Vua Thái-tổ Cao-Hoà ng-đế của ta, ứng Trá»i, thuáºn ngÆ°á»i, nhân thá»i mở váºn, khởi nghÄ©a ở núi Lam, quét nhanh lÅ© giặc Minh. Kịp khi Kiá»n-khôn đã trở lại nhÆ° cÅ©, VÅ©-trụ đã thay-đổi sang má»›i, khi ấy má»›i là m sách "Thá»±c lục". Trong đó: nà o ý trá»i xui-khiến, nà o việc ngÆ°á»i chăm-nom; nà o vì nghÄ©a cất quân; nà o ra nguy và o hiểm; nà o khi lấy Ãt địch nhiá»u; nà o khi lấy thá»±c đánh hÆ°; nà o khi là m giấy tá» phản-gián để quấy-rối tình giặc; nà o khi lấy lá»i-lẽ phủ-dụ để yên-ủi lòng dân. Rồi ra, trăm tráºn đánh, trăm tráºn thắng, để có được thiên-hạ. Cùng vá»›i: bà i đại-cáo khi bình giặc Ngô, Ä‘á»u là những lá»i trung, nghÄ©a, trÃ, dÅ©ng; lẽ phải-chăng dạy lại con-cháu, Ä‘á»u là những đạo tu, tá», trị, bình, ... Xét ra những việc mà chÃnh mình Nhà Vua đã là m, không việc gì là không chép đủ. Bá»™ sách nà y, cốt ý bà y-tá» sá»± khó-khăn vá» việc gây-dá»±ng nghiệp đế, bảo cho con-cháu được biết, để là m của báu gia-truyá»n mãi mãi; há những chỉ là khoe-khoang tà i võ nhÆ° thần, tà i văn nhÆ° thánh mà thôi đâu! Phiá»n ná»—i thế-đạo giữa chừng sa-sút, mà bá»™ sách nà y cÆ¡-hồ bị ngá»n lá»a tà n-ác đốt cháy, trong hồi lấn ngôi, cÆ°á»›p nÆ°á»›c. Thế nhÆ°ng công-đức ở trong Trá»i Äất nà o phải không còn; lẽ phải ở trong lòng ngÆ°á»i có mất sao được?
Tá»›i đức Hoà ng-đế Bệ-hạ ngà y nay, sá»›m chịu mệnh trá»i, nối giữ nghiệp báu; đức, nghÄ©a, ngà y má»™t tiến; sức há»c ngà y má»™t cao; thá»±c là nhá» chúa Công-đức Nhân-Uy-Minh-Thánh Tây-VÆ°Æ¡ng, lÄ©nh chức Äại-nguyên-soái, Chưởng-quốc-ChÃnh, Thái-sÆ°, Thượng-phụ, có công nuôi-nấng, đúc-hun, giúp-đỡ, gầy- dá»±ng; ghi nhá»› Æ¡n đức của Tiên-vÆ°Æ¡ng, sá»a-sang giá»ng-mối của lá»…-nhạc, để là m cá»—i-gốc cho việc nÆ°Æ¡ng- tá»±a, phù-trì; chuyên ủy cho chúa Äịnh Nam-VÆ°Æ¡ng lÄ©nh chức Nguyên-soái Äiển-quốc-chÃnh, duy trì danh- giáo, gây nên thái-bình. Cùng các quan quân-thần, huân-thần, giảng cầu đạo trị nÆ°á»›c. Dỡ coi sách-vở, nhìn và o tục cÅ©, thấy đấng Tiên-tổ dá»±ng nghiệp tháºt là khó-khăn; được nÆ°á»›c tháºt là chÃnh-đáng; từ khi nÆ°á»›c Việt ta láºp thà nh nÆ°á»›c đến giá», chÆ°a từng có việc nhÆ° thế. Nếu chỉ coi xem qua-loa, mà không kén- lá»±a những Ä‘iá»u cốt-yếu, thì sao có rõ-rệt được ná»n công-đức trăm Ä‘á»i không thể dá»i-đổi, mà khiến cho muôn thủa còn nhÆ° trông thấy trÆ°á»›c mắt được? Bèn nhân những ngà y rá»—i, thÆ°á»ng vá»i quan Tể-tÆ°á»›ng cùng các nho-thần bà n đến việc kinh-doanh nghiệp lá»›n của các báºc đế-vÆ°Æ¡ng tá»± Ä‘á»i xÆ°a. Cho là bản sách cÅ© tuy có sao chép lại, thỉnh-thoảng còn có chá»— lẫn sót, chÆ°a dá»… hiểu cho hết. Váºy nay muốn soạn lại cho tháºt kỹ-lưỡng, thuần-túy, dùng để khắc và o bản gá»—, ngõ hầu công-nghiệp của báºc Tiên-đế lại sáng tá» vá»›i Ä‘á»i! Bèn sắc chúng tôi, tham-khảo vá»›i bản chép cÅ© của các nhà mà sá»a-sang lại; lầm thì chữa; sót thì bù; để Ä‘á»c coi cho tiện, truyá»n-bá cho rá»™ng.
Chúng tôi vâng lÄ©nh lá»i và ng, đâu dám không gia công tìm-tòi, chắp-vá, sắp lại thà nh sách, kÃnh chép dâng lên, để đợi trà sáng-suốt coi tá»›i. Äược cho tên là bá»™ "Lam-sÆ¡n thá»±c-lục sá»a lại". Láºp tức sai thợ má»™c khắc bản, để lại lâu-dà i. Khiến cho trong thiên-hạ, ai ai cÅ©ng biết đến đức Tiên-đế; công lấy lại nÆ°á»›c ở tay giặc Ngô, còn trá»™i hÆ¡n là việc trừ quân tà n-bạo của Hán Cao; Æ¡n cứu được dân khá»i vòng nÆ°á»›c lá»a, nà o có kém gì việc chữa nạn lụt-lá»™i của Hạ VÅ©. Æ n-đức ngà i chót-vót nhÆ° núi Kiá»n, núi Thái; công-nghiệp ngà i rá»±c-rỡ nhÆ° mặt trăng, mặt trá»i. Than ôi! NgÆ°á»i chép bá»™ sách nà y, nà o phải nhÆ° kẻ viết LÄ©nh-nam trÃch quái, bà y ra những chuyện hoang-Ä‘Æ°á»ng; nhÆ° kẻ viết Việt Äiện u-linh góp lại những lá»i quái-gở! Chỉ là ghi lại những việc thá»±c, để cho ngôi nÆ°á»›c được chÃnh, nghiệp vua được rõ mà thôi! Rồi đây sẽ thấy huân-nghiệp của Tổ-tông chói-lá»i ở trên tá» ngá»c; công-lao của Tổ-tông sáng ngá»i để giữa sách và ng! Công ấy, đức ấy, thÆ°á»ng rá»±c-rỡ vá»›i nghìn, muôn Ä‘á»i váºy. Bèn viết để là m lá»i tá»±a.
Khi ấy là ngà y tốt-là nh, tháng cuối Xuân, năm đầu niên-hiệu Vĩnh-trị.
Äặc-tiến Kim-Tá» Vinh-Lá»™c Äại-phu, Tham-tụng, Công-bá»™ Thượng-thÆ°, kiêm Äông-các Äại-há»c-sÄ©, coi việc chép Quốc-sá», Duệ-quáºn-công, Thượng-trụ quốc, tôi là Hồ SÄ© DÆ°Æ¡ng.
Gia-TÄ©nh đại-phu, Bồi-tụng, Lại-bá»™ Tả-thị-lang, và o hầu việc Giảng Sách. Sá»-quán Äô-tổng-tà i, tôi là Äặng công Chất.
4 Lam Sơn Thực Lục - Tựa
Quang-Tiến Tháºn-lá»™c đại-phu, Bồi-tụng, Lại-bá»™ Hữu thị-lang và o hầu việc Giảng Sách, Sá»-quán
Tổng-tà i, Lại-An-nam, tôi là Äà o Công ChÃnh.
Triá»u-Liệt Äại-phu, Tham-ChÃnh trong ty Tân-trị Thừa-chÃnh ở các xứ SÆ¡n-nam... Sá»-quán Toản tu, tôi là Thiá»u sÄ© Lâm.
Máºu Lâm-lang, Bồi-tụng, Äông-các Hiệu-thÆ°, Sá»-quán Phó Toản-Tu, tôi là Nguyá»…n công Vá»ng. Máºu Lâm-lang, Hiến-sát-sứ ở ty Hiến-sát-sứ, coi các xứ Nghệ-an... Sá»-quán Phó Toản-tu, tôi lÃ
Lê hùng Xưng.
Ná»™i-sai Thái-giám trong Thị-Ná»™i giám, TÆ°-Lá»… giám, LÄ©nh-Xuyên hầu, tôi là Phạm thế Vinh; Ná»™i-sai Hữu-Ä‘á»-Ä‘iểm trong TÆ°-Lá»… giám, Khoan-Thái-bà , tôi là Phạm đình Liêu.
Cùng vâng sắc coi việc sá»a sách.
Trị trung trong sở Thủ-hợp Thị-Ná»™i ThÆ°-tả tôi là Ngô thục Äức. ChÃnh tá»± trong sở Thủ-hợp Thị-Ná»™i ThÆ°-tả tôi là Hà n Tung. Huyện-thừa trong sở Thị-Ná»™i NhÆ°ng ThÆ°-tả tôi là Nguyá»…n Luân.
Tự-thừa trong sở Thị-Nội Nhưng Thư-tả tôi là Nguyễn đăng Doanh. Huyện-thừa trong sở Thị-Nội Nhưng Thư-tả tôi là Lê tiến Nhân.
Sứ coi sở Thị-Nội Nhưng Thư-tả tôi là Lê duy Lương;
Huyện-thừa trong sở Thị-Nội Nhưng Thư-tả tôi là Nguyễn đăng Khoa. Cùng vâng sắc viết:
Thợ má»™c, ngÆ°á»i các xã Hồng-lục, Liá»…u-chà ng vâng sắc khắc bản in.
5 Lam Sơn Thực Lục - Tựa
Lam-s ơ n Th ự c L ụ c
Tựa của Vua Lê Thái-Tổ
Dịch âm
Trẫm duy: Váºt bản hồ Thiên, nhân bản hồ Tổ. Thúy nhÆ° má»™c, thủy, tất hữu căn, nguyên. Thị dÄ© tá»± cổ Äế-vÆ°Æ¡ng chi hÆ°ng, nhược ThÆ°Æ¡ng chi thủy Æ° Hữu Nhung; Chu chi thủy Æ° Hữu Thai... Cái kỳ bản thịnh tắc diệp máºu; nguyên thâm tắc lÆ°u trÆ°á»ng. Phi Tiên-thế chi nhân ân chi sở bồi giả háºu, khánh trạch chi sở chung giả hồng, an-năng nhược thị tai?
Trẫm tao thị Ä‘a ạn, khai sáng vÆ°u nan! Hạnh nhi Thiên dữ, Nhân quy, công-nghiệp hữu thà nh giả, thá»±c do Tổ-tông tÃch đức lÅ©y nhân chi sở trà dã! Trẫm niệm chi phất dÄ©, nãi bút vu thÆ°, mục viết
"Lam-sơn thực lục", sở dĩ trong kỳ bản thủy chi nghĩa. Diệc dĩ tự Trẫm gian-nan chi nghiệp, dĩ thùy thị
Tá»-tôn vân. Thì
Thuáºn-thiên tứ niên, trá»ng Äông-nguyệt, cốc nháºt. Lam-sÆ¡n Ä‘á»™ng-chủ, tá»±.
Dịch nghĩa
Trẫm nghÄ©: Váºt gốc từ Trá»i, ngÆ°á»i gốc từ Tổ. Và nhÆ° cây và nÆ°á»›c, tất có gốc, nguồn. Bởi váºy, từ xÆ°a các dòng Äế-vÆ°Æ¡ng nổi lên, nhÆ° nhà ThÆ°Æ¡ng, bắt đầu từ Hữu Nhung; nhà Chu, bắt đầu từ Hữu Thai... Vì rằng: gốc thịnh thì là tốt, nguồn sâu thì dòng dà i. Nếu không phải nhỠở nhân-ân bồi-đắp được dà y-dặn, phúc-đức chung-đúc được lá»›n-lao của các Äá»i-TrÆ°á»›c, thì đâu có được nhÆ° thế!
Trẫm gặp Ä‘á»i nhiá»u hoạn-nạn, mở nÆ°á»›c, dá»±ng ná»n, cà ng thấy khó-khăn! May mà Trá»i cho, Dân theo, gây nên được công-nghiệpp, ấy thá»±c là nhỠở các báºc Tổ-tông tÃch-lÅ©y mãi nhân-đức, mà đi tá»›i cả! Trẫm nghÄ© vá» chuyện đó mãi bèn chép và o sách, gá»i là "Lam-sÆ¡n thá»±c lục" (Sách ghi chuyện thá»±c núi Lam) cốt là để trá»ng nghÄ©a đầu gốc. Và cÅ©ng để kể rõ sá»±-nghiệp gian-nan của Trẫm, truyá»n-bảo lại cho con-cháu váºy.
Khi ấy là :
Ngà y tốt, tháng giữa Äông, năm thứ-tÆ° hiệu Thuáºn-thiên. Chúa Ä‘á»™ng Lam-sÆ¡n Ä‘á» tá»±a.
6 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
Lam S ơ n Th ự c L ụ c
Cuốn thứ nhất
Äức Tằng-tổ nhà vua, há» Lê, tên húy là Hối ngÆ°á»i thôn NhÆ°-áng, huyện LÆ°Æ¡ng-giang (tức là huyện Ngụy-nguyên ngà y nay) phủ Thanh-hóa. TÃnh trá»i chất-phác, ngay-thẳng, giữ mình nhÆ° kẻ ngu; thấy rõ việc từ lúc chÆ°a xảy ra; biết sâu mà lo xa. Lấy bà là Nguyá»…n-thị Ngá»c Duyên, (ngÆ°á»i trại Quần- Ä‘á»™i huyện Lôi-dÆ°Æ¡ng); là m nghỠông thà y.
Có má»™t hôm Ngà i Ä‘i chÆ¡i, thấy các loà i chim liệng quanh ở dÆ°á»›i ngá»n Lam-sÆ¡n, nhÆ° vẻ đông ngÆ°á»i há»™i-há»p, liá»n nói rằng: "Chá»— nà y tốt đây!". Nhân dá»i nhà tá»›i ở đấy.
Thế rồi dá»n gai-góc, mở ruá»™ng-nÆ°Æ¡ng, chÃnh mình siêng-năng việc cà y-cấy. Qua ba năm mà gây nên sản-nghiệp. Con-cháu ngà y má»™t đông; tôi-tá»› ngà y má»™t nhiá»u. Việc dá»±ng nÆ°á»›c, mở đất, thá»±c gây ná»n từ đấy. Từ đó, Ä‘á»i Ä‘á»i là m chúa má»™t miá»n.
Äức Hoà ng-tổ húy là Äinh, nối được nghiệp nhà , để kế chà ngÆ°á»i trÆ°á»›c. Hiá»n-hòa để trị dân; khoan-nhân mà thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i. Gần, xa Ä‘á»u Ä‘em lòng phục, cà ng ngà y cà ng mến, theo dần. Bèn có đến hÆ¡n nghìn ngÆ°á»i dân.
Bà là Nguyá»…n thị Khoác, giữ nhà bằng cách siêng-năng, tần-tiện, tÃnh-nết rất hiá»n. Trong chốn buồng the, giúp-đỡ ông được nhiá»u việc lắm. Sinh hai con: trưởng là Tòng, thứ là Khoáng.
Khoáng tức là đức Hoà ng-Khảo sinh ra Nhà -vua. TÃnh ngà i hoà -nhã, hiá»n-là nh, vui-vẻ, thÃch là m việc thiện. Chiá»u-đãi khách-khứa, yêu-thÆ°Æ¡ng nhân dân. Phà m kẻ đói-khó, túng-thiếu, ốm-Ä‘au, chết- chóc, tất là Ngà i có chu-cấp giúp-đỡ. Những dân ở hạt láng-giá»ng, coi cÅ©ng nhÆ° ngÆ°á»i má»™t nhà . Vì thế má»i ngÆ°á»i không ai là không cảm Ngà i vá» Æ¡n-đức mà phục Ngà i vá» nghÄ©a-khÃ.
Bà là Trịnh-thị Ngá»c ThÆ°Æ¡ng, lại chăm-chỉ vỠđạo Ä‘Ã n-bà : thá» cha, mẹ hết lòng hiếu-kÃnh; đãi há» hà ng có Æ¡n; dạy con, cháu, lấy lá»…. Buồng the hòa-thuáºn, đạo nhà ngà y má»™t thịnh thêm. Sinh ba con trai: trưởng là Há»c, thứ là Trừ, út tức là Nhà -vua.
Há»c nối nghiệp ông cha truyá»n lại, chẳng may ngắn số. Nhà vua kế nghiệp cha, anh, không dám
để sa-sút; suy-nghÄ© sâu-sắc, sao cho nối chÃ, noi việc, trá»n được đạo thÆ°á»ng!
Nguyên xÆ°a lúc Nhà -vua chÆ°a sinh, ở xứ Du-sÆ¡n trong là ng, dÆ°á»›i cây rừng quế, thuá»™c thôn sau NhÆ°-áng, thÆ°á»ng có con hổ Ä‘en, thân nhau vá»›i ngÆ°á»i, chÆ°a há» là m hại ai! Äến giá» Tý ngà y mồng sáu tháng Tám năm Ất-sá»u sinh ra Nhà -vua từ đó không thấy con hổ đâu! NgÆ°á»i ta cho là chuyện lạ1.
Lúc sinh Nhà -vua có ánh-sáng đỠđầy nhà , mùi hÆ°Æ¡ng đầy xóm. Lúc nhá», tinh-thần và vẻ ngÆ°á»i coi rất mạnh-mẽ, nghiêm-trang; mắt sáng; miệng rá»™ng; mÅ©i cao; mặt vuông; vai trái có bảy nốt-ruồi; Ä‘i nhÆ° rồng; bÆ°á»›c nhÆ° hổ, tóc, lông đầy ngÆ°á»i, tiếng vang nhÆ° chuông; ngồi nhÆ° hùm ngồi! Kẻ thức-giả biết là báºc ngÆ°á»i cá»±c sang! Kịp khi lá»›n, thông-minh, khôn, khá»e, vượt hẳn bá»n tầm-thÆ°á»ng; là m Phụ-đạo là ng Khả-lam.
Khi ấy Nhà -vua sai ngÆ°á»i nhà cà y ruá»™ng ở xứ Pháºt-hoà ng Ä‘á»™ng Chiêu-nghi. Chợt thấy má»™t nhà sÆ° già , mặc áo trắng, từ thôn Äức-tá» Ä‘i ra, thở dà i mà rằng:
- Quý-hoá thay phiến đất nà y! Không có ai đáng dặn!
NgÆ°á»i nhà thấy thế, chạy vá» thÆ°a rõ vá»›i Nhà -vua, Nhà -vua liá»n Ä‘uổi theo tìm há»i chuyện đó.
1 Xem lá»i văn chữ Hán, Ä‘oạn nà y khác hẳn vá»›i Ä‘oạn trên, chắc của ngÆ°á»i sau thêm và o. (Dịch-giả chú).
7 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
Có ngÆ°á»i báo rằng:
- Sư-già đã đi xa rồi.
Nhà -vua vội đi theo đến trại Quần-đội, huyện Cổ lôi, (tức huyện Lôi-dương ngà y nay) thấy một cái thẻ tre, đỠchữ rằng:
Thiên đức thụ mệnh. Tuế trung tứ tháºp. Số chi dÄ© định,
TÃch tai vị cáºp.
Nghĩa là :
"Äức trá»i chịu mệnh,
"Tuổi giữa bốn mươi!
"Số kia đã định,
"Chưa tới ... tiếc thay!"
Nhà -vua thấy chữ đỠmừng lắm, lại vội và ng đi theo. Khi ấy có rồng và ng che
cho nhà vua! Bỗng nhà sư bảo nhà vua rằng:
- Tôi từ bên Là o xuống đây, há» Trịnh, tên là sÆ° núi Äá-trắng. Hôm thấy ông khÃ- tượng khác thÆ°á»ng tất có thể là m nên việc lá»›n!
Nhà -vua quỳ xuống thưa rằng:
- Mạch đất ở miá»n đệ-tá» tôi sang-hèn ra thế nà o xin thầy bảo rõ cho? Nhà sÆ° nói:
- Xứ Pháºt-hoà ng thuá»™c Ä‘á»™ng Chiêu-nghi, có má»™t khu đất chừng ná»a sà o, hình nhÆ° quả quốc-ấn. PhÃa tả có núi Thái-thất, núi ChÃ-linh (ở miá»n Lảo-mang); bên trong có đồi đất Bạn-tiên. Lấy thiên sÆ¡n là m án (ở xã An-khoái). PhÃa trÆ°á»›c có nÆ°á»›c Long-sÆ¡n, bên trong có nÆ°á»›c Long-hồ là chá»— xoáy trôn ốc (ở thôn NhÆ°-ứng). PhÃa hữu nÆ°á»›c vòng quanh tay Hổ. Bên ngoà i núi xâu chuá»—i hạt trai. Con-trai sang không thể nói được. NhÆ°ng con-gái phiá»n có chuyện thất tiết. Tôi sợ con-cháu ông vá» sau, có thế phân cÆ°. Ngôi vua có lúc Trung-hÆ°ng. Mệnh trá»i có thể biết váºy. Nếu thầy giá»i biết láng lại, thì trung hÆ°ng được năm trăm năm.
Nhà sÆ° nói rồi, Nhà -vua liá»n Ä‘em đức Hoà ng-khảo táng và o chá»— ấy. Tá»›i giá» Dần, vỠđến thôn Hạ Dao-xá nhà sÆ° bèn hóa bay lên trá»i! Nhân láºp chá»— ấy là m Ä‘iện Du-tiên. Còn Ä‘á»™ng Chiêu-nghi thì là m am nhá» (tức là nÆ¡i má»™t Pháºt-hoà ng). Äó là gốc của sá»± phát-tÃch váºy.
Khi ấy Nhà -vua cùng ngÆ°á»i ở trại Mục-sÆ¡n là Lê-Tháºn cùng là m bạn keo sÆ¡n. Tháºn thÆ°á»ng là m nghá» quăng chà i. Ở xứ vá»±c Ma-viện, đêm thấy đáy nÆ°á»›c sáng nhÆ° bó Ä‘uốc soi. Quăng chà i suốt đêm, cá chẳng được gì cả. Chỉ được má»™t mảnh sắt dà i hÆ¡n má»™t thÆ°á»›c, Ä‘em vỠđể và o chá»— tối. Má»™t hôm Tháºn cúng giá»— (ngà y chết của cha mẹ) Nhà - vua tá»›i chÆ¡i nhà . Thấy chá»— tối có ánh-sáng, nháºn ra mảnh sắt, Nhà -vua bèn há»i?
- Sắt nà o đây? Tháºn nói:
- Äêm trÆ°á»›c quăng chà i bắt được.
Nhà -vua nhân xin lấy. Tháºn liá»n cho ngay. Nhà -vua Ä‘em vỠđánh sạch rỉ, mà i cho sáng, thấy nó có chữ "Thuáºn-thiên", cùng chữ "Lợi".
Lại má»™t hôm, Nhà -vua ra ngoà i cá»a, thấy má»™t cái chuôi gÆ°Æ¡m đã mà i-dÅ©a thà nh hình, Nhà -vua lạy trá»i khấn rằng:
- Nếu quả là gÆ°Æ¡m trá»i cho, thì xin chuôi và lưỡi liá»n nhau!
8 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
Bèn lấy mảnh sắt lắp và o trong chuôi, bèn thà nh ra chuôi gươm.
Tá»›i hôm sau, lúc đêm, trá»i gió-mÆ°a, sá»›m ngà y mai, Hoà ng-háºu ra trông vÆ°á»i cải, bá»—ng thấy bốn vết chân của ngÆ°á»i lá»›n, rất rá»™ng, rất to. Hoà ng-háºu cả kinh, và o gá»i Nhà - vua ra vÆ°á»n, được quả ấn báu, lại có chữ Thuáºn-thiên (sau lấy chữ nà y là m niên-hiệu) cùng chữ Lợi. Nhà -vua thầm biết ấy là của trá»i cho, lòng lấy là m mừng, giấu-giếm không nói ra1.
Khi ấy Hồ Quý Ly cÆ°á»›p nhà Trần, lấn ngôi vua, đổi hiệu nÆ°á»›c là "Äại Ngu". Lại là m nhiá»u Ä‘iá»u lầm-lỡ vá» chÃnh-trị, mấy lần để thiếu các đồ cống.
Năm Giáp-ngá» (1414), thứ mÆ°á»i-hai hiệu VÄ©nh-lạc (niên-hiệu của vua Thà nh-tổ nhà Minh), vua Minh sai bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ, Má»™c Thạnh, Trần TrÃ, SÆ¡n Thá», Mã Kỳ, Lý Bân, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh qua cá»a ải lấn chiếm nÆ°á»›c ta.
Nhà -vua tuy gặp Ä‘á»i rối-loạn, mà chà giữ cà ng bá»n; lẩn dấu ở núi rừng là m nghá» cà y cấy; tá»± mình vui vá»›i Kinh, Sá», nhất là cà ng chuyên tâm vá» các sách Thao Lược; háºu-đãi các tân khách; chiêu-nạp kẻ trốn, kẻ là m phản; ngầm nuôi ác kẻ mÆ°u-trÃ; bá» của, phát thóc để giúp cho kẻ côi-cút, nghèo-nà n; háºu lá»…, nhún lá»i, để thu bá»n anh-hùng hà o-kiệt; Ä‘á»u đợc lòng vui-vẻ của há».
Khi ấy có ngÆ°á»i thôn Hà o-lÆ°Æ¡ng ở cùng huyện, tên là Äá»— Phú, tranh-dà nh vá»›i Nhà -vua, Ä‘em kiện vá»›i tÆ°á»›ng giặc Minh. Viên quan khám-ét, cho lý của Nhà -vua là phải, xá» cho được kiện. Äá»— Phú nhân lấy việc đó là m thù, bèn Ä‘em của đút cho giặc Minh. Giặc Minh bức Nhà -vua. Nhà -vua cùng Lê Liá»…u chạy đến bên sông Khả-lam, bá»—ng thấy má»™t ngÆ°á»i con-gái nằm chết, mình còn mặc chiếc áo trắng, cùng Ä‘eo thoa và ng, xuyến và ng. Nhà -vua cùng Liá»…u ngá»a mặt lên trá»i khấn rằng:
- Tôi bị giặc Minh bức-bách, xin phù-hộ cho tôi thoát nạn nà y, ngà y sau được
Thiên-hạ, xin láºp là m miếu thá», há»… có cá»—-bà n, cúng nà ng trÆ°á»›c hết!
Äắp mả chÆ°a xong thì giặc xua chó ngao đến. Nhà -vua cùng Liá»…u chạy và o bá»™ng cây Ä‘a! Giặc lấy mÅ©i giáo nhá»n đâm và o, trúng và o vế bên tả của Liá»…u, Liá»…u bốc cát cầm vuốt và o lưỡi giáo, cho khá»i có vết máu. Tá»±-nhiên bá»—ng thấy con cáo trắng chạy ra! Chó ngao liá»n Ä‘uổi cáo. Giặc không ngá» bèn kéo Ä‘i. Nhà -vua má»›i được thoát (đến khi bình- định thiên-hạ rồi, phong vị thần Ão-trắng là m Hoằng-há»±u Äại-vÆ°Æ¡ng; phong cho cây Ä‘a là m Há»™-quốc Äại-vÆ°Æ¡ng; tá»›i nay dấu-tÃch ấy hãy còn)2.
Từ đó tÆ°á»›ng giặc ngà y cà ng kiêu-kỳ, thế giặc ngà y cà ng rông-rỡ! Giam, giết kẻ trung-lÆ°Æ¡ng; hà nh-hại bá»n côi-cút. Trong nÆ°á»›c than-phiá»n, nhân-dân không sao sống nổi! ChÃnh-lệnh ngặt-nghèo, hình-phạt tà n-ác, không cái gì là chúng không là m. Cấm muối, mắm, để cho dân thiếu ăn; năng sÆ°u-thuế để cho dân hết của! Lặn bể tìm ná»c, khoét núi lấy và ng. Ngà voi, sừng tê, gá»— thÆ¡m, lông trả, ... Phà m ta có bao nhiêu sản-váºt, chúng tất hết sức lùng tìm, không cái gì là bá» sót, để cho đầy ham muốn, túi tham. Phà m ta có bao nhiêu nhân-dân, chúng tất kiếm phÆ°Æ¡ng lừa-dối, Ä‘em dá»i Ä‘i nÆ¡i xa, để cho hả lòng lang, dạ thú! Lại đắp hÆ¡n mÆ°á»i tòa thà nh, chia quân đóng giữ, để trấn-áp lòng ngÆ°á»i. Khiến cho những trang mÆ°u-trà của ta, cất tay, Ä‘á»™ng chân không được! Lại khéo định ra danh-mục, bắt hiếp phải là m quan, giả-vá» cho và o chầu, để ở luôn đất Bắc! Chỉ có Nhà -vua bá»n giữ lòng xÆ°a, không bị quan-tÆ°á»›c dá»—-dà nh; không chịu oai-thế hà -hiếp. Tuy giặc có khéo-léo, khôn-ngoan nhiá»u ách, mà tráng-chà của Nhà -vua, trÆ°á»›c sau vẫn chẳng chịu chùng! Thế nhÆ°ng trong khi thế giặc còn mạnh, chÆ°a dá»… đánh được nà o. Nhà -vua thÆ°á»ng háºu lá»…, nhún lá»i, Ä‘em nhiá»u và ng, bạc, của báu, đút lót cho các tÆ°á»›ng giặc là bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ, Trần TrÃ, SÆ¡n Thá», Mã Kỳ; mong thÆ° bá»›t tấm lòng hãm-hại Nhà -vua; để Nhà -vua được đợi thá»i, lừa dịp.
Äảng của giặc là LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt bà n vá»›i bá»n giặc, nói rằng:
1 Cả ba Ä‘oạn "được đất, được gÆ°Æ¡m, được ấn", lá»i văn dốt-nát, có chá»— không thà nh câu, chắc là của ngÆ°á»i sau thêm và o. (Dịch-giả
chú).
2 Äoạn nà y chắc cÅ©ng của ngÆ°á»i sau thêm và o, Ãt ra là hồi sá»a lại. (Dịch-giả chú).
9 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
- Chúa Lam-sÆ¡n chiêu vong, nạp bạn, đãi quân-lÃnh rất háºu, chà nó chẳng nhá». "Nếu thuồng- luồng gặp được mây-mÆ°a, thì tất không phải là váºt ở trong ao đâu!". Nên sá»›m trừ Ä‘i, đừng để sau sinh vạ!
Năm Máºu-tuất (1418) khi ấy Nhà -vua ba mÆ°Æ¡i ba tuổi, khởi quân-nghÄ©a ở Lam-sÆ¡n. Ngà y mồng- chÃn tháng giêng, bị giặc vây bức, bèn lui vỠđóng ở Lạc-thủy, đặt quân phục để đợi. Ngà y mÆ°á»i-ba, giặc kéo quân đến đông. Nhà -vua tung cả quân phục ra, xông đánh quân giặc. Cháu Nhà -vua là Lê Thạch, cùng bá»n Äinh Bồ, Lê Ngân, Lê Lý, đánh hãm và o tráºn giặc trÆ°á»›c, chém được hÆ¡n ba nghìn đầu. Quân- lÆ°Æ¡ng, khÃ-giá»›i, cÅ©ng bắt được kể nghìn!
Ngà y mÆ°á»i-sáu, có tên bầy-tôi là m phản, tên là Ãi (ngÆ°á»i trại Nguyệt-ấn), cùng vá»›i Äá»— Phú dẫn quân Minh Ä‘Ã o lấy tiểu Ä‘á»±ng hà i-cốt ở xứ Pháºt-hoà ng, treo ở sau thuyá»n, hẹn Nhà -vua phải ra hà ng. Nhà -vua sai Trịnh Khả, Lê Bà (ngÆ°á»i thôn Hắc-lÆ°Æ¡ng), hai ngÆ°á»i, Ä‘á»™i cá», bÆ¡i xuồng đến bến thôn Thượng- rao-xá, rình giặc ngủ say, lên thuyá»n ăn trá»™m được tiểu xÆ°Æ¡ng Ä‘em vá» trình Nhà -vua. Nhà -vua mừng rỡ, trá»ng thưởng hai ngÆ°á»i, rồi rÆ°á»›c vá» xứ Pháºt-hoà ng, lại táng y theo chá»— cÅ©.
Hôm sau bị tên Ãi dẫn lối, Ä‘em giặc Ngô đánh úp quân Nhà -vua, bắt được vợ, con, cùng ngÆ°á»i nhà của Nhà -vua rất nhiá»u! Quân của Nhà -vua không còn lòng hăng-hái muốn đánh, tháºt là cùng-khốn ngặt-nghèo! May nhá» có các báºc trung-thần là bá»n Lê Lá»…, Lê Vấn, Lê BÃ, Lê XÃ, Lê Äạp, theo Nhà -vua lẩn- lút và o trong núi ChÃ-linh. Tuyệt lÆ°Æ¡ng hai tháng trá»i! Äợi khi giặc Ä‘em quân lui, má»›i lại vỠđắp lÅ©y ở quê cÅ© là Lam-sÆ¡n. Nhà -vua thu lại tà n quân, chỉ chừng hÆ¡n trăm ngÆ°á»i! Lại Ä‘em quân MÆ°á»ng ở Lam-sÆ¡n, trai, gái, khiêng gánh lÆ°Æ¡ng-thá»±c. Ra và o nÆ¡i hiểm-hóc; phủ-dụ các quân-lÃnh; Æ°á»›c-thúc lại cÆ¡ Ä‘á»™i, sá»a- sang lại khÃ-giá»›i. Quân lÃnh cảm-khÃch, thá» không cùng sống vá»›i quân giặc! Nhà -vua biết quân-lÃnh ấy có thể dùng được, bèn sai bá»n binh lanh-lẹ ra khiêu chiến trÆ°á»›c. Giặc cáºy mạnh, và o cả đất hiểm để bức Nhà -vua. Nhà -vua đặt quân phục ở xứ Vấn-mang, dùng tên thuốc bắn hai bên, giặc má»›i tan chạy. Nhà - vua lại tiến quân đến xứ Ninh-mang, ngà y đêm xông đánh, quân giặc lại bị thiệt-hại. Giặc lui giữ xã Bả- lạc-thượng. Nhà -vua lại tiến quân tá»›i trại Hà -đả, hằng ngà y khiêu-chiến. Giặc ở vững trong trại không ra. Hôm sau, giặc lại giao-chiến vá»›i Nhà -vua ở xứ Mỹ-mỹ. Bắt được tÆ°á»›ng chỉ-huy của giặc lÃ
Nguyễn Sao, và chém được hơn nghìn đầu.
Khi ấy quân ta chỉ má»›i được nhá», mà thế giặc Ä‘Æ°Æ¡ng mạnh, Nhà -vua bèn vá»i các tÆ°á»›ng mà bảo
rằng:
- Ai có thể thay mặc áo và ng của Trẫm, lĩnh năm trăm quân, hai thớt voi, đánh và o thà nh Tây-
đô. Thấy giặc ra đối-địch, thì tá»± xÆ°ng tên: "Ta là chúa Lam-sÆ¡n đây!". Äể cho giặc bắt? Cho ta được náu mình, nghỉ binh, thu-há»p cả quân-sÄ©, để mÆ°u tÃnh việc vá» sau!
Các tÆ°á»›ng Ä‘á»u không dám nháºn lá»i. Chỉ có Lê Lai thÆ°a rằng:
- Tôi bằng lòng xin thay mặc áo Nhà -vua. Ngà y sau Bệ-Hạ gây nên Äế-nghiệp, có được thiên-hạ, thÆ°Æ¡ng đến công tôi, cho con-cháu muôn Ä‘á»i được chịu Æ¡n nÆ°á»›c. Äó là điá»u tôi mong má»i!
Nhà -vua lạy Trá»i mà khấn rằng:
- Lê Lai có công thay đổi áo. Sau nà y trẫm cùng con-cháu, và các tÆ°á»›ng-tá, hay con-cháu các công-thần, nếu không thÆ°Æ¡ng đến công ấy, thì xin Ä‘á»n-Ä‘Ã i hóa ra rừng núi; ấn-và ng hóa ra đồng sắt; gÆ°Æ¡m thần hóa ra Ä‘ao-binh!
Nhà -vua khấn xong, Lê Lai liá»n Ä‘em quân đến cá»a trại giặc khiêu-chiến.
Giặc cáºy quân mạnh xông đánh. Lê Lai cưỡi ngá»±a, phi và o giữa tráºn giặc, nói rằng:
- Ta đây là chúa Lam-sơn!
Giặc bèn xúm lại vây, bắt lấy Ä‘em vá» trong thà nh, xá» bằng hình-phạt cá»±c ác, ra hẳn ngoà i những tá»™i thÆ°á»ng là m!
Năm Ká»·-hợi, (1419), Nhà -vua ở Lam-sÆ¡n, cùng các tÆ°á»›ng tá, tu-tạo thà nh-lÅ©y, chữa-sá»a khÃ-giá»›i, phủ-dụ và chu-cấp các quân-sÄ©, nuôi oai chứa mạnh, chÆ°a rá»—i đến việc chiến đấu.
10 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
Năm Canh-tý, (1420) năm ấy giặc Minh lại Ä‘em tháºt đông quân đến. Nhà -vua liệu giá» Mùi chúng tất đến bến Bổng. Nhà -vua đặt trÆ°á»›c quân phục để đợi. Giá» Mùi, quả-nhiên quân giặc tá»›i đông, quân phục bốn mặt nổi dáºy. Bá»n giặc vỡ to. Quân ta chém đầu không biết bao nhiêu mà kể, bắt được hÆ¡n trăm con ngá»±a. Các khÃ-giá»›i của giặc, nhất thá»i bị đốt hết.
Cùng năm ấy, giặc nÆ°á»›c ta tên là Cầm Lạn, dẫn Ä‘Æ°á»ng cho các tÆ°á»›ng Minh là bá»n Lý Bân, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Ä‘em hÆ¡n mÆ°á»i vạn quân, từ địa-phÆ°Æ¡ng của Cầm Lạn, tiến thẳng và o Thôi-mang, để đánh Nhà -vua. Nhà -vua trÆ°á»›c hết sai bá»n Lê Triệu, Lê Lý, Lê Vấn, Ä‘em và i trăm ngÆ°á»i, mai-phục ở xứ Bồ-má»™ng để đợi. Giặc đến, quân phục Ä‘á»u nổi dáºy. Quân giặc vỡ to. Quân ta chém được hÆ¡n ba trăm đầu. Giặc cáºy quân còn mạnh, tiến sát đến dinh Nhà -vua. Nhà -vua trÆ°á»›c hết chia quân ra mai-phục ở những chá»— hiểm-yếu.
Ngà y mai giặc đến, Nhà -vua tung quân ra đánh, cả phá ở xứ Bồ-thi-lang, chém hÆ¡n nghìn đầu. Bá»n Lý Bân, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, chỉ chạy thoát được thân! Quân ta thừa thắng xô Ä‘uổi, luôn sáu ngà y đêm má»›i trở vá». Nhà -vua lại tiến quân đóng ở trại Ba-lẫm thuá»™c Lá»—i-giang, trêu giặc ra đánh. Giặc không dám ra! TÆ°á»›ng giặc là bá»n Tạ Phượng, Hoà ng Thà nh, lui đóng đồn ở Nga-lạc. Rồi vá» giữ Quan-du và thà nh Tây-đô, đóng bá»n ở trong trại không chịu ra! Nhà -vua ngà y đêm tìm nhiá»u cách xông đánh để quấy rối và là m mệt quân giặc. Lại chia quân sai bá»n Lê Hà o, Lê Sát, tiến đánh trại Quan-du, cả phá được giặc, chém hÆ¡n nghìn đầu, bắt được khÃ-giá»›i của giặc rất nhiá»u.
Từ đó thế giặc ngà y má»™t suy. Nhà -vua bèn chiêu phủ nhân-dân ở các miá»n trong nÆ°á»›c, không
đâu là không hưởng ứng. Cùng nhau góp sức, tiến đánh các đồn, đốt phá các dinh, trại.
Năm Tân-sá»u (1421), ngà y hai-mÆ°Æ¡i tháng mÆ°á»i má»™t, tÆ°á»›ng giặc là bá»n Trần TrÃ, Ä‘em quân giặc cùng đảng giặc ngÆ°á»i bản-thổ, tất cả hÆ¡n mÆ°á»i vạn, lại tiến đến sát đánh Nhà -vua ở ải Kinh-lá»™ng, trại Ba-lẫm. Nhà -vua há»™i các tÆ°á»›ng bà n rằng:
- Nó đông, ta Ãt: nó má»i-mệt, ta nhà n-hạ. Binh-pháp dạy rằng: "Äược, thua quan-hệ ở tÆ°á»›ng, chứ không do ở Ãt hay nhiá»u". Quân nó dù đông, nhÆ°ng ta Ä‘em quân nhà n-hạ để đón quân má»i-mệt, thì quyết là phá được!
Bèn đêm chia quân ra đánh úp trại giặc. Thúc trống, hò reo, cùng tiến sát đánh và o trại giặc, chém được hÆ¡n nghìn đầu. Quân-lÆ°Æ¡ng, khÃ-giá»›i, bắt được rất nhiá»u!
Sau giặc biết ta Ãt quân, hÆ¡i có ý coi thÆ°á»ng ta. Lại mở Ä‘Æ°á»ng núi tiến và o. Nhà -vua ngầm phục quân ở ải Úng là nÆ¡i hiểm-trở để đợi chúng. Giá» ngá», quân giặc từ Ä‘Æ°á»ng núi kéo ra, Nhà -vua tung quân đánh giáp hai bên, quân giặc quả-nhiên thua lá»›n.
Nguyên xÆ°a Nhà -vua giao-hảo vá»›i Ai-lao không há» có Ä‘iá»u gì xÃch-mÃch. NhÆ°ng bị tên Lá»™ văn Luáºt, là m quan vá»›i giặc, trốn sang nÆ°á»›c ấy, du-thuyết để là m kế phản-gián. Vì thế nÆ°á»›c Là o hiá»m-khÃch vá»›i Nhà -vua. Khi ấy Nhà -vua cầm cá»± vá»›i giặc Ngô, được thua chÆ°a quyết. Kịp khi giặc thua chạy, Ai-lao liá»n Ä‘em và i vạn quân, má»™t trăm thá»›t voi, thình lình đến trại ta, giả-vá» sang giúp ta; nói phao lên rằng cùng ta góp sức đánh giặc. Nhà -vua tháºt bụng tin ngÆ°á»i, không ngá»-vá»±c gì khác. Nà o dè nó mặt ngÆ°á»i dạ thú, nghe mÆ°u-gian của Lá»™ văn Luáºt, đêm đánh úp trại ta. Nhà -vua thân ra đốc chiến, tá»± giá» Tý đến giá» Mão. Quân-lÃnh Ä‘ua sức tranh nhau tiến trÆ°á»›c, cả phá được chúng, chém hÆ¡n vạn đầu; bắt được voi mÆ°á»i bốn thá»›t; quân-lÆ°Æ¡ng, khÃ-giá»›i, lấy vạn mà kể! Thừa thắng Ä‘uổi theo, Ä‘i luôn bốn ngà y đêm, tá»›i thẳng nÆ¡i sà o-huyệt của chúng. Viên tù-trưởng của chúng tên là Bồ Sát vá» xin giảng-hòa, nhÆ°ng thá»±c thì muốn cố-gắng giằng-giai, để đợi viện-binh. Nhà -vua Ä‘oán biết mÆ°u gian không cho. NhÆ°ng các tÆ°á»›ng cố nà i, cho là quân-lÃnh má»i-mệt lâu ngà y, hãy nên tạm nghỉ ngÆ¡i. Chỉ có con ngÆ°á»i anh con bác của Nhà - vua là Lê Thạch, má»™t mình hăng hái xông đánh, không Ä‘oái-hoà i chi cả, lỡ dẫm phải chông mà mất!
Thạch sức khá»e hÆ¡n ngÆ°á»i, tÃnh trá»i nhân-ái. Lại rất ham há»c và khéo nuôi dạy quân-lÃnh. Nhà - vua rất Ä‘em lòng yêu. Vả chăng ngÆ°á»i bác xÆ°a từng nuôi Nhà -vua là m con, nên Nhà -vua yêu Thạch còn hÆ¡n con mình. Cất riêng là m tÆ°á»›ng Tiên-phong. Äánh đâu được đấy! Chỉ đáng tiếc là "có khá»e nhÆ°ng Ãt có mÆ°u" mà thôi!
Năm Nhâm-dần (1422) ngà y hai-mÆ°Æ¡i-bốn tháng chạp, giặc Ngô lại cùng Ai-lao hẹn nhau, bên trÆ°á»›c mặt, bên sau lÆ°ng, chẹt đánh Nhà -vua ở trại Da-quan. Quân ta đánh luôn, nhiá»u ngÆ°á»i bị thÆ¡ng,
11 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
hÆ¡i có thiệt hại. Bèn ngầm rút vá» trại Khối, yên-ủi lÃnh-tráng, sá»a-chữa khÃ-giá»›i, để đợi quân giặc. Vừa
được bảy ngà y quả-nhiên giặc kéo đến. Nhà -vua bảo các tướng-sĩ rằng:
- Giặc tá»›i vây ta bốn mặt, muốn chạy thì chạy Ä‘i đâu! Äây tức là nÆ¡i mà binh-pháp gá»i là "đất chết". Äánh mau thì còn! Không đánh mau thì mất!
Nói rồi sa nÆ°á»›c mắt. Các tÆ°á»›ng-sÄ© Ä‘á»u cảm-khÃch thi nhau liá»u chết đánh giặc. Bá»n Lê LÄ©nh, Lê Vấn, Lê Hà o, Lê Triện, chÃnh mình xông và o tráºn trÆ°á»›c, bắt được tÆ°á»›ng giặc là Phùng Quý. Quân giặc thua lá»›n. Mã Kỳ, Trần Trà chỉ chạy thoát được thân! Ta chém được hÆ¡n nghìn đầu, bắt được hÆ¡n trăm ngá»±a.
Thế rồi Nhà -vua lại thu quân vá» núi ChÃ-linh. Quân-lÃnh thiếu-lÆ°Æ¡ng ăn đến hÆ¡n hai tháng, chỉ Ä‘Ã o củ, đẵn măng, hái rau để ăn mà thôi!
Nhà -vua giết bốn thá»›t voi, cùng ngá»±a của mình cưỡi, để cho quân-lÃnh ăn. NhÆ°ng thÆ°á»ng thÆ°á»ng vẫn có kẻ trốn Ä‘i! Nhà -vua liá»n ra lệnh bó-buá»™c tháºt ngặt; bắt được viên tÆ°á»›ng trốn Ä‘i tên là Khanh, liá»n chém đầu Ä‘em rao. Các tÆ°á»›ng lại nghiêm-trang nhÆ° cÅ©.
Khi ấy gặp luôn những việc gian-nan, quân-sÄ© má»i-mệt, muốn được nghỉ-ngÆ¡i, Ä‘á»u khuyên Nhà - vua nên hòa vá»›i giặc. Nhà -vua cá»±c chẳng-đã, bèn giả-vá» hòa-hảo, cho sứ Ä‘i lại vá»›i tÆ°á»›ng giặc là bá»n SÆ¡n Thá», Mã Kỳ.
Mà giặc bị ta đánh thua luôn, ý cÅ©ng muốn lấy mÆ°u dụ Nhà -vua. Nhà -vua cÅ©ng nhân nó muốn dụ mình, định hãy cho quân-sÄ© nghỉ-ngÆ¡i, đặng đợi thá»i mà là m việc.
Năm Quý-Mão (1423), tháng tÆ°, ngà y mồng mÆ°á»i, Nhà -vua lại Ä‘em quân vá» Lam-sÆ¡n. Giặc biết ý Nhà -vua: bá» ngoà i giả-vá» hòa-thân mà bên trong có bụng muốn đánh-úp; từ đó tuyệt Ä‘Æ°á»ng Ä‘i lại, hai bên không có tin-tức, sai sứ sang nhau nữa. Binh-tình bên giặc nôn-nao, ngà y đêm sợ-hãi. Nhà -vua dò biết chuyện ấy.
Khi ấy có cháu ngoại của há» Trần, tên là Cầm Quý, lánh há» Hồ, trốn và o rừng núi, xÆ°ng láo là dòng dõi vua Trần. Nhà -vua bèn đón vá» dá»±ng là m vua, lấy hiệu là Thiên-khánh. Nhà -vua đánh-chá»i vá»›i giặc, cay-đắng, khó-khăn. Äến khi Thiên-hạ sắp yên, chỉ có Äông-kinh là chÆ°a hà ng, bấy giá» Thiên- khánh ở thà nh Cổ-lá»™ng. Nhà -vua ủy cho con trai của TÆ°-quáºn-công Lê Lãng là Lê-Ngang, giữa thà nh và túc-trá»±c.
Thiên-khánh thấy Nhà -vua dẹp yên giặc Ngô, rất là sợ-hãi, bèn trốn và o Nghệ-an. Lê Ngang Ä‘uổi theo bắt được Ä‘em vá».
Nhà -vua há»i rằng:
- Äã được láºp lên là m vua, cá»› sao lại sinh lòng kia khác mà đi trốn? ThÆ°a rằng:
- Quả-nhân không có công gì! TÆ°á»›ng-quân thì công trùm cả thiên-hạ! Ai là ngÆ°á»i trồng được cây để cho kẻ khác ăn sẵn quả? Nên sợ chết mà trốn, chứ không có ý gì khác! Nay xin cho được toà n thân mà chết!
Nhà -vua thấy nói thế còn chưa nỡ! Các quan nói:
- "Trá»i không hai mặt trá»i! NÆ°á»›c không hai vua!". Bèn cho hắn được tá»± thắt cổ.
Năm Giáp-thìn (1424) ngà y hai-mÆ°Æ¡i tháng chÃn, Nhà -vua chia quân đánh úp thà nh Äa-căng, phá được thà nh. Quân giặc bị chém đầu và chết Ä‘uối có hÆ¡n nghìn ngÆ°á»i.
Viên Tham-chÃnh của giặc là LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt chỉ chạy thoát được thân. Ta bắt được lÆ°Æ¡ng-thá»±c, khÃ-giá»›i không biết bao nhiêu mà kể. Trại, lÅ©y của giặc, bị đốt cháy hết!
12 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
Chốc lát, tÆ°á»›ng giặc là Hoa Ãnh lại Ä‘em quân đến cứu. Nhà -vua thừa thắng đánh trà n, giặc lại thua to, chạy và o thà nh Tây-đô. Phà m vợ, con của giặc bị bắt, không nỡ giết hại má»™t ngÆ°á»i nà o, Ä‘á»u thả vá» tất cả.
Rồi đó kén-lá»±a trai tráng, sắm-sá»a khÃ-giá»›i, chỉnh-tá» voi, ngá»±a, tiến thẳng và o Châu Trà -long,
(tức phủ Trà -lân ngà y nay) thuộc thà nh Nghệ-an.
Gần tá»›i xứ Bồ-lạp, thình-lình gặp tÆ°á»›ng giặc là SÆ° Há»±u, cùng bá»n là m quan vá»›i giặc là Cầm Bà nh Cầm Lạn, lÄ©nh hÆ¡n năm nghìn ngÆ°á»i, đón chẹn lối trá»›c mặt. Lại có bá»n tÆ°á»›ng-giặc là lÅ© Trần TrÃ, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Sái Phúc, Lý An, Ä‘em quân tiến sát phÃa sau. Quân ta trÆ°á»›c bụng, sau lÆ°ng, Ä‘á»u bị có giặc. Mặt trá»i lại sắp chiá»u. Nhà -vua bèn dà n quân, dà n voi để đợi. Trong chốc lát, quân giặc quả tá»›i nÆ¡i. Nhà -vua tung quân-phục ra xông đánh. Quân của bá»n PhÆ°Æ¡ng ChÃnh vỡ to. Ta chém hÆ¡n nghìn đầu, và bắt được hÆ¡n trăm ngá»±a.
Ngà y mai, Nhà -vua lại Ä‘em voi và quân-lÃnh xông thẳng và o trại của bá»n SÆ° Há»±u. Quân giặc lại thua to. Ta chém hÆ¡n nghìn đầu. Quân-lÆ°Æ¡ng, khÃ-giá»›i, đốt cháy không còn sót.
Khi ấy bá»n Cầm Bà nh là trùm-trưởng của giặc, đóng giữ đất ấy, không chịu hà ng-phục. Nhà -vua chiêu-dụ nhân-dân trong miá»n, khiến trở lại nghiệp xÆ°a. Ai nấy Ä‘á»u mừng được yên thân, Ä‘em lòng cảm-khÃch, hăng-hái giúp Nhà -vua hết sức vây Cầm Bà nh. HÆ¡n hai tháng, Cầm Bà nh giữ bá»n ở trong núi, để đợi quân cứu-viện của giặc. NhÆ°ng giặc hất-hải, ngá»-sợ, vẫn không dám tiến. Quân của Bà nh oán mà là m phản, kế nhau đến hà ng. Bà nh tá»± xét mÆ°u-chÆ°á»›c đã cùn, viện-binh đã tuyệt, liá»n mở cá»a trại ra hà ng.
hết!
Nhà -vua ra lệnh với trong quân rằng:
- TÆ°á»›ng giặc đã hà ng, mảy-may cÅ©ng không được xâm-phạm. Bất cứ tá»™i to, tá»™i nhá», Ä‘á»u xá cho
Vá» sau Cầm Bà nh lại sinh lòng khác, đêm trá»™m quân trốn Ä‘i. Nhà -vua sai ngÆ°á»i đón Ä‘Æ°á»ng bắt
được liá»n xá» chém! Thế là dẹp được châu Trà -long. Nhà -vua bèn ủy-lạo các tù-trưởng, phủ-dụ các nhân dân. Ai nấy Ä‘á»u cám Æ¡n Ä‘á»™i đức, xin ra sức láºp công. Bèn biên-soát các tay trẻ khá»e, thu và o trong quân ngÅ©, được hÆ¡n năm nghìn ngÆ°á»i.
Khoảng niên-hiệu Hồng-hy bên nÆ°á»›c Minh, giặc lại cùng vá»›i các Ná»™i-quan (quan Hoạn được cắt Ä‘i giám-quân) là lÅ© SÆ¡n Thá» Ä‘em lá»i quá»·-quyệt, để dá»—-dà nh Nhà -vua. Nhà -vua đã biết trÆ°á»›c ý ấy, liá»n nói:
- Giặc sai lừa ta, ta phải nhân khoé của bên địch mà dùng nó!
Bèn cho sứ đi lại, dò xét tình-hình quân giặc, để mưu đánh úp thà nh Nghệ-an. Giặc biết mưu ấy, bèn không đi lại nữa.
Thế là Nhà -vua liá»n chỉnh-đốn tháºt nhiá»u ngá»±a, voi, quân-lÃnh, tiến cả vá» mặt thủy, lẫn mặt bá»™,
đánh úp thà nh Nghệ-an.
Quân sắp Ä‘i, xẩy có tin báo: giặc đã Ä‘em khá nhiá»u voi, ngá»±a, thuyá»n-bè; mặt thủy, mặt bá»™ Ä‘á»u
tá»›i.
Nhà -vua hội các tướng bà n rằng:
- Quân địch đông, quân ta Ãt, Ä‘em Ãt đánh đông chỉ ở những đất hiểm là có thể láºp được công.
Vả chăng binh-pháp nói: "Nhá» ngÆ°á»i tá»›i, chứ không để ngÆ°á»i dữ tá»›i".
Bên chia hÆ¡n nghìn quân, sai bá»n Lê Liệt theo Ä‘Æ°á»ng tắt giữ huyện Äá»—-gia, cÆ°á»›p thế tranh tiên của giặc. Còn Nhà -vua thì chÃnh mình cầm đại-quân, đóng giữ và o nÆ¡i hiểm-trở để đợi.
Chừng ba, bốn ngà y, giặc Ä‘em hết cả quân, mặt thủy, mặt bá»™ Ä‘á»u tá»›i ải Khá-lÆ°u, đắp lÅ©y, đóng trại, ở miệt dÆ°á»›i. Nhà -vua ở miệt trên, dÆ°Æ¡ng cá», đánh trống, đêm thì đốt lá»a. Lại ngầm sai quân tinh- nhuệ và bốn thá»›t voi, qua sông phục nÆ¡i hiểm-yếu.
13 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ nhất
Trá»i sắp sáng, giặc bèn dẫn quân, trên cạn, dÆ°á»›i sông Ä‘á»u tiến, để đánh dinh-trại của Nhà -vua. Nhà -vua giả vá» lui, nhá» giặc và o chá»— có quân phục. Giặc không ngá», Ä‘em hết quân và o sâu. Quân phục bốn mặt nổi lên, xông đánh, cả phá được tráºn giặc. Giặc bị chém đầu và chết Ä‘uối lấy vạn mà kể.
Thế rồi giặc tựa núi, đắp lũy để ở, không lại ra đánh nữa.
Khi ấy lÆ°Æ¡ng giặc khá nhiá»u, mà quân ta không đủ ăn lấy mÆ°á»i ngà y. Nhà -vua liá»n bảo các tÆ°á»›ng-sÄ© rằng:
- Quân giặc nhiá»u lÆ°Æ¡ng, đắp lÅ©y để là m kế lâu dà i. Quân ta Ãt lÆ°Æ¡ng không thể giữ giằng-giai
được với nó.
Bèn đốt hết dinh, trại, nhà -cá»a, vá» trốn lên miệt trên. Và đi ngầm Ä‘Æ°á»ng tắt, đợi giặc đến thì đánh. Giặc cho là ta đã chạy, bèn Ä‘em quân lên đóng và o dinh-trại cÅ© của ta, lên núi đắp lÅ©y. Hôm sau Nhà -vua thân Ä‘em quân lanh-lẹ ra trêu đánh. Giặc kéo ra ngoà i lÅ©y giao chiến. Nhà -vua đêm kén quân tinh-nhuệ, phục ở chá»— hiểm. Giặc lại không ngá», Ä‘em hết cả quân ra, Nhà -vua liá»n tung quân xông phá tráºn giặc. Bá»n Lê Sát, Lê Vấn, Lê BÃ, Lê Lá»…, Lê nhân Chú, Lê Ngân, Lê Chiến, Lê tông Kiá»u, Lê Khôi, Lê Bôi, Lê văn An, Ä‘á»u thi nhau hãm tráºn. Giặc vỡ to thua chạy, bị chém đầu không thể đếm xiết. Thuyá»n giặc trôi nghiêng, thây chết Ä‘uối tắc cả dòng sông. KhÃ-giá»›i vất đầy ra giữa núi. Bắt sống được tÆ°á»›ng giặc là Chu Kiệt, chém được Tiên-phong của giặc là Hoà ng Thà nh. Trói được quân giặc hÆ¡n nghìn ngÆ°á»i. Thừa thắng Ä‘uổi dà i, ba ngà y đêm, thẳng tá»›i thà nh Nghệ-an. Giặc và o trong thà nh, đắp thêm lÅ©y, cố giữ.
Hết cuốn thứ nhất
14 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ hai
Lam S ơ n Th ự c L ụ c
Cuốn thứ hai
rằng:
phạm.
Năm Ất-tỵ (1425), ngà y hai mươi-lăm tháng giêng, Nhà -vua tới Nghệ-an, ra lệnh cho các tướng
- Dân ta khổ với quân nghịch-tặc đã lâu. Phà m đến châu, huyện nà o, tơ hà o không được xâm-
Nhân-dân không ai không mừng-rỡ, thi nhau đem trâu, rượu, đón khao, để giúp và o việc dùng
trong quân. Nhà -vua bèn Ä‘em chia cho các tÆ°á»›ng cùng lÃnh-tráng. Ai nấy Ä‘á»u nhảy-nhót, xin Ä‘em sức liá»u chết. Thế rồi Nhà -vua tiến và o Nghệ-an. Trong khoảng má»™t tuần, quân-lÃnh há»p đủ, cùng nhau góp sức.
Tá»›i thà nh cá»a sông HÆ°ng-nguyên, chá»— ấy có Ä‘á»n thá» thần, (tục gá»i là thần Quả). Nhà -vua đêm chiêm bao thấy thần-nhân nói vá»›i Nhà -vua rằng: "Xin má»™t ngÆ°á»i vợ lẻ của TÆ°á»›ng-quân sẽ xin phù-há»™ TÆ°á»›ng-quân, đánh được giặc Ngô, để gây nên nghiệp Äế". Ngà y mai Nhà -vua vá»i các vợ lẻ đến há»i rằng:
- Ai chịu là m vợ lẻ cho Thần? Ta được Thiên-hạ sẽ truyá»n cho con là m Thiên-tá»! Khi ấy mẹ vua Thái-tông húy là Trần thị Ngá»c Trần, quỳ xuống nói vá»›i Nhà -vua
rằng:
- Túc hạ giữ đúng lá»i giao-Æ°á»›c, thiếp xin chịu nháºn việc ấy. Ngà y sau chá»› phụ
con thiếp.
Nhà -vua giao-Æ°á»›c vá»›i các quan văn, võ, y nhÆ° lá»i ấy. Ngà y 24 tháng ba, Nhà -vua giao Ngá»c Trần cho thần Phổ Há»™ bắt lấy, chết ngay trÆ°á»›c mắt! Äến khi bình giặc Ngô, Nhà -vua lên ngôi, nói rằng: "Ta là chúa Bách Thần!". Sai ngÆ°á»i Ä‘á»™ng Nhân-trầm là Lê Cố Ä‘em hà i-cốt vỠđến xã Thịnh-mỹ. Chiá»u đến chÆ°a kịp qua sông, ngủ ở nÆ¡i chợ! Má»™t đêm mối đùn thà nh đống đất, lấp lên huyệt thà nh má»™. Sứ-giả thấy Ä‘iá»m lạ vá» tâu.
Nhà -vua nói:
- Thần-nhân đã y lá»i hẹn!
Liá»n truyá»n ở lại nÆ¡i ấy, láºp Ä‘iện Hiển-nhân để phụng thá». Ấy là đức Cung-từ
Hoà ng Thái Háºu1.
Nhà -vua vây thà nh Nghệ-an. Giặc giữ bá»n trong trại, không dám ra nữa. Thế là đất toà n hạt
Nghệ-an là của ta có hết!
Nhà -vua huấn-luyện tÆ°á»›ng-sÄ©, sá»a-sang khÃ-giá»›i chÆ°a đầy mÆ°á»i ngà y, chiến-cụ đã đầy đủ.
Ngà y rằm tháng tÆ° năm ấy, tÆ°á»›ng giặc là Lý An lại Ä‘em quân thủy từ Äông-đô tá»›i cứu-viện. Nhà - vua Ä‘oán thế giặc đã cùn-quẫn, hằng ngà y đợi viện binh tá»›i, tất nhiên là mở cá»a trại ra đánh. Bèn phục quân ở bá» sông, đợi quân giặc ná»a sang sông thì đổ ra đánh.
Äến ngà y hai-mÆ°Æ¡i-bảy, quân giặc quả-nhiên đại-Ä‘á»™i kéo ra, đánh trại Lê Thiệt. Quân phục của
Nhà -vua đổ ra đánh cho vỡ to! Chém hÆ¡n nghìn đầu. Quân chết Ä‘uối rất nhiá»u. Từ đó giặc cà ng sợ-hãi, lại đắp thêm lÅ©y, há»p sức chống giữ.
1 Cả Ä‘oạn văn viết đã không thông, sá»±-thá»±c lại vô lý: Quan Khâm-sai nà o lại ngủ ở chợ? Hà i-cốt Hoà ng-háºu nà o lại vất ở ngoà i đồng
để cho mối đùn? Váºy chắc của ngÆ°á»i sau thêm và o. (Dịch-giả chú).
15 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ hai
Nhà -vua nói:
- Quân giặc đến hết cả để cứu Nghệ-an. Các nơi tất là trống rỗng.
Nhà -vua bèn kén hai nghìn tinh-binh, hai thá»›t voi, sai cháu ngoại là bá»n Lê Lá»…, Lê Sát, Lê Bị, Lê Triện, Lê nhân Trú, Ä‘i suốt ngà y đêm, đánh úp thà nh Tây-đô (Thanh-hóa). Giặc đóng cá»a thà nh chống giữ. Quân ta đánh cho vỡ, bắt được đảng giặc rất nhiá»u, chém hÆ¡n năm trăm đầu. Phà m những dân ở gần thà nh giặc, tÆ¡-hà o không xâm-phạm. Từ đó dân cả má»™t lá»™ Thanh-hóa, cùng thân-thuá»™c, bạn cÅ© của Nhà -vua, Ä‘á»u tranh nhau tá»›i cá»a trại quân, xin liá»u mình ra sức, để mÆ°u việc báo Ä‘á»n.
ChÆ°a đầy ba ngà y, bá»™ ngÅ© đã sắp xong cả, bèn vây thà nh Tây-đô. Lê Lá»…, Lê Triện vá»— vá», yên-ủi nhân-dân, dạy-dá»—, luyện-táºp quân-sÄ©, để tÃnh việc tiến đánh.
Khi ấy thà nh giặc ở mấy nÆ¡i Thuáºn-hóa, Tân-bình, cùng vá»›i Nghệ-an, Äông-đô, tin tức cắt đứt
đã lâu. Nhà -vua bảo các tướng rằng:
- Các báºc tÆ°á»›ng giá»i Ä‘á»i xÆ°a, bá» chá»— vững, đánh chá»— núng; lánh chá»— thá»±c, công chá»— hÆ°. NhÆ° váºy thì dùng sức có ná»a mà được công gấp đôi.
Bèn sai bá»n Lê Ná»—, Lê Bồ lÄ©nh hÆ¡n nghìn binh, má»™t thá»›t voi, ra đánh các thà nh Tân-bình, Thuáºn- hóa, và chiêu-má»™ nhân-dân. Äến Bá chÃnh gặp giặc, bèn dẫn quân và o chá»— hiểm mai-phục. Khi giặc đến sát quân ta, Lê Ná»— Ä‘em má»™t thá»›t voi, cùng các quân khoẻ-mạnh, xông đánh tráºn giặc. Giặc bị chém đầu và chết Ä‘uối hÆ¡n nghìn ngÆ°á»i.
Nhà -vua sai bá»n Lê Triện, Lê Bôi, Lê văn An, Ä‘em bảy chục chiếc thuyá»n, vượt bể quấy thẳng và o sà o-huyệt của quân giặc. Kịp khi được tin quân ná»—, bèn thừa thắng cả phá được các nÆ¡i. Tân-bình, Thuáºn-hóa, hết thảy thuá»™c vá» ta cả. Vả chăng Tân-bình, Thuáºn-hóa, là nÆ¡i tâm-phúc của ta. Äã được đất ấy rồi, tất không còn mối lo ná»™i-cố.
Khi ấy quân giặc tuy chÆ°a diệt hết, nhÆ°ng quân ta thanh-thế ngà y cà ng to, lòng ngÆ°á»i ngà y cà ng vững. Nhà -vua liệu chừng tinh-binh của giặc ở hết cả Nghệ-an, còn các thà nh Äông-đô, Ä‘á»u đã trống rá»—ng, yếu-Ä‘uối hết thảy, bèn thêm voi, ngá»±a, quân-lÃnh, sai bá»n Lê Triện, Lê Khả, Lê BÃ, lÄ©nh hÆ¡n hai nghìn ngÆ°á»i, ra các lá»™ Thiên-quan, Quốc-oai, Gia-hÆ°ng, Lâm-thao, Tam-đái, Tuyên-quang, cÆ°á»›p lấy đất cát, thu-phục nhân-dân, để tuyệt lối quân cứu-viện ở Vân-nam sang. Lại sai bá»n Lê Bị, Lê nhân Chú, lÄ©nh hÆ¡n hai nghìn binh, ra các phủ Thiên-quan, Thiên-trÆ°á»ng, Kiến-hÆ°ng, Kiến-xÆ°Æ¡ng, để chẹn đứt Ä‘Æ°á»ng vá» của PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Lý An. Äã chiếm được các đất ấy rồi, bèn chia quân đóng giữ. Lại sai Lê Bị, Lê nhân Chú, lÄ©nh hÆ¡n ba nghìn quân Thanh-hóa, cùng hai thá»›t voi, ra các lá»™ Khoái-châu, Thượng-hồng, Hạ-hồng, Bắc-giang, Lạng-sÆ¡n, để ngăn đứt quân cứu viện ở Ôn-khâu.
Lại kén hai ngà n tinh-quân, sai quan TÆ°-không là Lê Lá»…, Lê Xý, Ä‘em quân tiến đánh Äông-đô, để phô trÆ°Æ¡ng thanh-thế. Quân ta tiến đến đâu, mảy may không há» xâm phạm. Vì thế các Lá»™ ở Äông-kinh, cùng các nÆ¡i phiên trấn, không ai là không vui mừng, tranh nhau Ä‘em trâu, rượu, lÆ°Æ¡ng-thá»±c để khao các tÆ°á»›ng-sÄ©. Khi ấy bá»n Lê Triện, Lê Khả, Lê BÃ, thÆ°á»ng Ä‘em quân Ä‘i lại, tiến sát thà nh giặc. NhÆ°ng ngÆ°á»i ta còn sợ giặc, chÆ°a quy-phục hết.
Năm BÃnh-ngá» (1426), ngà y hai-mÆ°Æ¡i tháng tám, giặc cáºy thế khá»e, cất quân đến đánh. Bá»n Triện, Bà đặt quân phục, đánh riết ở Ninh-kiá»u, cả phá được quân giặc, thừa thắng Ä‘uổi theo đến thôn Nhân-mục (tức là ng Má»c thuá»™c tỉnh Hà -đông ngà y nay). Trong khoảng và i chục dặm, xác chết chồng lên nhau! Từ đó giặc không dám ra nữa.
Giặc tự liệu thế ngà y cùn-quẫn, viện binh lại không đến, bèn đưa "ống thiếc" (?) cáo cấp với
Nghệ-an.
Ngà y hai-mÆ°Æ¡i-sáu tháng chÃn, bá»n PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Lý An, bá» thà nh Nghệ-an mà vá», chỉ để lại Sà i
Phúc, đóng cá»a trại cố chết chống giữ.
Bá»n An, ChÃnh láºt Ä‘áºt không lên được trên bá», tá»± cưỡi thuyá»n xuống bể, đêm trốn.
Bên ta trÆ°á»›c đã chia quân thủy phục ngầm ở nÆ¡i hiểm-yếu, để đón nẽo Ä‘Æ°á»ng vá». NhÆ°ng lúc ấy quân ta thuyá»n binh còn Ãt, cho nên bá»n An, ChÃnh được thoát thân mà trốn.
16 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ hai
Nhà -vua tá»± liệu thế giặc ngà y má»™t yếu, quân ta ngà y má»™t mạnh, thá»i đến chẳng là m, sợ bá» mất cÆ¡ há»™i. Bèn lá»±a bá»n Lê Lá»…, Lê văn An, Lê Ngân, Lê Sát, Lê Bôi, Lê LÄ©nh, Lê Tháºn, Lê văn Linh, Bùi quốc HÆ°ng, vây thà nh Nghệ-an.
Còn Nhà -vua thì thân Ä‘em đại-quân, ngà y đêm Ä‘i gấp Ä‘Æ°á»ng, thủy, bá»™ cùng tiến, theo chân bá»n An, ChÃnh. Khi tá»›i thà nh Tây-đô, đóng dinh, úy-lạo các tÆ°á»›ng-sÄ©, ban thưởng cho phụ lão trong là ng, cùng các ngÆ°á»i thân-thÃch quen thuá»™c. Khi ấy nhân-dân các quáºn huyện, nghe Nhà -vua đã tá»›i Thanh- hóa, Ä‘á»u hăng-hái Ä‘em mình đến cá»a dinh, xin ra sức xông-pha, để mong láºp chút công tấc, thÆ°á»›c.
Tháng mÆ°á»i năm ấy, nÆ°á»›c Minh lại sai bá»n Tổng-binh là Thà nh-sÆ¡n-hầu VÆ°Æ¡ng Thông, Tham- chÃnh là Mã Ãnh, Ä‘em năm vạn quân, năm nghìn ngá»±a, chia Ä‘Æ°Æ¡á»ng cùng sang cứu các thà nh Äông-đô. Mà má»™t vạn quân giặc ở Vân-nam thì sang trÆ°á»›c, thẳng tá»›i sông Tam-kỳ, thuáºn dòng mà xuống. Bá»n Lê Khả nghe tin giặc tá»›i, từ Ninh-kiá»u gấp Ä‘Æ°á»ng mà tiến, gặp giặc ở cầu Luá»™i (?) đón đánh cho quân giặc thua to, bị chém hÆ¡n nghìn đầu, và chết Ä‘uối rất đông. Còn tà n quân Ä‘em nhau chạy và o thà nh Tam- giang.
Sau đó tÆ°á»›ng giặc là VÆ°Æ¡ng Thông, lại từ Ôn-khâu tiếp đến. Má»›i trong năm ngà y, Ä‘em đại quân hợp vá»›i hÆ¡n mÆ°á»i vạn quân của hai Ná»™i-quan Trấn thủ là SÆ¡n Thá», Mã Kỳ cùng lÅ© PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Lý Lượng. Trần Hiệp, mặt thủy, mặt bá»™ Ä‘á»u tiến, đánh Lê Triện, Lê BÃ, ở các trại Cá»—-sở, Äá»™-ngoại.
Chúng đóng trại chạy dà i đến mÆ°á»i dặm, mÅ©, giáp lòa trá»i! cá» tà n rợp ná»™i! Tá»± cho là đánh má»™t tráºn có thể quét sạch quân ta!
Bá»n Lê Triện liệu chống không nổi, bèn cáo cấp vá»›i Lê Lá»…, Lê Hối, Lê Chiếu, Lê XÃ.
Lê Lá»… khi ấy đã phục quân ở Thanh-Ä‘Ã m để đợi giặc. Nghe tin báo của Triện tá»›i nÆ¡i, bèm đêm Ä‘em hÆ¡n ba nghìn quân tinh-nhuệ, và hai thá»›t voi, đến cứu bá»n Triện. Cùng nhau góp sức xông đánh ở mấy nÆ¡i Tố-Ä‘á»™ng, Ninh-kiá»u, cả phá quân giặc chém Trần Hiệp, Lý Lượng và hÆ¡n năm vạn đầu giặc. Quân giặc chết Ä‘uối rất đông, bị bắt sống hÆ¡n trăm ngÆ°á»i. KhÃ-giá»›i, lừa ngá»±a, bạc, và ng, vải lụa, cùng các xe lÆ°Æ¡ng-thảo bá» lại rất nhiá»u không thể đếm xiết. TÆ°á»›ng giặc là bá»n VÆ°Æ¡ng Thông, Mã Ãnh, Mã Kỳ, SÆ¡n Thá», chỉ chạy thoát được thân, và o thà nh Äông-đô cố giữ để đợi chết!
Bá»n Khả, Lá»…, BÃ, XÃ, thừa thắng tiến thẳng sát thà nh bổ vây.
Khi ấy Nhà -vua Ä‘Æ°Æ¡ng đóng dinh ở Thanh-hóa, há»™i-há»p các quân ở Hải-tây (?). Kịp khi được thÆ° báo tin thắng tráºn của Lê Lá»…, bèn chÃnh mình cầm đại quân, và hai mÆ°Æ¡i thá»›t voi, chia hai Ä‘Æ°á»ng thủy bá»™ ngà y đêm cố sức tiến.
Tháng mÆ°á»i-má»™t năm ấy, đến cầu sông Luống. Sai bá»n Lê Bị lÄ©nh thủy-quân từ sông nhá» thẳng tiến lên miệt thượng nguồn. Còn Nhà -vua thì thân Ä‘em đại quân, há»™i-đồng vá»›i bá»n Lê Lá»…, vây thà nh Äông-đô. Cả mặt thủy, mặt bá»™ giáp đánh, đêm phá được trại ngoà i của giặc, gỡ được hết những ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta bị giặc bắt hiếp, cùng cÆ°á»›p được thuyá»n giặc và khÃ-giá»›i rất nhiá»u.
Giặc biết các quân-dân ở phụ thà nh Ä‘á»u theo vá» vá»›i ta. Xem thế cà ng ngà y cà ng quẫn, bèn lại
đắp thêm tÆ°á»ng lÅ©y, cố chết giữ để đợi quân cứu viện.
Nhà -vua tá»›i Äông-đô trong ba ngà y đầu, nhân-dân ở kẻ chợ cùng các phủ, huyện, châu và các tù-trưởng ở biên-trấn, Ä‘á»u tấp-náºp đến cá»a trại quân, xin ra sức liá»u chết, để đánh thà nh giặc ở các nÆ¡i. Nhà -vua Ä‘em lòng son để phủ-dụ, yên-ủi. Bảo cho biết rõ lẽ thuáºn, nghịch, lui, tá»›i. Phà m sÄ© thứ tá»›i cá»a trại quân, Nhà -vua Ä‘á»u nhún mình, háºu lá»… tiếp đãi. Và đá»u tùy tà i cao thấp, cắt-đặt là m các chức. Äem tÆ°á»›c thưởng mà cổ-lệ há», khiến ai nấy Ä‘á»u tá»± cố gắng; lấy hình-phạt mà bó-buá»™c há», khiến ai nấy Ä‘á»u tá»± e dè. Vì thế ngÆ°á»i ta thảy Ä‘á»u nô-nức, thá» hết sức liá»u chết. Nên đến đâu cÅ©ng được thà nh công.
Nhà -vua bèn chÃnh mình dốc các tÆ°á»›ng-sÄ© đánh thà nh Äông-đô. Mà giặc thì đánh tráºn nà o thua tráºn nấy, khà đã nhụt, lòng đã nản, kế đã cùn, viện-binh đã tuyệt! Giặc bèn cho sứ sang giảng hòa, xin cho được Ä‘em toà n quân vá» nÆ°á»›c. Nhà -vua xét ý hỠđến nói, cÅ©ng hợp vá»›i lòng Nhà -vua. Vả chăng binh- pháp dạy rằng: "Không đánh mà khuất được quân của ngÆ°á»i, ấy là mÆ°u hay nhất trong các mÆ°u hay!". Bèn hứa cho, và giao-hẹn vá»›i chúng, cần nhất phải Ä‘Æ°a thÆ° lấy các quân đóng giữ ở các nÆ¡i vá». Nhất
17 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ hai
thá»i quân giặc phải há»p cả ở Äông-đô, cùng nhau vá» nÆ°á»›c Nhà -vua cÅ©ng sắp ngay ngá»±a, voi, binh-lÃnh,
đi lại và giao-thông mua bán với giặc.
Giặc quả y lá»i hẹn, thân tá»± tÆ° giấy, lấy các quân giặc ở Diá»…n-châu, Nghệ-an, Tân-bình, Thuáºn- hóa, há»p đủ ở trại Bồ-Ä‘á», hẹn ngà y vá» nÆ°á»›c, trả lại địa-phÆ°Æ¡ng cho ta.
Không ngá» những kẻ là m quan vá»›i giặc là lÅ© Nhữ Linh, Nhữ Hốt, nghiệp dÄ© bán nÆ°á»›c để lấy chức trá»ng, quyá»n cao của giặc, tháºt là ác sâu tá»™i nặng! Sợ sau khi giặc vá», tất không có lý nà o sống được, bèn ngầm bà y mÆ°u phản gián. Nói rằng: "XÆ°a kia Ô Mã Nhi thua ở sông Bạch-đằng, Ä‘em quân ra đầu hà ng, rồi bị ông quáºn Vạn-kiếp (tức HÆ°ng đạo VÆ°Æ¡ng) dùng mÆ°u đánh lừa. Lấy tà u lá»›n chở cho vá» nÆ°á»›c. Lại sai bá»n ngÆ°á»i tà i lặn, sung là m phu chở tà u. Khi ra ngoà i bể, đêm rình cho ngủ kỹ bèn lặn xuống nÆ°á»›c đụt đáy tà u ra cho chết Ä‘uối hết, không má»™t ngÆ°á»i nà o được vá»!". Giặc nghe mÆ°u ấy, bèn sinh lòng ngá». Má»›i lại đắp thêm lÅ©y, Ä‘Ã o thêm hà o, là m kế sống tạm bợ! Bá» ngoà i nói giảng hòa, bên trong tÃnh mÆ°u khác.
Nhà -vua sợ nó tráo-trở, bèn ở bốn bên cá»a thà nh, ngầm đặt quân phục. Rình giặc ra và o, bắt hÆ¡n ba nghìn quân thám-thÃnh của giặc, cùng năm-trăm con ngá»±a. Từ đó giặc không dám ra nữa. Việc cho sứ Ä‘i lại bèn cắt đứt.
Khi ấy quân ta có hÆ¡n năm vạn tinh binh, cùng lòng góp sức. Mà quân giặc thua hoà i, ngồi để chá» chết! Trong khoảng chỉ, vạch, bắt, tha, quyá»n ở cả ta. Nhà -vua bèn sai các tÆ°á»›ng chia quân ra đánh các thà nh. Quốc HÆ°ng lÄ©nh quân đánh hai thà nh Äiêu-kê, Thị-kiá»u (Äáp-cầu), chúng Ä‘á»u ra đầu cả. Bá»n Khả, Äại đánh thà nh Tam-giang, hÆ¡n má»™t tháng thì thà nh ấy hà ng. Bá»n Lê Triện, Lê Sát, Lê Lý, Lê Thụ, Lê Lãnh. Lê Hốt đánh thà nh XÆ°Æ¡ng-giang. Bá»n LêLá»±, Lê Bôi đánh thà nh Ôn-khâu. Trong khoảng quay gót mấy thà nh Ä‘á»u vỡ. Chỉ có bốn thà nh Äông-đô, Cổ-lá»™ng, Tây-đô, ChÃ-linh, là chÆ°a hạ mà thôi.
Lúc trÆ°á»›c Nhà -vua đóng dinh ở thà nh Phù-liệt, hÆ¡i xa vá»›i giặc. Sau bèn dá»i vá» dinh Bồ-đỠở bên Bắc sông, đối diện vá»›i thà nh Äông-đô, để đón Ä‘Æ°á»ng vá» của chúng. Ngà y đêm luyện-táºp các tÆ°á»›ng; kén thêm quân-sÄ©; sắp đồ dùng đánh thà nh; chứa oai nuôi sức; táºp nghá» võ; giữ hiệu-lệnh phân minh. Chia sai các tÆ°á»›ng chẹn giữ các Ä‘Æ°á»ng quan-ải, dứt quân cứu-viện của giặc.
Khi ấy các tÆ°á»›ng-sÄ© phần nhiá»u dâng thÆ° khuyên Nhà -vua đánh các nÆ¡i thà nh Äông-đô. Nhà -vua nói:
- Äánh thà nh là hạ sách! Ta đánh và o thà nh vững, hà ng tháng, hà ng năm không hạ nổi. Quân ta sức mệt, khà nản. Nếu viện-binh của giặc lại đến thì trÆ°á»›c mặt, sau lÆ°ng Ä‘á»u bị giặc đánh, đó là thế nguy! Không bằng nuôi oai chứa sức, để đợi Ãt ngà y. Viện-binh dứt thì thà nh tất phải hà ng. Là m má»™t được hai, đó má»›i là kế vạn-toà n váºy.
Năm Äinh-vị, ngà y mồng-mÆ°á»i tháng sáu, tÆ°á»›ng giặc là Trần viá»…n Hầu Ä‘em năm vạn quân, má»™t nghìn ngá»±a, từ Quảng-tây sang, cứu-viện các thà nh. Äến ải Pha-lủy (Nam-quan), tÆ°á»›ng giữ ải của ta là bá»n Lê Lá»±u, Lê Bôi, đánh cho thua to, chém hÆ¡n ba nghìn đầu, bắt được hÆ¡n năm trăm ngá»±a, cả phá Ä‘Æ°á»›c giặc mà vá».
NÆ°á»›c Minh cáºy mình mạnh lá»›n, không trông gÆ°Æ¡ng bánh xe đổ trÆ°á»›c, lại cho Ä‘em hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i vạn quân, ba vạn con ngá»±a, sai bá»n Tổng-quản là An-viá»…n-hầu Liá»…u Thăng, cùng Kiá»m-quốc-công là Má»™c Thạnh, Bảo-định-bá là LÆ°Æ¡ng Minh, Äô-đốc là Thôi Tụ, Thượng-thÆ° là Lý Khánh, Hoà ng Phúc, Ä‘i chia là m hai Ä‘Æ°á»ng. Bá»n Liá»…u Thăng từ Ôn-khâu tiến sang, bá»n Má»™c Thạnh từ Vân-nam Ä‘i lại. Ngà y mÆ°á»i-tám tháng chÃn, Ä‘á»u đến cả đầu biên-giá»›i.
Nhà -vua triệu các tướng bà n rằng:
- Giặc vốn khinh ta, cho ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta tÃnh nhút-nhát, lâu nay vẫn sợ oai giặc. Nghe tin đại-quân đến, tất là khiếp sợ. Huống chi lấy mạnh lấn yếu, lấy nhiá»u thắng Ãt, là sá»± chi thÆ°á»ng. Giặc nà o phải không biết luáºn đến; thế thua được của đấy, đây; cÆ¡ tuần-hoà n của thá»i-váºn. Vả chăng quân Ä‘i cứu-cấp, cần nhất phải cho mau-chóng. Quân giặc tất nhiên cố sức Ä‘i gấp Ä‘Æ°á»ng. Tức nhÆ° lá»i binh-pháp đã dạy:
"Xô tá»›i chá»— lợi mà ngà y Ä‘i năm mÆ°Æ¡i dặm, tất quệ báºc thượng tÆ°á»›ng". Nay Liá»…u Thăng sang đây Ä‘Æ°á»ng-
18 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ hai
sá xa xôi. Äem ba nghìn gái đẹp (?), khua chiêng, dóng trống, hẹn cùng Ä‘i bằng ngà y; long quân khổ vì mệt-nhá»c. Ta lấy thong-thả mà đợi quân mệt-nhá»c, không có lẽ nà o là không thắng!
Bèn sai bá»n Lê nhân Chú, Lê Sát, Lê Thụ, Lê Lãnh, Lê Liệt, Ä‘em má»™t vạn tinh binh, năm thá»›t voi, ngầm phục ở ải Chi-lăng để đợi.
Nguyên trÆ°á»›c Lê Lá»±u giữ ải Pha-lÅ©y, thấy giặc đến lui giữ ải Truy. Giặc lại tiến đánh ải Truy. Bá»n Lê Sát, Lê nhân Chú giữ Chi-lăng, giặc lại tiến bức Chi-lăng. Bá»n Lê Sát, Lê nhân Chú sai Lá»±u ra đánh, rồi giả vá» thua mà chạy. Quả-nhiên quân giặc mừng rỡ, Liá»…u Thăng thân Ä‘em đại-quân tiến và o chá»— phục. Bá»n Chú, Sát tung hết quân phục ra, bốn mặt Ä‘á»u vây, xông đánh quân giặc, cả phá được chúng chém bá»n Liá»…u Thăng, Lý Khánh, cùng hÆ¡n má»™t vạn quân giặc. Chiến-cụ của giặc, nhất thá»i bị đốt hết.
Nhà -vua lại sai bá»n Lê Lý, Lê văn An, Ä‘em quân đến tiếp. Tỳ-tÆ°á»ng của giặc là bá»n Thôi Tụ, Hoà ng-Phúc, thu nhặt đám quân tà n, lại gượng tiến đến ải núi Mã-yên.
Bá»n Sát, Chú, Lý, Ä‘em các tÆ°á»›ng tung hết quân ra đánh. Giặc lại thua to. Ta chém được hÆ¡n hai nghìn đầu; bắt được lừa, ngá»±a, trâu, bò, quân-lÆ°Æ¡ng, khÃ-giá»›i, không biết bao nhiêu mà kể!
Quân giặc cho là thà nh XÆ°Æ¡ng-giang chÆ°a vỡ, tá»± lấy là m chắc. Kịp khi tá»›i XÆ°Æ¡ng-giang, thấy thà nh đã bị hãm rồi, tÆ°ng-há»ng thất-vá»ng, cà ng hoảng-hốt cả sợ. Liá»n ngà y đêm đắp lÅ©y tá»± giữ lấy pháo hiệu là m tin, để thông tin vá»›i các thà nh ở Äông-đô, nghe tiếng pháo thì đến tiếp-ứng. Thế nhÆ°ng các thà nh ở Äông-đô, tá»± cứu mình không rồi, biết đâu đến chuyện khác!
Nhà -vua liá»n sai các tÆ°á»›ng, mặt thủy, mặt bá»™ Ä‘á»u tiến, vây đánh quân giặc. Lại chia quân ra, chặn giữ các ải Mã-yên, Chi-lăng; Pha-lÅ©y, Bà ng-quan.
Bá»n Thôi Tụ, Hoà ng Phúc muốn tiến không được; muốn lui không xong, bèn giả vá» xin hòa. Nhà - vua nhất định từ chối không cho. Sai bá»n Lê Hối, Lê Vấn, Lê Khôi, lÄ©nh ba nghìn quân, bốn thá»›t voi, cùng bá»n Lý, Sát, Nhân Chú, Văn An đánh phá quân giặc.
Giặc toà n quân bị hãm mất. Ta chém năm vạn đầu, bắt sống được Thôi Tụ, Hoà ng Phúc cùng hơn ba vạn quân giặc. Giáo, mác, lừa, ngựa, và ng, bạc, lụa là , gấm, đoạn, từng hòm, từng đống, chứa chất như núi, không thể kể xiết!
Còn bá»n Kiá»m-quốc-công là Má»™c-Thạnh, Bảo-định-hà là LÆ°Æ¡ng Minh, từ Vân-nam sang năm vạn quân, đóng đồn ở chợ Lê-hoa, cầm cá»± vá»›i bá»n Lê Khải, Lê Trung, Lê Äại. Nhà -vua liệu chừng Má»™c Thạnh tuổi già , trải việc đã nhiá»u, lại vốn nghe tiếng quân ta, tất ngồi nhìn sá»± thắng bại của quân Liá»…u Thăng, không dám tiến liá»u! Liá»u viết thÆ° kÃn bảo bá»n Sát, Khả, Äại, chỉ nên đặt quân phục để chá», hãy chá»› đánh nhau vá»›i giặc.
Kịp khi quân Liá»…u Thăng đã thua, Nhà -vua bèn lấy má»™t viên Chỉ-huy, ba viên Thiên-há»™ trong đám quân bắt được, cùng là bằng sắc, ấn-tÃn của Liá»…u Thăng; Ä‘Æ°a sang trại quân Má»™c Thạnh!
Bên Má»™c Thạnh trông thấy cả kinh, bèn chạy trốn, vỡ lỡ, giầy, xéo lên nhau! Bá»n Khả, Trung, Äại thừa thắng tung quân Ä‘uổi đánh, chém hÆ¡n vạn đầu, bắt được năm nghìn con ngá»±a; cùng là khÃ-giá»›i, và ng bạc, của báu, lụa là , không thể đếm xiết.
Khi ấy các thà nh giặc ở Äông-đô cùng các nÆ¡i khác, nghe tin hai lá»™ cứu binh Ä‘á»u đã thua vỡ, nhÆ°ng lòng còn nghi-hoặc, có Ä‘iá»u chÆ°a tin hết, nên vẫn còn đóng cá»a thà nh chống giữ.
Nhà -vua bèn Ä‘em các tÆ°á»›ng giặc bắt được là bá»n Thôi Tụ, Hoà ng Phúc cùng hÆ¡n ba vạn quân, hai vạn ngá»±a, và các thứ gÆ°Æ¡m, giáo, chiêng, trống, cá» tà n, sổ sách, quả ấn Song-hổ-phù của giặc, để rao bảo các thà nh! Quân giặc má»›i khiếp sợ, Ä‘á»u cởi áo-giáp xin hà ng.
Ngà y mÆ°á»i-sáu tháng chạp, tÆ°á»›ng giặc là VÆ°Æ¡ng Thông, Mã Ãnh, Lý An, Trần TrÃ, Ná»™i-quan là Mã Kỳ, SÆ¡n Thá», PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Äặc Khiêm, cùng các viên chỉ-huy giữ thà nh Tây-đô là Hà Trung, giữ thà nh ChÃ-linh là Cao TÆ°á»ng, bèn Ä‘em tất cả các hạng ngụy quan (ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta là m quan vá»›i giặc) lá»›n, nhá», và những nhân-dân nÆ°á»›c ta bị bắt hiếp và o trong thà nh, Ä‘Æ°a trả vỠđủ số. Chỉ xin được cho Ä‘em quân vá» Tà u.
19 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ hai
Các tÆ°á»›ng sÄ© cùng nhân-dân nÆ°á»›c ta, không kể già , trẻ, trai, gái, bấy lâu khổ vì má»i sá»± tà n-ác của giặc: giết hại cha, mẹ, bà con há», bèn Ä‘em nhau cố xin Nhà -vua giết cho hết bá»n chúng để bá» giáºn cho Trá»i, Äất, Thần, Dân; để hả lòng các trung-thần, nghÄ©a-sÄ©; để yên-ủi các hồn vô tá»™i chịu oan khuất; để gá»™t rá»a ná»—i nhụt vô cùng cho NÆ°á»›c-Nhà !
Nhà -vua vá»›i các tÆ°á»›ng cùng ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c mà bảo há» rằng:
- Má»™t lòng báo oán là thÆ°á»ng tình của con ngÆ°á»i ta. NhÆ°ng không thÃch giết ngÆ°á»i là bản-tâm của báºc nhân-giả. Vả chăng ngÆ°á»i ta đã ra hà ng mà ta lại giết Ä‘i thì không còn gì không là nh hÆ¡n nữa! Dữ kỳ hả cái giáºn trong má»™t sá»›m, mà chịu mang tiếng giết kẻ đầu hà ng vá»›i muôn Ä‘á»i, thì sao bằng để sống hà ng ức, vạn mạng ngÆ°á»i, mà dứt mối chiến-tranh vá» sau trong hai nÆ°á»›c? Sá» xanh chép lại, nghìn thủa còn thÆ¡m! NhÆ° thế lại không tốt đẹp hay sao?
Bèn không nghe lá»i há». Rồi sai các tÆ°á»›ng giải vây lui ra. Lại Ä‘Æ°a cho hÆ¡n năm-trăm chiếc thuyá»n, chi cấp cho đủ lÆ°Æ¡ng-thảo. Và đem các tÆ°á»›ng giặc bắt được là bá»n Thôi-Tụ, Hoà ng Phúc; quân má»›i sanag hÆ¡n hai vạn; quả ấn Song-hổ-phù của Liá»…u Thăng; cùng quân giặc trấn thủ ở các thà nh, trai, gái, lá»›n nhá», hÆ¡n ba mÆ°Æ¡i vạn; giao cả cho tÆ°á»›ng giặc là bá»n VÆ°Æ¡ng Thông; bằng lòng cho hoặc thủy, hoặc bá»™, tùy tiện muốn vá» Ä‘Æ°á»ng nà o thì vá». Lại sai sứ dâng biểu xin lá»—i.
Khi bá»n VÆ°Æ¡ng Thông vá» tá»›i Long-châu, vua Minh đã biết trÆ°á»›c quân Minh cùn-quẫn, việc đã đến thế, không còn là m thế nà o được. Bèn sai sứ-thần Ä‘em sắc-thÆ°, truyá»n cho các tÆ°á»›ng Ä‘em quân vá» Tà u, trả lại đất cho An-nam. Còn việc và o chầu dâng cống, lại theo lệ cÅ© Ä‘á»i Hồng-vÅ©, thông sứ Ä‘i lại.
Từ đó giáo, mác dẹp tan; đất đai lấy lại; trong nước thái-bình, nhân-dân yên nghiệp như cũ.
Nhà -vua từ khi khởi nghĩa, đến lúc bình được giặc, lấy lại được nước, bao nhiêu giấy tỠđi lại ở
trong quân, Ä‘á»u sai văn-thần Nguyá»…n Trãi là m ra.
Hết cuốn thứ hai
20 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
Lam S ơ n Th ự c L ụ c
Cuốn thứ ba
Năm Máºu-thân (1428), tháng ba, Nhà -vua há»™i hết cả các tÆ°á»›ng cùng các quan văn, võ, định phong, hà nh thưởng. Cứ theo công cao, thấp, mà sắp đặt phẩm cấp. Lại chia trong nÆ°á»›c là m mÆ°á»i lăm đạo. Má»—i đạo đặt quân coi giữ. Má»—i quân đặt má»™t viên tổng-quản; lá»›n, nhá» rà ng-buá»™c nhau; trong ngoà i gìn-giữ nhau. Các đạo lại đặt ra chức Hà nh-khiển, chia giữ sổ-sách quân và dân. Sai sứ Ä‘i các nÆ¡i, tế các thần kỳ của Núi, Sông, Äá»n, Miếu; lá»… tạ các lăng-tẩm các triá»u vua trÆ°á»›c. Truy-tôn các Tổ-tông và dâng thêm thụy hiệu.
Ngà y mÆ°á»i bốn tháng tÆ°, Nhà -vua lên ngôi Hoà ng-đế, lấy niên hiệu là Thuáºn-thiên. Bèn sai
Nguyá»…n-Trãi là m bà i "Bình Ngô Äại Cáo". Lá»i rằng:
Bình Ngô Äại Cáo
Dịch âm
Äại Thiên hà nh Hóa, Hoà ng-thượng nhược viết: Nhân, nghÄ©a chi cá», vụ tại an dân. Äiếu phạt chi sÆ°, mạc tiên khứ bạo, Duy ngã Äại Việt chi quốc,
Thực vi Văn-hiến chi bang.
Sơn, xuyên chi phong vực ký thù. Năm Bắc chi phong tục diệc dị.
Việt Triệu, Äinh, Lý, Trần chi triệu tạo ngã quốc;
Dữ Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, Nguyên nhi các đế nhất phÆ°Æ¡ng. Tuy cÆ°á»ng, nhược thá»i hoặc bất đồng,
Nhi hà o-kiệt thế vị thÆ°á»ng phạp.
Cố LÆ°u Cung tham công nhi thủ bại. Triệu Tiết hiếu đại nhi xúc vong; Toa Äô kỳ cầm Æ° Hà m-tá» quan;
Mã Nhi hựu ế ư Bạch-đằng hải.
Kê chư vãng-cổ,
Quyết hữu Minh-trÆ°ng. Khoảnh nhân Hồ chÃnh chi phiá»n-hà , Trà sá» nhân-tâm chi cán-bạn.
Cuồng Minh tứ khÃch, nhân dÄ© Ä‘á»™c ngã dân; Ngụy-đảng hoà i gian, cánh dÄ© mãi ngã quốc!
Phiến thương-sinh ư ngược diệm;
Hãm xÃch-tá» Æ° há»a khanh!
Khi thiên, võng dân, quá»· kế cái thiên-vạn trạng! Liên binh, kết hấn, nẫm ác đãi nhị tháºp-niên!
Bại nghÄ©a, thÆ°Æ¡ng nhân, Kiá»n-khôn cÆ¡-hồ dục tức! Trá»ng khoa, háºu liá»…m, sÆ¡n trạch mỹ-hữu nghiết-Ä‘i!
Khai Kim trÆ°á»ng tắc mạo lam chÆ°á»›ng nhi phủ sÆ¡n Ä‘Ã o sa! Thái minh châu tắc xúc giao long nhi cắng yêu xám hải! Nhiá»…u dân thiết huyá»n lá»™c chi hạm tịnh!
Äiá»…n váºt chức thúy cầm chi võng-la!
21 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
Côn-trùng, thảo-mộc, hà m bất đắc dĩ an kỳ sở;
Tuấn sinh-linh chi huyết, dÄ© nhuáºt kiệt-hiệt chi vẩn nha? Cá»±c thổ, má»™c chi công, dÄ© sùng công, tÆ° chi giải vÅ©! Chân lý chi chinh, dao trụng khốn!
Lư-diêm chi trữ, trục giai không!
Quyết Äông-hải chi ba, bất túc dÄ© trạc kỳ ô! Khánh Nam-sÆ¡n chi trúc, bất túc dÄ© thÆ° kỳ ác! Thần, nhân chi sở cá»™ng phẫn!
Thiên địa chi sở bất dong!
DÆ°, phấn tÃch Lam-sÆ¡n, Thê thân hoang-dã;
Niệm quốc thù khởi khả cộng đái.
Thệ nghịch-tặc nan dữ câu sinh!
Thống tâm, táºt thủ giả, thùy tháºp dÆ° niên! Ngá»a tần, thÆ°á»ng Ä‘á»m giả, cái phi nhất nháºt!
Phát phẫm vong thực, mỗi nghiên đà m Thao-lược chi thư; Tức cổ, nghiệm kim, tế suy cứu hưng, vong chi lý.
Äồ hồi chi chi,
Mụ-my bất vong!
ÄÆ°Æ¡ng nghÄ©a binh sÆ¡ khởi chi thì, ChÃnh tặc thế phÆ°Æ¡ng trÆ°Æ¡ng chi nháºt. Nại dÄ©: nhân-tà i thu diệp!
Tuấn-kiệt thần tinh?
Bôn, tấu tiên, háºu giả ký phạp kỳ nhân! MÆ°u-mô duy-ác giả há»±u quả kỳ trợ!
Äặc-dÄ© cứu dân chi niệm, má»—i uất uất nhi dục Äông! Cố Æ° đãi hiá»n chi xa, thÆ°á»ng cấp cấp nhi hÆ° Tả!
Nhiên kỳ: đắc nhân chi hiệu, mang nhược vá»ng dÆ°Æ¡ng! Do ká»· chi tâm, thâm Æ° chá»ng nịch!
Phẫn hung-đồ chi vị diệt; Niệm quốc bộ chi do chuân;
Linh-sÆ¡n chi thá»±c táºn kiêm tuần! Côi-huyện chi chúng vô nhất lữ!
Cái thiên dục khốn ngã dÄ© giáng quyết nhiệm. Cố dÆ° Ãch lệ chi dÄ© tế vu gian!
Yết can vi kỳ, manh lệ chi đồ tứ táºp!
Äầu giao hưởng sÄ©, phụ-tá» chi binh nhất tâm!
DÄ© nhược chế cÆ°á»ng, hoặc công nhân chi bất bị. DÄ© quả địch chúng, thÆ°á»ng thiết phục dÄ© xuất kỳ! Tốt năng dÄ© đại nghÄ©a nhi diệt hung-tà n;
DÄ© chà nhân nhi địch cÆ°á»ng-bạo. Bồ-đằng chi đình khu Ä‘iện xiết! Trà -lân chi trúc phá, hôi phi!
SÄ© khi dÄ© chi Ãch tăng!
Quân thanh dĩ chi đại chấn!
Trần TrÃ, SÆ¡n Thá» chi đồ, văn phong nhi trÄ© phách! Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh chi bối, giả tức dÄ© thâu sinh! Thừa thắng trÆ°á»ng khu, Tây-kinh ký vi ngã hữu.
Tuyển phong tiến thủ, Äông-đô táºn phục cá»±u cÆ°Æ¡ng. Ninh-kiá»u chi huyết thà nh xuyên, lÆ°u tÃnh vạn lý!
Tốt-động chi thi mãn dã, di xú thiên niên! Trần Hiệp tặc chi phúc tâm, ký cưu kỳ thủ! Lý Lương tặc chi gian tố, hựu bộc quyết thi!
22 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
VÆ°Æ¡ng Thông lý loạn nhi phần giả Ãch phần! Mã Ãnh cứu đấu nhi ná»™ giả Ãch ná»™!
Bỉ trà cùng nhi lá»±c táºn, thúc thủ đãi vong!
Ngã mưu phạt nhi tâm công, bất chiến tự khuất! Vị bỉ bất địch tâm nhi cải lự.
Khởi ý phục tác nghiệt dĩ tốc cô!
Chấp nhất ká»· chi kiến nhi giá há»a Æ° tha nhân; Tham nhất thi chi công, nhi di tiếu Æ° thiên hạ!
Toại sỠTuyên-đức chi giảo đồng, độc binh vô yếm!
Viên mạnh Thạch, Thăng chi ná»a tÆ°á»›ng, dÄ© du cứu phần!
Äinh-vị cá»u nguyệt, Liá»…u Thăng tá»± dẫn binh, do Ôn-khâu nhi tiến. Bản niên tháºp nguyệt, Má»™c Thạnh diệc phân đạo tá»± Vân-nam nhi lai. DÆ° tiá»n ký tuyển phục tốt tắc hiểm, dÄ© tồi kỳ phong;
Háºu há»±u diệu kỳ binh tiệt lá»™, dÄ© Ä‘oạn kỳ thá»±c.
Tháºp-bát nháºt, Liá»…u Thăng kỳ vi ngã sở công, kế trụy Æ° Chi-lăng chi dã! Nhị-tháºp nháºt, Liá»…u Thăng há»±u vi ngã sở bại thân tá» Æ° Mã-yên chi sÆ¡n! Nhị-tháºp-ngÅ© nháºt, Bảo-định-bá LÆ°Æ¡ng Minh tráºn hãm nhi táng khu!
Nhị-tháºp-bát nháºt, Thượng-thÆ° tà o Lý Khánh, kế cùng nhi vẫn cảnh! Ngã ký nghinh nháºn nhi giải!
Bỉ tức đảo qua tương công!
Ký nhi tứ diện thiêm bình dĩ bao vi;
Ký dÄ© tháºp-nguyệt trung tuần nhị Ä‘iá»…u diệt. Viên manh tỳ-hÆ°u chi sÄ©;
Thân sỠtrảo-nha chi thần; Am-tượng nhi hà thủy cản! Ma đao nhi sơn thạch khuyết!
Nhất cổ nhi kình khoa, ngạc đoạn! Tái cổ nhi điểu tán, huân kinh! Quyết hội nghĩ ư băng-đê!
Chấn cương-phong ư khô-diệp!
Äô-đốc Thôi Tụ tất hà nh nhi tống khoản! Thượng-thÆ° Hoà ng Phúc diện phá»c nhi tá»±u cầm! CÆ°Æ¡ng-thi tắc Æ° Lạng-sÆ¡n, Lạng-giang chi đồ!
Tiên huyết xÃch Æ° XÆ°Æ¡ng-giang, Bình-than chi thủy! Phong vân vị chi biến sắc!
Nháºt, nguyệt thảm dÄ© vô quang!
Kỳ Vân-nam binh vi ngã quân sở ách ư Lê-quan, tự đồng nghi, khư-át nhi tiên dĩ
quá đởm!
Ký Má»™c Thạnh đẳng vi ngã quân sở bại Æ° Cần-trạm, toại lạn tạ, bôn há»™i nhi cáºn
đắc thoát thân!
Lãnh-câu chi huyết chá» lÆ°u, giang thủy vị chi ô yết! Äan-xá chi thi sÆ¡n tÃch, dã thảo vị chi ân hồng! Lưỡng lá»™ cứu binh, ký bất toà n chủng nhi câu bại!
Các thà nh cùng khấu, suất tương giải pháp dĩ xuất hà ng! Tặc thủ thà nh cầm, bỉ ký trạo khốn thú khất liên chi vĩ! Thần-vũ bất sát, dư tiệc thể Thượng-đế hiếu sinh chi tâm!
Tham-tÆ°á»›ng PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Ná»™i-quan Mã Kỳ đẳng, tiên cấp thuyá»n ngÅ© bách dÆ°
sưu, ký độ hải nhi do thả hồn phi phách táng!
Tổng-binh VÆ°Æ¡ng Thông, Tham-chÃnh Mã Ãnh đẳng, há»±u cấp mã sổ thiên dÆ°
thất, dÄ© hoà n quốc nhi Ãch tá»± cổ láºt, tâm kinh!
Bỉ ký úy tá», tham sinh, nhi tu hiếu hữu thà nh. DÆ° dÄ© toà n quân vi thượng, nhi dữ dăn đắc tức. Phi duy kế mÆ°u chi cá»±c kỳ thâm-viá»…n;
23 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
Ức diệc cổ kim chi sở vị kiến-văn! Xã-tắc dĩ chi điện-an.
SÆ¡n xuyên dÄ© chi cải quán. Kiá»n-khôn ký bÄ© nhi phục thái.
Nháºt, Nguyệt, ký hối nhi phục minh. Vu dÄ© khai vạn thế thái-bình chi cÆ¡! Vu dÄ© tuyết thiên-cổ vô cùng chi sỉ!
Cái do Thiên, Äịa, Tổ, Tông chi linh hữu dÄ© âm tÆ°á»›ng, mặc-há»±u nhi trà nhiên dã; Ô-hô!
Nhất nhung đại định, bất thà nh vô cạnh chi công! Từ hải vĩnh thà nh, đảm bá duy-tân chi cáo!
Bá cáo Thiên-hạ.
Hà m sỠvăn, tri!
Dịch nghĩa
Thay Trá»i giáo-hóa, Hoà ng-thượng truyá»n rằng:
Là m việc trá»ng nhân vì nghÄ©a, cốt là yêu đám lÆ°Æ¡ng-dân. Cất quân há»i tá»™i, cứu Ä‘á»i, trÆ°á»›c phải trừ loà i tà n-bạo! Thá» xét nÆ°á»›c nhà : Äại Việt.
Vốn là xứ-sở văn-minh.
Cõi bỠcủa sông, núi đã chia.
Phong-tục của Bắc, Nam cũng khác.
Từ Triệu, Äinh, Lý, Trần, đã dá»±ng thà nh má»™t nÆ°á»›c;
Cùng Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, Nguyên, Ä‘á»u là m chúa má»™t phÆ°Æ¡ng. Dù mạnh yếu có lúc không Ä‘á»u;
NhÆ°ng hà o-kiệt chÆ°a Ä‘á»i nà o thiếu!
Cho nên: Triệu Tiết thÃch lá»›n mà mau mất! LÆ°u Cung tham công mà hóa thua!
Mã Nhi đã chết ở bể Bạch-đằng! Toa Äô lại tù ở ải Hà m-tá»!
Xét vá» Ä‘á»i trÆ°á»›c,
Gương đã rõ rà ng!
Gần đây vì há» Hồ phép ngặt, lệnh phiá»n; Äến ná»—i khiến dân nÆ°á»›c lòng lìa, dạ oán. Giặc Minh dòm-dá», bèn mượn thế tà n dân! LÅ© nịnh gian-tham, nỡ cam lòng bán nÆ°á»›c!
Äẩy con Ä‘á» xuống hang tối!
Thui dân Ä‘en bằng lá»a nồng!
Dối trá»i, lừa ngÆ°á»i, mẹo bà y ra có nghìn muôn cách! Trà n quân, gây chuyện, ác chứa lại ngót hai mÆ°Æ¡i năm! Trái nghÄ©a, hại nhân, lẽ Trá»i Äất tưởng chừng tắt hẳn! Thu nhiá»u, lấy nặng, lợi núi, chầm, vét chẳng sót đâu!
Kẻ khai mỠvà ng thì đà o non, đãi cát, mà nước độc dám nà i.
NgÆ°á»i lấy ngá»c trai thì lặn biển dấn thân mà rồng thiêng chẳng quản. Giết-hại váºt thì dệt ra lÆ°á»›i bắt chim trả!
Quấy rối dân thì đặt ra bẫy bắt hươu đen!
Bá»n long-Ä‘ong côi-cút, Ä‘á»u không tìm được chá»— nÆ°Æ¡ng thân! Dù sâu, bá», cá», cây, cÅ©ng không biết có ngà y vui sống!
Béo nanh, miệng, bao phÆ°á»ng kiệt-kiêệt, rút-bòn máu-mủ sinh-linh!
Äẹp Ä‘á»n-Ä‘Ã i khắp ngã công, tÆ°, hoà i-phà công trình xây-dá»±ng.
NÆ¡i châu-quáºn, thuế-sÆ°u nặng lắm!
Miá»n nhà quê khung-cá»i sạch không!
Tháo biển Äông cho cạn sông, không đủ để gá»™t hết dÆ¡!
24 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
Chặt núi Nam cho trụi tre, không đủ để chép hết tội!
Thần, Dân Ä‘á»u phải căm giáºn!
Trá»i, Äất, lẽ nà o cá»› đúng! Ta, cất bÆ°á»›c núi Lam:
NÆ°Æ¡ng thân ná»™i cá».
NghÄ© thù nÆ°á»›c, Trá»i không chung Ä‘á»™i! Thá» giặc ngoà i, thế chẳng sống đôi!
Vò đầu, nát ruá»™t, kể đã hÆ¡n mÆ°á»i năm!
Nếm máºt, nằm chông, nà o phải má»›i má»™t sá»›m!
Quên bữa chỉ vì lòng tức-bá»±c, sách lược-thao thÆ°á»ng vẫn Ä‘á»c, bà n. Theo xÆ°a mà nghiệm việc Ä‘á»i nay, lẽ hÆ°ng-phế kỹ-cà ng suy-xét.
Tấm lòng khôi-phục.
Thức, ngủ không quên! Quân nghĩa ta mới nổi lúc đầu,
Thế giặc nó chÃnh Ä‘Æ°Æ¡ng còn mạnh. Khốn nổi: tuấn-kiệt nhÆ° sao buổi sá»›m!
Nhân-tà i như lá mùa thu!
Bên mình thua, chạy, đã thiếu tay sai;
Trong trÆ°á»›ng tÃnh-toan lại Ãt ngÆ°á»i giúp.
NhÆ°ng sốt ruá»™t cứu bầy dân-chúng, thÆ°á»ng bồn-chồn muốn đánh sang Äông; Nên sắp xe đợi báºc hiá»n-tà i, vẫn thà nh-kÃnh bá» không phÃa Tả.
Thế nhÆ°ng: má»-mịt nhÆ° trông ra bể, ngÆ°á»i có thấy ai! Vá»™i và ng hÆ¡n vá»›t đắm đò, ta nà o nản dạ!
Giáºn lÅ© giặc chÆ°a đến ngà y tuyệt diệt!
Thương nước-nhà còn đương bước long-đong! Cơm Linh-sơn chịu thiếu hà ng tuần!
Quân Côi-huyện không còn thà nh đội!
Chắc trá»i muốn thá» ngÆ°á»i để giao cho công-việc; Nên Ta cà ng gắng chÃ, để vượt khá»i gian-nan!
Vỉ bẻ là m cá», dân cầy-cuốc nổi theo tứ phÃa!
Rượu hòa thêm nÆ°á»›c, quân cha-con vốn dốc má»™t lòng! Äánh ngÆ°á»i hoặc nhân lúc hở cÆ¡, yếu đè được mạnh! Bà y kế thÆ°á»ng đặt quân mai phục, Ãt địch nổi nhiá»u. Rút lại: lấy đại-nghÄ©a mà diệt lÅ© hung-tà n;
Lấy chÃ-nhân mà thay được phÆ°á»ng cÆ°á»ng-bạo.
Quân Äồ-bằng sấm vang, chá»›p nhoáng! Giặc Trà -lạn nứa chẻ, tro bay!
Hăng-hái vì thế tăng thêm; Tiếng-tăm từ đó lừng-lẫy!
LÅ© Trần TrÃ, SÆ¡n Thá», vÃa tan theo gió!
Bá»n Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, sống tạm từng hÆ¡i!
Thừa thắng Ä‘uổi dà , chiếm-cứ được thà nh Tây-kinh trÆ°á»›c. Kén tà i tiến đánh, thu phục hết đất Äông-đô xÆ°a!
Ninh-kiá»u máu chảy thà nh sông, tanh lây muôn dặm! Tốt-Ä‘á»™ng thây nằm đầy ná»™i, để thối nghìn thu!
Lý LÆ°Æ¡ng là sâu má»t dân, ta đã Ä‘em phanh xác! Trần Hiệp là tay chân quân giặc, cÅ©ng bị bêu đầu! VÆ°Æ¡ng Thông dẹp loạn mà nÆ¡i cháy lại cháy thêm. Mã Ãnh gỡ đòn mà kẻ giáºn cà ng giáºn dữ!
Trà đã cùn, sức đã kiệt, chúng bó tay đợi chết biết sao!
Phá bằng mưu, công bằng lòng, ta không đánh mà được là thế. Tưởng chúng tất biết nghĩ và đổi bụng-dạ.
Nà o ngỠcòn gây chuyện để thêm tội-tình.
25 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
thân!
Gieo tai-vạ cho kẻ khác, chỉ chấp theo ý-kiến riêng mình.
Là m trò cÆ°á»i cho ngÆ°á»i Ä‘á»i, bởi tham được thà nh công chốc lát. Xui-khiến thằng nhãi ranh Tuyên đức, không chán dụng binh! Bèn sai phÆ°á»ng tÆ°á»›ng khổ Thạnh, Thăng, Ä‘em dầu chữa cháy!
Tháng chÃn Äinh-mùi Liá»…u Thăng tá»± dẫn quân do Ôn-khâu tiến đánh. Tháng mÆ°á»i năm ấy, Má»™c Thạnh cÅ©ng chia ngả từ Vân-nam kéo sang.
Ta: Trước đã kén quân phục nấp nơi hiểm-yếu, đánh cho tan đội tiên-phong.
Sau lại cho kỳ-binh chẹn lối Ä‘i vá», cắt cho đứt Ä‘Æ°á»ng lÆ°Æ¡ng-thá»±c. Ngà y mÆ°á»i-tám, mắc mÆ°u ở ải Chi-lăng, Liá»…u Thăng đã bị ta đánh bại! Ngà y hai-mÆ°Æ¡i, thua tráºn ở núi Yên-ngá»±a, Liá»…u Thăng lại bị ta chém đầu! Ngay hai mÆ°Æ¡i lăm, Bảo-định-bá là LÆ°Æ¡ng Minh, tráºn vỡ phải liá»u mình. Ngà y hai mÆ°Æ¡i tám, Thượng thÆ° Tà o là Lý Khánh kế cùn tá»± đâm cổ!
Ta đã tiến đâu được đấy! Nó liá»n giở giáo đánh nhau,
Kế đó thêm quân bốn mặt để bao vây!
Hẹn đến trung tuần tháng mÆ°á»i là diệt hết! Bèn sai các tÆ°á»›ng nanh-vuốt,
Äem theo những lÃnh hùm-beo, Voi uống mà cạn nÆ°á»›c sông! Dao mà đủ lở đá núi!
Má»™t tráºn mà băm kình, chém ngạc! Hai tráºn mà xẩy nghé, tan Ä‘Ã n! TÆ°á»›i tổ kiến bằng thế nÆ°á»›c trà n! Rung lá khô bằng là n gió mạnh.
Äô-đốc Thôi Tụ quỳ gối mà đưa lá»…;
Thượng-thÆ° Hoà ng Phúc, trÆ¡ mặt mà ná»™p mình! Xác chết đầy cả Ä‘Æ°á»ng Lạng-sÆ¡n, Lạng-giang! Máu chảy Ä‘á» cả nÆ°á»›c Bình-than, XÆ°Æ¡ng-thủy! Muôn dặm gió, mây, đổi mà u ảm-đạm!
Hai vầng nháºt, nguyệt, ánh-sáng lu má»!
Quân Vân-nam bị ta chẹn lối ở Lê-quan, tá»± ngá» sợ, bà ng-hoà ng, mà vỡ cả máºt! Bá»n Má»™c Thạnh bị ta đánh bại ở Cần-trạm, tá»± giầy xéo, tan vỡ, chỉ thoát được
Lãnh-câu máu chảy trôi chầy, nước sông khóc thảm!
Äan-xá thây chồng bằng núi, cá» ná»™i đẫm hồng! Quân cứu hai Ä‘Æ°á»ng, chÆ°a kịp quanh chân đã vỡ! Giặc tà n các ngả, cùng nhau cởi giáp xin hà ng! TÆ°á»›ng giặc bị tù, thú sa bẫy đã vẫy Ä‘uôi xin mạng!
Oai thần không giết, Trá»i chà công nên mở lượng hiếu sinh!
Bá»n Tham-tÆ°á»›ng PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Ná»™i-quan Mã Kỳ, cấp trÆ°á»›c cho hÆ¡n năm trăm
thuyá»n, vượt bể rồi mà vẫn hồn xiêu, vÃa lạc.
Bá»n Tổng-binh VÆ°Æ¡ng Thông, Tham-chÃnh Mã Ãnh, vá» nÆ°á»›c rồi mà còn lòng khiếp ngÆ°á»i run!
Nó đã tham sống, sợ chết, mà thực bụng giảng hòa. Ta lấy toà n quân là hơn, để cho dân nghỉ sức. Chẳng những mưu-kế thực sâu-xa tột bực!
Mà cÅ©ng xÆ°a nay chÆ°a nghe thấy bao giá»! Non sông rà y đã khác xÆ°a!
Xã-tắc từ đây yên vững! Ãnh Ãc, Thá» tối rồi lại sáng!
Lẽ Kiá»n-khôn cùng mãi phải thông!
Äể gây-dá»±ng ná»n thái-bình cho muôn Ä‘á»i!
Äể gá»™i-rá»a nhục vô-cùng cho cả nÆ°á»›c!
26 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
CÅ©ng là nhá» Trá»i, Äất, Tổ-tông linh-thiêng, đã ngấm-ngầm phù-há»™ mà được nhÆ°
thế nà y!
Than ôi! Mảng giáp dẹp yên hết cả, gây được nên công-nghiệp phi thÆ°á»ng. Bốn phÆ°Æ¡ng phẳng-lặng từ nay, bảo cho biết cuá»™c Ä‘á»i đổi má»›i.
Bá cáo thiên-hạ,
Äâu đấy Ä‘á»u hay!
TrÃch-lục Bản dịch của cụ Bùi Ká»·
Tượng mảng:
Việc nhân-nghĩa cốt ở yên dân, Quân điếu-phạt chỉ vì khỠbạo, Như nước Việt ta từ trước,
Vốn xưng văn-hiến đã lâu, Sơn-hà cương-vực đã chia,
Phong-tục bắc nam cũng khác.
Từ Äinh, Lê, Lý, Trần, gây ná»n Ä‘á»™c-láºp,
Cùng Hán, ÄÆ°á»ng, Tống, Nguyên, hùng-cứ má»™t phÆ°Æ¡ng, Dẫu cÆ°á»ng nhược có lúc khác nhau,
Song hà o-kiệt Ä‘á»i nà o cÅ©ng có.
Váºy nên
LÆ°u Cung sợ uy mất vÃa,
Triệu Tiết nghe tiếng giáºt mình, Cá»a Hà m-tá» giết tÆ°Æ¡i Toa Äô, Sông Bạch-đằng bắt sống Ô Mã, Xét xem cổ-tÃch,
Äã có minh-trÆ°ng,
Vừa rồi
Vì há» Hồ chÃnh-sá»± phiá»n-hà ,
Äể trong nÆ°á»›c nhân-dân oán bạn,
Quân cÆ°á»ng Minh đã thừa-cÆ¡ tứ ngược, Bá»n gian-tà còn bán nÆ°á»›c cầu vinh, NÆ°á»›ng dân Ä‘en trên ngá»n lá»a hung-tà n, Vùi con Ä‘á» xuống dÆ°á»›i hầm tai-vạ. ChÆ°á»›c dối đủ muôn nghìn khoé,
Ãc chứa ngót hai mÆ°Æ¡i năm.
Bại nhân-nghĩa nát cả cà n-khôn, Nặng khóa-liễm vét không sơn-trạch
Nà o lên rừng Ä‘Ã o má», nà o xuống bể mò châu, Nà o hố bẫy hÆ°Æ¡u Ä‘en, nà o lÆ°á»›i dò chim trả, Tà n-hại cả côn-trùng thảo-má»™c,
Nheo-nhóc thay! quan quả diên liên
Kẻ há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy! no-nê chưa chán, Nay xây nhà , mai đắp đất, chân tay nà o phục-dịch cho vừa, Nặng-nỠvỠnhững nỗi phu-phen,
Bắt-bá»› mất cả nghá» canh-cá»i.
Äá»™c-ác thay! trúc rừng không ghi hết tá»™i, DÆ¡-bẩn thay! nÆ°á»›c bể khôn rá»a sạch mùi, Lẽ nà o trá»i đất tha cho,
Ai bảo thần-nhân nhịn được.
Ta đây:
Núi Lam-sơn dấy nghĩa, Chốn hoang-dã nương mình,
Ngắm non sông căm nổi thế thù,
27 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
ThỠsống chết cùng quân nghịch-tặc,
Äau lòng nhức óc, chốc là mÆ°á»i mấy nắng mÆ°a, Nếm máºt nằm gai, há phải má»™t hai sá»›m tối, Quên ăn vì giáºn, sách lược-thao suy-xét đã tinh,
Ngẫm trÆ°á»›c đến nay, lẽ hÆ°ng-phế đắn-Ä‘o cà ng kỹ. Những trằn-trá»c trong cÆ¡n má»™ng-mị,
Chỉ băn-khoăn má»™t ná»—i đồ hồi. Vừa khi cá» nghÄ©a dấy lên, ChÃnh lúc quân thù Ä‘ang thịnh.
Lại ngặt vì:
Tuấn-kiệt như sao buổi sớm, Nhân-tà i như lá mùa thu,
Việc bôn-tẩu thiếu kẻ đỡ-đần, NÆ¡i duy ác hiếm ngÆ°á»i bà n-bạc.
Äôi phen vùng-vẫy, vẫn đăm-đăm con mắt dục đông
Mấy thủa đợi chá», luống đằng-đẵng cá»— xe hÆ°-tả,
Thế mà trông ngÆ°á»i, ngÆ°á»i cà ng vắng ngắt, vẫn mịt-mù nhÆ° kẻ vá»ng dÆ°Æ¡ng, Thế mà tá»± ta, ta phải lo toan, thêm vá»™i-vã nhÆ° khi chá»ng nịch,
Phần thì giáºn hung-đồ ngang-dá»c, Phần thì lo quốc-bá»™ khó-khăn,
Khi Linh-sơn lương hết mấy tuần,
Khi Khôi-huyện quân không một đội,
Có lẽ trá»i muốn trao cho gánh nặng, bắt trải qua bách chiết thiên ma, Cho nên ta cố gắng gan bá»n, chấp hết cả nhất sinh tháºp tá».
Múa đầu gáºy ngá»n cá» phất-phá»›i, ngóng vân-nghê bốn cõi Ä‘an hồ, Mở tiệc quân chén rượu ngá»t-ngà o, khắp tÆ°á»›ng-sÄ© má»™t lòng phụ-tá». Thế giặc mạnh, ta yếu mà ta địch nổi,
Quân giặc nhiá»u, ta Ãt mà ta được luôn.
Dá»n hay:
Äem đại nghÄ©a để thắng hung-tà n, Lấy chà nhân mà thay cÆ°á»ng-bạo. Tráºn Bồ-đằng sấm vang sét dáºy, Miá»n Trà -lân trúc phá tro bay,
Sĩ-khà đã hăng,
Quân-thanh cà ng mạnh,
Trần TrÃ, SÆ¡n Thá», mất vÃa chạy tan.
PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Quý An tìm Ä‘Æ°á»ng trốn-tránh.
Äánh Tây-kinh phá tan thế giặc. Lấy Äông-đô thu lại cõi xÆ°a,
DÆ°á»›i Ninh-kiá»u máu chảy thà nh sông, Bến Tụy-Ä‘á»™ng xác đầy ngoà i ná»™i.
Trần Hiệp đã thiệt mạng, Lý Lương lại phơi thây.
VÆ°Æ¡ng Thông hết cấp lo-lÆ°á»ng, Mã Anh khôn Ä‘Æ°á»ng cứu-đỡ
Nó đã trà cùng lá»±c kiệt, bó tay không biết tÃnh sao,
Ta đây mÆ°u phạt tâm công, chẳng đánh mà ngÆ°á»i chịu khuất. Tưởng nó đã thay lòng đổi dạ, biết lẽ tá»›i lui,
NgỠđâu còn kiếm kế tìm phÆ°Æ¡ng, gây mầm tá»™i-nghiệt. Cáºy mình là phải, chỉ quen đổ vạ cho ngÆ°á»i,
Tham công má»™t thá»i, chẳng bá» bà y trò dở-duốc.
Äến ná»—i đứa trẻ con nhÆ° Tuyên-đức, nhà m võ không thôi. Lại sai đồ nhút-nhát nhÆ° Thạnh, Thăng Ä‘em đầu chữa cháy.
28 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
Năm Äinh-mùi tháng chÃn,
Liễu Thăng tự Khâu-ôn tiến sang1, Mộc Thạnh tự Vân-nam kéo đến.
Ta đã Ä‘iá»u binh thủ hiểm, để ngăn lối Bắc-quân,
Ta lại sai tÆ°á»›ng chẹn ngang, để tuyệt Ä‘Æ°á»ng lÆ°Æ¡ng-đạo. MÆ°á»i-tám, Liá»…u Thăng thua ở Chi-lăng2,
Hai-mÆ°Æ¡i, Liá»…u Thăng chết ở Mã-yên, Hai-mÆ°Æ¡i-lăm, LÆ°Æ¡ng Minh tráºn vong, Hai-mÆ°Æ¡i-tám, Lý Khánh tá»± vẫn,
Lưỡi dao ta Ä‘ang sắc, Ngá»n giáo giặc phải lùi,
Lại thêm quân bốn mặt vây thà nh Hẹn đến rằm tháng mÆ°á»i diệt tặc. SÄ©-tốt ra oai tì-hổ,
Thần-thứ đủ mặt trảo nha. Gươm mà i đá, đá núi cũng mòn,
Voi uống nÆ°á»›c, nÆ°á»›c sông phải cạn. Äánh má»™t tráºn sạch không kinh-ngạc. Äánh hai tráºn tan-tác chim-muông. CÆ¡n gió to trút sạch lá khô,
Tổ kiến hổng sụt toang đê cũ. Thôi Tụ phải quỳ mà xin lỗi, Hoà ng Phúc tự trói để hà ng.
Lạng-giang, Lạng-sÆ¡n, thây chất đầy đồng, XÆ°Æ¡ng-giang, Bình-than, máu trôi Ä‘á» nÆ°á»›c. Ghê-gá»›m thay! sắc phong-vân phải đổi, Thảm-đạm thay! sáng nháºt-nguyệt phải má».
Binh Vân-nam nghẻn ở Lê-hoa, sợ mà mất máºt.
Quân Má»™c Thạnh tan chÆ°ng Cần-trạm, chạy để thoát thân, Suối máu Lãnh-câu, nÆ°á»›c sông rá»n-rÄ©,
Thà nh xÆ°Æ¡ng Äan-xá, cá» ná»™i đầm-đìa. Hai mặt cứu-binh, cắm đầu trốn chạy,
Các thà nh cùng khấu, cởi giáp xuống đầu.
Bắt tÆ°á»›ng giặc mang vá», nó đã vẫy Ä‘uôi phục tá»™i, Thể lòng trá»i bất sát, ta cÅ©ng mở Ä‘Æ°á»ng hiếu sinh.
Mã Kỳ, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, cấp cho năm trăm chiếc thuyá»n, ra đến bể chÆ°a thôi trống ngá»±c,
Vương Thông, Mã Anh, phát cho và i nghìn cỗ ngựa, vỠđến Tà u còn đổ mồ-hôi. Nó đã sợ chết cầu hòa, mở lòng thú-phục,
Ta muốn toà n quân là m cốt, cả nÆ°á»›c nghỉ-ngÆ¡i. Thế má»›i là mÆ°u-kế tháºt khôn,
Vả lại suốt xÆ°a nay chÆ°a có. Giang-san từ đây mở mặt, Xã-tắc từ đây vững-bá»n.
Nhất-nguyệt hối mà lại minh, Kiá»n-khôn bÄ© mà lại thái.
Ná»n vạn thế xây nên chăn-chắn. Thẹn nghìn thu rá»a sạch là u-là u.
Thế là nhá» trá»i đất tổ-tông khôn-thiêng giúp-đỡ cho nÆ°á»›c ta váºy.
1 Tiếng sang với cháy không theo niêm.
2 Tiếng lăng với đạo không theo niêm. Hai chỗ nà y là tự-sự có thể dùng lối tản hà nh, không theo niêm cũng được.
29 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
Than ôi!
Vẫy vùng một mảnh nhung-y, nên công đại định. Phẳng-lặng bốn bỠthái-vũ, mở hội vĩnh-thanh, Bá cáo xa gần,
NgỠcùng nghe biết.
*
* *
Nguyên trÆ°á»›c Nhà -vua kinh-doanh việc bốn phÆ°Æ¡ng, Bắc đánh giặc Minh, Nam Ä‘uổi quân Là o, mình trải trăm tráºn, đến đâu được đấy, chỉ dùng có quan võ là bá»n Lê Thạch, Lê Lá»…, Lê Sát, Lê Vấn, Lê Lý, Lê Ngân, ba mÆ°Æ¡i lăm ngÆ°á»i; quan văn là bá»n Lê văn Linh, Lê quốc HÆ°ng; cùng những quân-thân nhÆ° cha, con; hai trăm thiết-kỵ, hai trăm nghÄ©a-sÄ©, hai trăm dÅ©ng-sÄ© và mÆ°á»i bốn thá»›t voi. Còn bá»n chuyên-chở lÆ°Æ¡ng-thảo, cùng già yếu Ä‘i há»™-vệ vợ con, cÅ©ng chỉ hai nghìn ngÆ°á»i mà thôi.
TrÆ°á»›c đó có tên Hồ Ông, là con đứa ăn-mà y, đổi tên là Cầm Quý, nháºn bảo là con-cháu vua Trần. Khi ấy ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c khổ vì những chÃnh-lệnh ngặt-nghèo của giặc, mong tìm được ngÆ°á»i là m chủ. Mà Nhà -vua thì nóng lòng muốn diệt giặc cứu dân, bèn sai ngÆ°á»i đón dá»±ng là m vua, để quyá»n-nghi công-việc má»™t thì, nên ban đầu cÅ©ng chẳng kén-chá»n gì hiá»n hay ngu, thá»±c hay giả. Sau khi giặc yên, các quan Ä‘á»u dâng sá»› cố sức can. Cho là Hồ Ông không có công gì vá»›i dân, sao đáng ăn trên ngồi trÆ°á»›c má»i ngÆ°á»i, nên trừ Ä‘i cho sá»›m.
Nhà -vua biết thế là phải, nhÆ°ng lòng còn không nỡ, lại cà ng háºu-đãi thêm.
Hắn tá»± biết ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không phục, trong lòng hổ thẹn, bèn ngầm cùng tên giặc là Văn Duệ thông mÆ°u là m phản, để cho mau đáng tá»™i chết! Chẳng phải "tá»± mình là m mình" thì đâu đến ná»—i thế!
Trong khi muôn việc có rá»—i, Nhà -vua thÆ°á»ng cùng các quan bà n-luáºn vá» duyên-cá»› thịnh suy,
được, mất từ xÆ°a đến nay. Cùng là giặc Ngô sở dÄ© thua, Nhà -vua sở dÄ© thắng là vì cá»› là m sao? Các quan Ä‘á»u nói rằng:
- NgÆ°á»i Ngô hình-phạt tà n-ác, chÃnh-lệnh ngổ-ngược, mất hết cả lòng dân. Nhà -vua là m trái lại đạo của chúng, lấy nhân mà thay bạo, lấy trị mà thay loạn, vì thế cho nên thà nh công được mau-chóng là thế!
Nhà -vua phán rằng:
- Lá»i các thầy nói, tuy là đúng lẽ, nhÆ°ng cÅ©ng còn có Ä‘iá»u chÆ°a biết. Trẫm trÆ°á»›c gặp lúc loạn-ly, nÆ°Æ¡ng mình ở Lam-sÆ¡n, vốn cÅ©ng mong giữ toà n được tÃnh-mệnh mà thôi! Ban đầu cÅ©ng không có lòng muốn lấy thiên-hạ. Äến khi quân giặc cà ng ngà y cà ng tà n-ác, dân không sao sống nổi! Bao nhiêu ngÆ°á»i trÃ-thức, Ä‘á»u bị chúng hãm-hại. Trẫm đã chịu khánh-kiệt cả gia-tà i để thá»-phụng chúng! Váºy mà chúng vẫn Ä‘em lòng muốn hại Trẫm, không chịu buông tha! Vieệc khởi nghÄ©a, thá»±c cÅ©ng là bất-đắc-dÄ© mà Trẫm phải là m! Trong lúc ấy, Trẫm thân trá» quê ngÆ°á»i, vợ, con, thân-thÃch, Ä‘á»u tán-lạc hết! CÆ¡m không đủ hai bữa! Ão không phân Äông, Hè! Lần gặp nạn ở núi ChÃ-linh, quân thua, lÆ°Æ¡ng hết! Trá»i kia bắt lòng ta phải khổ, trà ta phải mệt, đến thế là cùng! ... Trẫm thÆ°á»ng dụ bảo các tÆ°á»›ng-sÄ© rằng: "Hoạn-nạn má»›i gây nổi nÆ°á»›c! Lo-phiá»n má»›i đúc nên tà i! Cái khốn-khổ ngà y nay là trá»i thá» ta đó mà thôi! Các thầy nên giữ vững lòng xÆ°a, cẩn-tháºn, chá»› vì thế mà chán-nản". Váºy mà tÆ°á»›ng-sÄ© cÅ©ng dần dần lẩn trốn! Theo Trẫm trong cÆ¡n hoạn-nạn, mÆ°á»i ngÆ°á»i không được lấy má»™t, hai! Còn bá» Trẫm mà đi, thì đại-loại là phÆ°á»ng ấy cả! Kể nhÆ° lúc ấy, nà o ngá» lại có ngà y nay! May mà Trá»i chán đứa giặc! Phà m lúc giặc là m cho Trẫm cùn, trà Trẫm lại cà ng thêm rá»™ng! Phà m cách giặc là m cho Trẫm khổ, lòng Trẫm lại cà ng thêm bá»n. TrÆ°á»›c kia quân-lÃnh đói thiếu, giá» lại nhá» lÆ°Æ¡ng của giặc mà số trừ-súc của ta cà ng sẵn! TrÆ°á»›c kia quân-lÃnh lẩn-trốn, giá» lại mượn binh của giặc, mà trở giáo để chúng đánh nhau! Giặc có bao nhiêu mác, má»™c, cung, tên, ấy là giúp cho ta dùng là m chiến-cụ! Giặc có bao nhiêu bạc, và ng, của báu, ấy là cung cho ta lấy là m quân-lÆ°Æ¡ng! Cái mà chúng muốn dùng để hại ta, lại trở lại là m hại chúng! Cái mà chúng muốn dùng để đánh ta, lại trở lại để đánh chúng! Chẳng những thế mà thôi: Kìa nhÆ° nÆ°á»›c Ai-lao, vá»›i Trẫm là nÆ°á»›c láng-giá»ng, trÆ°á»›c vẫn cùng nhau giao-hảo. Khi Trẫm bị giặc vây khốn, Ä‘em quân sang nÆ°Æ¡ng-nhá». NghÄ© rằng môi hở, răng lạnh, thế nà o chúng cÅ©ng chứa ta! Nà o ngá» quân dạ thú, lòng lang, thấy ta bị
30 Lam Sơn Thực Lục - Cuốn thứ ba
tai-vạ, thì lấy là m vua-sÆ°á»›ng! Rồi thông tin vá»›i giặc, ngầm chứa mÆ°u gian, muốn để bắt vợ con của quân ta! Váºy mà ta tìm cách để đối-phó vá»›i chúng, tháºt là thong thả có thừa! Nó vốn trông và o quân giặc để đánh-úp ta! Ta cÅ©ng nhân và o thế nó, để đánh lui giặc! Nó vốn lấy khách đãi ta! Ta cÅ©ng lấy khách mà xá» nó! Phà m ý nó muốn là m gì, ta tất biết trÆ°á»›c! Vẻ nó muốn Ä‘á»™ng đâu, ta tất chẹn trÆ°á»›c! Cho nên có thể lấy đất Ä‘ai của nó, là m nÆ¡i chứa quân cho ta; lấy hiểm-trở của nó, là m nÆ¡i lừa giặc của ta! Binh-pháp dạy: "Lấy khách là m chủ, lấy chủ là m khách", có lẽ là nhÆ° thế chăng? Thế nhÆ°ng Trẫm đối-đãi vá»›i ai cÅ©ng hết lòng thà nh-thá»±c. Thà ngÆ°á»i phụ ta, ta chá»› phụ ngÆ°á»i! Phà m kẻ bất bình vì má»™t việc nhá», mà đem lòng kia khác, Trẫm thÆ°á»ng tha thứ, dong cho có lối đổi lá»—i. Tuy nhiá»u khi chúng trở mặt là m thù ngay, nhÆ°ng Trẫm thÆ°á»ng tin-dùng nhÆ° gan-dạ! Biết đổi lá»—i thì thôi, không bá»›i lông tìm vết là m gì! Ấy cÅ©ng là bởi Trẫm trải nhiá»u lo nghÄ©, nếm đủ gian-nan, cho nên biết nén lòng nhịn tức, không lấy việc nhá» mà hại nghÄ©a lá»›n, không lấy ý gần mà nhãng mÆ°u xa. Trong khoảng vua, tôi, lấy nghÄ©a cả mà xá» vá»›i nhau, thân nhÆ° ruá»™t thịt, có gì mà phải ngá»-vá»±c. Thế cho nên có thể được lòng ngÆ°á»i, mà ai ai cÅ©ng vui lòng tin theo. Tuy váºy, trong khi hoạn-nạn, mÆ°á»i chết, má»™t sống, kể lâm và o nguy-hiểm là thÆ°á»ng! Ngà y nay may được thà nh công, là do Hoà ng-Thiên giúp-đỡ, mà Tổ Tiên Trẫm chứa nhân tÃch đức đã lâu, cÅ©ng ngấm-ngầm phù-há»™, cho nên má»›i được thế. Äá»i sau kẻ là m con-cháu Trẫm, hưởng cái già u-sang ấy, thì phải nghÄ© đến Tổ, Tông Trẫm tÃch-lÅ©y nhân-đức đã bao nhiêu là ngà y, tháng; cùng công-phu Trẫm khai sáng cÆ¡-nghiệp bao nhiêu là khó khăn! Mặc những gấm-vóc rá»±c-rỡ, thì phải nghÄ© đến Trẫm ngà y xÆ°a áo, quần lam-lÅ©, không kể Äông, Hè! Hưởng những cổ-bà n ngon-là nh, thì phải nghÄ© đến Trẫm ngà y xÆ°a hà ng tháng thiếu lÆ°Æ¡ng, chịu đói nhịn khát! Thấy Ä‘á»n-Ä‘Ã i lá»™ng-lẫy, thì phải nghÄ© đến Trẫm ngà y xÆ°a ăn mÆ°a, nằm cát, trốn lủi núi rừng! Thấy cung-tần đông, đẹp, thì phải nghÄ© đến Trẫm ngà y xÆ°a thất-thểu quê ngÆ°á»i, vợ con tan-tác! Nên nhá»› rằng Mệnh Trá»i nà o chắc được không thÆ°á»ng, tất phải suy-tÃnh ná»—i khó khi mÆ°u-toan việc dá»…. Nghiệp lá»›n khó gây mà dá»… há»ng, tất phải cẩn-tháºn lúc đầu mà lo tÃnh vá» sau. Phải Ä‘á»-phòng đầu mối há»a-loạn, có khi vì yên-ổn mà gây nên. Phải đón-ngăn ý-nghÄ© kiêu-xa, có khi vì sung-sÆ°á»›ng mà sinh sá»±! Có nhÆ° thế thì há»a là má»›i giữ-gìn được. Nên Trẫm nghÄ© là m ra bá»™ sách nà y, thá»±c là rất trông-mong cho con-cháu Ä‘á»i sau!
31 Lam Sơn Thực Lục - Phụ lục
Lam S ơ n Th ự c L ụ c
Phụ Lục
Lá»i bình1
Âm không cùng thì DÆ°Æ¡ng không nẩy. Loạn không cá»±c thì đức không sinh. Äó là lá»i bà n thông- thÆ°á»ng xÆ°a, nay! NÆ°á»›c Việt ta từ nhà Nhuáºn-Hồ trái đạo, trong nÆ°á»›c mất trông mong. NgÆ°á»i Minh nhân dịp ấy Ä‘em quân sang lấn. Giả-vá» là m quân nhân-nghÄ©a; ngấm-ngầm tÃnh việc xâm-lăng! Tà n-hại nhân- dân; cÆ°á»›p lấy của báu. Rồi đó gồm nuốt nÆ°á»›c ta, chia đặt quáºn, huyện. Thay-đổi phong-tục của ta; hiếp trao quan-tÆ°á»›c của há». Dân ta trong lúc ấy, đã khổ vá» chÃnh-lệnh nhà Hồ nghiêm-ngặt, lại thảm ná»—i quan-lại bên Minh rút-bòn! Quần-chúng thở-than, không kêu-gá»i và o đâu cho được! Dù Ä‘Æ°Æ¡ng-thá»i có những trang quyá»n-biến, trÃ-thức, cÅ©ng chẳng qua náu hình, lẩn bóng, tránh tiếng, trốn Ä‘á»i để giữ mình cho khá»i bị hại mà thôi!
Và không có báºc Thánh-nhân ra, thu lại đám dân tan-tác, cứu cho váºn nÆ°á»›c long-Ä‘ong, thì ngôn- ngữ ta đã nói theo Tà u; áo-mÅ© ta đã mặc theo Tà u, dân-chúng biết lấy ai nÆ°Æ¡ng-nhá»? Ngôi nÆ°á»›c biết bao giá» khôi-phục?
Trá»i giúp nÆ°á»›c ta, đốc sinh ra đức.
Thái-tổ Cao hoà ng-đế chúng ta, lấy tà i thông-minh, trÃ, dÅ©ng; là m việc há»i tá»™i, cứu dân. Trong lúc má»›i cất quân khởi nghÄ©a; Không để cho quan-tÆ°á»›c dụ nổi; không để cho oai-thế hiếp nổi. Tuy gặp lúc nhiá»…u-nhÆ°Æ¡ng, mà lòng cà ng vững; trải cÆ¡n cùn-quẫn mà chà cà ng hăng. Tá»›i khi tiếng nghÄ©a đồn dáºy, gÆ°Æ¡m thần vung dà i, mà các dÅ©ng-tÆ°á»›ng, mÆ°u-thần xúm lại nhÆ° mây há»p! TÆ°á»›ng võ thì bá»n Trịnh Khả, Lê XÃ, thÆ°á»ng láºp được công to. TÆ°á»›ng văn thì bá»n Nguyá»…n Trãi, Văn Linh, hằng bà y ra kế giá»i ... Cho nên có thể lấy được Ãt mà địch được nhiá»u, lấy yếu mà chống nổi mạnh! Vả chăng trong lúc xông-pha hà ng tráºn, không quên nghiên-cứu lược-thao. Có khi đặt mai-phục mà dùng kỳ-binh. Có khi nó định lừa mà ta phản lại! Tiến quân Vua nhÆ° chẻ cây nứa! Phá lÅ© giặc nhÆ° bẻ cà nh khô! Các tÆ°á»›ng bên Minh, dùng hùng-hổ nhÆ° bá»n Liá»…u Thăng, LÆ°Æ¡ng Minh, Ä‘á»u thua tráºn mà mất Ä‘Ã u! mÆ°u-trà nhÆ° bá»n Thôi Tụ, Hoà ng Phúc, cÅ©ng hết kế mà dÆ°Æ¡ng mắt! LÅ© giặc hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i năm, quét trừ trong má»™t sá»›m! Mặt non sông từ đó đổi má»›i! Ãnh Nháºt, Nguyệt, từ đó lại trong! Äất-cát lại đất-cát nÆ°á»›c Nam! Nhân-dân lại nhân-dân giống Việt! Ão-xiêm, phong-tục, lại đúng nhÆ° xÆ°a! Ná»n-nếp, mối-giá»ng, lại sáng nhÆ° cÅ©! Nhà -vua đã là m xong việc Ä‘uổi trừ quân tà n-bạo, lại suy rá»™ng tấm lòng "không ham giết ngÆ°á»i". Phà m những quân, tÆ°á»›ng ngÆ°á»i Minh bị bắt, Ä‘á»u cấp thuyá»n cho Ä‘Æ°a vá» nÆ°á»›c, khiến cho hÆ¡n mÆ°á»i vạn ngÆ°á»i được Ä‘á»™i đức tái sinh. Nếu chẳng phải báºc Thần Võ không cần giết ngÆ°á»i, có sao được thế? Gia-dÄ© hiểu đạo giao-hảo láng-giá»ng, rõ nghÄ©a tôn-trá»ng nÆ°á»›c lá»›n. Liá»n sai sứ-thần, sá»a lại việc hòa-hảo cÅ©. Tá» ra rằng: công-việc thuáºn trá»i, giữ nÆ°á»›c, nếu chẳng phải báºc ngÆ°á»i hiểu sâu vá» nghÄ©a-ý của Thánh-hiá»n, có dá»… được nhÆ° thế đâu!
Xin xét vá» Ä‘á»i cổ mà bình-phẩm chuyện đó: VÅ©-đế nhà Triệu cùng vua Hán Ä‘á»u tá»± là m vua nÆ°á»›c mình, gồm có đất ở ngoà i NgÅ©-lÄ©nh, đóng đô ở Phiên-ngu, tháºt là vua anh-hùng. Thế nhÆ°ng chẳng qua cÅ©ng là má»™t ngÆ°á»i Tà u sang cai-trị nÆ°á»›c ta, chÆ°a được chÃnh-thống. Vua Tiên-hoà ng nhà Äinh, đánh tan mÆ°á»i hai Sứ-quân, thống nhất được bản-đồ, dá»±ng nên nÆ°á»›c ta, thá»±c là vua chÃnh-thống. Thế nhÆ°ng lỡ vì không cẩn-tháºn Ä‘á»-phòng việc nhá», gây ra sá»± chẳng là nh, mà nÆ°á»›c cÅ©ng mất theo. Vua Thái-tổ nhà Lý, nhân vua Ngá»a-triệu thất đức, bèn có Thiên-hạ. NhÆ°ng vá» nghÄ©a vua, tôi, sai, trái danh-pháºn, không thể không mang thẹn ở trong Trá»i, Äất! Vua Thái-tông nhà Trần, nhân vua Chiêu-hoà ng quá yêu, bèn chiếm ngôi báu; nhÆ°ng vá» trong buồng-the, ở lá»—i đạo hằng, không thể không để cÆ°á»i mãi đến muôn Ä‘á»i! Còn Nhà -vua thì từ núi Lam mà khởi nghÄ©a, giáºn giặc Tà u mà cất quân. Rút lại có thể lấy nhân mà giết lÅ© bất nhân; lấy chÃnh mà đánh phÆ°á»ng bất chÃnh; khôi-phục nÆ°á»›c ta sau hồi giặc Minh; gồm lấy thiên-hạ ở tay
1 Của các quan Ä‘á»i VÄ©nh-trị.
32 Lam Sơn Thực Lục - Phụ lục
ngÆ°á»i Minh ... Tá»›i khi mảnh giáp dẹp yên, bốn phÆ°Æ¡ng phẳng-lặng, ban lá»i đại-cáo, để lên ngôi vua. Äược nÆ°á»›c nhÆ° váºy kể rất là chÃnh-đáng. Sách dạy rằng: "NgÆ°á»i quân-tá» trá»ng sá»± ở cho chÃnh". Lại nói rằng: Báºc vÆ°Æ¡ng-giả trá»ng sá»± nhất-thống". Nhà -vua đã được nhÆ° thế váºy! Lại rõ má»±c-thÆ°á»›c trị nÆ°á»›c, biết phép-tắc truyá»n nhà , soạn ra sách Thá»±c Lục, bà y-tá» ná»—i khó-khăn gây nên vÆ°Æ¡ng-nghiệp, để răn-bảo con-cháu Ä‘á»i sau: chá»› lấy già u-sang mà sinh kiêu-xa; chá»› lấy yên-vui mà nhãng phòng-ngừa. Ấy, dá»±ng nghiệp, để mối là thế! Kìa những việc là m của các vua Triệu, Äinh, Lý, Trần, có sánh bì đâu được má»™t phần muôn?
Công-đức của Nhà -vua to-tát: đất rá»™ng, trá»i dà i!
Ân-trạch của Nhà -vua thấm-nhuần: non cao, biển cả!
Váºy thì Tông-miếu được bá»n. Äế-nghiệp được vững, cho đến ức, vạn năm, Ä‘á»u là nhỠở công,
đức của Nhà -vua gây nên váºy.
33 Lam Sơn Thực Lục - Phụ lục
V ă n Bia V ĩ nh-L ă ng
Ở Lam-Sơn
(Lăng vua Lê Thái-Tổ)
Dịch âm: Duy Thuáºn-thiên lục niên, tuế thứ Quý-sá»u, nhuáºn bát nguyệt, nhị tháºp-nhị nháºt.
Thái-tổ Cao hoà ng Äế tân thiên. Bản niên tháºp nguyệt, nhị-tháºp tam nháºt, táng vu Lam-sÆ¡n chi
Vĩnh-lăng.
Äế tÃnh Lê, húy Lợi. Tằng-tổ húy Hối. Thanh-hóa phủ nhân dã. ThÆ°á»ng nhất nháºt du Lam-sÆ¡n, kiến chúng Ä‘iểu quần phi, tÆ°á»ng nhiá»…u Æ° Lam-sÆ¡n chi hạ, nhược chúng nhân tụ há»™i chi trạng; viết: "Thá» giai xứ dã!". Nhân tá»· gia cÆ° yên. Tam-niên nhi sản-nghiệp thà nh. Tá»-tôn nháºt phồn; nô-lệ nháºt chúng. Kiến bang, khải thổ, thá»±c cÆ¡ Æ° thá» yên. Tá»± thị thế vi nhất phÆ°Æ¡ng Quân-trưởng.
Hoà ng-tổ húy Äinh, khắc thừa kỳ gia, dÄ© kế tiên chÃ, hữu chúng chà thiên dÆ° nhân.
Hoà ng-tổ tá»· Nguyá»…n-thị, tối hữu hiá»n-hạnh, sinh nhị tá», trưởng viết Tòng, thứ viết Khoáng: Äế
chi.
Hoà ng-khảo dã: khải-để từ-tÆ°á»ng, hÆ°u-hÆ°u lạc thiện, hiếu dưỡng tân-khách. Lân-cảnh chi dân,
thị đồng nhất gia. Thị dĩ nhân mạc bất cảm kỳ ân nhi phục kỳ nghĩa dã.
Hoà ng-tá»· Trịnh-thị húy ThÆ°Æ¡ng, cần Æ° phụ đạo. Khuê-môn hòa mục, gia nháºt Ãch xÆ°Æ¡ng. Sinh tam tá»: bá viết Há»c, Trá»ng viết Trừ, quý tắc.
Äế dã Bá thụ Tổ, Phụ, chi truyá»n, bất hạnh Ä‘oản mệnh.
Äế thừa Tổ, Phụ chi nghiệp duy cẩn. Tuy thì tao đại-loạn nhi chà thả Ãch kiên. Hối tÃch sÆ¡n-lâm, dÄ© giá-sắc vi nghiệp. Do kỳ phẫn cÆ°á»ng-tặc chi lăng-bạo vÆ°u chuyên tâm Æ° thao-lược chi thÆ°. Khánh-kiệt gia-tÆ°, háºu đải tân-khách.
Máºu-tuất khởi táºp nghÄ©a binh, đồn Lạc-thủy thượng. Tiá»n háºu phà m sổ pháºp dÆ° chiến, giai thiết phục, xuất kỳ, tỵ nhuệ, thừa tệ; dÄ© quả địch chúng; dÄ© nhược chế cÆ°á»ng.
BÃnh-ngá» chiến Æ° Tốt-Ä‘á»™ng, đại tiệp, toại tiến vi Äông-đô. Äinh-vỵ tặc viện An-viá»…n-hầu Liá»…u Thăng lÄ©nh binh tháºp vạn, do Quảng-tây tiến, Kiá»m-quốc-công Má»™c Thạnh, lÄ©nh binh ngÅ© vạn do Vân-nam tiến. Chi-lăng nhất chiến, Liá»…u Thăng thụ thủ; trảm tặc chúng sổ vạn dÆ° cấp; Sinh cầm tặc tÆ°á»›ng Hoà ng Phúc, Thôi Tụ đẳng tam bách dÆ° nhân, quân-hạ tam vạn dÆ° khẩu. Sở hoạch Liá»…u Thăng sắc mệnh, binh phù, tống Vân-nam quân. Má»™c Thạnh kiến chi, cá» chúng tiêu há»™i. Trảm quắc sinh cầm, bất khả Ä‘Ã n ká»·. Thá»i trấn thủ Äông-quan thà nh, Thà nh-sÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông đẳng tiên dá» ngã quân giảng hòa vi định, chà thị thỉnh minh Æ°. Nhị-hà chi thượng. Các xứ trấn thủ thà nh-trì, câu khai môn xuất hà ng. Phà m sở cầm hoạch tặc nhân, cáºp các thà nh hà ng tốt, cai tháºp dÆ° vạn khẩu, nhất giai phóng hoà n. Thủy lá»™ tống hiệu thuyá»n ngÅ© bách du sÆ°u. Lục lá»™ ứng phó khẩu lÆ°Æ¡ng, cÆ°á»›c lá»±c. Giá»›i trấp quân sÄ©, thu-hà o nhất vô sở phạm. Lưỡng quốc tá»± thị thông hiếu. Bắc Nam vô sá»±. Mang-lá»…, Ai-lao, câu nháºp bản-đồ; Chiêm-thà nh, Äồ-bà , hà ng hải tu cống.
Äế tiá»u y hãn thá»±c, phà m lục tải nhi quốc trung đại trị. Chà thị băng.
Thuáºn-thiên lục niên, Quý-sá»u, Tháºp nguyệt, Cát nháºt, Vinh-lá»™c Äại-phu, Nháºp-ná»™i Hà nh-khiển, Tri Tam Quân sá»±, thần Nguyá»…n Trãi phụng Sắc loạn.
Hà n-lâm-viện đãi-chế, thần VÅ© văn Phỉ phụng thÆ°. Dịch nghÄ©a: Duy hiệu Thuáºn-thiên năm thứ sáu, là năm Quý-sá»u tháng tám nhuáºn, ngà y hai mÆ°Æ¡i hai, đức Thái-tổ Cao-hoà ng đế chầu Trá»i. Tháng mÆ°á»i năm ấy, ngà y hai mÆ°Æ¡i ba, táng ở VÄ©nh-lăng thuá»™c Lam-sÆ¡n.
34 Lam Sơn Thực Lục - Phụ lục
Nhà -vua, hỠLê húy Lợi.
Tằng-Tổ húy Hối, là ngÆ°á»i phủ Thanh-hóa. Từng có má»™t ngà y đến chÆ¡i Lam-sÆ¡n, thấy các chim bay hà ng Ä‘Ã n, liệng quanh ở dÆ°á»›i núi Lam-sÆ¡n, nhÆ° vẻ đông ngÆ°á»i há»™i-há»p; liá»n nói rằng: "Chá»— nà y tốt đây!". Nhân dá»i nhà đến ở. Ba năm mà gây nên sản-nghiệp; con-cháu ngà y má»™t đông; tôi-tá»› ngà y má»™t nhiá»u. Việc dá»±ng nÆ°á»›c, mở đất, thá»±c gây ná»n từ đó. Từ đó Ä‘á»i Ä‘á»i là m chúa má»™t phÆ°Æ¡ng.
Hoà ng-tổ húy Äinh, nối được nghiệp nhà , để kế chà ngÆ°á»i trÆ°á»›c, có dân đến hÆ¡n nghìn ngÆ°á»i. Hoà ng-tổ-tá»· há» Nguyá»…n, rất có nết hiá»n, sinh hai con: trưởng là Tòng, thứ là Khoáng, ấy là : Hoà ng-khảo của
Nhà -vua: hoà -nhã, hiá»n-là nh, vui-vẻ, thÃch là m việc thiện, chiêu-đãi khách-khứa. Dân ở cõi bên, coi cÅ©ng nhÆ° má»™t nhà . Vì thế không ai không cảm ngà i vì Æ¡n-đức và phục ngà i vì nghÄ©a-khÃ.
Hoà ng-tá»· há» Trịnh, húy là ThÆ°Æ¡ng, chăm-chỉ đạo Ä‘Ã n-bà ; buồng-the hòa-thuáºn, nhà ngà y cà ng thịnh. Sinh ba con: cả là Há»c, giữa là Trứ, út là Nhà -vua. Ông Cả chịu cÆ¡-nghiệp của ông, cha truyá»n lại, không may ngắn số.
Nhà -vua nối nghiệp ông, cha, rất là kÃnh-cẩn. Tuy gặp thì loạn lá»›n, mà chà cà ng bá»n. Lẩn dấu và o núi rừng, chăm nghá» cà y-cấy. Bởi ngà i giáºn quân giặc cÆ°á»ng-bạo lấn-hiếp, nên cà ng chuyên tâm vá» các sách thao-lược. Khánh-kiệt của nhà , háºu-đãi khách-khứa.
Năm Máºu-tuất, bắt đầu há»p táºp quân-nghÄ©a, đóng đồn trên sông Lạc-thủy. TrÆ°á»›c sau gồm hai mÆ°Æ¡i mấy tráºn đánh, Ä‘á»u đặt mai-phục! dùng kỳ-binh; lánh quân hăng; lừa lúc mệt; lấy Ãt địch nhiá»u; lấy yếu chống mạnh.
Năm BÃnh-ngá», đánh ở Tốt-Ä‘á»™ng (giá» thuá»™c Hà -đông), được lá»›n. Bèn tiến lên vây Äông-đô (Hà -
ná»™i).
Năm Äinh-vị, quân cứu-viện của giặc là An-viá»…n-hầu Liá»…u Thăng, Ä‘em mÆ°á»i vạn quân từ Quảng-
tây tiến sang; Kiá»m-quốc-công là Má»™c Thạnh, Ä‘em năm vạn quân từ Vân-nam tiến sang. Má»™t tráºn đánh ở Chi-lăng, Liá»…u Thăng ná»™p đầu; chém quân giặc hÆ¡n và i vạn; bắt sống được tÆ°á»›ng giặc là lÅ© Thôi Tụ, Hoà ng Phúc hÆ¡n ba trăm ngÆ°á»i; quân-lÃnh hÆ¡n ba vạn miệng. Äem tá» sắc cùng binh-phù bắt được của Liá»…u Thăng Ä‘Æ°a sang cho quân Vân-nam. Má»™c Thạnh thấy thế, Ä‘em quân đêm trốn. Nà o chém đầu, nà o bắt sống, không thể xiết chép. Khi ấy trấn-thủ ở thà nh Äông-quan, là bá»n Thà nh-sÆ¡n-hầu VÆ°Æ¡ng Thông, trÆ°á»›c đã cùng quân ta giảng hòa chÆ°a quyết, đến bây giá» xin ra thỠở trên sông Nhị-hà . Các kẻ trấn-thủ thà nh-trì các nÆ¡i, Ä‘á»u mở cá»a ra hà ng.
Phà m những quân giặc bắt được, cùng lÃnh đầu hà ng ở các thà nh gồm hÆ¡n mÆ°á»i vạn miệng, nhất thiết Ä‘á»u tha vá». ÄÆ°á»ng thủy Ä‘Æ°a cho hÆ¡n năm trăm thuyá»n hiệu. ÄÆ°á»ng bá»™ cấp cho lÆ°Æ¡ng ăn cùng phu gánh. Răn-bảo quân-sÄ©, mảy may không xâm-phạm má»™t chút nà o. Hai nÆ°á»›c từ đó thông sứ hòa-hảo. Nam, Bắc yên việc. Mang-lá»…, Ai-Lao, Ä‘á»u và o bản đồ. Chiêm-thà nh, Äồ-bà , vượt bể đến cống.
Nhà -vua dáºy sá»›m, ăn trÆ°a, gồm sáu năm mà trong nÆ°á»›c thịnh-trị. Tá»›i nay băng.
Thuáºn-thiên năm thứ sáu, Quý-sá»u, tháng mÆ°á»i, ngà y là nh, Vinh-Lá»™c đại-phu Nháºp-ná»™i Hà nh- khiển, chủ việc Ba Quân, tôi là Nguyá»…n Trãi phụng
Sắc, soạn.
Hà n-lâm-viện đãi chế tôi là Vũ văn Phỉ phụng viết
Bạt
Cuốn "Lam-sơn thực lục" có phải do tay Nguyễn Trãi viết không?
Äá»c văn bia VÄ©nh-lăng, theo bản trÆ°á»ng Viá»…n-đông Bác-cổ đã dáºp được và in ra, ta thấy Ä‘oạn đầu văn bia ấy tức là đoạn đầu cuốn sách nà y. Văn bia ấy là của Nguyá»…n Trãi soạn, váºy cuốn sách nà y tức cÅ©ng do Nguyá»…n Trãi soạn. Má»™t là vì giá»ng văn rất giống nhau. Hai là vì không có lẽ ông Trãi là má»™t tay văn-hà o, phụng sắc viết bia, kể
35 Lam Sơn Thực Lục - Phụ lục
cÅ©ng là má»™t việc trá»ng, lại lÆ°á»i mà chép cả Ä‘oạn ở má»™t cuốn sách do ngÆ°á»i khác viết nhÆ° váºy. Ba là vì trong sách chỉ nhắc đến Nguyá»…n Trãi vá» việc giữ giấy tá» trong quân và viết bà i Bình Ngô đại cáo. Còn chá»— nói đến các văn-thần có công giúp Nhà -vua mở nÆ°á»›c, thì chỉ kể có Lê văn Linh và Bùi quốc HÆ°ng. Ấy là ông Trãi tá»± mình khiêm-tốn không dám tá»±-nháºn là hạng khai-quốc nguyên-huân. Nếu ngÆ°á»i khác viết thì có lẽ nà o chá»— đó lại bá» tên Nguyá»…n Trãi cho được?
Váºy thì sao trong lá»i tá»±a vua Lê Thái-tổ lại tá»± nói là mình viết? Mà trong lá»i bình ngÆ°á»i sau lại cÅ©ng nháºn là của Nhà -vua viết? Cái đó không có gì lạ: Nhà -vua sai ông Trãi viết há»™ mình, cÅ©ng nhÆ° viết há»™ bà i Bình Ngô đại cáo mà thôi. Äá»c suốt cuốn sách mà coi, nếu quả vua Lê tá»± viết, thì dù Ngà i hiếu thắng đến đâu, cÅ©ng không tá»± tán-tụng mình đến nhÆ° thế! Huống chi Nhà -vua lại không phải ngÆ°á»i hiếu thắng. Vá» việc lấy nÆ°á»›c là m vua, má»™t thì rằng: Bản chà cÅ©ng muốn yên thân, không có lòng muốn lấy thiên-hạ; hai thì rằng: Nhá» Tổ-tiên nhân đức, trá»i, đất, phù-há»™, nên má»›i được thế! Cho đến dÆ°á»›i bà i tá»±a cÅ©ng chỉ xÆ°ng mình là Chúa Ä‘á»™ng Lam-sÆ¡n, cái hiệu lúc còn là m má»™t vị "lang mÆ°á»ng" nho-nhá», ...
Tiếc rằng sách đã qua tay các quan Ä‘á»i VÄ©nh-trị được vua cho phép Ä‘em các sách riêng của há» mà bù thêm và o! Há» bù thêm và o được cái gì? Äược mấy Ä‘oạn truyện thì hoang-Ä‘Æ°á»ng, văn thì dốt-nát, mà tôi đã vạch ra trong khi dịch...
Trừ cái vết nhỠấy ra, thì "Lam-sÆ¡n thá»±c lục" chÃnh là má»™t hòn ngá»c ở trong má»› sá»-liệu nÆ°á»›c nhà . Cái giá-trị nó ở chá»— ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng-thá»i chép việc Ä‘Æ°Æ¡ng-thá»i. Äối vá»›i các sá»-gia, những tà i liệu nhÆ° thế chẳng phải là dá»… kiếm.
Vì lẽ ấy, tôi dịch "Lam-sơn thực lục"
Äêm Thất-tịch Giáp-thân (1944)
Tại nhà xuất-bản Tân Việt
Bảo Thần
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: