gia, bị quân Minh và quân Là o hai mặt đánh lại, phải thua chạy vá» giữ đồn Khôi Sách. Quân Minh và quân Là o thừa thế đổ đến vây kÃn bốn mặt. VÆ°Æ¡ng thấy thế nguy quá, má»›i bảo các tÆ°á»›ng rằng: "Quân giặc vây kÃn rồi, nếu không liá»u sống chết đánh tháo lấy Ä‘Æ°á»ng chạy ra, thì chết cả !" Quân sÄ© ai nấy Ä‘á»u cố sức đánh phá, quân giặc phải lùi. VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân vá» núi Chà Linh.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh vá» Chà Linh, lÆ°Æ¡ng thá»±c má»™t ngà y má»™t kém, trong hai tháng trá»i quân sÄ© phải ăn rau ăn cá» có bao nhiêu voi ngá»±a là m thịt ăn hết cả. TÆ°á»›ng sÄ© má»i mệt, Ä‘á»u muốn nghỉ ngÆ¡i, xin VÆ°Æ¡ng hãy tạm hòa vá»›i giặc. VÆ°Æ¡ng bất đắc dÄ© sai Lê Trăn Ä‘i xin hòa. Quan nhà Minh bấy giá» thấy đánh không lợi, cÅ©ng thuáºn cho hòa.
9. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Hết LÆ°Æ¡ng Phải Hòa Vá»›i Giặc. N ă m quý mão (1423) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em quân vá» Lam SÆ¡n. Bấy giá» tÆ°á»›ng nhà Minh là bá»n Trần TrÃ, SÆ¡n Thá» thÆ°á»ng hay cho VÆ°Æ¡ng trâu, ngá»±a, cá mắm và thóc lúa; VÆ°Æ¡ng cÅ©ng cho Lê Trăn Ä‘Æ°a và ng bạn ra tạ. NhÆ°ng sau
bá»n Trần Trà ngá» có bụng giả dối, bắt giữ Lê Trăn lại, không cho vá», vì váºy
Vương mới tuyệt giao không đi lại nữa, rồi đem quân vỠđóng ở núi Lư Sơn.
10. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Lấy Äất Nghệ An. N ă m giáp thìn (1424) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng há»™i các tÆ°á»›ng bà n kế tiến thủ. Quan thiếu úy là Lê ChÃch nói rằng: " Nghệ An là đất hiểm yếu, đất rá»™ng ngÆ°á»i nhiá»u, nay ta hãy và o lấy Trà Long (phủ TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng) rồi hạ thà nh Nghệ An, để là m chá»— trú chân đã, nhiên háºu sẽ quay trở ra đánh lấy Äông Äô, nhÆ° thế thiên hạ có thể bình được."
VÆ°Æ¡ng cho kế ấy là phải, bèn Ä‘em quân vá» nam, đánh đồn Äa Căng, tÆ°á»›ng nhà Minh là LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt bá» chạy.
Lấy được đồn Äa Căng rồi, VÆ°Æ¡ng tiến quân và o đánh Trà Long, Ä‘i đến núi Bồ Liệp, ở phủ Quì Châu, gặp bá»n Trần TrÃ, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh Ä‘em binh đến đánh, VÆ°Æ¡ng bèn tìm chá»— hiểm phục sẳn; khi quân Minh vừa đến, quân ta đổ ra đánh, chém được tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trung, giết được sÄ© tốt hÆ¡n 2.000 ngÆ°á»i, bắt được hÆ¡n 100 con ngá»±a. Quân Minh bá» chạy, VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh đến vây đánh Trà Long. Quan tri phủ là Cầm Bà nh chá» cứu binh mãi không được, phải mở cá»a thà nh ra hà ng.
Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng khởi nghÄ©a cho đến giá», đánh vá»›i quân nhà Minh đã nhiá»u phen, được thua đã trải qua mấy tráºn, nhÆ°ng quan nhà Minh vẫn lấy là m khinh thÆ°á»ng, cho nên không tâu vá» cho Minh Triá»u biết. Bấy giá» Hoà ng Phúc vá» Tà u rồi, vua nhà Minh sai Binh Bá»™ Thượng ThÆ° là Trần Hiệp sang thay.
T rần Hiệp thấy Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lấy được châu Trà Long, thanh thế lừng lẫy, bèn vá»™i và ng là m sá»› tâu cho vua nhà Minh biết. Minh Äế má»›i xuống chiếu trách mắng bá»n Trần TrÃ, PhÆ°Æ¡ng ChÃ, bắt phải dẹp ngay cho yên giặc ấy. Bá»n Trần Trà sợ hãi Ä‘em cả thủy bô, cùng tiến lên đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng.
VÆ°Æ¡ng sai Äinh Liệt Ä‘em 1.000 quân Ä‘i Ä‘uá»ng tắt ra giữ Äá»— Gia 77 , còn VÆ°Æ¡ng thì Ä‘em cả tÆ°á»›ng sÄ© đến ở mạn thượng du đất Khả LÆ°u ở bắc ngạn sông Lam Giang (thuá»™c huyện LÆ°Æ¡ng SÆ¡n), rồi tìm chá»— hiểm yếu phục binh để đợi quân Minh.
Khi quân Minh đã đến Khả LÆ°u, VÆ°Æ¡ng bèn sai ngÆ°á»i ban ngà y thì kéo cỠđánh trống, ban đêm thì bắt đốt lá»a để là m nghi binh, rồi cho binh sang bên kia sông phục sẵn. Sáng hôm sau quân Minh tiến lên bị phục binh
bốn mặt đổ ra đánh, tướng nhà Minh là Chu Kiệt phải bắt, Hoà ng Thà nh phải chém, còn quân sĩ bỠchạy cả. Trần Trà phải thu quân vỠgiữ thà nh Nghệ An.
Tháng giêng năm ất tị (1425) VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh vỠđánh thà nh Nghệ An, Ä‘i đến là ng Äa Lôi ở huyện Thổ Du (bây giá» là huyện Thanh ChÆ°Æ¡ng) dân sá»± Ä‘Æ°a trâu Ä‘Æ°a rượu ra đón rÆ°á»›c, già trẻ Ä‘á»u nói rằng: không ngá» ngà y nay lại thấy uy nghi nÆ°á»›c cÅ©. Bấy giá» lại có quan tri phủ Ngá»c ma (phủ Trấn Äịnh) là Cầm Quý Ä‘em binh mã vá» giúp.
VÆ°Æ¡ng bèn xuống lệnh rằng: "Dân ta lâu nay đã phải khổ sổ vá» chÃnh trị bạo ngược của ngÆ°á»i Tà u, quân ta Ä‘i đến đâu cấm không được xâm phạm đến chút gì của ai. Những gạo thóc trâu bò mà không phải là của ngÆ°á»i nhà Minh thì không được lấy". Äoạn rồi, phân binh Ä‘i đánh lấy các nÆ¡i, Ä‘i đến đâu các quan châu huyện ra hà ng cả, Ä‘á»u tình nguyện Ä‘i đánh thà nh Nghệ An. VÆ°Æ¡ng bèn Ä‘em quân vá» vây thà nh; quân Minh hết sức giữ gìn không dám ra đánh.
ÄÆ°Æ¡ng khi vây đánh ở Nghệ An, tÆ°á»›ng nhà Minh là Lý An ở Äông Quan Ä‘em quân Ä‘i dÆ°á»ng bể và o cứu. Quân của Trần Trà ở trong thà nh cÅ©ng đổ ra đánh, VÆ°Æ¡ng nhá» quân Minh đến cá»a sông Äá»™ Gia, rồi dùng phục binh đánh tan quân giặc. Trần Trà bá» chạy vá» Äông Quan, còn Lý An và o giữ thà nh, VÆ°Æ¡ng lại Ä‘em quân vá» vây thà nh.
11. Vây Thà nh Tây Äô. Äến tháng năm, VÆ°Æ¡ng sai quan TÆ° Không là Äinh Lá»… Ä‘em binh Ä‘i đánh Diá»…n Châu, Äinh Lá»… Ä‘i vừa đến nÆ¡i, thì gặp tÆ°á»›ng nhà Minh là TrÆ°Æ¡ng Hùng Ä‘em 300 chiếc thuyá»n lÆ°Æ¡ng ở Äông Quan má»›i và o, quân ở trong thà nh ra tiếp, bị phục binh của Äinh Lá»… đánh Ä‘uổi. Bao nhiêu thuyá»n lÆ°Æ¡ng Äinh Lá»… cÆ°á»›p lấy được cả, rồi Ä‘uổi TrÆ°Æ¡ng Hùng ra đến Tây Äô. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng được tin ấy liá»n sai Lê Sát và LÆ°u Nhân Chú Ä‘em binh ra tiếp ứng Äinh Lá»…. Äinh Lá»… nhân dịp tiến lên vây thà nh Tây Äô.
12. Lấy Tân Bình và Thuáºn Hóa. Qua tháng bảy, VÆ°Æ¡ng sai quan TÆ° Äồ Trần Nguyên Hãn 78 , Thượng TÆ°á»›ng Lê Ná»— Ä‘em hÆ¡n má»™t nghìn quân và o lấy châu Tân Bình và châu Thuáºn Hóa. Äi đến Bố ChÃnh thì gặp tÆ°á»›ng nhà Minh là Nhâm Năng, hai bên đánh nhau, quân nhà Minh bị phục binh đánh chạy tan cả. Bấy giá» lại có đạo thủy quân của Lê Ngân Ä‘em hÆ¡n
70 chiếc thuyá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể và o, Trần Nguyên Hãn liá»n Ä‘em cả thủy bá»™ tiến lên đánh hạ được hai thà nh ấy, má»™ thêm mấy vạn tinh binh Ä‘Æ°a ra đánh mặt bắc.
Từ đây binh thế của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng má»™t ngaymá»™t mạnh, các tÆ°á»›ng tôn ngà i lên là m "Äại Thiên Hà nh Hóa", nghÄ©a là thay trá»i là m má»i việc.
13. Quân Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Tiến Ra Äông Äô. N ă m bÃnh ngá» (1426) VÆ°Æ¡ng thấy tinh binh của nhà Minh ở cả Nghệ An, ở ngoà i Äông Äô không có bao nhiêu ngÆ°á»i, bèn sai Lý Triện, Phạm Văn Xảo, Trịnh Khả, Äá»— Bà ra đánh Quốc Oai, Quảng Oai, Gia HÆ°ng, Quý Hóa, Äà Giang, Tam Äái (Bạch Hạc), Tuyên Quang để chặn Ä‘Æ°á»ng viện binh ở Vân Nam sang. Sau LÆ°u Nhân Chú và Bùi Bị ra đánh Thiên TrÆ°á»ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Tân HÆ°ng, Thượng hồng (Bình Giang), Hạ Hồng (Ninh Giang), Bắc Giang, Lạng Giang để chặn Ä‘Æ°á»ng viện binh ở Lưỡng Quảng sang. Lại sai Äinh Lá»…, Nguyá»…n Xà đem binh Ä‘i thẳng ra đánh Äông Quan.
Quân của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘i đến đâu giữ ká»· luáºt rất nghiêm, không xâm phạm đến của ai chút gì, cho nên ai ai cÅ©ng vui lòng theo phục. Bá»n Lý Triện lấy được Quốc Oai và Tam Äái rồi Ä‘em quân vỠđánh Äông Quan.
Quan tham tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà đem binh ra đóng ở Ninh Kiá»u 79 (phÃa tây phủ Giao Châu) và ở Ứng Thiên (?) để chống giữ; quân Lý Triện đến đánh, Trần Trà thua chạy vỠđóng ở phÃa tây sông Ninh Giang (khúc trên sông Äáy). Chợt có tin báo rằng có hÆ¡n má»™t vạn quân Vân Nam sang cứu. Lý Triện sợ để hai đạo quân của Minh hợp lại thì khó đánh, bèn bảo Phạm Văn Xảo Ä‘em hÆ¡n má»™t nghìn ngÆ°á»i Ä‘i đón chặn Ä‘Æ°á»ng quân Vân Nam; còn mình thì cùng vá»›i Äá»— Bà đem quân đến đánh Trần TrÃ. Trần Trà thua chạy; bá»n Lý Triện Ä‘uổi đến là ng Nhân Mục bắt được tÆ°á»›ng nhà Minh là Vi Lạng, chém được hÆ¡n 1.000, rồi lại quay trở vá» Ninh Giang hợp binh vá»›i Văn Xảo để đánh quân Vân Nam.
Phạm Văn Xảo đến cầu Xa Lá»™c (?) thì gặp quân Vân Nam sang, đánh má»™t tráºn, quân nghịc thua chạy vá» giữ thà nh tam giang.
T rần Trà thấy thế ở Äông Quan yếu lắm bèn viết thÆ° và o Nghệ An gá»i PhÆ°Æ¡ng ChÃnh Ä‘em binh ra cứu, để giữ lấy chá»— căn bản. PhÆ°Æ¡ng ChÃnh
được thÆ° bèn sai Thái Phúc ở lại giữ thà nh Nghệ An, rồi Ä‘em quân xuống thuyá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bể ra Äông Quan.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nghe tin ấy, liá»n sai Lê Ngân, Lê Văn An, Lê Bôi, Lê Tháºn, Lê Văn Linh ở lại vây thà nh Nghệ An; VÆ°Æ¡ng tá»± Ä‘em đại quân cả thủy bá»™ PhÆ°Æ¡ng ChÃnh ra bắc. Ra đến Thanh Hóa, VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh và o đánh thà nh Tây Äô, nhÆ°ng quân Minh giữ vững thà nh trì đánh không được, VÆ°Æ¡ng Ä‘em quân đến đóng ở Lá»—i Giang.
14. Tráºn Tụy Äá»™ng - VÆ°Æ¡ng Thông Thất Thế. Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ở LÆ° SÆ¡n và o đánh Nghệ An đến giá», đánh đâu được đấy, thanh thế lừng lẫy, quân Minh khiếp sợ, Ä‘em tin vá» cho Minh Triá»u biết, Minh Äế liá»n sai Chinh Di TÆ°á»›ng Quân là VÆ°Æ¡ng Thông và Tham TÆ°á»›ng là Mã Anh Ä‘em 5 vạn quân sang cứu Äông Quan. Trần Trà và PhÆ°Æ¡ng ChÃnh thì phải cách hết cả quan tÆ°á»›c bắt phải theo quân Ä‘i đánh giặc, còn Trần Hiệp thì cứ giữ chức Tham Tán Quân Vụ.
VÆ°Æ¡ng Thông sang đến đất Äông Quan há»™i tất cả quân sÄ© lại được mÆ°á»i vạn, cùng vá»›i bá»n Trần Hiệp chia là m ba đạo Ä‘i đánh Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng.
VÆ°Æ¡ng Thông Ä‘em quân đến đóng ở bến Cổ Sở (thuá»™c huyện Thạch Thất, phủ Quốc Oai, SÆ¡n Tây). PhÆ°Æ¡ng ChÃnh đóng ở Sa Thôi (thuá»™c huyện Từ Liêm), Mã Kỳ đóng ở Thanh Oai, đồn lÅ©y liên tiếp nhau má»™t dãy dà i hÆ¡n mấy mÆ°Æ¡i dặm.
B á» n Lý Triện, Äá»— Bà ở Ninh Kiá»u Ä‘em quân và voi đến phục ở Cổ
Lãm, rồi cho quân đến đánh nhữ Mã Kỳ. Mã Kỳ đem tất cả quân đuổi đến
Thanh Äà m (tức là huyện Thanh Trì bây giá») gá»i bá»n Äinh Lá»… và Nguyá»…n XÃ
đến cứu.
Ä inh Lá»… và Nguyá»…n Xà đem 3.000 quân và hai con voi láºp tức đêm hôm ấy đến Cao Bá»™, rồi phân binh ra phục sẵn ở Tụy Äá»™ng (thuá»™c huyện Mỹ LÆ°Æ¡ng) và ở Chúc Äá»™ng (thuá»™c huyện ChÆ°Æ¡ng Äức) 80 . Chợt bắt được tên thám tá» của quân Minh, tra ra thì biết rằng quân VÆ°Æ¡ng Thông đóng ở Ninh Kiá»u, có má»™t đạo quân Ä‘i lẻn ra Ä‘Æ°á»ng sau quân Lý Triện để đánh táºp háºu, đại quân sang đò chỉ chá» lúc nà o nghe súng thì hai mặt đổ lại cùng đánh.
B iết mÆ°u ấy rồi, đến canh năm đêm hôm ấy, Äinh Lá»… sai ngÆ°á»i bắn súng là m hiệu để đánh lừa quân giặc. Quả nhiên quân giặc nghe tiếng súng Ä‘á»u kéo ùa đến đánh. Bấy giá» phải Ä‘á»™ trá»i mÆ°a, Ä‘Æ°á»ng lầy, quân Minh vừa đến Tụy Äá»™ng thì bị quân ta bốn mặt đổ ra đánh, chém được quan Thượng ThÆ° là Trần Hiệp, và Ná»™i Quan là Lý Lượng. Còn những quân sÄ© nhà Minh thì chết hại nhiá»u lắm: phần thì già y xéo lẫn nhau mà chết, phần thì ngã xuống sông chết Ä‘uối, cả thảy đến hÆ¡n năm vạn ngÆ°á»i; còn bị bắt sống hÆ¡n má»™t vạn ngÆ°á»i, các đồ đạc khà giá»›i thì lấy được không biết bao nhiêu mà kể. Tráºn Tụy Äá»™ng đánh và o tháng mÆ°á»i năm bÃnh ngá» (1426).
PhÆ°Æ¡ng ChÃnh và Mã Kỳ chạy thoát được, rồi cùng vá»›i VÆ°Æ¡ng Thông vá» giữ
thà nh Äông Quan.
B á» n Äinh Lá»… thừa thắng Ä‘em binh vá» vây thà nh và cho ngÆ°á»i vá» Lá»—i Giang báo tin thắng tráºn cho Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng biết.
VÆ°Æ¡ng liá»n tiến binh ra Thanh Äà m, rồi má»™t mặt sai Trần Nguyên Hãn Ä‘em
cầu Tam La (ở giáp giá»›i huyện Thanh Oai và huyện Từ Liêm), quân phục 100chiếc thuyá»n Ä‘i theo sông Lung Giang (?) ra cá»a Hát Giang (cá»a sông
binh của Lý Triện đổ ra đánh, quân Minh thua chạy, nhiá»u ngÆ°á»i xuống đồng lầy, chạy không được, bị chém hÆ¡n 1.000 ngÆ°á»i. Lý Triện Ä‘uổi quân Minh đến Nhân Mục, bắt được hÆ¡n 500 ngÆ°á»i. Mã Kỳ má»™t mình má»™t ngá»±a chạy thoát được.
B á» n Lý Triện thừa thắng tiến lên đánh đạo quân PhÆ°Æ¡ng ChÃnh. NhÆ°ng PhÆ°Æ¡ng ChÃnh thấy Mã Kỳ đã thua cÅ©ng rút quân lui, rồi cùng Mã Kỳ vá» há»™i vá»›i PhÆ°Æ¡ng Thông ở bến Cổ Sở.
VÆ°Æ¡ng Thông liệu tất thế nà o quân An Nam cÅ©ng đến đánh, bèn phục binh và phòng bị trÆ°á»›c cả. Chợt có quân của Lý Triện đến. Quân Minh giả ra đánh rồi bá» chạy, nhá» quân ta và chá»— hiểm có chông sắt. Äi đến đấy, voi xéo phải chông Ä‘i không được, rồi lại có phục binh đổ ra đánh, Lý Triện thua chạy vá» giữ Cao Bá»™ (ở vùng ChÆ°Æ¡ng Äức, Mỹ LÆ°Æ¡ng) và cho ngÆ°á»i vá»
Ä Ã¡y thông vá»›i sông Cái) rồi thuáºn dòng sông Nhị Hà xuống đóng ở bến Äông
B á»™ Äầu ; má»™t mặt sai bá»n Bùi Bị Ä‘em hÆ¡n 1 vạn quân Ä‘i lẻn ra đóng ở Tây
DÆ°Æ¡ng Kiá»u (?), VÆ°Æ¡ng tá»± dẫn đại quân đến hạ trại ở gần thà nh Äông Quan. Quân Minh giữ ở trong thà nh không ra đánh, bao nhiêu chiến thuyá»n thì
Vương lấy được cả.
Kể từ ngà y Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Ä‘em binh và o đánh Nghệ An đến giá», tuy rằng đánh đâu được đấy, nhÆ°ng chÆ°a có tráºn nà o quan hệ bằng tráºn Tụy Äá»™ng nà y. Bởi vì việc thắng bại trong 10 phần, đánh xong tráºn nà y, thì đã chắc được 7, 8 phần rồi. Quân thế nhà Minh chỉ còn ở trong mấy thà nh bị vây
nữa mà thôi, mặt ngoà i thì viện binh lại chÆ°a có, mà dẫu cho có sang nữa, thì thế của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng cÅ©ng đã vững lắm rồi.
N hÆ°ng cứ trong Việt Sá» thì quân của Lý Triện và Äinh Lá»… chẳng qua chỉ có mấy nghìn ngÆ°á»i mà thôi, là m thế nà o mà phá được hÆ¡n 10 vạn quân tinh binh của VÆ°Æ¡ng Thông ? Vả lại sá» chép rằng đánh tráºn Tụy Äá»™ng quân An Nam giết được hÆ¡n 5 vạn quân Minh, lại bắt được hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i, nhÆ° thế chẳng hóa ra quân Minh hèn lắm ru! E rằng nhà là m sá» có ý thiên vị, cho nên sá»± thá»±c không được rõ lắm. NhÆ°ng dẫu thá»±c hÆ° thế nà o mặc lòng, đại khái tráºn Tụy Äá»™ng là má»™t tráºn đánh nhau to, mà VÆ°Æ¡ng Thông thì thua, phải rút quân vá» giữ thà nh Äông Quan rồi bị vây, còn Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng thì ra bắc thu phục các châu huyện. Việc ấy chắc là tháºt có.
15. Vây Thà nh Äông Äô. Từ khi Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng ra Äông Äô, những kẻ hà o kiệt ở các nÆ¡i Ä‘á»u nô nức vá» theo, xin hết sức Ä‘i đánh giặc. VÆ°Æ¡ng dùng lá»i úy dụ và lấy cái nghÄ©a lui tá»›i mà giảng giải cho má»i ngÆ°á»i nghe, rồi cứ tùy tà i mà thu dùng.
VÆ°Æ¡ng chia đất Äông Äô ra là m bốn đạo, đặt quan văn võ để coi việc chÃnh trị.
Cứ theo sách "Lịch Triá»u Hiến ChÆ°Æ¡ng Äịa DÆ° ChÃ" của ông Phan Huy Chú thì những trấn Tam Giang, Tuyên Quan, HÆ°ng Hóa, Gia HÆ°ng thuá»™c vá» Tây Äạo; những trấn Thượng Hồng, Hạ Hồng, Thượng Sách, Hạ Sách cùng vá»›i lá»™ An Bang thuá»™c vá» Äông Äạo; những trấn Bắc Giang, Thái Nguyên thuá»™c vá» Bắc Äạo; những lá»™ Khoái Châu, Lý Nhân, Tân HÆ°ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Thiên TrÆ°á»ng thuá»™c vá» Nam Äạo.
16. VÆ°Æ¡ng Thông Xin Hòa Lần Thứ Nhất. VÆ°Æ¡ng Thông ở Äông Quan cứ bị thua mãi, liệu thế đánh không được nữa, muốn bãi binh vá» Tà u, nhÆ°ng sợ mang tiếng, bèn lục tá» chiếu của vua nhà Minh, niên hiệu VÄ©nh Lạc (1407), nói vá» việc tìm con cháu há» Trần, rồi cho ngÆ°á»i ra nói vá»›i Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tìm ngÆ°á»i dòng dõi há» Trần láºp lên, để xin bãi binh.
VÆ°Æ¡ng nghÄ© đánh nhau mãi, trong nÆ°á»›c tà n hại, dân tình khổ sở, bèn y theo lá»i VÆ°Æ¡ng Thông. Nhân lúc bấy giá» có ngÆ°á»i tên là Hồ Ông trốn ở Ngá»c Ma, xÆ°ng là cháu ba Ä‘á»i vua Nghệ Tông, vÆ°Æ¡ng bèn cho ngÆ°á»i Ä‘i đón Hồ Ông vỠđổi tên là Trần Cao, láºp nên là m vua, mà VÆ°Æ¡ng thì xÆ°ng là m Vệ Quốc Công để cầu phong vá»›i nhà Minh, cho chóng xong việc.
VÆ°Æ¡ng Thông cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° ra xin hòa, và xin cho Ä‘em toà n quân vá» nÆ°á»›c. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng thuáºn cho, định ngà y để VÆ°Æ¡ng Thông gá»i quân ở các nÆ¡i vá» há»™i tại Äông Äô, rồi vá» Tà u. Việc đã định nhÆ° thế, nhÆ°ng mà bấy giá» có mấy ngÆ°á»i An Nam theo nhà Minh, nhÆ° những tên Trần Phong, LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt, sợ rằng quân Minh vá» thì mình phải giết, bèn lấy chuyện Ô Mã Nhi ngà y trÆ°á»›c can VÆ°Æ¡ng Thông đừng rút quân vá». VÆ°Æ¡ng Thông nghe lá»i, bá» ngoà i tuy nói hòa, nhÆ°ng bá» trong sai ngÆ°á»i Ä‘Ã o hà o, rắc chông, rồi cho ngÆ°á»i Ä‘i lẻn Ä‘em thÆ° vá» Tà u cầu cứu.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng bắt được ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ°, giáºn lắm, không giao thông vá»›i quân Minh nữa, rồi sai Lê Quốc HÆ°ng đánh thà nh Äiêu Diêu (huyện Gia Lâm, Bắc Ninh) và thà nh Thị Kiá»u (tức là Thị Cầu thuá»™c huyện Võ Giang, Bắc Ninh); Trịnh Khả và Lê Khuyển đánh thà nh Tam Giang (tức là Tam Äái, nay là huyện Bạch Hạc); Lê Sát và Lê Thụ đánh thà nh XÆ°Æ¡ng Giang ( tức là Phủ Lạng ThÆ°Æ¡ng bây giá»); Trần Lá»±u, Lê Bôi đánh thà nh Kỳ Ôn. Chẳng bao lâu những thà nh ấy Ä‘á»u lấy được cả.
17. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Äóng Quân ở Bồ Äá». Tháng giêng năm Ä‘inh mùi (1427), Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tiến quân lên đóng ở chá»— Bồ Äá», ở phÃa bắc sông Nhị Hà , rồi sai tÆ°á»›ng đánh thà nh Äông Quan: Trịnh Khả đánh cá»a Äông, Äinh Lá»… đánh cá»a Nam, Lê Cá»±c đánh cá»a Tây, Lý Triện đánh cá»a Bắc.
Quân nhà Minh má»™t ngà y má»™t kém, tÆ°á»›ng nhà Minh giữ thà nh Nghệ An và thà nh Diá»…n Châu là bá»n Thái Phúc và Tiết Tụ Ä‘á»u ra hà ng cả. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lại sai Lại Bá»™ Thượng ThÆ° là ông Nguyá»…n Trãi, là m hịch Ä‘i khuyên tÆ°á»›ng sÄ© các nÆ¡i vá» hà ng.
N hÆ°ng cÅ©ng vì thấy quân Minh đã yếu thế, có ý khinh định cho nên quân ta mất hai viên đại tÆ°á»›ng. TrÆ°á»›c thì Lý Triện đóng ở Từ Liêm, không cẩn tháºn, bị quân của PhÆ°Æ¡ng ChÃnh đến đánh lẻn giết mất; sau VÆ°Æ¡ng Thông ở Äông Quan Ä‘em binh ra đánh Lê Nguyá»…n ở Tây Phù Liệt (thuá»™c huyện Thanh Trì), VÆ°Æ¡ng sai Äinh Lá»… và Nguyá»…n Xà đem 500 quân Ä‘i cứu. Äi đến Mỹ Äá»™ng (thuá»™c Hoà ng Mai, huyện Thanh Trì) gặp quân Minh, hai bên đánh nhau. VÆ°Æ¡ng Thông thấy quân Äinh Lá»… có Ãt, bèn vây lại đánh bắt được Äinh Lá»… và Nguyá»…n XÃ. Nguyá»…n Xà trốn Ä‘i được, còn Äinh Lá»… bị giết.
18. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Äặt Pháp Luáºt Äể Trị Quân Dân. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng cứ má»™t mặt vây đánh thà nh Äông Quan và các thà nh khác, má»™t mặt lo việc cai trị, đặt ra các Ä‘iá»u lệ để cho việc binh có ká»· luáºt và cho lòng dân được yên.
T rÆ°á»›c hết VÆ°Æ¡ng dụ cấm tà đạo: ai mà dùng những phép tà ma giả dối để đánh lừa ngÆ°á»i ta thì phải tá»™i. Còn những dân sá»± bị loạn phải lÆ°u tán Ä‘i chá»— khác cho vá» nguyên quán, cứ việc là m ăn nhÆ° cÅ©.
N hững vợ con gia quyến của những ngÆ°á»i ra là m quan vá»›i giặc, thì được phép theo lệ, lấy tiá»n mà chuá»™c 82 ; còn những quân lÃnh nhà Minh đã hà ng thì Ä‘Æ°a vá» Thiên TrÆ°á»ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Lý Nhân, Tân HÆ°ng để nuôi nấng tá» tế.
VÆ°Æ¡ng đặt ra ba Ä‘iá»u để răn các quan:
1. Không được vô tình.
2. Không được khi mạn.
3. Không được gian dâm
Và lại dụ rằng những quân lÃnh ngà y thÆ°á»ng có tá»™i không được giết cà n, trừ
lúc nà o ra tráºn mà trái quân lệnh thì má»›i theo phép mà thi hà nh.
VÆ°Æ¡ng lại đặt ra 10 Ä‘iá»u để là m ká»· luáºt cho các tÆ°á»›ng sÄ©:
1. Trong quân ồn à o không nghiêm.
2. Không có việc gì mà đặt chuyện ra để là m cho má»i ngÆ°á»i sợ hãi.
3. Lúc lâm tráºn nghe trống đánh, thấy cá» phất, mà chùng chình không tiến.
4. Thấy kéo cỠdừng quân mà không dừng.
5. Nghe tiếng chiêng lùi quân mà không lùi
6. Phòng giữ không cẩn tháºn, để mất thứ ngÅ©.
7. Lo riêng việc vợ con, mà bỠviệc quân.
8. Tha binh Ä‘inh vỠđể lấy tiá»n, và là m sổ sách máºp má».
9. Theo bụng yêu ghét của mình mà là m lòa mất công quả của ngÆ°á»i ta.
10. Gian dâm, trộm cắp.
Há»… tÆ°á»›ng sÄ© ai mà phạm và o 10 Ä‘iá»u ấy thì phải tá»™i chém.
Còn quân lÃnh, thì há»… nghe má»™t tiếng súng mà không có tiếng chiêng, thì các tÆ°á»›ng hiệu phải đến dinh nghe lệnh; há»… nghe hai ba tiếng súng và hai ba tiếng chiêng ấy là có việc cảnh cấp, quan chấp lệnh phải sắp hà ng ngÅ©, còn quan thiếu úy thì đến dinh mà nghe lệnh; há»… đến lúc lâm tráºn mà lùi hoặc là bá» những ngÆ°á»i sau không cứu, thì phải tá»™i chém, nhÆ°ng gián hoặc đã có ai không may chết tráºn mà mình hết sức mang được xác ra thì khá»i tá»™i.
82 V ợ con của quan Bố ChÃnh thì phải 70 quan; vợ con những sinh viên và thổ quan thì 10 quan;
còn những con trai, con gái đầy tớ, đứa ở thì 5 quan.
Äại khái ká»· luáºt ở trong quân của Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nhÆ° thế, cho nên Ä‘i đâu, dân gian kÃnh phục lắm.
19. Tráºn Chi Lăng - Liá»…u Thăng Tá» Tráºn. Từ khi quân Minh thua tráºn Tụy Äá»™ng, Trần Hiệp bị giết, VÆ°Æ¡ng Thông cho ngÆ°á»i vá» tâu vá»›i Minh Äế để xin thêm binh. Minh Äế thất kinh, liá»n sai Chinh Lá»— Phó TÆ°á»›ng Quân An Viá»…n Hầu là Liá»…u Thăng, Tham TÆ°á»›ng Bảo Äịnh Bá là LÆ°Æ¡ng Minh, Äô Äốc là Thôi Tụ, Binh Bá»™ Thượng ThÆ° là Lý Khánh, Công Bá»™ Thượng ThÆ° là Hoà ng Phúc, Hữu Bố ChÃnh Sứ là Nguyá»…n Äức Huân, Ä‘em 10 vạn quân, hai vạn ngá»±a, Ä‘i Ä‘Æ°á»ng Quảng Tây sang đánh cá»a Ba Lụy, bấy giá» là tháng chạp năm bÃnh ngá» (1427). Lại sai Chinh Nam Äại TÆ°á»›ng Quân Kiá»m Quốc Công là Má»™c Thạnh, Tham TÆ°á»›ng Anh HÆ°ng Bá là Từ Hanh, Tây Ninh Bá là Äà m Trung Ä‘i Ä‘Æ°á»ng và o Vân Nam sang đánh cá»a Lê Hoa.
Khi các tÆ°á»›ng nghe viện binh của quân Minh sắp đến, nhiá»u ngÆ°á»i khuyên VÆ°Æ¡ng đánh ngay lấy thà nh Äông Quan để tuyệt Ä‘Æ°á»ng ná»™i ứng, nhÆ°ng VÆ°Æ¡ng không nghe, bảo rằng: "Việc đánh thà nh là hạ sách, nay ta hãy cứ dưỡng binh súc nhuệu để đợi quân địch đến thì ra đánh. Há»… viện quân mà thua, thì quân trong thà nh tất phải ra hà ng. Thế có phải là m má»™t việc mà thà nh được hai không?" Äoạn rồi bắt phải giữ gìn má»i nÆ¡i cho nghiêm nhặt, lại bắt ngÆ°á»i ở Lạng Giang, Bắc Giang, Tam Äái, Tuyên Quan, Quy Hóa Ä‘i chá»— khác, bỠđồng không để tránh quân Minh.
Äến tháng mÆ°á»i (1427) Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng nghe tin quân của bá»n Liá»…u Thăng đã sắp sang đất An Nam, liá»n há»™i các tÆ°á»›ng lại bà n rằng: "Quân kia cáºy khoẻ khinh yếu, lấy nhiá»u bắt nạt Ãt, chỉ cốt đánh cho được, chứ không tưởng đến Ä‘iá»u khác. Nay Ä‘Æ°á»ng xa nghìn dặm, mà đi có mấy ngà y, nếu ta nhân lúc ngÆ°á»i ngá»±a của chúng Ä‘ang má»i mệt, ta "dÄ© dáºt đãi lao", đánh là tất được". Bèn sai Lê Sát, LÆ°u Nhân Chú, Lê Linh, Äinh Liệt, Lê Thụ Ä‘em 1 vạn quân và 5 con voi lên phục sẵn ở cá»a Chi Lăng, để đợi quân Minh. Lại sai Lê Lý, Lê Văn An, Ä‘em 3 vạn quân cứ lục tục kéo lên đánh giặc.
B ấ y giá» Trần Lá»±u Ä‘ang giữ cá»a Ba Lụy (Nam Quan) thấy quân Minh đến, lui vá» giữ Ai LÆ°u; đến khi quân giặc đến đánh Ai LÆ°u, Trần Lá»±u lại lùi vá» giữ Chi Lăng, cứ cách từng Ä‘oạn, chá»— nà o cÅ©ng có đồn, quân Minh Ä‘i đến đâu không ai dám chống giữ, phá luôn má»™t lúc được những mấy cái đồn. Liá»…u Thăng đắc ý Ä‘uổi trà n Ä‘i. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng lại là m ra bá»™ khiếp sợ, cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° sang nói vá»›i Liá»…u Thăng xin láºp Trần Cao lên là m vua để xin bãi binh. Liá»…u Thăng tiếp thÆ° không mở ra xem cho ngÆ°á»i Ä‘Æ°a vá» Bắc Kinh, rồi cứ tiến lên đánh.
Ngà y 18 tháng 9, quân Liá»…u Thăng đến gần cá»a Chi Lăng. Lê Sát sai Trần Lá»±u ra đánh rồi bá» chạy. Liá»…u Thăng mừng lắm, chỉ Ä‘em 100 lÃnh kị Ä‘uổi theo, bỠđại Ä‘á»™i ở lại sau. Äuổi được má»™t Ä‘oạn, phải chá»— bùn lầy Ä‘i không được, phục binh ta đổ ra đánh, chém Liá»…u Thăng ở núi Äảo Mã Pha (bây giá» là Mã Yên SÆ¡n, ở là ng Mai Sao, thuá»™c Ôn Châu). Việc ấy và o ngà y
20 tháng 9 năm đinh mùi.
B á» n Lê Sát, Trần Lá»±u thừa thắng Ä‘uổi đánh quân Minh giết hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i. Lúc bấy giỠđạo quân của Lê Lý cÅ©ng vừa đến, há»™i lại tiến lên đánh quân Minh, chém được LÆ°Æ¡ng Minh ở giữa tráºn (ngà y 25). Lý Khánh thì tá»± tá» (ngà y 28). Còn bá»n Hoà ng Phúc và Thôi Tụ Ä‘em bại binh chạy vá» thà nh XÆ°Æ¡ng Giang (thà nh của nhà Minh xây ở xã Thá» XÆ°Æ¡ng, phủ Lạng Giang), Ä‘i đến nữa Ä‘Æ°á»ng bị quân của Lê Sát Ä‘uổi đến đánh phá má»™t tráºn; Thôi Tụ cố đánh lấy Ä‘Æ°á»ng chạy vá» XÆ°Æ¡ng Giang, không ngá» thà nh ấy đã bị bá»n Trần Nguyên Hãn lấy mất rồi, quân Minh sợ hãi quá bèn láºp trại đắp lÅ©y ở giữa đồng để chống giữ.
Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng sai quân thủy bá»™ vây đánh, sai Trần Nguyên Hãn chặn Ä‘Æ°á»ng tải lÆ°Æ¡ng của quân Minh, lại sai Phạm Vấn, Lê Khôi, Nguyá»…n Xà đem quân thiết Ä‘á»™i và o đánh chém quân Minh được hÆ¡n 5 vạn, bắt sống được Hoà ng Phúc, Thôi Tụ và 3 vạn quân. Thôi Tụ không chịu hà ng phải giết.
B ấ y giá» Má»™c Thạnh vá»›i bá»n Phạm Văn Xảo và Trịnh Khả Ä‘ang giữ nhau ở cá»a Lê Hoa. TrÆ°á»›c VÆ°Æ¡ng cÅ©ng đã liệu rằng Má»™c Thạnh là ngÆ°á»i lão luyện tất chá» xem quân Liá»…u Thăng thắng bại thế nà o rồi má»›i tiến, bèn sai Ä‘Æ°a thÆ° dặn bá»n Văn Xảo cứ giữ vững chứ đừng ra đánh. Äến khi quân Liá»…u Thăng thua rồi, VÆ°Æ¡ng cho những tên tì tÆ°á»›ng đã bắt được, Ä‘em những giấy má ấn tÃn lên cho Má»™c Thạnh biết.
Má»™c Thạnh được tin ấy, sợ quá, Ä‘em quân chạy, bị quân Trịnh Khả Ä‘uổi theo chém được hÆ¡n 1 vạn ngÆ°á»i và bắt được cả ngÆ°á»i lẫn ngá»±a má»—i thứ hÆ¡n má»™t nghìn.
20. VÆ°Æ¡ng Thông Xin Hòa Lần Thứ Hai. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng sai Ä‘Æ°a bá»n Hoà ng Phúc và hai cái hổ phù, hai dấu Ä‘Ã i ngân của quan Chinh Lá»— Phó TÆ°á»›ng Quân vá» Äông Quan cho VÆ°Æ¡ng Thông biết.
VÆ°Æ¡ng Thông biết rằng viện binh sang đã bị thua rồi, sợ hãi quá, viết thÆ° xin hòa. VÆ°Æ¡ng thuáºn cho, rồi cùng vá»›i VÆ°Æ¡ng Thông láºp Ä‘Ã n thỠở phÃa nam thà nh Äông Quan, hẹn đến tháng chạp thì Ä‘em quân vá» Tà u.
21. Trần Cao Dâng Biểu Xin Phong. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng đã hòa vá»›i VÆ°Æ¡ng Thông rồi, quân Minh ở Tây Äô và ở các nÆ¡i Ä‘á»u giải binh cả. VÆ°Æ¡ng sai Lê Thiếu DÄ©nh, Lê Quang Cảnh và Lê Äức Huy Ä‘em tá» biểu và phÆ°Æ¡ng váºt sang sứ nhà Minh.
N hững đồ phÆ°Æ¡ng váºt là :
1. Hai ngÆ°á»i bằng và ng để thay mình.
2. Một lư hương bằng bạc.
3. Một đôi bình hoa bằng bạc
4. Ba mươi tấm lượt.
5. MÆ°á»i bốn đôi ngà voi.
6. MÆ°á»i hai bình hÆ°Æ¡ng trầm.
7. Hai vạn nén hương duyến.
8. Hai mươi bố cây hương trầm.
Và lại Ä‘em hai cái dấu Ä‘Ã i ngân, đôi hổ phù của ChÃnh Lá»— Phó TÆ°á»›ng Quân cùng vá»›i sổ kê những ngÆ°á»i quan quân nhân mã đã bị bắt Ä‘em trả lại Minh Triá»u.
Còn tỠbiểu thì đứng tên Trần Cao, đại lược như sau nà y:
"Khi vua Thái Tổ Cao Hoà ng Äế má»›i lên ngôi, tổ tiên tôi là Nháºt Khuê và o triá»u cống trÆ°á»›c nhất, bấy giá» ngà i có ban thưởng, phong cho tÆ°á»›c VÆ°Æ¡ng. Từ đó nhà tôi vẫn nối Ä‘á»i giữ bá» cõi, không bá» thiếu lá»… triá»u cống bao giá».
Má»›i rồi nhân há» Hồ thoán nghịch, vua Thái Tông Văn Hoà ng Äế quân sang há»i tá»™i. Sau khi đã dẹp yên rồi, ngà i có hạ chiếu tìm con cháu há» Trần để giữ lấy dòng dõi cúng tế. Bấy giá» quan tổng binh TrÆ°Æ¡ng Phụ tìm chÆ°a được khắp, đã xin đặt là m quáºn huyện.
Nguyên tôi lúc trÆ°á»›c vì trong nÆ°á»›c có loạn, chạy trốn và o xứ Lão Qua, cÅ©ng là muốn để tìm chốn yên thân mà thôi, không ngá» ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, vẫn quen thói má»i, nhá»› đến ân trạch nhà tôi thuở trÆ°á»›c, lại cố ý ép tôi phải vá», bất đắc dÄ© tôi cÅ©ng phải theo.
Dẫu rằng trong khi vá»™i và ng, bị ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c cố ép, nhÆ°ng cÅ©ng là cái tá»™i tôi không biết liệu xá». Má»›i đây tôi đã có xin lá»—i trÆ°á»›c hà ng quân, nhÆ°ng không ai chịu nghe, bấy giá» ngÆ°á»i nÆ°á»›c tôi sợ phải tai vạ, liá»n Ä‘em nhau ra phòng bị các cá»a ải, cÅ©ng là má»™t kế giữ mình.
N gỠđâu quan quân xa xôi má»›i đến thấy voi sợ hãi, tức khắc vỡ tan. Việc đã xảy ra nhÆ° váºy, dẫu bởi sá»± bất đắc dÄ© của ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c cÅ©ng là lá»—i của tôi. NhÆ°ng bao nhiêu những quân và ngá»±a bắt được Ä‘á»u phải thu dưỡng tá» tế, không dám xâm phạm má»™t tà gì.
Dám xin hoà ng thượng ngà y nay lại theo nhÆ° lá»i chiếu của vua Thái Tông Văn Hoà ng Äế, tìm lấy con cháu há» Trần, nghÄ© đến cái lòng thà nh và o triá»u cống trÆ°á»›c nhất của tổ tiên tôi ngà y xÆ°a, mà xá cái tá»™i to nhÆ° gò núi ấy, không bắt phải cái phạt nặng bằng búa rìu, khiến cho tôi được nối nghiệp ở xứ nam, để giữ chức triá»u cống.
Tôi đã sai ngÆ°á»i thân tÃn mang tá» biểu tạ và đưa trả những ấn tÃn nhân mã tá»›i chốn kinh sÆ°, nay lại xin đệ tâu những danh số ấy"
Vua nhà Minh bấy giá» là Tuyên Tông xem biểu biết rằng giả dối, nhÆ°ng cÅ©ng muốn nhân dịp ấy để thôi việc binh, bèn Ä‘Æ°a tá» biểu cho quần thần xem, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u xin hòa. Minh Äế sai quan Lá»… Bá»™ Thị Lang là Lý Kỳ Ä‘Æ°a chiếu sang phong cho Trần Cao là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng, bá» tòa Bố ChÃnh và triệt quân vá» Tà u.
Äến tháng chạp năm Ä‘inh mùi, VÆ°Æ¡ng Thông theo lá»i Æ°á»›c vá»›i Bình
Äịnh VÆ°Æ¡ng, Ä‘em bá»™ binh qua sông Nhị Hà , còn thủy quân theo sau.
B ấ y giá» có ngÆ°á»i xui VÆ°Æ¡ng rằng: lúc trÆ°á»›c ngÆ°á»i Minh tà n ác lắm, nên Ä‘em giết cả Ä‘i. VÆ°Æ¡ng nói rằng: " Phục thù báo oán là cái thÆ°á»ng tình của má»i ngÆ°á»i, nhÆ°ng cái bản tâm ngÆ°á»i có nhân không muốn giết ngÆ°á»i bao giá». Vả ngÆ°á»i ta đã hà ng mà lại còn giết thì không hay. Nếu mình muốn thá»a cÆ¡n giáºn má»™t lúc, mà chịu cái tiếng muôn Ä‘á»i giết kẻ hà ng, thì sao bằng để cho muôn vạn con ngÆ°á»i sống mà khá»i được cái mối tranh chiến vá» Ä‘á»i sau, lại để tiếng thÆ¡m lÆ°u truyá»n thiên cổ trong sá» xanh".
VÆ°Æ¡ng không giết ngÆ°á»i Minh lại cấp cho thủy quân 500 chiếc thuyá»n giao cho PhÆ°Æ¡ng ChÃnh và Mã Kỳ quản lÄ©nh; cấp lÆ°Æ¡ng thảo cho lục quân giao cho SÆ¡n Thá», Hoà ng Phúc quản lÄ©nh; còn 2 vạn ngÆ°á»i đã ra hà ng và đã bị bắt thì giao cho Mã Anh quản lÄ©nh Ä‘em vá» Tà u. VÆ°Æ¡ng Thông thì lÄ©nh bá»™ binh Ä‘i sau. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng tiá»…n biệt rất háºu.
G iặc Minh lục tục vá» bắc, bấy giá» má»›i tháºt là : Nam Quốc SÆ¡n Hà , Nam Äế CÆ°; nÆ°á»›c Nam lại được tá»± chủ nhÆ° cÅ©.
23. Tá» Bình Ngô Äại Cáo. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng dẹp xong giặc Minh rồi, sai ông Nguyá»…n Trãi là m tá» bá cáo cho thiên hạ biết.
Tá» Bình Ngô Äại Cáo nà y là m bằng Hán Văn, là má»™t bản văn chÆ°Æ¡ng rất có giá trị trong Ä‘á»i Lê. Nay theo nguyên văn ở trong táºp Hoà ng Việt Văn
Tà i sản của Vô Tình
21-09-2008, 11:31 AM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
Bình Ngô Äại Cáo
T ượng mảng:
T uấn kiệt nhÆ° sao buổi sá»›m, nhân tà i nhÆ° lá mùa thu. Việc bôn tẩu thiếu kẻ đỡ đần, nÆ¡i duy ác hiếm ngÆ°á»i bà n bạc. Äôi phen vùng vẫy, vẫn
Việc nhân nghÄ©a cốt ở yên dân, quân Ä‘iếu phạt chỉ vì khá» bạo. NhÆ° đăm đăm con mắt dục đôn ; mấy thủa đợi chá», luống đằng đẵng cá»— xe hÆ°
nước Việt từ trước, vốn xưng văn hiến đã lâu. Sơn hà cương vực đã chia,
tả . Thế mà trông ngÆ°á»i, ngÆ°á»i cà ng vắng ngắt, vẫn mịt má» nhÆ° kẻ vá»ng
phong tục bắc nam cÅ©ng khác. Từ Äinh, Lê, Lý, Trần, gây ná»n Ä‘á»™c láºp; cùng
dÆ°Æ¡ng . thế mà tá»± ta, ta phải lo toan, thêm vá»™i vã nhÆ° khi chá»ng nịch .
Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, Nguyên, hùng cứ má»™t phÆ°Æ¡ng. Dẫu cÆ°á»ng nhược có lúc khác nhau, song hà o kiệt Ä‘á»i nà o cÅ©ng có.
Váºy nên:
LÆ°u Cung sợ uy mất vÃa, Triệu Tiết nghe tiếng giáºt mình. Cá»a Hà m Tá» giết tÆ°Æ¡i Toa Äô, sông Bạch Äằng bắt sống Ô Mã. Xét xem cổ tÃch, đã có minh trÆ°ng .
Vừa rồi:
Vì há» Hồ chÃnh sá»± phiá»n hà , để trong nÆ°á»›c nhân dân oán bạn. Quân cuồng Minh đã thừa cÆ¡ tứ ngược 84 , bá»n gian tà còn bán nÆ°á»›c cầu vinh. NÆ°á»›ng dân Ä‘en trên ngá»n lá»a hung tà n, vùi con Ä‘á» xuống dÆ°á»›i hầm tai vạ. ChÆ°á»›c dối đủ muôn nghìn khóe, ác chứa ngót hai mÆ°Æ¡i năm. Bại nhân nghÄ©a, nát cả cà n khôn, nặng khoa liá»…m 85 vét không sÆ¡n trạch. Nà o lên rừng Ä‘Ã o má», nà o xuống bể mò châu, nà o hố bẫy hÆ°Æ¡u Ä‘en, nà o lÆ°á»›i dò chim sả. Tà n hại cả côn trùng thảo má»™c; nheo nhóc thay quan quả Ä‘iên liên 86 . Kẻ há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy no nê chÆ°a chán. Nay xây nhà , mai đắp đất, chân tay nà o phục dịch cho vừa. Nặng ná» vá» những ná»—i phu phen, bắt bá»› mất cả nghá» canh cá»i. Äá»™c ác thay ! trúc rừng không ghi hết tá»™i; dÆ¡ bẩn thay ! nÆ°á»›c bể không rá»a sạch mùi. Lẽ nà o trá»i đất tha cho, ai bảo thần
Phần thì giáºn hung đồ ngang dá»c, phần thì lo quốc bá»™ khó khăn. Khi Linh
SÆ¡n lÆ°Æ¡ng hết mấy tuần; khi Khôi huyện quân không má»™t lữ. Có lẽ trá»i muốn trao cho gánh nặng, bắt trải qua bách chiết thiên ma; cho nên ta cố
gắng gan bá»n, chấp hết cả nhất sinh tháºp tá». Múa đầu gáºy, ngá»n cá» phất phá»›i, ngóng vân nghê bốn cõi Ä‘an hồ. Mở tiệc quân, chén rượu ngá»t ngà o, khắp tÆ°á»›ng sÄ© má»™t lòng phụ tá». Thế giặc mạnh, ta yếu mà ta địch nổi; quân giặc nhiá»u, ta Ãt mà ta được luôn.
Dá»n hay:
Ä em đại nghÄ©a để thắng hung tà n, lấy chà nhân mà thay cÆ°á»ng bạo. Tráºn Bồ Äằng sấm vang sét dáºy, miá»n Trà Lân trúc phá tro baỵ SÄ© khà đã hăng, quân thanh cà ng mạnh. Trần TrÃ, SÆ¡n Thá» mất vÃa chạy tan; PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Lý An tìm Ä‘Æ°á»ng trốn tránh. Äánh Tây Kinh phá tan thế giặc, lấy Äông Äô thu lại cõi xÆ°a. DÆ°á»›i Ninh Kiá»u máu chảy thà nh sông; bến Tụy Äá»™ng xác đầy ngoại ná»™i. Trần Hiệp đã thiệt mạng. Lý LÆ°Æ¡ng lại phÆ¡i thây. VÆ°Æ¡ng Thông hết cấp lo lÆ°á»ng, Mã Anh không Ä‘Æ°á»ng cứu đỡ. Nó đã trà cùng lá»±c kiệt, bó tay không biết tÃnh sao; ta đây mÆ°u phạt tâm công, chẳng đánh mà ngÆ°á»i chịu khuất. Tưởng nó phải thay lòng đổi dạ, hiểu lẽ tá»›i lui; ngỠđâu còn kiếm kế tìm phÆ°Æ¡ng, gây mầm tá»™i nghiệt. Cáºy mình là phải, chỉ quen đổ vạ cho ngÆ°á»i; tham công má»™t thá»i, chẳng bá» bà y trò dÆ¡ duốc. Äến nhân nhịn được. ná»—i đứa trẻ ranh nhÆ° Tuyên Äức , nhà m võ không thôi; lại saiđồ nhút nhát
Ta đây:
Núi Lam SÆ¡n dấy nghÄ©a, chốn hoang dã nÆ°Æ¡ng mình. Ngắm non nhÆ° Thạnh, Thăng, Ä‘em dầu chữa cháy. Năm Ä‘inh mùi tháng chÃn, Liá»…u T hăng từ Khâu Ôn tiếng san; lại năm nay tháng mÆ°á»i, Má»™c Thạnh tá»± Vân Nam kéo đến. Ta đã Ä‘iá»u binh giữ hiểm để ngăn lối Bắc quân; ta lại sai
sông căm ná»—i thế thù, thá» sống chết cùng quân nghịch tặc. Äau lòng nhức óc, chốc là mÆ°á»i mấy nắng mÆ°a; nếm máºt nằm gai, há phải má»™t hai sá»›m tối. Quên ăn vì giáºn, sách lược thao suy xét đã tinh; ngẫm trÆ°á»›c đến nay, lẽ hÆ°ng phế đắn Ä‘o cà ng kỹ. Những trằn trá»c trong cÆ¡n má»™ng mị, chỉ băn khoăn má»™t ná»—i đồ hồi. Vừa khi cá» nghÄ©a dấy lên, chÃnh lúc quân thù Ä‘ang mạnh.
Lại ngặt vì:
tÆ°á»›ng chẹn ngang để tuyệt Ä‘Æ°á»ng lÆ°Æ¡ng đạo. MÆ°á»i tám, Liá»…u Thăng thua ở
Chi Lăng, hai mÆ°Æ¡i, Liá»…u Thăng chết ở Mã Yên. Hai mÆ°Æ¡i lăm, LÆ°Æ¡ng Minh tráºn vong; hai mÆ°Æ¡i tám, Lý Khánh tá»± vẫn. Lưỡi dao ta Ä‘ang sắc, ngá»n giáo giặc phải lùi. Lại thêm quân bốn mặt vây thà nh, hẹn đến rằm tháng mÆ°á»i diệt tặc. SÄ© tốt ra oai tì hổ, thần thứ đủ mặt trảo nha. GÆ°Æ¡m mà i đá, đá núi cÅ©ng mòn; voi uống nÆ°á»›c, nÆ°á»›c sông phải cạn. Äánh má»™t tráºn sạch không kình ngạc, đánh hai tráºn tan tác chim muông. CÆ¡n gió to trút sạch lá khô, tổ kiến hổng sụt toang đê cÅ©. Thôi Tụ phải quì mà xin lá»—i, Hoà ng Phúc tá»± trói
để ra hà ng. Lạng Giang, Lạng SÆ¡n thây chất đầy Ä‘Æ°á»ng, XÆ°Æ¡ng Giang, Bình Than máu trôi Ä‘á» nÆ°á»›c. Gá»›m ghê thay ! sắc phong vân cÅ©ng đổi; thảm đạm thay ! sáng nháºt nguyệt phải má». Binh Vân Nam nghẽn ở Lê Hoa, sợ mà mất máºt; quân Má»™c Thạnh tan chÆ°n Cần Trạm, chạy để thoát thân. Suối máu Lãnh Câu, nÆ°á»›c sông rá»n rÄ©; thà nh xÆ°Æ¡ng Äan Xá, cá» ná»™i đầm đìa. Hai mặt cứu binh, cắm đầu trốn chạy; các thà nh cùng khấu, cởi giáp xuống đầu. Bắt tÆ°á»›ng giặc mang vá», nó đã vẫy Ä‘uôi phục tôi; thể lòng trá»i bất sát, ta cÅ©ng mở Ä‘Æ°á»ng hiếu sinh. Mã Kỳ, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, cấp cho năm trăm chiếc thuyá»n, ra đến bể chÆ°a thôi trống ngá»±c. VÆ°Æ¡ng Thông, Mã Anh, phát cho và i nghìn cá»— ngá»±a, vỠđến Tà u còn đổ mồ hôi. Nó đã sợ chết cầu hòa, ngá» lòng thú phục; ta muốn toà n quân là cốt, cả nÆ°á»›c nghỉ ngÆ¡i.
T hế má»›i là mÆ°u kế tháºt khôn, vả lại suốt xÆ°a nay chÆ°a có. Giang san từ đây mở mặt, xã tắc từ đầy vững ná»n. Nháºt nguyệt hối mà lại minh, cà n khôn bÄ© mà lại thái. Ná»n vạn thế xây nên chăn chắn, thẹn nghìn thu rá»a sạch là u là u. Thế là nhá» trá»i đất tổ tông khôn thiêng che chở, giúp đỡ cho nÆ°á»›c ta váºy.
Than ôi !
Vẫy vùng má»™t mảng nhung y nên công đại định, phẳng lặng bốn bá»
thái vũ mở hội vĩnh thanh. Bá cáo xa gần, ngỠcùng cho biết.
Bình Ngô Äại Cáo
Cái văn : nhân nghÄ©a chi cá», yếu tại an dân; Ä‘iếu phạt chi sÆ°, mạc tiên khá» bạo. Duy ngã Äại-Việt chi quốc, thá»±c vi văn-hiến chi bang. SÆ¡n xuyên chi phong vá»±c ký thù, Nam Bắc chi phong-tục diệc dị. Tá»± Triệu Äinh Lý Trần chi triệu tạo ngã quốc, dữ Hán ÄÆ°á»ng Tống Nguyên nhi các đế nhất phÆ°Æ¡ng. Tuy cÆ°á»ng nhược thì hữu bất đồng, nhi hà o kiệt thế vị thÆ°á»ng phạp.
Cố LÆ°u Cung tham công dÄ© thủ bại, nhi Triệu Tiết hiếu đại dÄ© xúc vong. Toa Äô ký cầm Æ° Hà m-tá» quan, Ô Mã há»±u ế Æ° Bạch-đằng hải. Kê chÆ° vãng cổ, quyết hữu minh trÆ°ng.
Khoảnh nhân Hồ-chÃnh chi phiá»n-hà , trÃ-sá» nhân-tâm chi oán-bạn. Cuồng-Minh tứ khÃch, nhân dÄ© Ä‘á»™c ngã dân; ngụy đảng hoà i gian, cánh dÄ© mãi ngã quốc. Hân thÆ°Æ¡ng-sinh Æ° ngược-diá»…m, hảm xÃch-tá» Æ° há»a-khanh. Khi thiên võng dân, quá»·-kế cái thiên vạn trạng; liên binh kết hấn, nẫm ác đãi nhị tháºp niên. Bại nghÄ©a thÆ°Æ¡ng nhân, kiá»n khôn ky hồ dục tức; trá»ng khoa háºu liá»…m, sÆ¡n trạch mỹ hữu kiết di. Khai kim-trÆ°á»ng, tắc mạo lam-chÆ°á»›ng nhi phủ sÆ¡n Ä‘Ã o sa; thái minh-châu, tắc xúc giao-long nhi hoà n yêu thá»™n hải. Nhiá»…u dân thiết huyá»n lá»™c chi hãm tịnh, Ä‘iá»…n váºt chức thúy cầm chi võng la. Côn trùng thảo má»™c giai bất đắc dÄ© toại kỳ sinh, quan quả Ä‘iên-liên câu bất hoạch dÄ© an kỳ sở. Tuấn sinh dân chi huyết, dÄ© nhuáºn kiệt-hiệt chi vẫn nha; cá»±c thổ má»™c chi công, dÄ© sùng công tÆ° chi giải vÅ©. Châu lý chi chinh dao trá»ng khốn, lÆ° diêm chi trữ trục giai không. Quyết Äông-hải chi thủy, bất túc dÄ© trạc kỳ ô; Khánh Nam-sÆ¡n chi trúc, bất túc dÄ© thÆ° kỳ ác. Thần nhân chi sở cá»™ng phẫn, thiên địa chi sở bất dung.
DÆ° phấn tÃch Lam-sÆ¡n, thê thân hoang dã. Niệm thế-thù khởi khả cá»™ng đái, thệ nghịch-tặc nan dữ câu sinh. Thống tâm táºt thủ giả thùy tháºp dÆ° niên, thÆ°á»ng đảm ngá»a tân giả cái phi nhất nháºt. Phát phẫn vong thá»±c, má»—i nghiên Ä‘Ã m thao-lược chi thÆ°; tức cổ nghiệm kim, tế suy cứu hÆ°ng vong chi lý. Äồ hồi chi chÃ, ngá»™ mỵ bất vong. ÄÆ°Æ¡ng nghÄ©a kỳ sÆ¡ khởi chi thì, chÃnh tặc thế phÆ°Æ¡ng trÆ°Æ¡ng chi nháºt.
N ạ i dÄ© nhân tà i thu diệp, tuấn kiệt thần tinh. Bôn tẩu tiá»n háºu giả ký phạp kỳ nhân, mÆ°u mô duy ác giả há»±u quả kỳ trợ. Äặc dÄ© cứu dân chi niệm, má»—i uất-uất nhi dục đông; cố Æ° đãi hiá»n chi xa, thÆ°á»ng cấp-cấp dÄ© hÆ° tả. Nhiên kỳ đắc nhân chi hiệu, mang nhược vá»ng dÆ°Æ¡ng; do ká»· chi thà nh, tháºm Æ° chá»ng nịch. Phẫn hung-đồ chi vị diệt, niệm quốc-bá»™ chi tao truân. Linh-sÆ¡n chi thá»±c táºn kiêm tuần, Khôi-huyện chi chúng vô nhất lữ. Cái thiên dục khốn ngã dÄ© giáng quyết nhâm, cố dÆ° Ãch lệ chi dÄ© tế vu nạn. Yết can vi kỳ, manh lệ chi đồ tứ táºp; đầu giao hưởng sÄ©, phụ tá» chi binh nhất tâm. DÄ© nhược chế cÆ°á»ng, hoặc công nhân chi bất bị; dÄ© quả địch chúng, thÆ°á»ng thiết phục dÄ© xuất kỳ.
Tốt năng dÄ© đại nghÄ©a nhi thắng hung-tà n, dÄ© chi nhân nhi dịch cÆ°á»ng-bạo. Bồ-đằng chi đình khu Ä‘iện xiết, Trà -lân chi trúc phá khôi phi. SÄ© khà dÄ© chi Ãch tăng, quân thanh dÄ© chi đại chấn. Trần TrÃ, SÆ¡n Thá», văn phong nhi trÄ© phách; Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, dả tức dÄ© thâu sinh. Thừa thắng trÆ°á»ng khu, Tây-kinh ký vi ngã hữu; tuyển phong tiến thủ, Äông-đô táºn phục cá»±u cÆ°Æ¡ng. Ninh-kiá»u chi huyết thà nh xuyên, lÆ°u tinh vạn lý; Tụy-Ä‘á»™ng chi thi tÃch dã, di xú thiên niên. Trần Hiệp tặc chi phúc tâm, ký kiêu kỳ thủ; Lý Lượng tặc chi gian đố, há»±u bá»™c quyết thi. VÆ°Æ¡ng Thông lý loạn nhi phần giả Ãch phần, Mã Anh cứu đấu nhi ná»™ giả Ãch ná»™. Bỉ trà cùng nhi lá»±c táºn, thúc thủ đãi vong; ngã mÆ°u phạt nhi tâm công, bất chiến tá»± khuất. Vị bỉ tất dịch tâm nhi cải lá»±, khởi ý phục tác nghiệt dÄ© tốc cô. Chấp nhất ká»· chi kiến, dÄ© giá há»a Æ° tha nhân; tham nhất thì chi công, dÄ© di tiếu Æ° thiên-hạ. Toại lệnh Tuyên- đức chi giảo đồng, Ä‘á»™c binh vô yếm; nhÆ°ng mệnh Thạnh Thăng chi nhụ tÆ°á»›ng, dÄ© du cứu phần. Äinh-vị cá»u nguyệt, Liá»…u Thăng toại dẫn binh do Khâu-ôn nhi tiến; bản niên bản nguyệt, Má»™c Thạnh diệc phân đồ tá»± Vân-nam nhi lai. DÆ° tiá»n ký tuyển binh tắc hiểm dÄ© tồi kỳ phong, dÆ° háºu tái Ä‘iá»u binh tiệt lá»™ dÄ© Ä‘oạn kỳ thá»±c. Bản nguyệt tháºp bát nháºt, Liá»…u Thăng vi ngã quân sở công, kế Ä‘á»a Æ° Chi-lăng nhi dã; bản nguyệt nhị tháºp nháºt, Liá»…u Thăng vi ngã quân sở bại, thân tá» Æ° Mã-yên chi sÆ¡n. Nhị tháºp ngÅ© nháºt, Bảo-định bá LÆ°Æ¡ng Minh tráºn hãm nhi táng khu; nhị tháºp bát nháºt, thượng-thÆ° Lý Khánh kế cùng nhi vẫn thủ.
Ngã toại nghinh nháºn nhi giải, bỉ tá»± đảo qua tÆ°Æ¡ng công. Kế nhi tứ diện thiêm binh dÄ© bao vi, kỳ dÄ© tháºp nguyệt trung tuần nhi Ä‘iá»…n diệt. Viên tuyển tỳ hÆ°u chi sÄ©, thân mệnh trảo nha chi thần. Ẩm tượng nhi hà thủy can, ma Ä‘ao nhi sÆ¡n thạch khuyết. Nhất cổ nhi kình khô ngạc Ä‘oạn, tái cổ nhi Ä‘iểu tán quân kinh. Quyết há»™i nghị Æ° băng đê, chấn cÆ°Æ¡ng phong Æ° cảo diệp. Äô-đốc Thôi Tụ tất hà ng nhi tống khoản, thượng-thÆ° Hoà ng Phúc diện phược dÄ© tá»±u cầm. CÆ°Æ¡ng-thi tắc Lạng-giang, Lạng-sÆ¡n chi đồ; chiến-huyết xÃch XÆ°Æ¡ng-giang, Bình-than chi thủy. Phong vân vị chi biến sắc, nháºt nguyệt thảm dÄ© vô quang.
Kỳ Vân-nam binh vi ngã quân sở ách Æ° Lê-hoa, tá»± Ä‘á»—ng nghi hÆ° hát nhi tiên dÄ© phá đảm. Kỳ Má»™c Thạnh chúng văn Thăng quân đại bại Æ° Cần- trạm, toại láºn tạ bôn há»™i nhi cáºn đắc thoát thân. Lãnh-câu chi huyết xá» phiêu, giang-thủy vị chi ô yết; Äan-xá chi thi sÆ¡n tÃch, dã thảo vị chi ân hồng. Lưỡng lá»™ cứ binh, ký bất tuyá»n chủng nhi âu bại; các thà nh cùng khấu, diệc tÆ°Æ¡ng giải giáp dÄ© xuất hà ng. Tặc thủ thà nh cầm, bỉ ký Ä‘iệu ngạ- hổ khất liên chi vỹ; thần vÅ© bất sát, dÆ° diệc thể Thượng-đế hiếu sinh chi tâm. Tham-tÆ°á»›ng PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, ná»™i-quan Mã Kỳ, tiên cấp hạm ngÅ© bách dÆ° sÆ°u, ký Ä‘á»™ hải nhi do thả hồn phi phách táng. Tổng-binh VÆ°Æ¡ng Thông, tham-chÃnh Mã-Anh, há»±u cấp mã sổ thiên dÆ° thất, dÄ© hoà n quốc nhi Ãch tá»± cổ láºt tâm kinh. Bỉ ký úy tá» tham sinh, nhi tu hiếu hữu thà nh; dÆ° dÄ© toà n quân vi thượng, nhi dục dân đắc tức.
Phi duy kế mÆ°u chi cá»±c kỳ thâm viá»…n, cái diệc cổ kim chi sở vị kiến văn. Xã-tắc dÄ© chi Ä‘iện an, sÆ¡n xuyên dÄ© chi cải quán. Kiá»n khôn ký bÄ© nhi phục thái, nháºt nguyệt ký hối nhi phục minh. Vu dÄ© khai vạn thế thái bình chi cÆ¡, vu dÄ© tuyết thiên cổ vô-cùng chi sỉ. Thị do thiên địa tổ tông chi linh, hữu dÄ© mặc tÆ°Æ¡ng âm há»±u, nhi trà nhiên dã.
Ô-hô! Nhất nhung đại-định, ngáºt thà nh vô cạnh chi công; tứ hải vÄ©nh-thanh, dản bố duy-tân chi cáo. Bá cáo hà nhÄ©, hà m sá» văn tri.
Tà i sản của Vô Tình
21-09-2008, 12:00 PM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
CHÆ¯Æ NG XV NHÀ LÊ (1428-1788)
Thá»i-Kỳ Thống-Nhất (1428-1527)
I. Lê Thái Tổ
1. Bình-định-vương lên ngôi tôn
2. Việc há»c-hà nh
3. Luáºt-lệ
4. Việc cai-trị
5. Phép quân-Ä‘iá»n
6. Việc binh-lÃnh
7. Công thần bị giết
II. Lê Thái Tông
III. Lê Nhân Tông
1. Cai-trị
2. Việc thuế-lệ
3. Việc canh-nông
4. Nhà sinh-tế
5. Việc sá»a phong-tục
6. Äịa-đồ nÆ°á»›c Nam
7. Äại-Việt sá»-ký
8. Việc văn-há»c
9. Việc vũ-bị
10. Äánh Chiêm-thà nh
11. Äánh Lão-qua
12. Äánh Bồn-man
13. Việc giao-thiệp với Tà u
V. Lê Hiến Tông
VI. Lê Túc Tông và Lê Uy Mục
VII. Lê Tương Dực
1. Việc thuế-má
2. Äại-Việt thông-giám
3. Sự biến-loạn
VIII. Lê Chiêu Hoà ng và Lê Cung Hoà ng
1. Giặc Trần Cao quấy-nhiá»…u ở Äông-đô
2. Quan trong Triá»u là m loạn
3. Mạc đăng Dung chuyên quyá»n
I. Lê Thái Tổ ( 1428 - 1433 )
Niên-hiệu: Thuáºn Thiên
1. Bình Äịnh VÆ°Æ¡ng Lên Ngôi Tôn. Bình-định-vÆ°Æ¡ng là Lê Lợi có công dẹp giặc Minh, Ä‘em lại giang-sÆ¡n cho nÆ°á»›c nhà . NhÆ°ng vì trÆ°á»›c phải lấy cá»› láºp con cháu nhà Trần để cầu hòa vá»›i nhà Minh, cho nên phải tôn Trần Cao lên là m vua. Nay việc chiến-tranh đã xong, lòng ngÆ°á»i theo vá» Bình-định-vÆ°Æ¡ng, mà Trần Cao cÅ©ng biết chừng không ai để cho mình ở yên, bèn trốn và o châu Ngá»c-Ma (thuá»™c phủ Trấn-ninh) nhÆ°ng bị quan quân Ä‘uổi bắt được, Ä‘em vá» bắt phải uống thuốc Ä‘á»™c mà chết.
T rần Cao chết rồi, Bình-định-vÆ°Æ¡ng lên ngôi tức là vua Thái-tổ nhÃ
Lê, đặt quốc-hiệu là Äại-Việt. Năm ấy là năm máºu-thân, lịch Tây là năm
1428.
Vua Thái-tổ sai sứ sang cầu phong bên Tà u, nhÆ°ng mà nhà Minh không chịu, bắt phải tìm con cháu nhà Trần để láºp lên là m vua. Sứ nhà Minh Ä‘i vá» hai ba lần, sau vua Thái-tổ bắt các quan viên và phụ lão trong nÆ°á»›c là m tá» khai rằng con cháu nhà Trần tháºt không còn ai nữa, và xin phong cho ngà i là Lê Lợi là m vua nÆ°á»›c Nam. Vua nhà Minh thấy váºy má»›i thuáºn phong vÆ°Æ¡ng cho ngà i.
Từ đấy lệ cứ 3 năm phải sang cống nhà Minh má»™t lần, mà lần nà o cÅ©ng phải đúc hai ngÆ°á»i bằng và ng gá»i là : "đại thân kim nhân ". Có lẽ là lúc đánh tráºn Chi-lăng có giết mất tÆ°á»›ng nhà Minh là Liá»…u Thăng và LÆ°Æ¡ng Minh, cho nên phải đúc hai ngÆ°á»i bằng và ng thế mạng.
Việc cầu phong và việc chịu cống nÆ°á»›c Tà u là việc thế bất-đắc-dÄ©, vì rằng nÆ°á»›c ta đối vá»›i nÆ°á»›c Tà u thì lá»›n nhá» khác nhau nhiá»u lắm; vả lại nÆ°á»›c ta má»™t mình lẻ-loi ở phÃa nam không có vây-cánh nà o cả, nhÆ° váºy, nếu mà cứ kháng-cá»±, không chịu kém má»™t tÃ, thì không bao giá» yên được. Mà dẫu bá» ngoà i mình chịu kém nÆ°á»›c Tà u, nhÆ°ng kỳ thá»±c bá» trong vẫn tá»± chủ, chứ ngÆ°á»i Tà u không xâm-phạm gì đến việc nÆ°á»›c mình. Thế cÅ©ng là má»™t sá»±
giao-thiệp khôn-khéo, là m cho nước được yên-trị.
Vua Thái-tổ lên ngôi rồi, phong thưởng cho các công-thần: bên văn thì ông Nguyá»…n Trãi đứng đầu, bên võ thì ông Lê Vấn đứng đầu, cả thảy lÃ
227 ngÆ°á»i Ä‘á»u được quốc-tÃnh cả. Ngà i lại phong cho ông Nguyá»…n Trãi là Quan-phục-hầu, ông Trần nguyên Hãn là Tả-tÆ°á»›ng-quốc, ông Phạm văn Xảo là m Thái-úy.
N hững ngÆ°á»i công-thần và o báºc thứ nhất thì được thưởng tÆ°á»›c là Thượng-trÃ-tá»±, báºc thứ nhì thì được tÆ°á»›c là Äại-trÃ-tá»±, báºc thứ ba thì được tÆ°á»›c là TrÃ-tá»±.
2. Việc Há»c Hà nh. Vua Thái-tổ sá»a-sang việc há»c-hà nh, đặt trÆ°á»ng Quốc-tá»-giám ở đất kinh-đô để cho con cháu các quan viên và những ngÆ°á»i thÆ°á»ng dân tuấn-tú và o há»c-táºp; mở nhà há»c và đặt thầy dạy nho-há»c ở các phủ và các lá»™. Rồi lại bắt các quan văn vÅ© từ tứ phẩm trở xuống phải và o thi Minh-kinh-khoa, nghÄ©a là quan văn thì phải thi kinh-sá», quan vÅ© thì phải thi vÅ©-kinh. ở các lá»™ cÅ©ng mở khoa thi Minh-kinh để cho những ngÆ°á»i ẩn-dáºt ra ứng-thà mà chá»n lấy nhân-tà i.
N hững ngÆ°á»i Ä‘i tu đạo Pháºt, đạo Lão cÅ©ng bắt phải thi kinh Ä‘iển những đạo ấy; há»… ai thi trúng thì má»›i cho phép được là m tăng và đạo-sÄ©, ai thi há»ng thì phải vá» tục là m ăn.
3. Luáºt Lệ. Äặt ra luáºt-lệ má»›i theo nhÆ° hình-luáºt nhà ÄÆ°á»ng: có tá»™i xuy, tá»™i trượng, tá»™i đồ, tá»™i lÆ°u và tá»™i tá».
Tá»™i xuy chia ra là m 5 báºc từ 10 roi đến 50 roi; tá»™i trượng cÅ©ng chia ra là m 5 báºc, từ 60 đến 100 trượng; tá»™i đồ chia ra là m 3 báºc: đồ là m dịch Ä‘inh, đồ là m lÃnh chuồng voi, và đồ là m lÃnh đồn-Ä‘iá»n; tá»™i lÆ°u chia ra là m 3 báºc : lÆ°u Ä‘i cáºn châu, lÆ°u Ä‘i viá»…n châu và lÆ°u Ä‘i ngoại châu 92 ; tá»™i tá» cÅ©ng chia ra là m 3 báºc: tá»™i thắt cổ và chém, tá»™i chém bêu đầu và tá»™i lăng-trì.
Há»… ai được và o hà ng bát nghị 93 thì trÆ°á»›c phải tâu xin nghị, khi và o nghị xong rồi lại phải tâu để vua xét lại. Những ngÆ°á»i cá»±u thần có công từ ngÅ©-phẩm dÄ© thượng, có ai phạm tá»™i đồ hay là tá»™i lÆ°u thì cÅ©ng tha cả; con cháu những ngÆ°á»i được nghị công mà có tá»™i, thì cứ theo cái thứ báºc táºp
92 LÆ°u Ä‘i cáºn châu là và o Nghệ-an, Ä‘i viá»…n châu là và o Bố-chÃnh, Ä‘i ngoại châu là và o Tân-bình.
93 Bát nghị là : Nghị thân, nghị cố, nghị hiá»n, nghị năng, nghị công, nghị quÃ, nghị cần, nghị tân. Xem ở sách Chu-lá»… thì biết rõ.
ấ m của ông cha mà giảm cho. Những quan viên, quân dân ai có lầm-lá»—i, nhỡ ra phạm đến tá»™i lÆ°u trở xuống thì được cho chuá»™c. Những ngÆ°á»i 70 tuổi trở lên, 15 tuổi trở xuống hay là có phế-táºt mà phạm tá»™i lÆ°u trở xuống, thì cÅ©ng được cho chuá»™c. Những ngÆ°á»i 80 tuổi trở lên, 10 tuổi trở xuống hay là đốc-táºt, thì cứ thứ-tá»± giảm bá»›t cho. Những ngÆ°á»i phạm tá»™i gì hay là phạm tá»™i ăn-trá»™m, ăn-cắp của ngÆ°á»i ta mà tá»± mình ra thú nháºn trÆ°á»›c, thì được lượng tá»™i mà giảm cho Ãt nhiá»u.
Trong nÆ°á»›c bấy giá» có nhiá»u ngÆ°á»i du-đãng cứ rượu chè cá» bạc, không chịu là m ăn tá»-tế, váºy nên đặt ra phép nghiêm để trừng-trị : ai đánh đổ-bác bắt được phải chặt ngón tay mất ba phân; đánh cá», bắt được phải chặt ngón tay mất má»™t phân; không có việc gì quần-tụ nhau để rượu chè, phải đánh 100 trượng, ngÆ°á»i dung chứa những kẻ ấy cÅ©ng phải tá»™i, nhÆ°ng mà được giảm Ä‘i má»™t báºc.
Sá»± nghiêm-phạt nhÆ° thế, thì có thái-quá tháºt, vì là là m tà n-hại đến thân-thể ngÆ°á»i ta, nhÆ°ng mà cÅ©ng có công-hiệu, khiến cho trong nÆ°á»›c bá»›t có thứ ngÆ°á»i cả Ä‘á»i không chịu là m gì, chỉ Ä‘i đánh lừa ngÆ°á»i mà kiếm ăn.
4. Việc Cai Trị. Khi vua Thái-tổ má»›i ở Nghệ-an ra Äông-đô, thì đã chia nÆ°á»›c ra là m bốn đạo, nay lại đặt thêm má»™t đạo nữa gá»i là Hải-tây- đạo, gồm cả Thanh-hóa, Nghệ-an, Tân-bình và Thuáºn-hóa.
Trong các đạo, đạo nà o cÅ©ng có quan Hà nh-khiển để giữ sổ-sách vá» việc quân-dân. Còn nhÆ° các xã-thôn thì cứ xã nà o có hÆ¡n 100 ngÆ°á»i trở lên, gá»i là đại xã, đặt ba ngÆ°á»i xã quan; xã nà o có 50 ngÆ°á»i trở lên, gá»i là trung xã, đặt hai xã quan; xã nà o có 10 ngÆ°á»i trở lên gá»i là tiểu xã, đặt má»™t ngÆ°á»i xã quan để coi việc trong xã.
5. Phép Quân Äiá»n. B ấ y giá» thÆ°á»ng những ngÆ°á»i không có công-lao gì vá»›i nhà -nÆ°á»›c thì lắm ruá»™ng nhiá»u nÆ°Æ¡ng, mà những kẻ phải đánh đông dẹp bắc lao-lung khổ-sở, lúc vá» má»™t tấc đất cÅ©ng không có. Vì thế cho nên vua Thái-tổ định ra phép quân-Ä‘iá»n để lấy công Ä‘iá»n, công thổ mà chia cho má»i ngÆ°á»i, từ quan đại-thần cho đến những ngÆ°á»i già yếu cô quả, ai cÅ©ng có má»™t phần ruá»™ng, khiến cho sá»± già u nghèo ở trong nÆ°á»›c khá»i chênh-lệch lắm.
6. Việc Binh LÃnh. Khi giặc Minh hãy còn ở nÆ°á»›c Nam, thì phải cần có nhiá»u quân binh, cho nên lúc quân An-nam ta má»›i ra Äông-đô, cả thảy được 25 vạn, sau lấy được Äông-đô rồi cho 15 vạn vá» là m ăn, chỉ để lại 10 vạn để phòng-vệ mà thôi, nay lại chia quân ra là m 5 phiên, má»™t phiên
ở lại lÆ°u ban còn bốn phiên cho vá» là m ruá»™ng, cứ lần lượt thay đổi nhau mà vá».
7. Công Thần Bị Giết. Vua Thái-tổ vẫn là má»™t ông vua anh tà i, đánh Ä‘uổi được giặc Minh, mà lại sá»a-sang được nhiá»u công-việc Ãch-lợi cho nÆ°á»›c, nhÆ°ng khi ngà i lên là m vua rồi, có tÃnh hay nghi-ngá», chém giết những ngÆ°á»i công-thần nhÆ° ông Trần nguyên Hãn và ông Phạm văn Xảo. Hai ông ấy giúp ngà i đã có công to, vá» sau chỉ vì sá»± gièm-pha mà đá»u phải chết oan cả.
NghÄ© mà buồn thay cho mấy ngÆ°á»i công-thần Ä‘á»i xÆ°a, chỉ lầm vá» hai chữ công danh, mà đem tấm lòng son sắt Ä‘i phù-tá quân-vÆ°Æ¡ng trong lúc nguy-nan, mong được chút hiển-vinh để cho thá»a cái chà trượng-phu ở Ä‘á»i. NgỠđâu : chim bay đã hết, cung tốt cất Ä‘i, thá» nhanh chết rồi, chó săn phải giết; đến khi công việc xong rồi, thì không những là má»™t thân mình cÅ©ng không được trá»n vẹn mà cả há»-hà ng thÆ°á»ng cÅ©ng phải vạ lây. Thế má»›i biết chỉ có ôn TrÆ°Æ¡ng tá» Phòng nhà Hán là ngÆ°á»i kiến cÆ¡ hÆ¡n cả !
Vua Thái-tổ là m vua được 6 năm thì mất, thỠđược 49 tuổi.
II. Lê Thái Tông ( 1434 - 1442 )
Niên-hiệu: Thiệu Bình ( 1434 - 1442 )
Äại Bảo ( 1440 - 1442 )
Khi vua Thái-tông lên là m vua thì ngà i má»›i có 11 tuổi, cho nên công- việc gì cÅ©ng ở quan Phụ-chÃnh là Lê Sát quyết định hết cả.
Lê Sát là má»™t ngÆ°á»i Ãt há»c nhÆ°ng vì trÆ°á»›c theo vua Thái-tổ láºp được công to, quan là m đến Äại-tÆ°-đồ. Nay là m Phụ-chÃnh, thÆ°á»ng hay cáºy quyá»n, trái phép, là m nhiá»u Ä‘iá»u kiêu-hãnh, há»… triá»u-thần ai là ngÆ°á»i không tòng-phục thì tìm cách là m hại.
Vua Thái-tông tuy còn trẻ tuổi nhÆ°ng vốn có tÃnh thông-minh, là m vua được Ãt lâu thì ra thân chÃnh lấy, rồi giết Lê Sát Ä‘i để thu lấy quyá»n. Song cÅ©ng vì Ãt tuổi mà lại không có ngÆ°á»i phù-tá, cho nên sau thà nh say- đắm tá»u sắc là m lắm Ä‘iá»u không được chÃnh-Ä‘Ãnh.
Äá»i Thái-tông là m vua thì trong nÆ°á»›c phải mấy năm đại hạn, nÆ°á»›c lụt và hoà ng-trùng là m hại mùa-mà ng, dân phải đói khổ. ở mạn mÆ°á»ng- mán lại có đôi ba đám giặc nổi lên là m loạn, có khi vua phải thân chinh Ä‘i đánh, có khi chỉ sai quan Ä‘i tiểu-trừ, cÅ©ng dẹp yên được. Còn việc giao- thiệp vá»›i những nÆ°á»›c lân-bang, nhÆ° Tiêm-la (Thái-lan), Chiêm-thà nh, Ai-lao thì những nÆ°á»›c ấy Ä‘á»u có sứ thần Ä‘i lại và thÆ°á»ng có tiến cống cả.
Ở trong thì chỉnh-đốn việc thi-cỠlại. Lệ cứ 5 năm một lần thi hương, 6 năm một lần thi hội. Phép thi thì kỳ đệ-nhất là m một bà i kinh- nghĩa, bốn bà i tứ-thư nghĩa, mỗi bà i phải 300 chữ trở lên; kỳ đệ-nhị thì là m bà i chiếu, bà i chế và bà i biểu; kỳ đệ-tam là m bà i thi phú; kỳ đệ-tứ thì là m một bà i văn sách phải 1.000 chữ trở lên.
Äến năm nhâm-tuất (1442) mở khoa thi tiến-sÄ©, bao nhiêu những ngÆ°á»i thi Ä‘á»— Ä‘á»u được khắc tên và o bia đá để phấn-chấn lòng ngÆ°á»i văn- há»c. Các tiến-sÄ© được khắc tên và o bia ở Văn-miếu khởi đầu từ đấy.
N hững cách-thức tiêu-dùng tiá»n và lụa vải ở trong nÆ°á»›c cÅ©ng định lại cả; cứ 60 đồng là má»™t tiá»n; lụa thì cứ dà i 30 thÆ°á»›c, rá»™ng 1 thÆ°á»›c 5 tấc trở lên là má»™t tấm; giấy thì 100 tá» là m má»™t táºp.
Tháng bảy năm nhâm-tuất (1442), Thái-tông Ä‘i duyệt binh ở huyện ChÃ-linh. Bấy giỠông Nguyá»…n Trãi đã vá» trà sÄ© ở trại Côn-sÆ¡n, thuá»™c huyện ChÃ-linh. Khi vua Ä‘i qua đó có và o thăm, và thấy ngÆ°á»i hầu ông ấy là Nguyá»…n thị Lá»™ có tà i sắc, bèn bắt theo hầu. Äi đến huyện Gia-định (nay là huyện Gia-bình ở Bắc-ninh) thì vua mất. Triá»u-đình đổ tá»™i cho Nguyá»…n thị Lá»™ giết vua, bắt ông Nguyá»…n Trãi là m tá»™i và tru di cả ba há».
Vua Thái-tông là m vua được 9 năm, thỠđược 20 tuổi.
III. Lê Nhân Tông ( 1443 - 1459 )
Niên-hiệu: Äại Hòa ( 1443 - 1453) Diên Ninh ( 1454 - 1459 )
Khi vua Thái-tông mất, thái-tá» là Băng CÆ¡ má»›i lên 2 tuổi. Các quan đại-thần là bá»n Lê Khả, Nguyá»…n XÃ, láºp thái-tá» lên là m vua, tức là Nhân-tông, để bà Hoà ng-thái-háºu ra nhiếp chÃnh.
Trong mấy năm bà thái-háºu cầm quyá»n, thì có mấy việc quan-trá»ng nhÆ° là đặt ra 14 Ä‘iá»u há»™-luáºt vá» việc tÆ°-Ä‘iá»n; đổi cách thi để lấy ngÆ°á»i là m lại, bá» thi ám-tả và thi kinh-nghÄ©a, chỉ thi viết và thi tÃnh mà thôi. Lại Ä‘Ã o sông Bình-lá»— 94 ở tỉnh Thái-Nguyên để cho tiện Ä‘Æ°á»ng váºn-tải.
Còn ở ngoà i, thì vua nÆ°á»›c Chiêm-thà nh là Bà Cai cứ hay sang cÆ°á»›p phá ở đất Hóa-châu. Triá»u-đình đã mấy phen sai quan và o đánh Ä‘uổi, nhÆ°ng vẫn không chừa. Äến năm bÃnh-dần (1446) Triá»u-đình sai Lê Thụ, Lê Khả Ä‘em quân sang đánh Chiêm-thà nh lấy được thà nh Äồ-bà n, bắt được Bà Cai và cả phi tần Ä‘em vỠđể ở Äông-kinh, rồi láºp ngÆ°á»i cháu vua Bồ-Ä‘á» là Mã-kha-qui-Lai lên là m vua.
N ă m máºu-thìn (1448) lại có xứ Bồn-man xin ná»™i thuá»™c nÆ°á»›c ta, đặt là m châu Qui-hợp. Äất Bồn-man phÃa đông-nam giáp tỉnh Nghệ-an, tỉnh Quảng-bình, phÃa tây-bắc giáp tỉnh HÆ°ng-hóa, tỉnh Thanh-hóa.
Tuy váºy, nhÆ°ng vì bà Thái-háºu hay nghe những lá»i nói gièm, chém giết các quan cá»±u-thần nhÆ° là Lê Khả, Lê khắc Phục, là m cho nhiá»u ngÆ°á»i không phục.
N ă m quÃ-dáºu (1453), Nhân-tông má»›i bắt đầu thân chÃnh. TrÆ°á»›c hết ngà i truy-tặng cho những ngÆ°á»i công-thần và cấp ruá»™ng quan-Ä‘iá»n cho con cháu các ông Lê Sát, Lê Ngân, và Lê khắc Phục.
Lại sai ông Phan phù Tiên là m bá»™ quốc-sá» kể từ vua Thái-tông nhÃ
T rần cho đến khi thuộc nhà Minh, cả thảy là 10 quyển.
T rÆ°á»›c các vÆ°Æ¡ng-hầu và các quan văn-vÅ© Ä‘á»u cứ theo phẩm-hà m của mình mà ăn lá»™c lấy thuế trong 50 há»™ hay là 100 há»™. Nay Nhân-tông lại cho thêm tiá»n tuế-bổng nữa.
Vua Nhân-tông có lẽ cÅ©ng nên được má»™t ông vua hiá»n, nhÆ°ng chẳng may ngà i có ngÆ°á»i anh là Lạng-sÆ¡n-vÆ°Æ¡ng Nghi Dân, trÆ°á»›c đã là m Thái-tá», sau vì ngÆ°á»i mẹ phải tá»™i cho nên phải bá». Äến năm ká»·-mão (1459), Nghi Dân đồng mÆ°u vá»›i bá»n Lê đắc Ninh, Phạm Äồn, Phan Ban và Trần Lăng, ná»a đêm trèo thà nh và o giết Nhân-tông và Hoà ng-thái-háºu, tá»± xÆ°ng là m vua, rồi cho sứ sang Tà u cầu phong.
Nhân-tông trị-vì được 17 năm, thỠ19 tuổi.
94 " Khâm-định Việt-sá»" chép rằng sông Bình-lá»— chảy từ Thái-nguyên vỠđến Phù-lá»™, thì có lẽ sông Bình-lá»— là sông Cà -lồ chăng?
IV. Lê Thánh Tông ( 1460 - 1497 )
Niên-hiệu: Quang Thuáºn ( 1460 - 1469)
Hồng Äức ( 1470 - 1497 )
Nghi Dân cÆ°á»›p ngôi vua được 8 tháng, nhÆ°ng vì tÃnh hay nghe lá»i dua-nịnh, chém giết kẻ cá»±u thần, cho nên lòng ngÆ°á»i không ai phục, đến tháng sáu năm canh-thìn (1460) các quan đại-thần là bá»n Nguyá»…n XÃ, Äinh Liệt mÆ°u chém Phạm Äồn và Phan Ban ở giữa nghị-sá»±-Ä‘Æ°á»ng, rồi đóng cữa thà nh lại và o bắt Nghi Dân giết Ä‘i, rÆ°á»›c con thứ tÆ° vua Thái-tông là Bình- nguyên-vÆ°Æ¡ng TÆ°-Thà nh lên là m vua, tức là vua Thánh-tông.
Thánh-tông là má»™t ông vua thông-minh, thá» mẹ rất có hiếu, ở vá»›i bá» tôi đãi lấy lòng thà nh. Ngà i trị-vì được 38 năm, sá»a-sang được nhiá»u việc chÃnh-trị, mở-mang sá»± há»c hà nh, chỉnh-đốn các việc vÅ©-bị, đánh dẹp nÆ°á»›c Chiêm, nÆ°á»›c Là o, mở thêm bá»-cõi, khiến cho nÆ°á»›c Nam ta bấy giá» Ä‘uợc văn- minh thêm ra và lại lừng-lẫy má»™t phÆ°Æ¡ng, kể từ xÆ°a đến nay chÆ°a bao giá» cÆ°á»ng-thịnh nhÆ° váºy.
Thánh-tông lên ngôi rồi phong tÆ°á»›c và cấp ruá»™ng quan Ä‘iá»n cho các công-thần. Ngà i lại truy-tặng những ngÆ°á»i công-thần bị giết oan ngà y trÆ°á»›c, và cho tìm con cháu ông Nguyá»…n Trãi vá», cấp cho 100 mẫu ruá»™ng để phụng- thá» tổ-tiên.
N hững ngÆ°á»i mà được quốc-tÃnh, nay ngà i cho phục tÃnh lại để cho khá»i mất tên há».
1. Việc Cai Trị. Từ trÆ°á»›c đến giá» triá»u-chÃnh vẫn theo lối cÅ© của nhà Trần : trên thì có tả hữu TÆ°á»›ng-quốc, rồi đến Lá»…-bá»™, Lại-bá»™, Ná»™i- các-viện, Trung-ThÆ°, Hoà ng-Môn, và ba sở Môn-hạ, lại có ngÅ©-đạo Hà nh- khiển để coi sổ-sách quân-dân các đạo. Äến khi Nghi Dân cÆ°á»›p ngôi, đặt ra lục Bá»™ và lục Khoa. Lục Bá»™ là : Lại-bá»™, Há»™-bá»™, Lá»…-bá»™, Binh-bá»™, Công-bá»™ và Hình-bá»™. Lục khoa là : Lại-khoa, Lá»…-khoa, Binh-khoa, Hình-khoa, Há»™-khoa và Công-khoa.
Quan lục bộ thì có Thượng-thư là m đầu, rồi đến tả hữu Thị-lang, Lang-trung, Viên-ngoại-lang, Tư-vụ.
Thánh-tông đặt thêm ra lục tá»± là : Äại-lý-tá»±, Thái-thÆ°á»ng-tá»±, Quang- lá»™c-tá»±, Thái-bá»™c-tá»±, Hồng-lô-tá»±, Thượng-bảo-tá»±. Quan Lục Tá»± thì có Tá»±- khanh, Thiếu-khanh và Tá»±-thừa.
Ngà i lại láºp ra quan chế và lá»…-nghi theo nhÆ° bên Tà u. Các quan văn võ có phần ruá»™ng đất, lại được tiá»n tuế bổng. NhÆ°ng ai mà là m Ä‘iá»u gì nhÅ©ng-lạm thì Ä‘á»u phải nghiêm trị.
Ngà i lại định lệ trà sÄ©, cho các quan ná»™i ngoại : ai là m quan đến 65 tuổi thì được xin vá» trà sÄ©, còn những ngÆ°á»i là m nha-lại đến 60 tuổi cÅ©ng được xin vá».
T rÆ°á»›c vua Thái-tổ chia ra là m 5 đạo, có phủ, lá»™, trấn, châu, huyện, xã. Äạo thì đặt quan Hà nh-khiển, Tuyên-phủ chánh phó-sứ; phủ thì đặt Tri- phủ; lá»™ thì đặt An-phủ-sứ; trấn thì đặt Trấn-phủ-sứ; huyện thì đặt Chuyển- váºn-sứ và Tuần-sát-sứ; xã thì đặt Xã-quan.
Thánh-tông chia nÆ°á»›c ra là m 12 đạo là Thanh-hóa, Nghệ-an, Thuáºn-hóa, Thiên-trÆ°á»ng, Nam-sách, Quốc-oai, Bắc-giang, An-bang, HÆ°ng- hóa, Tuyên-quang, Thái-nguyên, Lạng-sÆ¡n. Má»—i đạo có tòa Äô, tòa Thừa và tòa Hiến. Tòa Äô thì có chánh phó Äô-tổng-binh, coi vá» việc binh; tòa Thừa thì có Thừa-chÃnh chánh-phó-sứ, coi vá» việc chÃnh; tòa Hiến thì có Hiến-sát chánh-phó-sứ, coi vá» việc hình.
Lại đặt ra chức Giám sát-ngá»±-sỠđể Ä‘i xem xét công-việc ở các đạo cho khá»i sá»± nhÅ©ng-nhiá»…u.
Sau nhân có đất Quảng-nam mới lấy của Chiêm-thà nh lại đặt ra là m
13 xứ là Thanh-hóa, Nghệ-an, SÆ¡n-nam (trÆ°á»›c là Thiên-trÆ°á»ng), SÆ¡n-tây
(trÆ°á»›c là Quốc-oai), Kinh-bắc (trÆ°á»›c là Bắc-giang), Hải-dÆ°Æ¡ng (trÆ°á»›c là Nam- sách), Thái-nguyên, Tuyên-quang, HÆ°ng-hóa, Lạng-sÆ¡n, An-bang, Thuáºn-
hóa, Quảng-nam. Ở những xứ hiểm-yếu nhÆ° Nghệ-an, Thuáºn-hóa, Tuyên- quang, HÆ°ng-hóa, Thái-nguyên, Lạng-sÆ¡n, Quảng-nam Ä‘á»u đặt chức Thủ- ngá»± kinh-lược-sứ để phòng giữ. Trong 13 xứ ấy lại chia là m 52 phủ, 172 huyện và 50 châu. Còn ở dÆ°á»›i phủ huyện thì có hÆ°Æ¡ng, phÆ°á»ng, xã, thôn,
trang, sách, động, nguyên, trưởng cả thảy là 8.006.
2. Việc Thuế Lệ. B ấ y giá» thuế Ä‘inh má»—i ngÆ°á»i đồng niên đóng
8 tiá»n; còn thuế ruá»™ng, thuế đất và thuế đất bãi trồng dâu thì cứ kể mẫu mÃ
đóng thuế, mà thứ đất nà o cũng chia ra là m ba hạng.
Việc là m sổ hộ, thì cứ 6 năm một kỳ, quan phủ huyện phải dẫn các xã-trưởng vỠKinh để khai số hộ-khẩu ở các xã.
3. Việc Canh Nông. Vua Thánh-tông lấy sá»± nông-tang là m trá»ng, cho nên ngà i chú ý vá» việc ấy lắm. ThÆ°á»ng thÆ°á»ng ngà i sắc cho phủ huyện phải hết sức khuyên bảo dân là m việc cà y ruá»™ng trồng dâu.
Äặt quan Hà -đê và quan Khuyến-nông để coi việc cà y cấy trong nÆ°á»›c. Bắt quan Há»™-bá»™ và quan Thừa-chÃnh ở các xứ phải tâu cho ngà i biết những đất bá» hoang để bắt phủ huyện đốc dân phu khai-khẩn là m ruá»™ng.
Láºp ra cả thảy 42 sở đồn-Ä‘iá»n, đặt quan để trông-nom sá»± khai-khẩn, khiến cho dân khá»i phải đói-khổ.
4. Nhà Tế Sinh. Vua Thánh-tông lại lo đến các chứng bệnh là m hại dân. Ngà i láºp nhà Tế-sinh để nuôi những ngÆ°á»i Ä‘au-yếu, và khi nà o ở đâu có dịch tá»… thì sai quan Ä‘em thuốc Ä‘i chữa bệnh.
5. Việc Sá»a Phong Tục. Dân ta bấy giá» sùng-tÃn đạo Pháºt, hay là m đình là m chùa. Những lá»… hôn và lá»… tang thì là m những Ä‘iá»u trái vá»›i lẽ thÆ°á»ng, nhÆ° là nhà nà o có tang-chế thì là m cá»— bà n ăn-uống, rồi bà y ra các trò hát xÆ°á»›ng, là m má»™t cuá»™c vui chÆ¡i. Lá»… hôn thì ăn lá»… há»i rồi, để ba bốn năm má»›i cho rÆ°á»›c dâu vá» nhà chồng.
Thánh-tông cấm không cho là m chùa má»›i, để tiá»n của và công-phu mà là m việc có Ãch. Cấm những nhà có lá»… tang không được bà y cuá»™c hát xÆ°á»›ng. Việc hôn thì khi đã nháºn lá»… há»i rồi, phải chá»n ngà y cho rÆ°á»›c dâu, và lệ cứ cÆ°á»›i rồi ngà y hôm sau Ä‘i chà o cha mẹ, ba ngà y thì Ä‘i lá»… từ Ä‘Æ°á»ng.
Ngà i lại đặt ra 24 Ä‘iá»u, sức cho dân-xã thÆ°á»ng thÆ°á»ng giảng Ä‘á»c để
giữ lấy thói tốt :
1. Cha mẹ dạy con phải có phép-tắc, trai gái Ä‘á»u có nghá»-nghiệp, không
được rượu-chè cá»-bạc, táºp nghá» hát-xÆ°á»›ng để hại phong-tục.
2. NgÆ°á»i gia-trưởng tá»± mình phải giữ lá»…-phép để cho cả nhà bắt-chÆ°á»›c; nếu con em là m cà n, thì bắt tá»™i ngÆ°á»i gia trưởng.
3. Vợ chồng cần-kiệm là m ăn, ân-nghÄ©a trá»n-vẹn, duy chỉ có khi nà o ngÆ°á»i vợ phạm tá»™i thất-xuất thì má»›i được bá», chứ không được khiên ái cẩu dung là m hại đến phong-hóa.
4. Là m kẻ tá»-đệ nên yêu-mến anh em, hòa-thuáºn vá»›i hÆ°Æ¡ng-đảng, phải lấy lá»…-nghÄ©a mà cÆ°-xá»; nếu trái phép thì ngÆ°á»i tôn-trưởng đánh-Ä‘áºp dạy-bảo, có tá»™i to thì phải Ä‘em ná»™p quan để trừng-trị.
5. ở chốn hÆ°Æ¡ng-đảng tông-tá»™c, có việc hoạn-nạn thì phải giúp-đỡ lẫn nhau; nếu ai có tiếng là ngÆ°á»i hạnh-nghÄ©a tốt, thì các quan phủ huyện sở tại phải bẩm lên tòa Thừa, tòa Hiến, để tâu vua mà tinh biểu cho.
6. Äà n-bà có lá»—i mà cha mẹ và chồng đã trừng-trị thì nên phải sá»a mình đổi lổi, không được tá»±-tiện trốn Ä‘i, là m hÆ° mất nết Ä‘Ã n-bà .
7. NgÆ°á»i Ä‘Ã n-bà góa không được chứa những đứa trai trẻ ở trong nhà , nói dối là con nuôi để ám hà nh những việc gian dâm.
8. NgÆ°á»i Ä‘Ã n-bà góa chồng, đối vá»›i các con vợ cả, hoặc vợ lẽ, nà ng hầu, nên có lòng thÆ°Æ¡ng-xót, không được mÆ°u-mô để chiếm Ä‘oạt gia-tà i là m của riêng mình.
9. Äà n-bà góa chồng, chÆ°a có con-cái, phải ở nhà chồng để giữ đủ tang-lá»…, không được chuyển-váºn, của-cải mang vá» nhà mình.
10. Là m Ä‘Ã n-bà thì phải theo chồng, không được cáºy cha mẹ mình phú-quà mà khinh nhà chồng, nếu không nhÆ° thế thì bắt tá»™i đến cha mẹ.
11. Kẻ sÄ©-phu nên quà phẩm-hạnh và giữ phép quan, nếu cứ xu-nịnh những kẻ quyá»n quà để cáºy thế là m cà n thì phải cách bá» Ä‘i không kể đến nữa.
12. Kẻ điển-lại chỉ việc giữ sổ-sách giấy-má để là m việc quan, nếu là m những sự điên-đảo án từ, thì quan trên sẽ xét ra mà trừng trị.
13. Quan dân Ä‘á»u phải hiếu-để, và chăm-chỉ là m ruá»™ng, cùng giúp đỡ lẫn nhau; khi Ä‘i là m việc quan, không được trá»… biếng, trốn-tránh. Nếu ai có tiếng là ngÆ°á»i lÆ°Æ¡ng-thiện thì các quan phủ huyện phải trình tòa Thừa, tòa Hiến để tâu mà tinh biểu cho.
14. Kẻ thÆ°Æ¡ng-mãi phải tùy thá»i giá mà buôn-bán vá»›i nhau, không được thay đổi thÆ°ng đấu, và tụ-táºp đồ-đảng để Ä‘i trá»™m-cÆ°á»›p; nếu phạm Ä‘iá»u ấy thì trị tá»™i rất nặng.
15. Việc hôn-giá tế-tự phải giữ lễ-phép, không được là m cà n.
16. Chá»— dân-gian có mở trÆ°á»ng du-hà hoặc cúng-tế, thì con-trai con-gái đến xem, không được đứng lẫn lá»™n, để khá»i thói dâm.
17. Các hà ng quán bên Ä‘Æ°á»ng, có phụ-nữ Ä‘i xa đến trá», thì phải phòng giữ. Nếu để hà -hiếp ô-nhục ngÆ°á»i ta, việc phát-giác ra, thì ngÆ°á»i phạm cùng vá»›i chủ nhà đá»u phải trị tá»™i cả.
18. Phủ huyện phải láºp bia ở các nÆ¡i sở-tại để cấm con-trai con-gái không
được cùng tắm một bến, để cho có phân biệt.
19. Các xã-thôn phải chá»n má»™t và i ngÆ°á»i già -cả, đạo-đức là m trưởng, những ngà y thong-thả Ä‘em dân ra đình, tuyên giảng những lá»i cáo dụ, để khiến dân bắt-chÆ°á»›c là m Ä‘iá»u thiện, thà nh ra mỹ tục.
20. Trong hạt phủ huyện có kẻ cÆ°á»ng-hà o xâm-chiếm Ä‘iá»n-thổ, ức-hiếp cô- Ä‘á»™c và xui-giục ngÆ°á»i ta kiện-tụng, thì cho xã-thôn cáo giác lên để quan xá»- trị, nếu mà ẩn-nặc thì phải biếm-bãi.
21. Các nhà vÆ°Æ¡ng, công, đại-thần dung túng những đứa tiểu-nhân, Ä‘Æ°a ngÆ°á»i khấn lá»…, và để cho ngÆ°á»i nhà đi ức-hiếp dân-gian mà mua rẻ các đồ váºt, thì cho dân được đầu cáo để trá»ng trị.
22. Những ngÆ°á»i là m quan phủ, huyện mà biết khuyên-bảo dân-gian là m Ä‘iá»u lá»…-nghÄ©a khiêm-nhượng, có quan Thừa-chÃnh, Hiến-sát xét thá»±c, thì được cho và o hạng tốt; nếu ai không chăm dạy-bảo dân thì cho là ngÆ°á»i không xứng chức.
23. Các ngÆ°á»i huynh-trưởng ở chốn xã-thôn và phÆ°á»ng biết dạy bảo con em trong là ng cho nên được phong-tục tốt, thì quan phủ huyện phải bẩm tòa Thừa, tòa Hiến để tâu vua ban khen cho.
24. Các dân mÆ°á»ng-mán ở ngoà i bá»-cõi, nên giữ lá»i di-huấn, không được trái đạo luân-thÆ°á»ng nhÆ° cha, anh, chú, bác đã chết thì con em không được chiếm lấy những thê-thiếp, nếu mà trái phép, thì sẽ trị tá»™i rất nặng.
6. Äịa Äồ NÆ°á»›c Nam. Từ xÆ°a đến nay nÆ°á»›c Nam ta vẫn không có địa-đồ, Thái-tông bèn sai quan ở các đạo xem xét ở trong hạt mình có những núi sông gì, hiểm-trở thế nà o phải vẽ địa-đồ ra cho rõ-rà ng và chá»— nà o tá»± cổ chà kim có những sá»±-tÃch gì phải ghi-chép và o cho tÆ°á»ng-táºn, rồi gá»i vá» bá»™ Há»™ để là m quyển địa-dÆ° nÆ°á»›c ta.
7. Äại Việt Sá» Ký. Thánh-tông sai Ngô sÄ© Liên là m bá»™ Äại-Việt sá»-ký chia ra là m 2 bản. Má»™t bản kể từ Hồng-bà ng-thị cho đến tháºp-nhị Sứ- quân có 5 quyển. Má»™t bản kể từ Äinh Tiên-hoà ng cho đến Lê Thái-tổ có 10 quyển. Cả thảy là 15 quyển.
8. Việc Văn Há»c. Vua Thánh-tông định phép thi hÆ°Æ¡ng, sá»a phép thi há»™i, để chá»n lấy nhân-tà i. ThÆ°á»ng ngà i ra là m chủ các kỳ thi đình, và ngà i láºp ra lệ xÆ°á»›ng danh các Tiến-sÄ© và lệ cho vá» vinh qui.
Ngà i mở rá»™ng nhà Thái-há»c ra. PhÃa trÆ°á»›c thì là m nhà Văn-miếu, phÃa sau thì là m nhà Thái-há»c, và là m ra các phòng ốc để cho những kẻ sinh-viên ở há»c. Là m kho BÃ-thÆ° để mà chứa sách. Sá»± há»c bấy giá» cà ng ngà y cà ng mở-mang thêm.
Ngà i lại hay ngâm thi, đặt ra Quỳnh-uyển cá»u-ca, xÆ°ng là m Tao-Ä‘Ã n nguyên-súy, cùng vá»›i kẻ triá»u-thần là bá»n ông Thân nhân Trung, Äá»— Nhuáºn, cả thảy 28 ngÆ°á»i xÆ°á»›ng há»a vá»›i nhau. Non xanh nÆ°á»›c biếc chá»— nà o cÅ©ng có thÆ¡ của ngà i.
Ngà i sai ông Thân nhân Trung và ông Äá»— Nhuáºn là m bá»™ Thiên-nam dÆ°-hạ-táºp, 100 quyển nói vá» việc chÃnh là hình-luáºt Ä‘á»i Hồng-đức. Ngà i là m ra má»™t quyển Thân-chinh ký-sá»±, kể việc ngà i Ä‘i đánh Chiêm-thà nh, Lão-qua và các mÆ°á»ng.
9. Việc Võ Bị. T uy rằng vua Thánh-tông hết lòng sá»a-sang má»i việc trong nÆ°á»›c, nhÆ°ng ngà i cÅ©ng hiểu rằng phà m má»™t nÆ°á»›c mà cÆ°á»ng-thịnh thì tất là phải có võ-bị, cho nên ngà i bắt các quan tổng-binh phải chăm giảng-táºp tráºn-đồ, phải luyện-táºp sÄ©-tốt để phòng khi có việc.
Ngà i đổi năm Vệ-quân ra là m năm phủ là : Trung-quân phủ, Nam quân-phủ, Bắc-quân phủ, Äông-quân phủ và Tây-quân phủ. Má»—i má»™t phủ thì có 6 vệ, má»—i vệ có 5 hay là 6 sở, má»—i sở có số quân Ä‘á»™ 400 ngÆ°á»i. Quân cả
5 phủ Æ°á»›c chừng 6, 7 vạn ngÆ°á»i. Ngà i lại đặt ra 31 Ä‘iá»u quân lệnh để táºp thủy tráºn; 42 Ä‘iá»u để táºp bá»™ tráºn.
Lại đặt ra lệ cứ ba năm má»™t kỳ thi võ. TÆ°á»›ng-sÄ© ai Ä‘áºu thì thưởng, ai há»ng thì phạt, để khiến má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u vui lòng vá» việc võ-bị.
Äá»i vua Thánh-tông mấy năm vá» trÆ°á»›c cÅ©ng được yên ổn, nhÆ°ng mấy năm vá» sau thì phải chinh-chiến nhiá»u lần. Khi thì phải đánh giặc Là o,
khi thì đánh những giặc cỠở trong nước; nhưng chỉ có đánh Chiêm-thà nh,
đánh Lão-qua và đánh Bồn-man là phải dùng đến đại-binh.
10. Äánh Chiêm Thà nh. N ă m canh-thìn (1470) là năm Hồng-đức nguyên-niên, vua nÆ°á»›c Chiêm-thà nh là Trà Toà n muốn sinh sá»± vá»›i nÆ°á»›c Nam. Má»™t mặt thì cho ngÆ°á»i sang cầu viện-binh bên nhà Minh, má»™t mặt thì Ä‘em quân sang đánh phá ở đất Hóa-châu.
Vua Thánh-tông cho sứ sang Tà u kể chuyện Trà Toà n là m nhiá»…u, rồi ngà i tá»± là m tÆ°á»›ng, cỠđại-binh hÆ¡n 20 vạn sang đánh Chiêm-thà nh; khi quân và o đến Thuáºn-hóa, Thánh-tông đóng quân lại để luyện-táºp và sai ngÆ°á»i lẻn sang vẽ địa-đồ nÆ°á»›c Chiêm-thà nh để biết cho rõ chá»— hiểm chá»— không rồi má»›i tiến binh lên đánh lấy cá»a Thị-nại (cá»a Bình-định).
Trà Toà n đánh thua, rút quân vá» giữ kinh-thà nh Äồ-bà n. Quân An- Nam kéo đến vây đánh, phá được thà nh, bắt được Trà Toà n.
B ấ y giá» có tÆ°á»›ng Chiêm-thà nh là Bô trì Trì chạy vỠđất Phan-lung, sai sứ và o cống và xin xÆ°ng thần. Thánh-tông có ý muốn là m cho nÆ°á»›c Chiêm yếu thế Ä‘i, má»›i chia đất ra là m ba nÆ°á»›c, phong là m ba vua, má»™t nÆ°á»›c gá»i là Chiêm-thà nh, má»™t là Hóa-anh và má»™t nÆ°á»›c nữa là Nam-phan.
Còn đất Äồ-bà n, đất Äại-chiêm và đất Cổ-lÅ©y thì vua Thánh-tông lấy để láºp thêm đạo Quảng-nam, có 3 phủ, 9 huyện, rồi đặt quan cai-trị, và chá»n dân Ä‘inh từ 15 tuổi trở lên, ai là ngÆ°á»i thông-minh ham há»c thì cho là m sinh-đồ, để dạy cho sá»± há»c-hà nh và sá»± lá»…-nghÄ©a.
Khi Trà Toà n đã phải bắt rồi, em là Trà Toại trốn và o núi, sai ngÆ°á»i sang kêu vá»›i nhà Minh và xin phong là m vua. Thánh-tông biết tin ấy liá»n sai ông Lê Niệm Ä‘em 3 vạn quân và o bắt được Trà Toại giải vá» kinh-sÆ°. Sau vua nhà Minh có sai sứ sang bảo ngà i phải trả đất Chiêm-thà nh, nhÆ°ng ngà i không chịu.
Từ khi vua Thánh-tông đánh được Chiêm-thà nh rồi, thanh-thế nước
Nam lừng-lẫy, nÆ°á»›c Là o và các mÆ°á»ng ở phÃa tây Ä‘á»u vá» triá»u cống cả.
11. Äánh Lão Qua. Äến năm ká»·-hợi (1479) có tù-trưởng xứ Bồn-man là Cầm Công có ý là m phản, xui ngÆ°á»i Lão-qua 95 Ä‘em binh quấy- nhiá»…u ở miá»n tây nÆ°á»›c ta. Thánh-tông liá»n sai quan Thái-úy là Lê thá» Vá»±c
95 Lão-qua, là đất thượng Là o ở vá» phÃa tây Bắc-Việt bây giá» tức là Luang-Prabang. Có khi gá»i là nÆ°á»›c Nam-chÆ°á»›ng.
cùng vá»›i các tÆ°á»›ng quân là Trịnh công Lá»™, Lê đình Ngạn, Lê Lá»™ng và Lê nhân Hiếu chia là m 5 đạo Ä‘i từ Nghệ-an, Thanh-hóa và HÆ°ng-hóa sang đánh Ä‘uổi vua Lão-qua đến sông Kim-sa 96 giáp vá»›i nÆ°á»›c Diến-Ä‘iện. Tráºn ấy quân An- nam được toà n thắng.
12. Äánh Bồn Man. Gây nên sá»± đánh Lão-qua là cÅ©ng vì há»
Cầm ở Bồn-man muốn là m Ä‘iá»u phản-nghịch.
Nguyên đất Bồn-man trÆ°á»›c đã xin ná»™i thuá»™c, đổi là m châu Qui-hợp, nhÆ°ng vẫn để cho tù-trưởng là há» Cầm được Ä‘á»i Ä‘á»i là m Phụ-đạo. Sau đổi là m Trấn-ninh phủ, có 7 huyện, và đặt quan phủ huyện để giám-trị. Nay Cầm Công cáºy có ngÆ°á»i Lão-qua giúp-đỡ, bèn Ä‘uổi quân An-nam Ä‘i, chiếm lấy đất, rồi Ä‘em quân chống giữ vá»›i quan quân.
Thánh-tông bèn ngá»± giá thân-chinh, nhÆ°ng Ä‘i đến Phù-liệt, được tin thắng tráºn của quân ta sang đánh Lão-qua, ngà i trở vá», sai ông Lê Niệm Ä‘em binh Ä‘i đánh. Cầm Công đánh thua chết, còn những ngÆ°á»i Bồn-man xin hà ng.
Thánh-tông phong cho ngÆ°á»i há» Cầm Công là Cầm Äông là m Tuyên- úy-đại-sứ và đặt quan cai-trị nhÆ° trÆ°á»›c.
13. Việc Giao Thiệp Vá»›i Tà u. N Æ°á»›c ta bấy giá» tuy phải theo lệ xÆ°ng thần vá»›i nhà Minh, nhÆ°ng vua Thánh-tông vẫn hết lòng phòng- bị mặt bắc. Thỉnh-thoảng có những ngÆ°á»i thổ-dân sang quấy-nhiá»…u, thì láºp tức cho quan quân lên tiá»…u-trừ và cho sứ sang Tà u để phân-giải má»i sá»± cho minh-bạch. Có má»™t hôm được tin rằng ngÆ°á»i nhà Minh Ä‘em binh Ä‘i qua địa- giá»›i, Thánh-tông liá»n cho ngÆ°á»i lên do-thám thá»±c hÆ°. Ngà i bảo vá»›i triá»u- thần rằng : "Ta phải giữ-gìn cho cẩn-tháºn, đừng để cho ai lấy mất má»™t phân núi, má»™t tấc sông của vua Thái-tổ để lại." Ngà i có lòng vì nÆ°á»›c nhÆ° thế, cho nên dẫu nÆ°á»›c Tà u có ý muốn dòm-ngó cÅ©ng không dám là m gì. Vả lại quân An-nam bấy giá» Ä‘i đánh Là o, dẹp Chiêm, thanh-thế bao nhiêu, nhà Minh cÅ©ng phải lấy lá»…-nghÄ©a mà đãi An-nam, cho nên sá»± giao-thiệp của hai nÆ°á»›c vẫn được hòa-bình.
Xem những công việc của vua Thánh-tông thì ngà i tháºt là má»™t đấng anh-quân. Những sá»± văn-trị và sá»± võ-công ở nÆ°á»›c Nam ta không có Ä‘á»i nà o thịnh hÆ¡n là đá»i Hồng-đức. Nhá» có vua Thái-tổ thì giang-sÆ¡n nÆ°á»›c Nam má»›i
96 Theo địa-dÆ° nÆ°á»›c Tà u, thì Kim-sa-giang là khúc trên sông TrÆ°ng-giang. Sông ấy chảy ở phÃa bắc qua tỉnh Tây-khÆ°Æ¡ng và Tứ-xuyên. Äây có lẽ là nhà chép sá» lẫn vá»›i khúc sông Lan-thÆ°Æ¡ng- giang là khúc trên Cá»u-long-giang còn, và nhá» có vua Thánh-tông thì văn-hóa nÆ°á»›c ta má»›i thịnh, váºy nên ngÆ°á»i An-nam ta không bao giá» quên công đức hai ông vua ấy.
Thánh-tông là m vua được 38 năm thỠđược 56 tuổi.
V. Lê Hiến Tông ( 1497 - 1504 )
Niên-hiệu: Cảnh Thống
Thái-tỠlà Tăng lên nối ngôi là m vua, tức là vua Hiến-tông.
Ngà i là má»™t ông vua thông-minh hòa-háºu. ThÆ°á»ng khi bãi triá»u rồi, ngà i ra ngồi nói chuyện vá»›i các quan, há»… ai có Ä‘iá»u gì trái phải, ngà i lấy lá»i êm-ái mà nhủ-bảo, chứ không gắt mắng bao giá». Ngà i vẫn hay nói rằng : "Vua Thái-tổ đã gây-dá»±ng cÆ¡-đồ, vua Thánh-tông đã sá»a-sang má»i việc, ta nay chỉ nên lo gìn-giữ nếp cÅ©, và mở-mang sá»± nhân-chÃnh ra cho sáng rõ công-đức của ông cha trÆ°á»›c."
Ngà i theo cái chủ-ý ấy mà trị dân, cho nên trong mấy năm ngà i là m vua không có giặc-giã gì, mà những việc chÃnh-trị Ä‘á»u theo nhÆ° Ä‘á»i Hồng- đức, chứ không thay-đổi gì cả. Nhất là vá» việc cà y ruá»™ng trồng dâu, ngà i lÆ°u tâm khuyên-nhủ quan dân, khiến má»i ngÆ°á»i phải hết sức giữ-gìn, bắt Ä‘Ã o sông, khai ngòi, đắp Ä‘Æ°á»ng, là m xe nÆ°á»›c, để cho tiện việc vệ nông. Việc văn-há»c cÅ©ng váºy, không bao giá» ngà i để trể-nải. NhÆ°ng ngà i trị-vì được có
7 năm thì mất, thỠđược 44 tuổi.
VI. Lê Túc Tông ( 1504 ) vÃ
Lê Uy Mục ( 1505 - 1509 )
Niên-hiệu: Thái Trinh và Äoan Khánh
Hiến-tông mất, truyá»n ngôi lại cho ngÆ°á»i con thứ ba tên là Thuần, tức là vua Túc-tông.
Túc-tông là m vua được 6 tháng thì mất. Triá»u-đình tôn ngÆ°á»i anh thứ hai của ngà i là Tuấn lên là m vua, tức là vua Uy-mục.
Từ vua Uy-mục trở Ä‘i thì cÆ¡-nghiệp nhà Lê má»—i ngà y má»™t suy dần, vì rằng từ đó vá» sau không có ông vua nà o là m được việc nhân-chÃnh, và lại thÆ°á»ng hay say-đắm tá»u sắc, là m những Ä‘iá»u tà n-ác, cho nên thà nh ra sá»± giặc-giã, thoán-doạt, đến ná»—i vá» sau dẫu có trung-hÆ°ng lên được, nhÆ°ng quyá»n chÃnh-trị vẫn vá» tay kẻ cÆ°á»ng-thần.
Vua Uy-mục má»›i lên là m vua thì giết tổ-mẫu là bà Thái-hoà ng Thái- háºu, giết quan Lá»…-bá»™ Thượng-thÆ° là ông Äà m văn Lá»… và quan Äô-ngá»±-sá» là ông Nguyá»…n quang Báºt, vì lẽ rằng khi vua Hiến-tông mất, bà Thái-háºu và hai ông ấy có ý không chịu láºp ngà i.
Ä Ã£ là m Ä‘iá»u bạo-ngược, lại say đắm tá»u-sắc; đêm nà o cÅ©ng cùng vá»›i cung-nhân uống rượu, rồi đến khi say thì giết Ä‘i. Có khi bắt quân sÄ© lấy gáºy đánh nhau để là m trò chÆ¡i. TÃnh đã hung-ác, mà lại hay phản-trắc. Cho nên sứ Tà u sang là m thÆ¡ gá»i Uy-mục là Quỉ-vÆ°Æ¡ng .
B ấ y giá» Uy-mục lại hay tin dùng mấy kẻ ngoại-thÃch và tìm những ngÆ°á»i có sức mạnh để là m túc-vệ. Bởi thế cho nên Mạc đăng Dung là ngÆ°á»i đánh cá và o thi Ä‘á»— đô-lá»±c-sÄ©, được là m chức Äô-chỉ-huy-sứ. Còn những tôn- thất và công-thần thì bị đánh-Ä‘uổi, dân sá»± thì bị hà -hiếp, lòng ngÆ°á»i ta-oán, thiên-hạ mất cả trông-cáºy, triá»u-thần có nhiá»u ngÆ°á»i bá» quan trốn Ä‘i.
Tháng chạp năm ká»·-tị (1509) có Giản-tu-công tên là Oanh cháu vua Thánh-tông, là anh em con chú con bác vá»›i ngà i, bị bắt giam. Ông đút tiá»n cho ngÆ°á»i canh ngục má»›i được ra, trốn vá» Tây-đô, rồi há»™i vá»›i các quan cá»±u- thần Ä‘em binh ra đánh bắt vua Uy-mục và Hoà ng-háºu Trần-thị giết Ä‘i.
VII. Lê Tương Dực ( 1510 - 1516 )
Niên-hiệu: Hồng Thuáºn
G iản-tu-công giết vua Uy-mục rồi tá»± láºp là m vua, tức là vua TÆ°Æ¡ng- dá»±c. Vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c tÃnh hay chÆ¡i-bá»i và xa-xỉ, nhÆ° là sai ngÆ°á»i thợ tên là VÅ© nhÆ° Tô là m cái Ä‘iện 100 nóc, xây cái Cá»u-trùng-Ä‘Ã i, bắt quân dân là m trong mấy năm trá»i không xong, mà tháºt là hao-tổn tiá»n-của, chết hại nhiá»u ngÆ°á»i. Rồi lại đóng chiến-thuyá»n bắt Ä‘Ã n-bà chèo chÆ¡i ở hồ Tây. Lại tÆ°- thông cả vá»›i những cung-nhân Ä‘á»i tiá»n triá»u. Vì hoang dâm nhÆ° thế cho nên sứ nhà Minh sang trông thấy ngà i, bảo rằng ngà i là tÆ°á»›ng lợn, sá»± loạn-vong chắc là sắp tá»›i váºy.
1. Việc Thuế Má. Việc thuế-má lúc bấy giá» thì đại-khái cÅ©ng nhÆ° mấy triá»u trÆ°á»›c, nhÆ°ng không biết rõ tiá»n-tà i sản-váºt đồng-niên thu được những gì. Äến Ä‘á»i vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c thấy sá» chép rằng trÆ°á»›c thì thuế và ng thuế bạc đồng niên thu được :
Và ng mÆ°á»i, thứ tốt gá»i là "kiêm-kim".. 480 lượng
Và ng mÆ°á»i 2.883 lượng
B ạ c 4.930 lượng
Nay vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c định lệ đổi lại má»—i năm thu được : Và ng mÆ°á»i thứ "kiêm-kim" 449 lượng Và ng mÆ°á»i 2.901 lượng Bạc 6.125 lượng
N hững và ng bạc ấy là nộp và o kho để chi vua tiêu-dùng. Còn cách thu-nộp thế nà o thì không rõ.
2. Äại Việt Thông Giám. Äá»i bấy giá» có quan Binh-bá»™ Thượng-thÆ° là ông VÅ© Quỳnh là m xong bá»™ Äại-Việt thông-giám; chia ra từ há» Hồng-Bà ng cho đến tháºp-nhị Sứ-quân là m ngoại-ká»·, còn từ Äinh Tiên- hoà ng đến Lê Thái-tổ là m bản-ká»·, cả thảy là 26 quyển. Vua sai ông Lê Tung soạn bà i tổng-luáºn vá» bá»™ sỠấy.
3. Sá»± Biến Loạn. T há»i bấy giá» vua thì hoang chÆ¡i, triá»u-thần thì tuy là có bá»n ông Nguyá»…n văn Lang, ông Lê Tung, ông LÆ°Æ¡ng đắc Bằng, v.v... nhÆ°ng ngÆ°á»i thì già chết, ngÆ°á»i thì xin thôi quan vá». Vả cÅ©ng không có ai là ngÆ°á»i có thể ngăn giữ được vua và kinh-doanh được việc nÆ°á»›c, cho nên trong nÆ°á»›c giặc-giã nổi lên khắp cả má»i nÆ¡i. ở đất Kinh-bắc thì có Thân duy Nhạc, Ngô văn Tổng, là m loạn ở huyện Äông-ngạn và huyện Gia-lâm; đất SÆ¡n-tây thì có Trần Tuân đánh phá. Lại có tên Phùng ChÆ°Æ¡ng là m giặc ở núi Tam-đảo; Trần công Ninh chống giữ ở huyện An-lãng. Äất Nghệ-an thì có Lê Hy, Trịnh HÆ°ng, Lê văn Triệt là m phản. Lại ở huyện Thủy-Ä‘Æ°á»ng (Hải- dÆ°Æ¡ng) có Trần Cao thấy sấm nói rằng ở phÆ°Æ¡ng đông có thiên-tá» khÃ, bèn cùng vá»›i đồ-đảng đánh lấy đất Hải-dÆ°Æ¡ng, Thủy-Ä‘Æ°á»ng, Äông-triá»u, rồi tá»± xÆ°ng là vua Äế-thÃch giáng sinh, bởi thế thiên-hạ theo có hà ng vạn ngÆ°á»i.
T rần Cao Ä‘em quân vỠđóng ở đất Bồ-Ä‘á», bên kia sông Nhị-hà , chá»±c sang lấy Kinh-đô. Sau quan quân sang đánh, Trần Cao lui vỠđóng ở Châu- sÆ¡n, thuá»™c phủ Từ-sÆ¡n. Vua sai An-hòa-hầu là Nguyá»…n hoằng Dụ sang đóng quân ở Bồ-đỠđể chống giữ.
Tuy trong nÆ°á»›c giặc cÆ°á»›p nhÆ° thế, nhÆ°ng vua cÅ©ng không chịu sá»a- sang việc gì cả, lại khinh-dể các quan triá»u-thần. Bấy giá» có Nguyên-quáºn- công là Trịnh duy Sản, trÆ°á»›c vẫn có công Ä‘i đánh giặc, nhÆ°ng sau vì hay can vua mà phải đánh. Trịnh duy Sản tức giáºn bèn mÆ°u vá»›i Lê quảng Äá»™ và Trình chà Sâm để láºp vua khác, rồi giả mượn tiếng Ä‘i đánh giặc, đêm Ä‘em binh và o cá»a Bắc-thần giết vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c.
Ngà i trị-vì được 8 năm, thỠđược 24 tuổi.
VIII. Lê Chiêu Tông vÃ
Lê Cung Hoà ng ( 1516 - 1527 )
Niên-hiệu: Quang Thiệu ( 1516 - 1526 )
Thống Nguyên ( 1527 )
B á» n Trịnh duy Sản giết vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c rồi, há»™i triá»u-đình lại định láºp con Mục-ý-vÆ°Æ¡ng là Quang Trị, má»›i có 8 tuổi, nhÆ°ng Võ-tá-hầu là Phùng Mại bà n nên láºp cháu ba Ä‘á»i vua Thánh-tông là con Cẩm-giang-vÆ°Æ¡ng tên là Y, đã 14 tuổi. Äảng Trịnh duy Sản bắt Phùng Mại chém ngay ở chá»— nghị-sá»±, rồi láºp Quang Trị. Quang Trị má»›i là m vua được ba ngà y, chÆ°a kịp đổi niên-hiệu thì bị Trịnh duy Äại là anh Trịnh duy Sản Ä‘em và o Tây-kinh. Quang Trị và o đấy được mấy ngà y lại bị giết.
Lúc trong triá»u còn Ä‘ang rối loạn, chÆ°a biết ai là vua thì Nguyá»…n hoằng Dụ ở bến Bồ-đỠđược tin Trịnh duy Sản đã giết vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c, bèn Ä‘em quân vỠđốt phá Kinh-thà nh và bắt VÅ© nhÆ° Tô, là ngÆ°á»i đốc việc là m Ä‘á»n-Ä‘Ã i cho vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c, Ä‘em chém ở ngoà i thà nh.
B á» n Trịnh duy Sản lại láºp con Cẩm-giang-vÆ°Æ¡ng là Y lên là m vua, tức là vua Chiêu-tông.
N hưng bây giỠKinh-thà nh đã bị tà n-phá rồi, Trịnh duy Sản phải rước vua và o Tây-kinh.
1. Giặc Trần Cao Quấy Nhiá»…u ở Äông Äô. G iặc Trần Cao thấy Triá»u-đình đã bá» kinh-đô, bèn Ä‘em quân sang chiếm lấy, rồi tiếm hiệu là m vua.
Triá»u-đình và o đến Tây-kinh, truyá»n hịch Ä‘i các nÆ¡i lấy binh ra đánh T rần Cao. T rịnh duy Sản, Nguyá»…n hoằng Dụ, Trịnh Tuy, Trần Chân và các quan cá»±u thần phân binh ra vây Äông-kinh. Trần Cao phải bá» thà nh chạy lên đất Lạng-nguyên (có lẽ là Lạng-sÆ¡n).
Triá»u-đình lại vá» Äông-kinh, rồi sai Trịnh duy Sản lên Lạng-nguyên Ä‘uổi đánh Trần Cao. Trịnh duy Sản khinh địch quá, bị giặc giết mất. Quan giặc lại vỠđóng ở Bồ-Ä‘á». Vua sai Thiết-sÆ¡n-bá là Trần Chân Ä‘em quân đánh táºp háºu, phá được quân của giặc.
T rần Cao lại chạy vá» Lạng-nguyên, và thấy sá»±-nghiệp không thà nh, bèn nhÆ°á»ng quyá»n lại cho con là Thăng rồi cắt tóc Ä‘i tu để trốn cho khá»i nạn.
2. Quan Trong Triá»u Là m Loạn. Tuy giặc Trần Cao đã phá được, nhÆ°ng mà lúc bấy giá» vua Chiêu-tông hãy còn trẻ tuổi, chÆ°a quyết-Ä‘oán được, mà Triá»u-thần thì không có ai là ngÆ°á»i có chà giúp nÆ°á»›c, đến ná»—i ngoà i thì giặc là m loạn, trong thì các quan sinh ra hiá»m-thù, Ä‘em quân đánh lẫn nhau, nhÆ° là Nguyá»…n hoằng Dụ và Trịnh Tuy, hai ngÆ°á»i Ä‘i đánh giặc vá» rồi má»—i ngÆ°á»i đóng quân má»™t nÆ¡i để chống-cá»± vá»›i nhau, vua can ngăn cÅ©ng không được. ở trong triá»u thì bá»n Trịnh duy Äại mÆ°u sá»± là m phản, bị ngÆ°á»i tố cáo ra, phải giết cả đảng.
B Ỡn Nguyễn hoằng Dụ và Trịnh Tuy cứ đánh nhau mãi, sau Trần Chân bênh Trịnh Tuy đem quân đánh Nguyễn hoằng Dụ. Nguyễn hoằng Dụ bỠchạy vỠgiữ Thanh-hóa.
Vua sai bá»n Mạc đăng Dung Ä‘i đánh Nguyá»…n hoằng Dụ. NhÆ°ng Äăng Dung tiếp được thÆ° của Hoằng Dụ viết riêng cho mình, bèn không đánh, Ä‘em quân trở vá».
B ấ y giá» quyá»n-bÃnh vá» cả Trần Chân và lại có ngÆ°á»i nói rằng Trần Chân có ý là m phản, vua bèn cho ngÆ°á»i vá»i Trần Chân và o thà nh rồi đóng cá»a thà nh lại, bắt giết Ä‘i.
B á»™ tÆ°á»›ng của Trần Chân là bá»n Hoà ng duy Nhạc, Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng nghe tin Trần Chân phải giết, bèn Ä‘em quân và o đánh phá kinh-thà nh. Vua phải chạy sang lánh mình ở đất Gia-lâm, rồi cho ngÆ°á»i và o Thanh-hóa vá»i Nguyá»…n hoằng Dụ ra đánh giặc. Nguyá»…n hoằng Dụ không ra.
Chiêu-tông không biết mong cáºy và o ai được, phải cho ngÆ°á»i sang
Hải-dÆ°Æ¡ng vá»i Mạc Äăng Dung vá» giúp. Mối thoán-Ä‘oạt gây nên từ đó.
Nguyên Mạc đăng Dung là cháu 7 Ä‘á»i ông Mạc Ä‘Ä©nh Chi, ngà y trÆ°á»›c vốn ở là ng Äông-cao, huyện Bình-hà (thuá»™c Hải-dÆ°Æ¡ng), sau dá»i sang ở là ng Cổ-chai (thuá»™c huyện Nghi-dÆ°Æ¡ng, tỉnh Kiến-an bây giá»). Mạc đăng Dung thủa trẻ nhà nghèo, là m nghỠđánh cá, nhÆ°ng có sức mạnh, thi Ä‘á»— Äô-lá»±c-sÄ©, là m đến Äô-chỉ-huy-sứ vá» triá»u vua Uy-mục; đến triá»u vua TÆ°Æ¡ng-dá»±c được phong là VÅ©-xuyên-hầu.
Nay vua Chiêu-tông gá»i sang, nhất thiết trao cả binh quyá»n để đánh giặc Hoà ng duy Nhạc.
Mạc đăng Dung Ä‘em vua vỠở Bồ-Ä‘á» rồi cho ngÆ°á»i máºt dụ bá»n Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng vá» hà ng. Bá»n ấy nói rằng Trần Chân bị giết là tại Chá» Khải, Trịnh Há»±u, Ngô BÃnh gièm-pha. Nếu nhà vua là m tá»™i ba ngÆ°á»i ấy thì xin vá» hà ng.
Vua bắt ba ngÆ°á»i Ä‘em giết Ä‘i, nhÆ°ng bá»n tên KÃnh tên Ãng vẫn không giải binh. Mạc đăng Dung lại dá»i vua vá» Bảo-châu (thuá»™c huyện Từ- liêm). Thế giặc vẫn mạnh, rồi lại có Trịnh Tuy và Nguyá»…n SÆ° là m phản, thông vá»›i bá»n tên KÃnh láºp Lê Do lên là m vua, đóng hà nh-Ä‘iện ở Từ-liêm.
Vua lại phải cho ngÆ°á»i và o gá»i Nguyá»…n hoằng Dụ lần nữa. Nguyá»…n hoằng Dụ Ä‘em binh Thanh-hóa ra để cùng vá»›i Mạc đăng Dung Ä‘i đánh giặc. NhÆ°ng Hoằng Dụ xuất binh đánh trÆ°á»›c, bại tráºn, phải rút quân vá» Thanh.
Äược Ãt lâu Mạc đăng Dung trừ được bá»n Lê Do, Trịnh Tuy và Nguyá»…n SÆ°, rồi lại hà ng được bá»n Hoà ng duy Nhạc, Nguyá»…n KÃnh, Nguyá»…n Ãng Ä‘em vá» là m vây-cánh của mình. Từ đó quyá»n bÃnh vá» cả Äăng Dung.
3. Mạc Äăng Dung Chuyên Quyá»n. Mạc đăng Dung bây giá» quyá»n-thế hống-hách, ra và o cung cấm tiếm dụng nghi-vệ thiên-tá». Các quan ai có vì nhà vua mà can-gián Ä‘iá»u gì, thì Äăng Dung tìm cách giết Ä‘i. Các quan triá»u-thần có nhiá»u ngÆ°á»i thấy quyá»n lá»›n vá» cả há» Mạc, cÅ©ng bá» vua mà theo phò Mạc đăng Dung.
Vua Chiêu-tông thấy váºy, má»›i mÆ°u ngầm vá»›i bá»n ná»™i thần là Phạm Hiến và Phạm Thứ để đánh Mạc đăng Dung, lại cho ngÆ°á»i và o Tây-kinh vá»i Trịnh Tuy Ä‘em binh ra là m ngoại ứng. Äêm đến canh hai vua chạy lên SÆ¡n- tây để thu-xếp binh-mã đánh há» Mạc.
Sáng hôm sau Mạc đăng Dung má»›i biết vua xuất ngoại, liá»n sai Hoà ng duy Nhạc Ä‘em quân Ä‘uổi theo, đến Thạch-thất, Duy Nhạc bị quân sở- tại bắt được giết Ä‘i.
Mạc đăng Dung cùng vá»›i các quan ở trong triá»u láºp Hoà ng-đệ là Xuân lên là m vua, tức là Cung-hoà ng, đổi niên-hiệu là Thống-nguyên. NhÆ°ng ở kinh-thà nh sợ vua Chiêu-tông viện quân vỠđánh, cho nên Mạc đăng Dung rÆ°á»›c Hoà ng-đệ Xuân vỠở đất Gia-phúc, nay là Gia-lá»™c thuá»™c tỉnh
Hải-dương.
Khi vua Chiêu-tông chạy lên SÆ¡n-tây, những ngÆ°á»i hà o-kiệt ở các nÆ¡i theo vá» cÅ©ng nhiá»u, nhÆ°ng vì vua nghe lá»i những kẻ hoạn-quan là bá»n Phạm Äiá»n, không theo lá»i bà n của các tÆ°á»›ng, cho nên lòng ngÆ°á»i ly-tán, má»i việc há»ng cả. Vua cho ngÆ°á»i và o Thanh-hóa vá»i Trịnh Tuy ba bốn lần, Trịnh Tuy do-dá»± mãi không ra. Sau Trịnh Tuy cùng vá»›i Trịnh duy Tuấn Ä‘em hÆ¡n má»™t vạn quân ra giúp, thì vua lại nghe lá»i bá»n Phạm Äiá»n bắt Nguyá»…n bá Ká»· là thuá»™c tÆ°á»›ng của Trịnh Tuy Ä‘em giết Ä‘i. Trịnh Tuy tức giáºn Ä‘em quân bắt vua Chiêu-tông vá» Thanh-hóa.
N ă m giáp-thân (1524) Mạc đăng Dung Ä‘em quân và o đánh Thanh- hóa, Trịnh Tuy thua tráºn rồi chết, vua Chiêu-tông bị bắt Ä‘em vỠđể ở Äông- hà (thuá»™c huyện Thá»-xÆ°Æ¡ng), rồi cho ngÆ°á»i đến giết Ä‘i.
Vua Chiêu-tông là m vua được 11 năm, thỠ26 tuổi.
Cách hai năm sau là năm Ä‘inh-hợi (1527), Mạc đăng Dung bắt các quan nhà Lê thảo bà i chiếu truyá»n ngôi cho nhà Mạc.
Cung-hoà ng và bà Hoà ng-thái-háºu Ä‘á»u bị giết cả. Bấy giá» triá»u-thần có VÅ© Duệ, Ngô Hoán, quan Äô-ngá»±-sá» là Nguyá»…n văn Váºn, quan Hà n-lâm hiệu-lý là Nguyá»…n thái Bạt, quan Lá»…-bá»™ thượng-thÆ° là Lê tuấn Máºu, quan Lại- bá»™ thượng-thÆ° là Äà m tháºn Huy, quan Tham-chÃnh-sứ là Nguyá»…n duy TÆ°á»ng, quan Quan-sát-sứ là Nguyá»…n tá»± CÆ°á»ng, tÆ°á»›c Bình-hồ-bá là Nghiêm bá Ký, quan Äô-ngá»±-sá» là Lại kim Bảng, quan Há»™-bá»™ thượng-thÆ° là Nguyá»…n thiệu Tri, quan Phó Äô-ngá»±-sá» là Nguyá»…n hữu Nghiêm, quan Lá»…-bá»™ tả Thị-Lang là Lê vô CÆ°Æ¡ng Ä‘á»u là ngÆ°á»i khoa-giáp cả, ngÆ°á»i thì nhổ và o mặt Mạc đăng Dung hay là lấy nghiên má»±c Ä‘áºp và o mặt, hay chá»i mắng, bị Äăng Dung giết Ä‘i. Có ngÆ°á»i thì theo vua không kịp, nhảy xuống sông mà chết, ngÆ°á»i thì quay đầu vá» Lam-sÆ¡n lạy rồi tá»±-tá». Những ngÆ°á»i ấy Ä‘á»u là ngÆ°á»i có nghÄ©a- khà để tiếng thÆ¡m vá» sau.
Nhà Lê, kể từ vua Thái-tổ cho đến vua Cung-hoà ng vừa má»™t trăm năm (1428-1527), được 10 ông vua. NhÆ°ng trong bấy nhiêu ông, trừ vua Thái-tổ ra, thì chỉ có vua Thánh-tông và vua Hiến-tông là đã lá»›n tuổi má»›i lên ngôi, còn thì ông nà o lên là m vua cÅ©ng còn trẻ tuổi cả. Vì thế cho nên việc triá»u-chÃnh má»—i ngà y má»™t suy-kém, lại có những ông vua hoang-dâm, là m lắm Ä‘iá»u tà n-bạo để đến nổi trong nÆ°á»›c xảy ra nhiá»u sá»± biến loạn.
Váºy váºn nhà Lê phải lúc trung-suy, nhÆ°ng công-đức vua Thái-tổ và vua Thánh-tông là m cho lòng ngÆ°á»i không quên nhà Lê, cho nên dầu nhà Mạc có cÆ°á»›p ngôi cÅ©ng không được lâu bá»n, và vá» sau há» Trịnh tuy có chuyên-quyá»n nhÆ°ng cÅ©ng chỉ giữ ngôi chúa, chứ không dám cÆ°á»›p ngôi vua.
Tà i sản của Vô Tình
22-09-2008, 05:35 PM
Äá»™i Xung KÃch Phong Trần Lãng Tá» Lãnh Diện Tuyệt Tình
Tham gia: Jun 2008
Äến từ: Äất Võ Anh Hùng
Bà i gởi: 4,793
Thá»i gian online: 2 tuần 1 ngà y 6 giá»
Thanks: 24
Thanked 24,250 Times in 1,767 Posts
Ta có thể pot tá»›i đây thui các bạn nà o cần Ä‘á»c thì down vá»
VIỆT NAM SỬ LƯỢC
Tà i sản của Vô Tình