|
|
17-09-2008, 09:54 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q 6(b)
Bản Kỷ Toà n Thư Q6(b)
Nhà Trần (1294 - 1329)
Quý Sá»u, [HÆ°ng Long] năm thứ 2 [1313], (Nguyên Hoà ng Khánh năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, [truy] tôn Ninh Tổ phu nhânlà m Ninh Từ hoà ng háºu, Mục Tổ phu nhân là m Mục Từ hoà ng háºu.
Tháng 2, Hiệu Thuáºn VÆ°Æ¡ng Chế Chà đến hà nh cung Gia Lâm, chết, Ä‘em há»a táng.
Tháng 3, sao Chổi má»c ở phÆ°Æ¡ng tây.
Hưng Nhượng Vương Quốc Tảng mất.
Mùa hạ, tháng 6, ngà y 20, sét đánh Tam ty viện, thủ phân LÆ°Æ¡ng Lang chết. Truyá»n cho bản ty bá» tiá»n ra là m chay lá»… tạ.
Theo lệ1008 cÅ©, sét đánh cung Ä‘iện, Ä‘Æ°á»ng vÅ©, [31a] phải là m chay cầu phúc trừ tà thì hữu ty lo đồ bà y biện, còn lá»… váºt cần ùng thì do kho công ban cấp. Các xứ khác thì do bản ty bá» tiá»n là m chay lá»… tạ.
Mùa đông, tháng 10, duyệt định VÅ© quân, đổi quân VÅ© tiệp thà nh quân Thiết ngạch, lấy Äại liêu ban Trần Thanh Ly là m VÅ© vệ đại tÆ°á»›ng quân thống lÄ©nh quân nà y.
Lấy An phủ sứ Äá»— Thiên HÆ° là m Kinh lược sÆ°. Bấy giá» Chiêm Thà nh bị ngÆ°á»i Xiêm xâm lược, vua sai Thiên HÆ° Ä‘i kinh lược Nghệ An, Lâm Bình để sang cứu. Sau nà y má»i kế hoạch, lo liệu vá» biên giá»›i phÃa tây, Minh Tông Ä‘á»u ủy cho Thiên HÆ°.
Tháng 12, Phụ quốc thái bảo Chiêu Hoà i hầu Hiện mất.
Lấy Trần Khắc Chung là m Tả phụ, tước Quan Phục hầu.
Giáp Dần, [HÆ°ng Long] năm thứ 22 [124], (từ tháng 3 trở Ä‘i là Äại Khánh năm thứ 1, Nguyên Diên Há»±u năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 3, sắc cho Trung thÆ° ban tên húy của bản triá»u, thêm các tên húy của Ninh Hoà ng và của hai thái háºu Tuyên Từ, Bảo Từ1009 .
[31b] Ngà y 18, vua nhÆ°á»ng ngôi cho hoà ng thái tá» Mạnh. [Thái tá»] Mạnh lên ngôi hoà ng đế, đổi niên hiệu là Äại Khánh năm thứ 1. Äại xá. [Vua tá»±] xÆ°ng là Ninh Hoà ng, tôn Thượng hoà ng là Quang Nghiêu Duệ VÅ© Thái Thượng Hoà ng Äế; tôn Thuáºn Thánh hoà ng háºu là Thuáºn Thánh Bảo Từ Thái Thượng hoà ng háºu. Quần thần dâng tôn hiệu là Thể Thiên Sùng Hóa Khâm Minh Duệ Hiếu Hoà ng Äế.
Truy tặng Hưng Nhượng Vương Quốc Tảng là m Thái úy.
Mùa đông, tháng 10, thi thái há»c sinh. Ban tÆ°á»›c bạ thÆ° lệnh, sai cục chÃnh Nguyá»…n BÃnh giảng dạy để sau nà y bổ dụng.
Xuống chiếu cho tam phẩm phụng ngá»± láºp Dung đô để chá» sung bổ.
Äặt đô Phù liá»…n là m Long vệ tÆ°á»›ng. Chá»n con trai cấm quân và những ngÆ°á»i đã thÃch chữ Kim cÆ°Æ¡ng trong quân Thiết ngạch để sung bổ và o.
Sau khi vua nháºn nhÆ°á»ng ngôi, sứ Nguyên sang, là m lá»… Ä‘á»c quốc thÆ° xong, hôm sau ban yến. Vua mặc áo trà ng vạt bằng là mà u và ng, Ä‘á»™i mÅ© có thao, sứ giả khen [32a] vua là "thanh thoát nhÆ° thần tiên". Äến khi vá» nÆ°á»›c, [sứ giả] thÆ°á»ng nói đến vẻ ngÆ°á»i thanh tú của vua.
Sau nà y, sứ ta sang [Nguyên], có ngÆ°á»i há»i rằng: "Tôi nghe nói thế tá» vẻ ngÆ°á»i thanh tú nhẹ nhõm nhÆ° thần tiên có đúng không?".
Sứ ta trả lá»i: "Äúng nhÆ° thế, song cÅ©ng là tiêu biểu cho phong thái cả nÆ°á»›c".
Sau Nguyễn Trung Ngạn và Phạm Mại sang Nguyên đáp lễ.
MINH TÔNG HOÀNG ÄẾ
Tên húy là Mạnh, con thứ tÆ° của Anh Tông, mẹ Ä‘Ãch là Thuáºn Thánh Bảo Từ hoà ng thái háºu Trần thị, con gái của HÆ°ng Nhượng Äại VÆ°Æ¡ng Quốc Tảng, mẹ sinh là Chiêu Hiến hoà ng thái háºu Trần thị, con gái của Bảo NghÄ©a VÆ°Æ¡ng Bình Trá»ng. Ở ngôi 15 năm, nhÆ°á»ng ngôi 28 năm, thá» 58 tuổi, băng ở cung Bảo Nguyên, táng ở Mục Lăng. Vua Ä‘em văn minh sá»a sang đạo trị nÆ°á»›c, là m rạng rỡ công nghiệp của ngÆ°á»i xÆ°a, giữ lòng trung háºu, lo nghÄ© sâu xa, trong yên ngoà i phục, ká»· cÆ°Æ¡ng đủ bà y. Tiếc rằng không nháºn biết mÆ°u gian của Khắc Chung, để đến ná»—i Quốc Chẩn phải chết, Ä‘o là chá»— kém thông minh váºy.
Ất Mão, [Äại Khánh] năm thứ 2 [1315], (Nguyên Diên Há»±u năm thứ 2). Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 7, Ä‘ua thuyá»n.
Tháng 5, [32b] xuống chiếu cấm cha con, vợ chồng và gia nô không được tố cáo lẫn nhau.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua vốn nhân háºu vá»›i há» hà ng, nhất là đối vá»›i báºc bá» trên mà hiển quý lại cà ng tôn kÃnh. Kẻ thần hạ há»… ai cùng tên (vá»›i há» hà ng nhà vua) Ä‘á»u phải đổi cả, nhÆ° Äá»™ đổi thà nh SÆ° Mạnh vì là cùng tên vá»›i thượng phụ1010 , Tung đổi thà nh Thúc Cao vì là cùng tên vá»›i HÆ°ng Ninh VÆ°Æ¡ng1011 (con trưởng của An Ninh vÆ°Æ¡ng)1012 . Lại các tên của chú bác, cô cáºu, khi nói đến vẫn kiêng cả. [Vua] có quyển sổ nhá» biên những chữ húy không được nói đến, trao cho các hoà ng tá» và cung phi. Chỉ vì ngà i có tấm lòng ấy, nên đã có chÃnh tÃch ấy.
Tháng 6, hạn hán.
Bấy giỠTrần Khắc Chung là m Hà nh khiển. Quan ngự sỠdâng sớ nói:
"Chức vụ tể tÆ°á»›ng, trÆ°á»›c hết phải Ä‘iá»u hoà âm dÆ°Æ¡ng. Nay Khắc Chung ở ngôi tể tÆ°á»›ng, không biết phối hợp đất trá»i [33a] cho khà tiết Ä‘iá»u hòa, để đến ná»—i mÆ°a nắng trái thá»i, thế là là m quan không được công trạng gì".
Khắc Chung nói:
"Tôi lạm giữ chức tể tÆ°á»›ng, chỉ biết có sức là m những việc mà chức vụ phải là m, còn nhÆ° hạn hán thì há»i ở Long VÆ°Æ¡ng. Khắc Chung đâu phải là Long VÆ°Æ¡ng mà đổ tá»™i được?".
Sau nÆ°á»›c sông lên to, vua Ä‘Ãch thân Ä‘i xem đắp đê. Quan ngá»± sá» tâu:
"Bệ hạ nên chăm sá»a đức chÃnh, xem là m gì việc đắp đê nhá» nhặt".
Khắc Chung nói:
"Khi dân bị nạn lụt, ngÆ°á»i là m vua phải cứu giúp tai há»a khẩn cấp đó, sá»a đức chÃnh không gì lá»›n hÆ¡n việc đó, cần gì phải ngồi thinh, tÆ° lá»± rồi bảo là "sá»a đức chÃnh?".
Có ngÆ°á»i bà n rằng: "Khắc Chung đổ lá»—i cho Long VÆ°Æ¡ng, Ä‘Ã i quan chê [đắp đê] là việc nhá» nhặt, [hai bên] Ä‘á»u sai cả".
Mùa thu, tháng 8, lấy ngà y sinh là m tiết Ninh Thiên.
Tháng 9, có sâu ăn lúa.
Mùa đông, tháng 10, có sâu ăn lúa.
Ban cho Trần Khắc Chung tước à quan nội hầu.
[33b] BÃnh Thìn, [Äại Khánh] năm thứ3 [1316], (Nguyên Diên Há»±u năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, xét duyệt quan văn và 1013 há»™ khẩu có mức Ä‘á»™ khác nhau.
Các quan xét duyệt cho rằng những tấm thiếp đóng ấn gá»— và o năm Nguyên Phong [1251 - 1258] là giả tạo. Thượng hoà ng nghe tin ấy, bảo há»:
"Äó đúng là những tấm thiếp của nhà nÆ°á»›c đấy". Nhân ôn chuyện xÆ°a1014 mà dụ rằng:
"Những ngÆ°á»i ở trong triá»u mà không am hiểu Ä‘iển cÅ© thì lỡ việc nhiá»u lắm".
Mùa đông, tháng 11, sai tể thần, tôn thất và các quan gặt ruá»™ng tịch Ä‘iá»n.
Sai Nhân Huệ VÆ°Æ¡ng Khánh DÆ° Ä‘i Diá»…n Châu xét duyệt sổ lÃnh, sổ dân, lấy Ná»™i thÆ° há»a chánh chưởng phụng ngá»± Nguyá»…n BÃnh là m phó.
Xong việc vá» triá»u, BÃnh Ä‘em tiá»n bổng dâng ná»™p. Vua sai hữu ty nháºn lấy. Có ngÆ°á»i há»i: "BÃnh ná»™p tiá»n bổng mà bệ hạ nháºn, thần chÆ°a hiểu là cá»› là m sao?".
Vua đáp: "BÃnh ná»™p tiá»n bổng là thà nh thá»±c, nếu trẫm không nháºn, thì hãm BÃnh và o tá»™i dối trá, cho nên nháºn lấy để tá» rõ BÃnh không gian dối".
BÃnh là cáºn [34a] thần của Thượng hoà ng, tÃnh ngÆ°á»i trong sạch thẳng thắn, năm trÆ°á»›c đứng đầu hà nh nhân sang sứ nÆ°á»›c Nguyên, trở vá» không mua thứ gì, Thượng hoà ng khen ngợi, đặc cách ban thưởng 2 tÆ°. Theo lệ cÅ©, những ngÆ°á»i Ä‘i sứ Nguyên vá», má»—i ngÆ°á»i được ban tÆ°á»›c 2 tÆ°, ngÆ°á»i đứng đầu hà nh nhân trở xuống, má»—i ngÆ°á»i 1 tÆ°. BÃnh là ngÆ°á»i trong sạch thẳng thắn nên được 2 tÆ°.
Lấy Trần Hùng Thao là m Thiếu phó.
Äinh Tỵ, [Äại Khánh] năm thứ 4 [1317], (Nguyên Diên Há»±u năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 3, là m lá»… thà nh hôn cho năm công chúa là Thiên Chân, à Trinh, Huy Chân, Huệ Chân, Thánh Chân.
Huy Chân lấy Uy Giản hầu (không rõ tên). TrÆ°á»›c đây, mẹ thân sinh Huy Chân là Trần Thị Thái Bình là m cung tần của Thượng hoà ng, tÃnh tham lam, thÆ°á»ng chiếm Ä‘oạt ruá»™ng đất của dân. Có ngÆ°á»i kiện, vua không giao cho hữu ty, gá»i Uy giản tá»›i Ä‘Æ°a Ä‘Æ¡n kiện cho xem và dụ rằng:
"Trẫm không giao cho quan lại xét, sợ là m nhục phi tần của tiên hoà ng, ngươi nên theo đơn mà trả [ruộng cho] dân".
Uy Giản láºp tức [34b] vâng chiếu trả lại ruá»™ng. Sau Thái Bình chết, Uy Giản Ä‘em tất cả ruá»™ng [bà ] chiếm Ä‘oạt khi trÆ°á»›c trả lại cho chủ cÅ©. Vua vì thế khen ông.
Thượng hoà ng ngá»± cung Trùng Quang. Hình bá»™ lang trung Phà Trá»±c theo hầu. Chức an phủ Thiên TrÆ°á»ng khuyết, sai Trá»±c kiêm là m.
Bấy giá» trá»™m cÆ°á»›p bắt đầu nổi lên, tên Văn Khánh là đầu sá» bá»n cÆ°á»›p. Có ngÆ°á»i khai là bắt được má»™t tên cÆ°á»›p, giải lên ná»™p quan và bảo nó là Văn Khánh. Äến lúc tra há»i, tên ấy nháºn ngay, ai cÅ©ng cho là thá»±c, duy có má»—i Trá»±c vẫn ngá». Ãn ấy để lâu không giải quyết. Thượng hoà ng há»i chuyện đó, Trá»±c trả lá»i:
"Mạng ngÆ°á»i rất trá»ng, lòng tôi còn có chá»— ngá», không dám liá»u lÄ©nh xá» quyết".
Không bao lâu, Thượng hoà ng há»i lại, Trá»±c trả lá»i nhÆ° lần trÆ°á»›c. Thượng hoà ng giáºn bảo:
"Nó đã nháºn nhÆ° thế, còn ngá» gì nữa". Trá»±c tâu:
"Nó không bị tra tấn khổ sở mà điá»m nhiên thú nháºn, thần trá»™m lấy là m ngá»".
Một tháng sau, Văn Khánh quả nhiên bị bắt. Thượng hoà ng do đó khen Trực [35a] có tà i.
Thượng hoà ng có lần ban bữa ăn cho vua. Vua nhai rất kỹ, Thượng hoà ng nói: "Äà n ông phải ăn nhÆ° rồng nuốt, cá»p cắn, cần gì phải nhai kỹ?". Khi ban bữa ăn cho vÆ°Æ¡ng hầu, thượng hoà ng cÅ©ng dụ nhÆ° thế.
Máºu Ngá», [Äại Khánh] năm thứ 5 [1318], (Nguyên Diên Há»±u năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 18, Ä‘em trưởng công chúa Thiên Chân gả cho Huệ ChÃnh vÆ°Æ¡ng (không rõ tên). Phong Huệ là m Phò ký lang.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 19, Tuyên Từ thái háºu băng.
Sai Huệ VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Tá»™c tÆ°á»›ng nhà Lý là Hiếu Túc hầu Lý Tất Kiến chết tại tráºn. Quản Thiên võ quân Phạm NgÅ© Lão tung quân đánh phÃa sau giặc. Quân giặc thua chạy, bắt được rất nhiá»u. Phong NgÅ© Lão tÆ°á»›c Quan ná»™i hầu, ban cho phi ngÆ° phù và cho con ông là m quan.
Bấy giá», Thượng hoà ng có ý xuất gia, nên sai cung nhân ăn chay. Các cung nhân Ä‘á»u ngần ngại, duy có nữ quan Nguyá»…n Thị Diên chặt ngón tay [35b] Ä‘em dâng. Thượng hoà ng ngợi khen, ban cho 40 mẫu ruá»™ng là m lÆ°Æ¡ng ăn tu hà nh ngà y sau. Rồi Thị Diên quả nhiên Ä‘i tu cho đến lúc mất, Pháºt hiệu là Tịnh Quang ni.
Mùa đông, phụ táng Tuyên Từ thái háºu ở cạnh lăng Nhân Tông.
TrÆ°á»›c đây, Nhân Tông từng dặn lại Anh Tông ngà y sau phải Ä‘em dì (tức là thái háºu) táng ở cạnh lăng và vẽ bản đồ chôn cất thà nh huyệt hình thÆ°á»›c thợ trao lại. Äến đây, Thượng hoà ng theo di mệnh, Ä‘Ã o cạnh lăng để chôn. Äất lăng nhiá»u bùn lầy, tiếng Ä‘Ã o đắp vang Ä‘á»™ng cả khu lăng. Thượng hoà ng có vẻ lo. TrÆ°á»›c đây, khi sắp chôn thái háºu [và o đấy], các quan tâu rằng không nên là m kinh Ä‘á»™ng lăng tẩm. Thượng hoà ng nói:
"Tiên đế có lệnh, ta không dám trái. Nếu có tổn hại gì, ta sẽ chịu cả".
Sau khi chôn không được bao lâu, Thượng hoà ng bị bệnh, đầy năm thì băng.
Ká»· Mùi, [Äại Khánh] năm thứ 6 [1319], (Nguyên Diên Há»±u năm thứ 6). Mùa hạ, tháng 4, bến Äông Thiên VÆ°Æ¡ng ở Äống Lâm lở 10 trượng.
[36a] Tháng 5, ngà y 17, hoà ng thái tỠVượng sinh tên hiệu là Thiên Kiến.
NÆ°á»›c to.
Mùa đông, tháng 11, hoà ng thái tỠNguyên Trác sinh.
Canh Thân, [ Äại Khánh] năm thứ 7 [1320], (Nguyên Diên Há»±u năm thứ 7). Mùa xuân, tháng 3, ngà y 16, thượng hoà ng băng ở cung Trùng Quang phủ Thiên TrÆ°á»ng, rÆ°á»›c linh cữu và o cá»a TÆ°á»ng Phù, quà n tại cung Thánh Từ.
Thượng hoà ng tÃnh tình khiêm tốn hoà nhã, hoà mục vá»›i ngÆ°á»i trong há», má»i việc của triá»u đình Ä‘á»u tá»± mình quyết Ä‘oán. Khi thÆ° rá»—i trong muôn việc báºn, Thượng hoà ng để tâm tá»›i việc trÆ°á»›c thuáºt. NhÆ°ng viết được gì, vẽ được gì, ngà i Ä‘á»u đốt cả. Táºp thÆ¡ ngá»± chế tên là Thủy vân tùy bút , trÆ°á»›c khi mất, cÅ©ng đốt Ä‘i.
Hồi còn trẻ, thÃch uống rượu, Nhân Tông răn bảo chuyện đó, từ đấy không bao giá» uống nữa. Ngà i từng ban tÆ°á»›c hÆ¡i nhiá»u cho các quan trong triá»u. Nhân Tông biết được, sai lấy sổ xem rồi ghi và o trong đó rằng:
"Sao lại có má»™t nÆ°á»›c bé bằng bà n tay mà phong quan tÆ°á»›c nhiá»u nhÆ° thế", từ đó lại cà ng [36b] tháºn trá»ng khi ban chức tÆ°á»›c. Ngà i không ngại sá»a lá»—i nhÆ° váºy đó!.
Quan nô là Hoà ng Há»™c và Thiên Kiện dùng mÆ°u kế xảo trá, đánh lừa hình quan, ngÆ°á»i trong hÆ°Æ¡ng rốt cuá»™c phải chịu tá»™i vu cáo. Thượng hoà ng biết chuyện, bảo hình quan rằng:
"Tên Há»™c gian ngoan xảo quyệt đến thế mà ngục quan không biết suy xét tình lý. Tình ngay lý gian thì không được lấy lý bá» tình. Phải suy xét cả tình và lý, tình lý không xung Ä‘á»™t thì má»›i là giá»i xỠán. Nếu biết tình không gian, thì theo lý mà là m là phải, nếu tình quả là gian rồi, thì lại phải suy xét xem lý ngay hay cong, nhÆ° váºy, Ä‘iá»u gian dối sẽ tá»± khắc hiện ra, cà ng không nên tách rá»i tình lý là m hai mà xét".
Ngà i sáng suốt, tháºn trá»ng vá» hình phạt lại nhÆ° thế đấy.
Huy Tư được phong hoà ng phi, thi theo hầu [thượng hoà ng] chưa được ngồi kiệu. Bảo Từ lấy kiệu mình vẫn đi ban cho bà thì ngà i trách rằng:
"Bảo Từ có thương yêu Huy Tư thì cho thứ khác là phải, chứ cái kiệu ngồi còn điển chế cũ, không thể [37a] cho được!".
Nguyá»…n SÄ© Cố, Chu Bá»™ là cáºn thần của thái tá». Äến khi thái tá» lên ngôi. Cố và Bá»™ Ä‘á»u vì không có đức hạnh nên Ä‘á»u không được cất nhắc. Cố là m đến Thiên chÆ°Æ¡ng các há»c sÄ©, chức nà y thá»±c đặt là m vì, chứ không có quyá»n hà nh gì. Bá»™ thì chỉ coi mấy bá»™ cấm binh Khôi. Khi thượng hoà ng thân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, Bá»™ chết tráºn, Cố thì chết trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i. Hai ngÆ°á»i nà y phục vụ Thượng hoà ng khó nhá»c lâu ngà y, nhÆ°ng vì tà i không thể dùng được, nên đặc há» và o chức nhà n tản và đá»u cho bổng lá»™c tÆ°á»›c tráºt Æ°u háºu cả mà không trao cho thá»±c quyá»n.
Nguyá»…n Quốc Phụ là m Ná»™i thÆ° chánh chưởng, là cáºn thần của Nhân Tông. Khoảng năm HÆ°ng Long [1293 - 1314] khuyết chức Hà nh khiển. [Có lần] Thượng hoà ng chầu Nhân Tông ở chùa Sùng Nghiêm, Nhân Tông bảo: "Quốc Phụ được đấy!" [Thượng hoà ng thÆ°a:
"Nếu lấy ngôi thứ mà bà n, thì [Quốc Phụ] được rồi, chỉ hiá»m hắn nghiện rượu thôi!".
Nhân Tông im lặng rồi không dùng. Quốc Phụ cuối cùng vẫn giữ chức cÅ© cho đến khi chết. Ngà i tháºn trá»ng đối vá»›i những chức vị quan trá»ng lại nhÆ° thế đấy.
Bấy giá» rÆ°á»›c linh cữu [thượng hoà ng] [37b] Ä‘Æ°a vá» Thiên TrÆ°á»ng. Thuyá»n của Bảo Từ thái háºu có 8 dây kéo, thuyá»n của Huy TÆ° hoà ng phi có 2 dây kéo. NgÆ°á»i coi cấm quan có ý nịnh vua, lấy dây buá»™c thêm và o thuyá»n của hoà ng phi. TÆ°á»›ng quân Trần Há»±u nói:
"Thuyá»n của thái háºu có 8 dây kéo là quy chế của nhà Trần để tá» rõ danh pháºn trên dÆ°á»›i", láºp tÆ°á»›c rút gÆ°Æ¡m cắt dây bá» bá»›t Ä‘i. Việc đến tai vua, vua khen ông trung thà nh. Há»±u là viên quan cáºn thần của Thượng hoà ng.
Mùa hạ, tháng 6, nước to.
Mùa thu, tháng 8, gió to.
Mùa đông, tháng 10, xuống chiếu rằng những ngÆ°á»i tranh nhau ruá»™ng đất, nếu khám xét thấy không phải của mình mà cố tranh báºy thì bị truy tố, tÃnh giá tiá»n ruá»™ng đất, bắt Ä‘á»n gấp đôi. Nếu là m văn khế giả, thì bị chặt má»™t đốt ngón tay bên trái.
Tháng 11, Äiện súy thượng tÆ°á»›ng quân Phạm NgÅ© Lão mất tại phÅ© đệ vua ban ở vÆ°á»n cau trong thà nh, thá» 66 tuổi. Vua nghỉ chầu 5 ngà y, đó là ân Ä‘iển đặc biệt.
NgÅ© Lão [ngÆ°á»i là ng] Phù Ủng, [huyện] ÄÆ°á»ng Hảo [châu] Thượng Hồng, lúc hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i tuổi, [38a], HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng thấy và cho là có kỳ tà i, Ä‘em con gái nuôi gả cho. [NgÅ© Lão] nhân đó, là m gia thần cho vÆ°Æ¡ng, được vÆ°Æ¡ng dạy bảo thêm, tà i nghệ tuyệt vá»i. VÆ°Æ¡ng tiến cỠông.
NgÅ© Lão xuất thân trong hà ng quân ngÅ©, nhÆ°ng rất thÃch Ä‘á»c sách, là ngÆ°á»i phóng khoáng, có chà lá»›n, thÃch ngâm thÆ¡, tá»±a nhÆ° không để ý đến việc võ bị. NhÆ°ng quân ông chỉ huy, thá»±c là đội quân phụ tá», há»… đánh là thắng. Ông có là m bà i thÆ¡:
Hoà nh sáo giang sơn cáp kỷ thu,
Tam quân tỳ hồ khà thôn ngưu.
Nam nhi vị liễu công danh trái,
Tu thÃnh nhân gian thuyết VÅ© hầu.
(Vung giáo non sông trải mấy thu,
Ba quân tá»±a cá»p nuốt trôi trâu.
Trai chưa trả nợ công danh được,
Còn thẹn khi nghe chuyện Vũ hầu)1015 .
Ông huấn luyện quân Ä‘á»™i rất có ká»· luáºt, đối đãi tÆ°á»›ng hiệu tá»±c nhÆ° ngÆ°á»i nhà , cùng đồng cam cá»™ng khổ vá»›i binh sÄ©, cho nên quân Ä‘i tá»›i đâu, không ai dám chống; tất cả chiến lợi phẩm thu được Ä‘á»u sung và o kho quân, coi của cải nhÆ° không, là báºc danh tÆ°á»›ng của má»™t thá»i váºy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Tôi từng thấy các danh tÆ°á»›ng nhà Trần nhÆ° HÆ°ng Äạo VÆ°Æ¡ng thì há»c vấn [38b] tá» ra ở bà i hịch, Phạm Ä‘iện súy thì há»c vấn biểu hiện ở câu thÆ¡, không chỉ có chuyện vá» nghá» võ. Thế mà dùng binh tinh diệu, há»… đánh là thắng, đã tấn công là chiếm được, ngÆ°á»i xÆ°a cÅ©ng không má»™t ai vượt nổi các ông. Lê Phụ Trần thì dÅ©ng lược đứng đầu ba quân, má»™t mình má»™t ngá»±a xông pha trong lúc gian nguy, mà tà i văn há»c của ông đủ để dạy bảo thái tá». Äủ biết, nhà Trần dùng ngÆ°á»i, vốn căn cứ và o tà i năng của hỠđể trao trách nhiệm. Còn nhÆ° quân Thiên thuá»™c (tức là quân Thiên vÅ©) mà cấm không được và o há»c. Giả sá» có ngÆ°á»i văn võ toà n tà i sinh ra ở trong đó, thì chẳng bị kìm hãm lắm sao!
Tháng 12, ngà y 12, táng Thượng hoà ng và o Thái lăng ở Yên Sinh (Thái Lăng ở núi Yên Sinh, hai lăng Mục Lăng và Phụ Lăng cÅ©ng ở đó), miếu hiệu là Anh Tông, thụy hiệu là Hiển Văn Duệ VÅ© Khâm Minh Nhân Hiếu Hoà ng Äế.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Gốc của thiên hạ là ở nÆ°á»›c, gốc của nÆ°á»›c là ở nhà , [39a] gốc của nhà là ở mình. Có dạy được ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c. Äá»i ÄÆ°á»ng Ngu thịnh trị chẳng qua cÅ©ng là nhÆ° váºy. Kinh ThÆ° ca ngợi Äế Nghiêu dẫn dắt muôn dân bỠác là m thiện, Ä‘i tá»›i thịnh trị, thì hẳn là vì trÆ°á»›c hết ông biết thân yêu há» hà ng1016 , cÅ©ng tức là đã thá»±c hiện giáo hóa bắt đầu từ trong nhà váºy. Tôi Ä‘á»c sá» chép vá» Anh Tông, thấy không ngần ngại sá»a bá» lá»—i lầm, kÃnh cẩn thá» phụng cha mẹ, hòa mục vá»›i há» hà ng, truy tôn tổ tiên là m đế là m háºu, chu đáo trong cúng tế, tháºn trá»ng trong tang lá»…, Ä‘á»u là phải đạo; trong nhà đủ là m khuôn phép, ngÆ°á»i ngoà i bắt chÆ°á»›c theo. Cho nên trên thì Nhân Tông khen là hiếu, dÆ°á»›i thì Minh Tông tuân theo khuôn phép. NÆ°á»›c trở nên văn minh,dân tá»›i chá»— già u thịnh. NhÆ° thế chẳng phải là hiệu quả trị nÆ°á»›c vốn ở gốc tu thân tá» gia là gì? Dù lá»i khen trong Thi, ThÆ°1017 cÅ©ng không hÆ¡n thế.
Lại nói: Thiên tỠmất 7 tháng thì chôn, nay để hơn 9 tháng mới chôn. Có lẽ thế là theo thuyết âm dương chăng1018 .
[39b] TrÆ°á»›c đây, Anh Tông không khoẻ, vua ngà y đêm Æ¡ luôn ngoà i cá»a phòng ngủ của Thượng hoà ng, má»—i khi và o thăm thì cùng Ä‘i vá»›i Quốc Chẩn. Vì Anh Tông tin cáºy Quốc Chẩn hÆ¡n cả, định Ä‘em vua gá»i gắm Quốc Chẩn, cho nên không cho và o thăm má»™t mình, mà phải cùng Ä‘i vá»›i Quốc Chẩn, cốt để cho tình nghÄ©a vua tôi được khăng khÃt và không còn nghi ngại gì nữa.
Bấy giá», Bảo Từ thái háºu cho gá»i sÆ° Phổ Huệ đến chùa Phổ Minh mở há»™i Quán Ä‘Ãnh1019 . Anh Tông bệnh vừa chuyển nặng. Phổ Huệ xin được gặp để trình bà y việc sống chết. [Anh Tông] sai trả lá»i rằng:
"Sư hãy đến đây, ta chết rồi, Quan gia có sai bảo gì, thì cứ việc là m. Còn như chuyện sau khi chết, thì sư cũng chưa chết, biết đâu mà trình bà y việc chết với ta?".
Thái há»c sinh Äặng Tảo thÆ°á»ng xuyên đứng hầu bên giÆ°á»ng ngá»± để viết di chiếu. Anh Tông băng, vua Ä‘Ãch thân khâm liệm. Chỉ có Quốc phụ cùng Tảo và gia nhi chủ nô là Lê Chung tham gia việc nà y. Äến khi rÆ°á»›c linh cữu vá» sÆ¡n lăng, Tảo, Chung Ä‘á»u tá»›i hầu [40a] lăng tẩm. Hà ng năm, khi vua bái yết lăng, Tảo thÆ°á»n lánh Ä‘i chổ khác, chỉ có ý nguyện ở lại phụng thá» lăng tẩm mà thôi, chứ không đòi xin gì khác.
Vua thÆ°Æ¡ng Tảo nghèo, ban cho 20 mẫu ruá»™ng, sai Trần Thế HÆ°ng mang giấy cho. Ruá»™ng nà y khi trÆ°á»›c đã ban cho thứ phi của vua là Thiên Xuân. Thiên Xuân cứ giữ giấy cÅ© mà cà y cấy, thế mà Tảo vẫn không tranh chấp vá»›i bà . Thế HÆ°ng biết chuyện, tâu thá»±c vá»›i vua. Vua láºp tức thu lại giấy của Thiên Xuân, Ä‘em ruá»™ng trả cho Tảo, Tảo cÅ©ng chẳng lấy là m mừng.
Chung thì Ä‘á»i mồ mả tổ tiên, bán ruá»™ng đất, nhà cá»a, Ä‘em gia quyến vợ con đến Yên Sinh, chôn cất và là m nhà ở đấy. Cả hai ngÆ°á»i Ä‘á»u ở Yên Sinh cho đến khi mất. Sau nà y Nghệ Hoà ng đến Yên Sinh, tưởng nhá»› hai ngÆ°á»i bá» tôi đó, liá»n sai Trần An trùng tu chùa cÅ© của Tảo và Chung, lại cấp ruá»™ng để thá» cúng, ban tên chùa là chùa Trung Tiết.
Äổi đô Phù Liá»…n là m Khấu mã quân.
Äói.
Lấy Bùi Má»™c Äạc tri Thẩm hình viện sá»±, kiêm [40b] Chuyển váºn sứ lá»™ Hoà ng Giang Hạ.
Tân Dáºu, [Äại Khánh] năm thứ 8 [1321], (Nguyên Anh Tông Thạc Äức Bạt Lạt Chà Trị năm thứ 10). Mùa xuân, tôn Thuáºn Thánh Bảo Từ thái thượng hoà ng háºu là m Thuáºn Thánh Bảo Từ hoà ng thái háºu, tôn mẹ thân sinh là Huy TÆ° hoà ng phi là m Huy TÆ° hoà ng thái phi (tức là Chiêu Từ hoà ng thái háºu).
Tháng 2, gạo 1 thăng nhá» trị giá 1 quan tiá»n.
Mùa hạ, lúa chiêm được mùa to.
Mùa đông, tháng 12, hoà ng tỠthứ ba là Phủ sinh.
Thi các tăng nhân, há»i kinh Kim CÆ°Æ¡ng.
Ban cho Trần Khắc Chung tước Quan nội hầu.
Sai sứ sang Nguyên mừng Anh Tông lên ngôi.
Lấy Nguyá»…n Trung Ngạn là m Ngá»± sá» Ä‘Ã i thị ngá»± sá».
Nhâm Tuất, [Äại Khánh] năm thứ 9 [1322], (Nguyên Chà Trị năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, lấy Huệ Túc Äại VÆ°Æ¡ng Niên là m Phó ký lang.
Tháng 3, sét đánh tháp Báo Thiên, sụt mất 2 tầng góc bên đông.
Mùa hạ, ngÆ°á»i Nguyên [41a] tranh chấp biên giá»›i. Sai Hình bá»™ thượng thÆ°, ty Hà nh khiển là Doãn Bang Hiến sang Nguyên tranh biện. Hiến mất trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i, vua rất thÆ°Æ¡ng tiếc.
Quý Hợi, [Äại Khánh] năm thứ 10 [1323], (Nguyên Chà Trị năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 8, ngà y 22, vua ngá»± đến nhà Thái há»c. Có tên Mặc trong quân Thiên thuá»™c ở Hoà ng Giang Ä‘á»— khoa thi Thái há»c sinh, vua xuống chiếu bắt trở lại quân ngÅ©, là m quân lại quân Thiên Ä‘inh, đến khi thi đánh gáºy, [Mặc] lại Ä‘á»— cao.
Bấy giá» tuyển chá»n các quân, lấy ngÆ°á»i béo trắng là m hạng trên, cho nên quân sÄ© không xăm mình nữa là bắt đầu từ đấy.
Xuống chiếu rằng khi tranh ruá»™ng mà ruá»™ng có lúa, thì hãy chia là m 2 phần, bồi thÆ°á»ng cho ngÆ°á»i cà y 1 phần, còn 1 phần lÆ°u lại. Äó là theo lá»i tâu của Äại an phủ Kinh sÆ° kiêm Kiểm pháp quan Nguyá»…n DÅ©. DÅ© nổi tiếng ngang vá»›i Thiên HÆ°. Khi Thiên HÆ° thôi chức Kinh lược sứ Nghệ An, Lâm Bình, vua sai DÅ© kế chức ấy. NgÆ°á»i Chiêm [41b] cÅ©ng sợ phục.
Bấy giá», quan trong triá»u nhÆ° bá»n Trần Thì Kiến, Äoà n Nhữ Hà i, Äá»— Thiên HÆ°, Mạc ÄÄ©nh Chi, Nguyá»…n DÅ©, Phạm Mai, Phạm Ngá»™, Nguyá»…n Trung Ngạn, Lê Quát, Phạm SÆ° Mạnh, Lê Duy (Duy ngÆ°á»i xã Cổ Äịnh, huyện Nông Cống), TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, Lê CÆ° Nhân nối nhau và o triá»u, nhân tà i rá»™ nở.
Anh em Ngá»™, Mại vốn trÆ°á»›c là há» Chúc, khi Nhân Tông xuất gia, là m ná»™i há»c sinh theo hầu. Vua cho rằng há» Chúc không phải là há» lá»›n, má»›i đổi cho thà nh há» Phạm. Ngá»™ trÆ°á»›c tên là Kiên, Mại trÆ°á»›c tên là Cố, Ä‘á»u theo há»c Nguyá»…n SÄ© Cố. Kiên tránh tên của phán thủ Huệ NghÄ©a đổi là Ngá»™, Cố tránh tên của thầy, đổi là Mại. Mại ở ngá»± sá» Ä‘Ã i1020 , cÆ°Æ¡ng trá»±c dám nói, có phong cách ngÆ°á»i bá» tôi can ngăn ngà y xÆ°a". Sau và o chÃnh phủ, không được mấy năm bị bãi chức.
Trung Ngạn tên cũ là Cốt. Khi Anh Tông ngự cung Trùng Quang, có ý muốn xuất gia, có là m bà i thơ "Chiêu ẩn"1021 ban cho Trung Ngạn, Trung Ngạn từ chối không vâng mệnh.
ÄÄ©nh Chi là ngÆ°á»i liêm khiết, [42a] sống rất đạm bạc. Vua rất hiểu ông, sai ngÆ°á»i ban đêm Ä‘em 10 quan tiá»n bá» và o nhà ông. Hôm sau, ÄÄ©nh Chi và o chầu, tâu vua hay chuyện đó. Vua bảo: "Không ai đến nháºn, cho khanh lấy mà tiêu". Thá»i Hiến Tông, ông là m Nháºp ná»™i hà nh khiển Hữu ty lang trung rồi thăng Tả ty lang trung.
Mùa đông, tháng 11, đúc tiá»n kẽm.
Tháng 12, sách phong con gái trưởng của Huệ VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn là Huy Thánh công chúa là m Lê Thánh hoà ng háºu (tức là Hiến Từ thái háºu).
Lấy Uy Giản hầu (không rõ tên) là m Tham thị triá»u chÃnh trị quân quốc sá»±. Thân thuá»™c có kẻ chê chức ấy thấp. Uy Giản bảo chúng:
"Bá»n bay ngu quá, phà m bá» tôi được chúa thượng trông tá»›i, Ä‘á»u do ở lòng thánh lá»±a chá»n, chứ không phải là sức ngÆ°á»i là m nổi, sao lại được cà n rỡ nghÄ© xằng? Ta may được Ä‘á»™i Æ¡n yêu quý, thá»±c đã quá lòng mong muốn rồi, bà n chi đến chức cao hay thấp".
Vua nghe biết, cho là những lá»i nói phải.
[42b], Giáp Tý, [Khai Thái] năm thứ 1 [1324], (Nguyên Thái Äịnh năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, đổi niên hiệu.
Xét duyệt các sắc mụ nội thị tạp lưu.
Mùa hạ, tháng 4, lấy Huệ VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn là m Nháºp ná»™i quốc phụ thượng tể, Kiểm hiệu thái úy Nháºt Duáºt là m Tá thánh thái sÆ°; Uy Túc công Văn BÃch là m Nháºp ná»™i phụ quốc thái bảo, Văn Huệ công Quang Triá»u là m Nháºp ná»™i hiệu tÆ° đồ.
Vua Nguyên sai Mã Hợp Mưu1022 , Dương Tông Thụy sang báo tin lên ngôi1023 và trao cho 1 quyển lịch.
Bá»n MÆ°u Ä‘i ngá»±a đến táºn Ä‘Æ°á»ng ở cầu Tây Thấu Trì không xuống. Những ngÆ°á»i biết tiếng Hán, vâng lệnh tiếp chuyện, từ giá» Thìn đến giá» Ngá», khà giáºn cà ng tăng.
Vua sai Thị ngự sỠNguyễn Trung Ngạn ra đón. Trung Ngạn lấy lẽ bẻ lại, Hợp Mưu đuối lý, phải xuống ngựa bưng chiếu đi bộ. Vua rất hà i lòng.
Rồi sau bà n việc trái ý vua, [Ngạn] bị giáng là m Thông phán châu Viêm Lãng, [43a] được tiếng là chÃnh sá»± giá»i. Ãt lâu sau, được thăng là m Thiêm tri Thánh Từ cung sá»±.
Ban cho Trần Bang Cẩn bức tranh và bà i thÆ¡. Bấy giá», Bang Cẩn là m Äại hà nh khiển thượng thÆ° tả bá»™c xạ, là ngÆ°á»i tÃn thá»±c giữ gìn, giản dị Ä‘iá»m tÄ©nh, không xa hoa. Vua ban cho bức tranh và bà i thÆ¡ rằng:
Hình dung cốt cách nại đông hà n,
Tướng mạo đình đình diệc khả khan.
Phong lÆ°u nhất Ä‘oạn hồn miêu táºn,
Tâm lý nan miêu cảnh cảnh đan.
(Cốt cách dáng hình chịu rét đông,
Hiên ngang tướng mạo thực nên trông.
Phong lÆ°u má»i vẻ Ä‘á»u nên cả,
Vẽ sao canh cánh tấm lòng trung).
Mùa đông, tháng 12, cấm tiá»n kẽm.
Năm nà y hạn hán, sâu bá»; trâu bò, gia súa chết nhiá»u.
Ất Sá»u, [Khai Thái] năm thứ 2 [1325], (Nguyên Thái Äịnh năm thứ 2). Mùa xuân, đặt ty Liêm phá»ng ở các lá»™. Lấy Äặng Lá»™ là m Liêm phá»ng sứ hai lá»™ Äại Hoà ng và An Tiêm.
Mùa thu, tháng 8, ban xuống các Ä‘iá»u lệ má»›i quy định.
Theo quy chế cÅ©, Hà nh khiển ty ở cung Quan Triá»u và Thánh Từ, cùng Ná»™i thÆ° há»a cục thì gá»i chung là Ná»™i máºt viện. Äến nay, đổi Hà nh khiển ty thà nh Môn hạ sảnh, còn Ná»™i thÆ° há»a cục vẫn là Ná»™i máºt [43b] viện.
TÆ° đồ Văn Huệ công Quang Triá»u mất (thá» 39 tuổi).
BÃnh Dần, [Khai Thái] năm thứ 3 [1326], (Nguyên Thái Äịnh năm thứ 3). Từ tháng 2, mùa xuân, đến tháng 6 không mÆ°a.
Tháng 3, Trung thÆ° thị lang tri Thẩm hình viện sá»± Bùi Má»™c Äạc mất.
Trước đây, khi Anh Tông sắp băng có bảo vua:
"Má»™c Äạc trải thá» ba triá»u, là ngÆ°á»i cung kÃnh, tháºn trá»ng, giữ gìn, há»c thức khả quan, nên đãi ngá»™ cho khéo, chá»› để bị ngÆ°á»i ta ngăn trở".
Vua sai vẽ chân dung Má»™c Äạc cất ở nhà sách, có ý định dùng và o chức to, nhÆ°ng chÆ°a kịp thăng thì mất (thá» 62 tuổi).
Mùa thu, tháng 7, xét duyệt các quan văn võ.
Lấy Ná»™i thÆ° há»a chánh chưởng phụng ngá»± Tạ Bất Căng là m Nháºp ná»™i hà nh khiển, hà nh Tả ty lang trung. Lấy Trần Khắc Chung là m thiếu bảo, hà nh Thánh Từ cung Tả ty sá»±, ban tên tá»± là Văn Tiết, hà m Äồng trung thÆ° môn hạ bình chÆ°Æ¡ng sá»±.
Buổi quốc sơ, theo quy chế cũ của nhà Lý, hà m Hà nh khiển có thêm các chữ Trung thư môn hạ bình [44a] chương sự. Từ khi thượng tướng Quang Khải ở ngôi tể tướng, chê chức hà nh khiển và chức tể tướng ngang hà ng nhau, mới tâu xin đổi thà nh Trung thư môn hạ công sự để cho có phân biệt.
Äến đây, vua cho Khắc Chung thăng chức Thiếu bảo, nhÆ°ng vẫn là m việc hà nh khiển; để Æ°u đãi, nên đặc cách thêm các chữ Trung thÆ° môn hạ bình chÆ°Æ¡ng sá»±, là theo quy chế cÅ©.
Giáng Nguyễn Trung Ngạn là m An phủ sứ Thanh Hóa.
Trung Ngạn có tÃnh hay sÆ¡ xuất. Bấy giá», Bảo VÅ© VÆ°Æ¡ng được ban tÆ°á»›c Tạo y thượng vị hầu1024 , Trung Ngạn ghi sổ, lại xếp và o hà ng Tá» y1025 . Vua thÆ°Æ¡ng ông có tà i, vả lại cÅ©ng là do lầm lỡ, không bắt tá»™i, nên Ä‘uổi ra là m quan bên ngoà i. Trung Ngạn từng là m bà i thÆ¡ tá»± phụ rằng:
Giá»›i Hiên tiên sinh lang miếu khÃ,
Diệu kinh dÄ© hữu thốn ngÆ°u chÃ.
Niên phÆ°Æ¡ng tháºp nhị thái há»c sinh,
Tà i đăng tháºp lục sung đình thÃ.
Nhị tháºp há»±u tứ nháºp gián quan,
Nhị tháºp há»±u lục Yên kinh sứ.
(Giới Hiên tiên sinh tà i lang miếu1026 ,
Có chà nuốt trâu từ niên thiếu.
Tuổi má»›i mÆ°á»i hai thái há»c sinh,
Vừa đến mÆ°á»i sáu dá»± thi đình.
Hai mươi bốn tuổi là m quan gián,
Hai mươi sáu tuổi sứ Yên Kinh)1027 .
Ông kiêu căng nhÆ° váºy đấy. Vá» sau, hai lần sung chức [44b] Há»±u sảnh1028 . Äến thá»i Dụ Tông, và o chÃnh phủ, giữ trá»n tiếng tốt, không phụ là báºc nho giả, thá» hÆ¡n 80 tuổi. Có Giá»›i Hiên táºp lÆ°u hà nh ở Ä‘á»i.
Bấy giá» TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu là m Hà nh khiển. Má»™t hôm, Siêu nói trong triá»u rằng hình quan Phạm Ngá»™ và Lê Duy ăn hối lá»™. Vua láºp tức sai Ä‘iá»u tra. Hán Siêu nói kÃn vá»›i ngÆ°á»i khác:
"Tôi là m việc ở chÃnh phủ, được chúa thượng tin dùng, cho nên má»›i nói thế, biết đâu lại có chuyện tra xét nà y!".
Vua nghe váºy nói: "Hà nh khiển là quan ở sảnh, Thẩm hình là quan ở viện, ta Ä‘á»u tÃn nhiệm cả. Sao lại là m ta tin quan sảnh mà ngá» quan viện?".
Äến khi tra há»i, Hán Siêu Ä‘uối lý phải phạt 300 quan tiá»n.
Ãt lâu sau, lấy Phạm Ngá»™ là m Tham tri chÃnh sá»± đồng tri thượng thÆ° Tả ty sá»±, chức ngang vá»›i Hán Siêu. Ngá»™ tuy há»c vấn không bằng Hán Siêu, nhÆ°ng là m quan thanh liêm cẩn tháºn, được tiếng khen ở thá»i đó.
Huệ Túc VÆ°Æ¡ng đánh Chiêm Thà nh không thắng lợi [45a] trở vá». Vua nói:
"Tiên đế tắm mÆ°a gá»™i gió má»›i bắt được chúa nÆ°á»›c nó. Quốc phụ là má»™t trá»ng thần, phụng mệnh Ä‘i đánh1029 , khiến chúa nÆ°á»›c giặc là Chế Năng phải chạy sang nÆ°á»›c khác (Chế Năng chạy sang Trảo Oa cầu cứu), láºp tù trưởng A Nan là m Hiệu Thánh á vÆ°Æ¡ng. Nay Huệ Túc chỉ là má»™t vÆ°Æ¡ng thôi, uy vá»ng không thể sánh vá»›i Quốc phụ, thế mà ta cứ ở yên trong cung, trao cho chuyên việc đánh dẹp, muốn bắt sống chúa nó thì là m nổi chăng?".
Äinh Mão, [Khai Thái] năm thứ 4 [1327], (Nguyên Thái Äịnh năm thứ 4). Mùa hạ, tháng 5, sét đánh lăng tẩm. Quần thần bà n việc ấy. Xuống chiếu phạt bá»n Thiếu bảo Trần Khắc Chung, Hà nh khiển Äoà n Nhữ Hà i theo mức Ä‘á»™ khác nhau.
Sau hôm sét đánh, các quan há»p bà n ở Ná»™i nhân văn cục. Các vÆ°Æ¡ng hầu cùng giải lao vá»›i Trần Khắc Chung và Äoà n Nhữ Hà i. Khắc Chung nói chuyện có giá»ng hà i hÆ°á»›c. Nhữ Hà i vá»™i đứng dáºy bá» Ä‘i. Khắc Chung nói xong má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u cÆ°á»i, [45b] bị quan Ngá»± sá» hặc tá»™i. Xuống chiếu phạt Khắc Chung và Nhữ Hà i. Nhữ Hà i cãi:
"Lúc cÆ°á»i đùa thì thần đã Ä‘i rồi".
Vua nói:
"Nhữ Hà i nghe biết là đùa cợt, không ngăn, lại bá» mà đi, thế là cố ý hãm má»i ngÆ°á»i và o tá»™i lá»—i mà tÃnh kế tránh lá»—i cho mình".
Rốt cuộc vẫn phạt Nhữ Hà i.
Có viên quan tên là Hiệu Khả ca ngợi vua giá»i hÆ¡n Anh Tông. Vua biến sắc mặt, ngăn không cho nói và bảo:
"Ai mà khen ngÆ°á»i khác là giá»i hÆ¡n cha, thì ngÆ°á»i ấy hẳn là bất hiếu vá»›i cha mẹ, cho nên má»›i nói ra câu ấy".
Hiệu Khả không biết chiá»u cha mẹ, nên vua nói thế để răn Ä‘e y.
(Hiệu Khả là ngÆ°á»i trong lòng trà trá. Có lần, vua lấy ra hai chiếc hòm Ä‘á»±ng áo mặc, sai Hiệu Khả xếp loại tốt xấu và bảo Khả: "Má»™t cái do chÃnh tay Thái thượng tá»± là m, má»™t cái do ná»™i nhân Lê Kế là m, cả hai Ä‘á»u tinh xảo cả, ngÆ°Æ¡i chỉ xem cái nà o khéo hÆ¡n".
Hiệu Khả xem đi xem lại hai ba lần rồi nói úp mở theo kiểu nước đôi: "Chúa thượng có cái khép của chúa thượng, bỠtôi cũng có cái khéo của bỠtôi".
Vua cÅ©ng phải phì cÆ°á»i.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Câu nói ấy của vua, tuy là nhất thá»i nói ra vá»›i Hiệu Khả, [46a] nhÆ°ng tấm lòng trung háºu qua đó cÅ©ng đủ rõ.
Máºu Thìn, [Khai Thái] năm thứ 5 [1328], (Nguyên Trà Hoà năm thứ 1, từ tháng 9 trở Ä‘i là Văn Tông Äồ Thiếp Mục NhÄ© năm Äại Lịch thứ 1). Mùa xuân, tháng 3, giết Quốc phụ thượng tể Quốc Chẩn.
Bấy giá», vua ở ngôi đã 15 năm, tuổi đã cao mà vẫn chÆ°a láºp thái tá». Cha hoà ng háºu là Quốc Chẩn giữ ý định đợi hoà ng háºu có con rồi sẽ láºp. CÆ°Æ¡ng Äông Văn Hiến hầu (không rõ tên) là con (có sách chép là em) của Tá Thánh thái sÆ° Nháºt Duáºt, muốn đánh đổ hoà ng háºu để láºp hoà ng tá» Vượng, má»›i Ä‘em 100 lạng và ng đút lót cho gia thần của Quốc Chẩn là Trần Phẫu, bảo nó vu cáo Quốc Chẩn âm mÆ°u phản loạn. Vua tin là thá»±c, giam Quốc Chẩn ở chùa TÆ° Phúc rồi Ä‘em việc ấy há»i Thiếu bảo Trần Khắc Chung. Khắc Chung cùng cánh vá»›i Văn Hiến, lại cùng mẹ vá»›i Vượng, Ä‘á»u là ngÆ°á»i Giáp SÆ¡n và đã từng là m thầy dạy Vượng, liá»n trả lá»i: "Bắt hổ thì dá»…, thả hổ thì khó". [46b] Vua má»›i cấm tuyệt không cho Quốc Chẩn ăn uống, bắt phải tá»± tá». Hoà ng háºy lấy áo tẩm nÆ°á»›c cho Quốc Chẩn uống, uống xong thì chết. Bắt bá»› đến hÆ¡n trăm ngÆ°á»i liên can. Má»—i khi xỠán, bị can phần nhiá»u Ä‘á»u kêu oan.
Và i năm sau, gặp khi vợ cả vợ lẽ tên Phẫu ghen nhau, Ä‘em chuyện Văn Hiến đút và ng tâu lên vua. Phẫu bị hạ ngục. Ngục quan Lê Duy là ngÆ°á»i cÆ°Æ¡ng trá»±c, xét xá» ngay ngà y hôm ấy. Tên Phẫu bị lăng trì, nhÆ°ng chÆ°a kịp hà nh hình thì gia nô của Thiệu Võ (không rõ tên) là con của Quốc Chẩn đã ăn sống hết cả thịt của nó. Văn Hiến được miá»…n tá»™i chết, bị giáng là m dân thÆ°á»ng, xóa tên trong sổ [hoà ng tá»™c].
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Ngôi thái tá» là gốc của nÆ°á»›c, không thể không láºp sá»›m. Pháºn chÃnh Ä‘Ãch không thể để chi thứ phạm bừa. Vua ở ngôi đã lâu, con thứ đã lá»›n rồi mà con chÃnh Ä‘Ãch chÆ°a sinh, thì là m thế nà o? Tòng quyá»n là phải. Äợi con Ä‘Ãch là chấp chÃnh1030 , láºp [47a] con thứ là tòng quyá»n. Äến khi con Ä‘Ãch sinh ra, lá»›n lên, thì gia phong cho con thứ tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng, còn ngôi thái tá» trả vá» con Ä‘Ãch, ai bảo là chẳng nên?.
Có ngÆ°á»i há»i rằng: "Lỡ có chuyện không là nh, vua cha mất trÆ°á»›c thì nguy lắm".
Xin thÆ°a: Hãy chămchú và o lá»i dạy thÆ°á»ng ngà y, nháºn rõ lấy những lá»i trong di chiếu, chá»n ngÆ°á»i bá» tôi xã tắc, ủy cho việc gá»i gắm con côi, thì không có lo gì. Huống chi Minh Tông chÃnh mình ở và o cảnh ấy rồi, tất nhiên có thể xá» trà được ổn thá»a. Quốc Chẩn là ngÆ°á»i cố chấp không linh hoạtt, để cho kẻ gian thần thừa dịp gieo vạ, đáng thÆ°Æ¡ng thay!.
Kinh dịch có câu: "Xét xem có chá»— sáng tá» thông suốt mà thi hà nh Ä‘iển lá»…". Quốc Chẩn có lẽ chÆ°a nghe bao giá»! NhÆ°ng mối oan của ôn không thể không là m cho rõ.
Còn nhÆ° Trần Khắc Chung cÅ©ng là nhân váºt của má»™t thá»i, vua trao cho hắn chức vị sÆ° bảo1031 , và đem việc nÆ°á»›c há»i hắn, đáng lẽ phải hết lòng trung khuyên can, để cho vua mình trở thà nh Nghiêu Thuấn má»›i phải. Thế mà lại và o hùa vá»›i kẻ [47b] quyá»n quý, là m hại ngÆ°á»i ngay thẳng, Ä‘i theo bá»n gian tà , đẩy ngÆ°á»i là nh tá»›i ná»—i oan khiên, hãm đức vua và o việc là m tá»™i lá»—i. Việc ấy mà nhẫn tâm là m được, thì còn việc gì mà không nhẫn tâm là m nữa? Sau lại xui vua cầu công Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, thì cái thói nịnh hót lại lá»™ ra nữa. Cho nên, báºc là m vua khi dùng ngÆ°á»i hiá»n, phải xét kỹ há», là bởi sợ rằng có đứa tiểu nhân nhÆ° bá»n Khắc Chung có thể lá»t và o trong đó váºy.
Láºp hoà ng tá» Vượng là m Äông cung thái tá»; phong con thứ là Nguyên Trác là m Cung TÄ©nh Äại VÆ°Æ¡ng.
Ká»· Tỵ, [Khai Thái] năm thứ 6 [1329], (từ tháng 2 trở Ä‘i là Khai Há»±u năm thứ 1, Nguyên Äại Lịch năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, ngà y mồng 7, sách phong Äông cung thái tá» Vượng là m Hoà ng thái tá».
Ngà y 15, vua nhÆ°á»ng ngôi, Vượng lên ngôi hoà ng đế, đổi niên hiệu là Khai Há»±u năm thứ 1. Äại xá. (Vua tá»±) xÆ°ng là Triết Hoà ng, Tôn Thượng hoà ng là ChÆ°Æ¡ng Nghiêu Văn Triết Thái Thượng [48a] Hoà ng Äế. Tôn Lệ Thánh hoà ng háºu là m Hiến Từ thái thượng hoà ng háºu (Hiến có sách chép là Huệ). Quần thần dâng tôn hiệu là Thể Nguyên Ngá»± Cá»±c Duệ Thánh Chà Hiếu Hoà ng Äế.
RÆ°á»›c thượng hoà ng vỠở hà nh cung Thiên TrÆ°á»ng. Các hoà ng tá» chầu hầu.
Thượng hoà ng thÆ°á»ng hay bà n đến các nhân váºt của bản triá»u. Thái bảo Uy Túc Văn BÃch nói:
"Xét bà n nhân váºt để dạy hoà ng tá», chỉ nên nhắc tá»›i ngÆ°á»i thiện, còn kẻ ác hãy bá» chá»› bà n đến, sợ các hoà ng tá» nghe được, có thể sẽ có ngÆ°á»i bắt chÆ°á»›c".
Thượng hoà ng nói:
"Thiện ác Ä‘á»u phải nêu để đối chiếu, không thể bá» má»™t bên nà o. Nếu con ta quả là hiá»n, thì nghe Ä‘iá»u thiện tất phải theo mà há»c táºp, nghe Ä‘iá»u ác tất phải ghét mà tránh xa; thiện, ác Ä‘á»u có thể là m gÆ°Æ¡ng được cả. Nếu (con ta) không hiá»n, thì đợi gì thấy kẻ ác rồi má»›i là m Ä‘iá»u ác? NhÆ° Thái Khang1032 thất đức, là bởi các vua trÆ°á»›c chÆ¡i bá»i mà bắt chÆ°á»›c hay sao? Tùy Dưỡng Äế1033 luôn mồm nói đến Nghiêu Thuấn, nhÆ°ng má»i việc là m của ông ta thì lại nhÆ° Kiệt, Trụ, có phải là ông ta thấy Ä‘iá»u thiện mà bắt chÆ°á»›c hay sao".
Uy Túc cúi đầu nháºn là phải.
Lại má»™t hôm, [thượng hoà ng] má»i Huệ Túc VÆ°Æ¡ng và o tẩm Ä‘iện, bảo ông ngồi. Thượng hoà ng Ä‘ang ăn chay. Huệ Túc VÆ°Æ¡ng vốn bà i xÃch Pháºt Lão, nhân nói:
"Thần không biết ăn chay thì có Ãch lợi gì?".
Thượng hoà ng Ä‘oán biết ý ông, liá»n dụ rằng:
"Ông cha ta ngà y xÆ°a thÆ°á»ng ăn cÆ¡m chay, cho nên ta bắt chÆ°á»›c đó thôi, còn Ãch lợi gì thì ta không biết".
Huệ Túc im lặng rồi lui ra.
Phong Tá thánh thái sÆ° Nháºt Duáºt là m Äại VÆ°Æ¡ng.
Mùa đông, Thượng hoà ng Ä‘i tuần thú đạo Äà Giang, Ä‘Ãch thân Ä‘i đánh man NgÆ°u Hống, sai Thiêm tri Nguyá»…n Trung Ngạn Ä‘i theo để biên soạn thá»±c lục.
TrÆ°á»›c đó, thá»i Nhân Tông, NgÆ°u Hống cùng Äạo Máºt và o chầu, cho trở vá». Äến nay, chúng là m phản, thả sức cÆ°á»›p bóc; đất cõi Äà Giang vá» tay chúng cả1034 lại mÆ°u cÆ°á»›p nhà Hoà i Trung. Thượng hoà ng quyết định thân chinh. Trần Khắc Chung can rằng:
"Äà Giang vốn có tiếng là đất lam chÆ°á»›ng, lại nhiá»u ghá»nh thác chảy xiết, không [49a] lợi cho việc hà nh quân. Chiêm Thà nh không có lam chÆ°á»›ng, khà độc, vả lại đế vÆ°Æ¡ng Ä‘á»i trÆ°á»›c thân chinh, nhiá»u lần bắt được chúa nó. Chi bằng bá» NgÆ°u Hống đấy mà đánh ChiêmThà nh là hÆ¡n. Thượng hoà ng nói:
"Trẫm là cha mẹ dân, nếu sinh dân mắc và o cảnh lầm than thì phải cứu gấp, chả lẽ đi so đo khó dễ lợi hại hay sao?". Khắc Chung lạy tạ tâu rằng:
"Lòng thánh che chở, nuôi dưỡng rá»™ng khắp, không phải là điá»u mà trà ngu tối của thần có thể nghÄ© tá»›i được".
TrÆ°á»›c đây, khi Thượng hoà ng sắp Ä‘i đánh NgÆ°u Hống, ngÆ°á»i Chiêm Chiêu đế cá»a khuyết dâng thÆ°, Ä‘inh ninh rằng sẽ xin Ä‘em cả trại ra hà ng, nên đã khắc phù1035 là m tin. Thượng hoà ng Ä‘ang muốn lên trên thà nh trại của há», bắt chÆ°á»›c chuyện vua Hán VÅ© Äế lên Ä‘Ã i của chúa Hung Nô ngà y xÆ°a. Äến khi thân chinh, sai Chiêm NghÄ©a tiến sang để tiếp ứng quân nhà vua và dặn rằng:
"Trại Chiêm Chiêu đã Æ°á»›c hẹn xin hà ng, phải đợi quân ta tá»›i, không được hà nh Ä‘á»™ng liá»u".
Thượng hoà ng đến MÆ°á»ng Việt1036 , đóng quân lại, ban tên [cho đất ấy] là phủ Thái Bình; [ở đây] có suối Bác Tá», ban tên là suối Thanh Thủy [48b]. Chiêu NghÄ©a hầuj tá»›i Chiêm Chiêu, muốn tâng công, tấn công trại, bị thua. Tuyên uy tÆ°á»›ng quân VÅ© TÆ° Hoằng liá»u sức chiến đấu, chết tại tráºn. Thượng hoà ng nghe tin nói: "Äã lỡ rồi!".
Song chiến dịch nà y, Thượng hoà ng Ä‘Ãch thân chỉ huy, hiệu lệnh nghiêm minh, uy thanh vang dá»™i, Ai Lao nghe tiếng chạy tan.
Khi vỠđến sông Bạch Hạc, giữa sông có đá ngầm dá»c theo dòng chảy. Thuyá»n Ä‘i thÆ°á»ng bị chạm phải hay mắc cạn. Nghe nói thần sông ấy là Phụ VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng. Thượng hoà ng khấn thầm: "Nếu thuyá»n ngá»± Ä‘i được an toà n thì sẽ khen thưởng".
Sau nà y HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng Ä‘i đánh man Äà Giang, Ä‘á»— thuyá»n trên sông Bạch Hạc, đêm thấy thần báo má»™ng rằng: "Năm trÆ°á»›c vua có lệnh khen thưởng mà đến nay vẫn chÆ°a thấy gì".
HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng vá» tâu lại, Thượng hoà ng bèn phong thêm cho hai chữ: Quá»· thần thiêng liêng, ứng nghiệm, quả không sai là ngoa váºy.
Lấy VÅ© Nghiêu Tá là m Nháºp ná»™i hà nh khiển Môn hạ hữu ty lang trung.
Nghiêu Tá (ngÆ°á»i Hồng Châu) vá»›i em là Nông, [50a], Ä‘á»u Ä‘á»— cùng má»™t khoa hồi Thượng hoà ng còn ở ngôi vua. Anh em Ä‘á»u nổi tiếng văn há»c, Nghiêu Tá là m Hà nh khiển đồng tri Ná»™i máºt viện sá»±. Äến nay, trao cho chức nà y.
Chú thich:
920 Văn Túc VÆ°Æ¡ng: tên là Äạo Tái, con của Trần Quang Khải.
921 Chỉ các dân tá»™c Ãt ngÆ°á»i sống trên lãnh thổ Äại Việt thá»i đó. Nháºt Duáºt còn biết tiếng của nÆ°á»›c xung quanh Äại Việt, nhÆ° Hán, Chăm-pa.
922 Tức là xã Vũ Lâm huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình.
923 Quy cước, mã yên: là hai món ăn. Quy cước là món sò huyết, mã yên: chưa rõ món gì.
924 Theo CÆ°Æ¡ng mục thì miện sam là chức hiệu thÆ° quyá»n miện, ngÆ°á»i Ä‘á»— thám hoa được bổ chức ấy. Sam là chức bạ thÆ° mạo sam, ngÆ°á»i Ä‘á»— bảng nhãn được bổ chức ấy.
925 Cương mục chép là Thượng chân đô.
926 Theo truyá»n thuyết Trung Quốc, trãi là loà i thú không chân, có 1 sừng, há»… gặp ngÆ°á»i không chÃnh trá»±c thì húc nên dùng trãi là m biểu tượng cho quan ngá»± sữ giữ việc Ä‘Ã n hặc, hay gián quan giữ việc khuyên can vua.
927 Ấn trướng hạ: con dấu đóng trong khi hà nh quân, đánh dẹp.
928 Thanh dã: là m vÆ°á»n không nhà trống, khiến quân xâm lược tá»›i không có má»™t nguồn háºu cần tại chổ nà o.
929 Thà nh Bình Lá»—: chÆ°a biết là ở đâu, nhÆ°ng có lẽ là nằm ở trong vùng hÆ°Æ¡ng Bình Lá»— hay quáºn Bình Lá»— Ä‘á»i Lê Äại Hà nh, tức khu vá»±c nằm giữa sông Cầu và sông Cà Lô, gần Phù Lá»—, nay thuá»™c huyện Sóc SÆ¡n, Hà Ná»™i.
930 Äèo Mai LÄ©nh: tức đèo Äại Du, phÃa nam huyện Äại DÅ©, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
931 Tức Trần Thái Tông.
932 Sở Chiêu VÆ°Æ¡ng chạy loạn ra nÆ°á»›c ngoà i, có ngÆ°á»i là m thịt dê tên là Duyệt Ä‘i theo. Sau Chiêu VÆ°Æ¡ng trở vá» nÆ°á»›c, ban thưởng cho Duyệt. Duyệt từ chối và nói: "Nhà vua mất nÆ°á»›c, tôi không được giết dê, nay vua vá» nÆ°á»›c, tôi lại được là m nghá» giết dê, tÆ°á»›c lá»™c thế là đủ còn thưởng gì nữa".
933 Cao Tổ nhà Háºu Tống Tên là LÆ°u Dụ vốn là ngÆ°á»i là m ruá»™ng, sau nhân dịp loạn lạc, nổi lên già nh được thiên hạ.
934 Thượng phụ: tức Lã Vá»ng, giúp Chu VÅ© VÆ°Æ¡ng già nh được thiên hạ, VÅ© VÆ°Æ¡ng tôn là m thầy, gá»i là Thượng phụ.
935 Hán Cao Tổ bị Hạng VÅ© VÆ°Æ¡ng bao vây, bá» tôi là Ká»· TÃn giả là Hán Cao Tổ ra hà ng. Cao Tổ do đó trốn thoát, còn Ká»· TÃn đã bị thiêu chết.
936 Do Vu: là bá» tôi của Sở Chiêu VÆ°Æ¡ng thá»i Xuân Thu, Sở Chiêu VÆ°Æ¡ng lúc lánh nạn bị kẻ cÆ°á»›p đâm. Do Vu đã giÆ¡ lÆ°ng ra chịu đâm để cứu Chiêu VÆ°Æ¡ng Sở Tá» tức Sở Chiêu VÆ°Æ¡ng.
937 Dá»± Nhượng: là gia thần của Trà Bá nÆ°á»›c Tấn thá»i Chiến Quốc. Trà Bá bị Triệu TÆ°Æ¡ng Tá» giết, Dá»± Nhượng đã nuốt than cho khác giá»ng, giả là m hà nh khất, mÆ°u giết TrÆ°ng TỠđể báo thù cho chủ.
938 Thân Khoái: là viên quan giữ ao cá cho Tá» Trang Công Ä‘á»i Xuân Thu. Khi Trang Công bị Thôi Trữ giết, Thân Khoái cÅ©ng chết theo.
939 KÃnh Äức tức Uất Trì Cung là tÆ°á»›ng của ÄÆ°á»ng Thái Tông (lúc ấy còn gá»i là Äức xông lên chém tÆ°á»›ng giặc, há»™ vệ Thái Tông bị VÆ°Æ¡ng Thế Sung vây đánh, KÃnh Äức xông lên chém tÆ°á»›ng giặc, há»™ vệ Thái Tông thoát khá»i vòng vây.
940 Nhan Cảo Khanh là m thái thú ThÆ°á»ng SÆ¡n, khi An Lá»™c SÆ¡n nổi loạn đánh bị bắt, Cảo Khanh luôn miệng chá»i An Lá»™c SÆ¡n, bị Lá»™c SÆ¡n cắt lưỡi.
941 Thát: tức Thát Äát, chỉ Mông Cổ.
942 VÆ°Æ¡ng Công Kiên tức VÆ°Æ¡ng Kiên, trị châu Hợp Châu (Tứ Xuyên) đã huy Ä‘á»™ng nhân dân anh dÅ©ng chiến đấu ở núi Äiếu NgÆ°, cầm cá»± vá»›i đạo quân Mông Cổ do vua Nguyên Mông Ke chỉ huy trong 4 tháng trá»i, cho đến khi Mông Ke ốm chết dÆ°á»›i thà nh Äiếu NgÆ°, quân Mông Cổ phải rút.
943 Tức UryangkhaÄ‘ai (Uriyangqadai), tên tÆ°á»›ng Mông Cổ đã đánh chiếm vùng Vân Nam và tiến quân và o nÆ°á»›c ta năm 1258. Tên của UryangkhaÄ‘ai ở các thÆ° tịch có nhiá»u phiên âm: Ngá»™t LÆ°Æ¡ng Hợp Äãi, Ngá»™t LÆ°Æ¡ng Hợp Thai, Ngá»™t LÆ°Æ¡ng Cáp Äãi, Ô Äặc Lý Cáp Äạt, Ô Lan Cáp Äạt...
944 Bản Hoà ng Việt văn tuyển chép là XÃch Tu TÆ°.
945 Năm 1253, Hốt Tất Liệt và tÆ°á»›ng UryangkhaÄ‘ai vượt sông Kim Sa đánh chiếm thủ đô nÆ°á»›c Äại Lý. Chỉ trong và i tuần, nÆ°á»›c Äại Lý bị chinh phục, vua Äại Lý là Äoà n HÆ°ng bị bắt và đầu hà ng. Nam Chiếu nói đến trong bà i hịch là chỉ nÆ°á»›c Äại Lý bấy giá», ở vùng Vân Nam, Trung Quốc.
946 Vân Nam VÆ°Æ¡ng: tên là Hốt Kha XÃch (Hugodi), con trai của Hốt Tất Liệt. Cuối năm 1267, Hốt Tất Liệt phong Hốt Kha XÃch là m Vân Nam vÆ°Æ¡ng, Ä‘em quân đóng giữ đất nÆ°á»›c Äại Lý cÅ© ở Vân Nam.
947 Câu trong sách Hán thÆ°: "Ôm mồi lá»a đặt dÆ°á»›i đống củi rồi nằm lên trên, lá»a chÆ°a kịp cháy vẫn cho là yên".
948 Câu từ Sở từ: "Kẻ sợ canh nóng thÆ°á»ng thổi cả rau nguá»™i".
949 Bà ng Mông, Háºu Nghệ: là hai nhân váºt bắn cung giá»i trong thần thoại Trung Quốc.
950 Vốn là nÆ¡i trú ngụ của các vua "man di" khi và o chầu vua Hán ở TrÆ°á»ng An. Ở đây chỉ nÆ¡i dà nh cho các sứ bá»™ nhà Nguyên lÆ°u trú trong kinh thà nh bấy giá».
951 Theo truyá»n thuyết Trung Quốc, Cao Dao là m sÄ© sÆ° thá»i Ngu Thuấn. SÄ© sÆ° là chức đứng đầu vá» việc hà nh ngục thá»i đó.
952 VÅ© VÆ°Æ¡ng là m tÆ°á»›ng cho Văn VÆ°Æ¡ng, Thà nh VÆ°Æ¡ng là m tÆ°á»›ng cho VÅ© VÆ°Æ¡ng, Ä‘á»u là những ngÆ°á»i có công lá»›n khai sáng ra nhà Chu.
953 Theo truyá»n thuyết Trung Quốc, Hữu Miêu là má»™t tá»™c ở phÃa Nam, nổi lên chống lại Thuấn, Thuấn dùng thủ Ä‘oạn vá»— vỠđể thu phục.
954 Tôn VÅ© là ngÆ°á»i nÆ°á»›c Tá», là m tÆ°á»›ng cho Ngô VÆ°Æ¡ng Hạp LÆ° (Ä‘á»i Xuân Thu) lấy cung nhân của Hạp LÆ°, táºp tráºn bà y đánh tráºn, vá» sau giúp nÆ°á»›c Ngô thu phục chÆ° hầu, mở rá»™ng đất Ä‘ai.
955 Sách Tấn thư (q.27) chép là Mã Long.
956 Äây là truyá»n thuyết. Thá»±c ra phép tỉnh Ä‘iá»n có từ Ä‘á»i Chu.
957 Gia Các Lượng: Tên tá»± là Khổng Minh, ngÆ°á»i Ä‘á»i Tam Quốc, giúp LÆ°u Bị dá»±ng nên nÆ°á»›c Thục, cùng hai nÆ°á»›c Ngô và Nguỵ tạo thà nh thế chân vạc.
958 Vệ Công: Tức Lý TÄ©nh Ä‘á»i ÄÆ°á»ng Thái Tông, đã mô phá»ng bát tráºn đồ của Gia Cát Lượng là m ra Lục hoa tráºn, tráºn lá»›n bá»c tráºn nhá», gá»i là Lý Vệ Công binh pháp.
959 Hoà n Ôn: Tên tá»± là Nguyên Tá», má»™t danh tÆ°á»›ng Ä‘á» Tấn, là m đến chức Äại tÆ° mã, đã đánh Nguỵ, Tiá»n Tần... nổi tiếng thá»i đó.
960 Lý Thuyên: NgÆ°á»i Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, soạn sách Thái bạch âm kinh nói vá» mÆ°u chÆ°á»›c dùng binh.
961 NgÅ© hà nh: Là thuá»·, thổ, kim, má»™c, hoả. Ở đây là váºn dụng thuyết ngÅ© hà nh tÆ°Æ¡ng ứng trong binh pháp.
962 Cá»u cung: 9 cung. Khái niệm cá»u cung ban đầu được Ä‘Æ°a ra má»™t cách mÆ¡ hồ trong Cần tạo Ä‘á»™ của Kinh Dịch: "Thái Nhất lấy số của nó để Ä‘i qua cá»u cung, 4 chÃnh và 4 duy Ä‘á»u hợp thà nh 15". Trịnh Huyá»n chú thÃch là thần Thái Nhất (hay Thái Ất) ở cung giữa, lần lượt tuần hà nh 8 cung bát quái ở chung quanh. CÅ©ng từ đó, ngÆ°á»i Hán láºp thà nh cá»u cung số, gồm 9 cung, tức 9 ô vuông trong má»™t hình vuông, 3 ô hà ng trên mang các số 4, 9, 2; 3 ô hà ng giữa mang các số 3, 5, 7; 3 ô hà ng dÆ°á»›i mang các số 8, 1, 6. NhÆ° váºy đó là má»™t ma tráºn (ảo phÆ°Æ¡ng) mà tổng các cá»™t ngang, dá»c và chéo Ä‘á»u bằng 15. NgÆ°á»i ta thần bà hoá cá»u cung và vá» sau đến Ä‘á»i Tống, ngÆ°á»i ta lại coi cá»u cung số là "Lạc thÆ°".
963 CÆ°Æ¡ng nhu, chẵn lẻ, âm dÆ°Æ¡ng, thần sát, phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng, tinh tú, hung thần, ác tÆ°á»›ng, tam cát, ngÅ© hung... Ä‘á»u là các khái niệm được dùng trong việc láºp tráºn đồ thá»i xÆ°a.
964 Chỉ nước Nguyên.
965 Chỉ vương quốc Chiêm Thà nh (Chăm-pa).
966 Văn BÃch: là con Äạo Tái, cháu Quang Khải.
967 MÆ°á»ng Mai: nay là đất huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình.
968 Bản dịch cũ chữa là "Thân vương", có lẽ đúng hơn.
969 Yên Hoa: nay là Yên Phụ ở Hà Ná»™i. Thá»±c ra không phải năm nà y (1302), đạo sÄ© Hứa Tông Äạo má»›i đến Äại Việt. Theo bà i minh trên chuông Thông Thánh Quán ở Bạch Hạc (Việt Trì), do chÃnh Hứa Tông Äạo soạn năm Äại Khánh thứ 8 (1321), thì ông đã đến Äại Việt và o năm BÃnh Tý (1276). Ông là ngÆ°á»i hÆ°Æ¡ng Thái Bình, huyện Phúc Thanh, Phúc Châu, lá»™ Phúc Kiến.
970 Tỳ Ni còn gá»i là Thi Lị bBì Nại hay Thi Nại (Sri Vinaya), tức là cá»a Quy NhÆ¡n ngà y nay.
971 Mộc Lạc: có nghĩa là "cây đổ, cây rụng".
972 Nguyên bản in là tam bách tam thiên, hẳn là chữ thiên? in nhầm từ chữ tháºp?. Các bản in Ä‘á»i Nguyá»…n đã chữa lại là tam bách tam tháºp.
973 Y thiên quốc, lấy ở Quốc ngữ, ná»™i dung nói vỠđạo trị nÆ°á»›c. Mục thiên tá» truyện bá»™ tiểu thuyết cổ của Trung Quốc, do Quách Phác Ä‘á»i Tấn chú giải, chép truyện Mục VÆ°Æ¡ng Ä‘á»i Chu. Bản nhầm chữ thiên tá» thà nh thái tá».
974 Kinh nghi: những Ä‘iá»u nghi vấn trong kinh Ä‘iển nho gia.
975 Kinh nghĩa: bà n vỠnghĩa lý trong kinh điển nho gia.
976 Chế độ rộng, ngặt.
977 Tà i khó bắn trĩ.
978 Äức Ä‘á»™ đế vÆ°Æ¡ng vốn Æ°a sá»± sống, phù hợp vá»›i lòng dân.
979 CÅ©ng gá»i là ngón Ä‘eo nhẫn, ngón áp út.
980 Dược thạch châm: nghĩa là bà i châm khuyên răn, có tác dụng như thuốc thang.
981 La Hồi: có lẽ là nước La Hộc (Lava) ở Laphuri, Thái Lan.
982 Thiá»n Vu: tên gá»i chúa Hung Nô.
983 Ho Hà n: tức Hô Hà n Da, má»™t thiá»n vu Hung Nô. Äá»i Hán Nguyên Äế, Hô Hà n Da sang chầu và xin là m rể nhà Hán, Nguyên Äế Ä‘em VÆ°Æ¡ng TÆ°á»ng (tức Chiêu Quân) gả cho.
984 Äông PhÆ°Æ¡ng Sóc: tên tá»± là Mạn Thiến, ngÆ°á»i Ä‘á»i Hán, giá»i khôi hà i, hoạt kê, từng là m Kim mã môn thị trung cho Hán VÅ© Äế.
985 "Trần Khắc Chung" theo tiếng Hán có nghĩa là nhà Trần sắp chấm dứt.
986 Tức Huệ Vũ đại vương Trần Quốc Chẩn.
987 Thiệu Vũ Vương là con của Quốc Chẩn.
988 Thượng hoà ng Nhân Tông là tổ thứ nhất của phái Thiá»n Trúc Lâm Ä‘á»i Trần.
989 Sư Pháp Loa trước là đệ tỠcủa Trúc Lâm đại sĩ, sau trở thà nh vị tổ thứ hai của phái Trúc Lâm.
990 Xá lỵ: phiên âm tiếng Phạn sarira, nghÄ©a là thân thể, thuáºt ngữ Pháºt giáo, chỉ những phần còn lại sau khi thiêu xác, thÆ°á»ng là những hạt nhá», được gá»i là xá lỵ. Bản in khắc nhầm chữ Xá lỵ thà nh Xá sát.
991 Câu chuyện trên cũng được chép trong Nam ông mộng lục của Hồ Nguyên Trừng. Theo sách nà y (chuyện Tô linh định mệnh), xá lỵ bay và o ống tay áo hoà ng tỠMạnh.
992 Nguyên văn: "Hiá»n giả quá chi dã". Theo chúng tôi, có lẽ Toà n thÆ° đã khắc nhầm từ câu: "Hiá»n giả chi quá dã", nên dịch nhÆ° trên.
993 Nguyên bản Toà n thÆ° chép là An Lá»— Uy, nhầm chữ Khôi ra chữ Uy. Nguyên sá», Bản ká»· (VÅ© Tông) chép rằng năm Chà Äại thứ 1 (1308), Lá»… bá»™ thượng thÆ° A Lý sang nÆ°á»›c ta. A Lý Khôi hay A Lặc Khôi là những tên phiên âm khác nhau của ngÆ°á»i Mông Cổ Alqui.
994 Y: Y Doãn, công thần khai quốc của nhà Thương; Chu: là Chu công, công thần của nhà Chu.
995 Di Tá»: tức Bá Di, Thúc Tá» hai bá» tôi trung của nhà ThÆ°Æ¡ng, không chịu thần phục nhà Chu, bá» lên núi Thú DÆ°Æ¡ng ở ẩn, bị chết đói ở đó.
996 Cầu Giang Khẩu: cầu ở vùng của sông Tô Lịch, thuá»™c phÆ°á»ng Giang Khẩu, tức vùng phố Hà ng Buồm, Hà Ná»™i ngà y nay.
997 Cá»a thà nh chợ Dừa: ở Ô Chợ Dừa, Hà Ná»™i ngà y nay.
998 Cá»a thà nh Tây DÆ°Æ¡ng: ở cá»a Ô Cầu Giấy, Hà Ná»™i ngà y nay.
999 Cá»a thà nh Vạn Xuân: ở phÃa ngoà i phÆ°á»ng Ông Mạc, tức Ô Äống Mác ở Hà Ná»™i ngà y nay.
1000 Nguyên bản chép là huyện Yên Bang, nhÆ°ng thá»±c ra Yên Bang là tên lá»™ thá»i Trần và tên đạo thá»i Lê, tức đất tỉnh Quảng Ninh ngà y nay. Trong DÆ° địa chà của Nguyá»…n Trãi, Lý Tá» Tấn có nói: "Yên Bang là nÆ¡i hiểm ác, gá»i là viá»…n châu (châu xa), các triá»u đại Ä‘á»u Ä‘Ã y ngÆ°á»i đến ở đó".
1001 Uy Túc công: tức Trần Văn BÃch, con Trần Äạo Tái, cháu Trần Quang Khải.
1002 Văn Huệ công: tức Trần Quang Triá»u, con Trần Quốc Tảng, cháu Trần Quốc Tuấn. Ở trên, đã chép.
1003 Nãi Mã Äại: các bản Toà n thÆ° khắc nhầm thà nh Nãi Mã Phản, do chữ Äãi gần giống chữ Phản. Nãi Mã Äãi là phiên âm tên Mông Cổ Naimatai (có nghÄ©a là "ngÆ°á»i của bá»™ lạc Naiman").
1004 Theo chú thÃch của CMCB9 thì ở huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i, có xã Thâm Thị. Sông Thâm Thị có lẽ là đoạn sông Hồng chảy qua xã nà y.
1005 Cá»a biển Cần Hải: tức Cá»a Cá»n, nay thuá»™c huyện Quỳnh LÆ°u, tỉnh Nghệ An.
1006 Äồ Bà n: là kinh đô của Chiêm Thà nh, nay thuá»™c tỉnh Bình Äịnh.
1007 Chiêu Vương tức là Trần Lý, Cung Vương là Trần Hấp, à Vương là Trần Kinh.
1008 Nguyên văn là chữ "lễ", chúng tôi cho rằng Toà n thư in lầm.
1009 Tuyên Từ: là bà háºu của Nhân Tông, Bảo Từ: là mẹ Ä‘Ãch của Minh Tông.
1010 Tức Trần Thủ Äá»™.
1011 HÆ°ng Ninh VÆ°Æ¡ng, tức Trần Tung, có tên hiệu Pháºt giáo là Tuệ Trung thượng sÄ©.
1012 Äúng ra là An Sinh VÆ°Æ¡ng, tức Trần Liá»…u. Ở đây Toà n thÆ° nhầm chữ Sinh thà nh chữ Ninh.
1013 Dịch chữ "cáºp"? trong nguyên văn. CÆ°Æ¡ng mục sá»a lại là "cấp"?. Bản dịch cÅ©: "... xét định lại quan văn, cấp cho há»™ khẩu theo thứ báºc khác nhau".
1014 Năm Nguyên Phong thứ 7 (1257), trong lúc hà nh quân chống quân Mông Cổ, ấn vua bị mất, phải khắc ấn gỗ để dùng trong giấy tỠviệc quân (xem Toà n thư, BK5, 23b).
1015 VÅ© hầu: tức Gia Cát Lượng, tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Thục thá»i Tam Quốc.
1016 Nguyên văn là "Cá»u tá»™c" tức há» 9 Ä‘á»i gồm cao, tằng, tổ, khảo bản thân và con, cháu, chắt, chút, ở đây chỉ há» hà ng nói chung.
1017 ThÆ° Kinh (Nghiêu Ä‘iển) ca ngợi vua Nghiêu: "Là m sáng đức lá»›n để thân yêu hòa hợp được há» hà ng, há» hà ng hòa mục rồi, lại là m cho trăm há» tốt đẹp, trăm há» sáng tá» rồi lại hòa hợp vá»›i muôn nÆ°á»›c chÆ° hầu. Dân chúng trong thiên hạ Ä‘á»u bỠác là m thiện, trở nên yên vui hÆ°ng thịnh".
1018 Thuyết âm dÆ°Æ¡ng: ở đây là chỉ quan niệm của các nhà chiêm tinh thuáºt số cho rằng ngÆ°á»i chết phải chá»n ngà y, chá»n giỠđể chôn, nếu không được ngà y giá» là nh, sẽ có thể gây ra tai há»a cho ngÆ°á»i sống.
1019 Quán Ä‘Ãnh:(Abhiseka) là má»™t nghi lá»… Pháºt giáo, dùng nÆ°á»›c hoặc sữa gá»™i lên đỉnh đầu.
1020 Theo Nam ông má»™ng lục của Hồ Nguyên Trừng thì Phạm mại là m ngá»± sá» trung thừa, bị cách chức trong vụ án Huệ VÅ© VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn. Sau khi Quốc Chẩn được minh oan, Mại được thăng là m tham tri chÃnh sá»±.
1021 Chiêu ẩn: có nghÄ©a là má»i báºc ẩn sÄ© ra là m quan. Hoà i Nam vÆ°Æ¡ng An Ä‘á»i Hán có thiên "Chiêu ẩn sÄ©", Tống Văn Äá» có xây Chiêu Ân quán cho Lôi Thứ Tông ở Chung SÆ¡n.
1022 Phiên âm tên Hồi giáo Mahmud.
1023 Vua Nguyên lên ngôi nói ở đây là NguyênThái Äịnh Äế.
1024 Tạo y thượng vị hầu: tước vị hầu mặc áo đen.
1025 Tá» y thượng vị hầu: tÆ°á»›c thượng vị hầu mặc áo tÃa.
1026 Lang miếu: là triá»u đình, câu thÆ¡ có ý "Tiên sinh Giá»›i Hiên là nhân tà i của triá»u đình".
1027 Năm 26 tuổi, Nguyễn Trung Ngạn được lệnh đi sứ sang kinh đô nhà Nguyên, bấy giỠlà Yên Kinh (nay là Bắc Kinh).
1028 Há»±u sảnh: tức là Ná»™i máºt viện.
1029 Toà n thÆ° chép năm Máºu Ngá» (1318). Sai Huệ VÅ© VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn Ä‘i đánh Chiêm Thà nh (q.6, tá» 35a). Toà n thÆ° cÅ©ng chép năm Giáp Tý (1424) lấy Huệ VÅ© VÆ°Æ¡ng Quốc Chẩn là m Nháºp ná»™i quốc phụ thượng tể. NhÆ° váºy Quốc phụ ở đây là Quốc Chẩn và lần Ä‘i đánh Chiêm Thà nh nà y xảy ra và o năm 1318.
1030 Kinh, quyá»n là hai khái niệm thÆ°á»ng gặp trong kinh Ä‘iển nho gia. Kinh là những nguyên tắc, nguyên là lý vỠđạo nghÄ©a, pháp chế không thể thay đổi được, bất di bất dịch, đòi há»i má»i ngÆ°á»i phải luôn luôn tuân thủ (chấp kÃnh). Quyá»n là quyá»n biến, là những biện pháp linh hoạt có lúc cần phải theo (tòng quyá»n), để đạt được mục Ä‘Ãch (đạo), dù những biện pháp ấy có thể trái vá»›i các nguyên lý, nguyên tắc kinh Ä‘iển.
1031 Khắc Chung được phong Thiếu bảo năm Khai Thái thứ 3 (1326), lại là thầy dạy (sÆ°) của hoà ng tá» (sau là thái tá») Vượng nên gá»i là "sÆ° bảo".
1032 Theo truyá»n thuyết Trung Quốc: Thái Khang là vua nhà Hạ, con của Khải, chÆ¡i bá»i vô Ä‘á»™, sau bị chÆ° hầu há» Hữu Cùng là Háºu Nghệ Ä‘uổi Ä‘i.
1033 Tùy Dưỡng Äế DÆ°Æ¡ng Quảng là má»™t tên vua vô đạo, giết cha là Văn Äế để cÆ°á»›p ngôi vua, cá»±c kỳ xa hoa, tà n bạo, sau bị giết.
1034 Nguyên văn là "Bản giang chi địa...", chúng tôi cho rằng bản chữ "bản" vốn là chữ "Äà " Toà n thÆ° chép lẫn.
1035 Phù là váºt để là m tin, thÆ°á»ng là m bằng tre, gá»—, đồng, ngá»c có khắc chữ, chia là m hai, má»—i bên cầm má»™t nữa, lúc cần chứng thá»±c thì Ä‘em hai ná»a ghép lại.
1036 MÆ°á»ng Việt: nay là đất huyện Yên Châu, tỉnh SÆ¡n La.
|
17-09-2008, 10:30 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q 7(a)
Bản Kỷ Toà n Thư 7
Nhà Trần (1330 - 1377)
[1a]
K ỷ N h à T r ầ n
Hiến Tông Hoà ng Äế
Tên húy là Vượng, con thứ của Minh Tông, mẹ Ä‘Ãch là Hiến Từ tuyên thánh hoà ng thái háºu, mẹ sinh là Minh Từ hoà ng thái phi Lê thị. Ở ngôi 13 năm, thá» 23 tuổi, băng táng ở lăng XÆ°Æ¡ng An. Vua tÆ° trá»i tinh anh, sáng suốt, váºn nÆ°á»›c thái bình, nhÆ°ng hưởng thá» không dà i, chÆ°a thấy là m được gì, đáng tiếc thay!
Canh Ngá», Khai Há»±u năm thứ 2 [1330], (Nguyên Chà Thuáºn năm thứ 1). Mùa hạ, tháng 5, lấy ngà y sinh là m tiết Há»™i Thiên.
Mùa thu, tháng 7, Thuáºn Thánh Bảo Từ hoà ng thái háºu1037 băng tại am Má»™c Cảo, Yên Sinh.
Thái háºu tÃnh nhân từ. Các con của Anh Tông, dù là con vợ thứ sinh ra, bà đá»u yêu dấu, chăn nuôi nhÆ° con mình.
Công chúa Huệ Chân được Anh Tông yêu quÃ, thái háºu cÅ©ng rất yêu nà ng. Thiên Chân là con đẻ của [1b] Thái háºu, nhÆ°ng khi có ban thức gì, thì cho Huệ Chân trÆ°á»›c, rồi sau má»›i đến Thiên Chân. Sau khi Anh Tông băng, Thái háºu cà ng chăm sóc Huệ Chân hÆ¡n trÆ°á»›c.
Äến nhÆ° đối xá» vá»›i các cung tần Æ°u háºu, nhÆ° nữ quan trong cung là VÆ°Æ¡ng thị, mẹ đẻ của Huệ Chân, được yêu quà mà có thai, Thái háºu đã lấy song hÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°á»ng ( phòng ngủ của thái háºu ) cho là m nÆ¡i sinh đẻ. VÆ°Æ¡ng thị sau khi đẻ xong thì mất. Cung nhân ngầm tâu vá»›i Thượng hoà ng là Thái háºu giết VÆ°Æ¡ng thị. Thượng hoà ng vẫn biết Thái háºu là ngÆ°á»i nhân từ, liá»n nổi giáºn lấy roi đánh ngÆ°á»i cung nhân ấy. Thái háºu cÅ©ng chẳng để bụng chuyện đó.
Bảo Huệ quốc mẫu ( tức là mẹ của Bảo Từ thái háºu ) có lần xin cho Nguyên Huy ( túc là con gái của Uy Huệ, cháu gái của Bảo Từ ) và o là m cung phi. Thượng hoà ng Ä‘em chuyện đó há»i thái háºu. Thái háºu trả lá»i: " Không được, nếu Nguyên Huy được là m phi thì sẽ khiến Thục TÆ° phải xÆ°ng là nô chăng?".
Bà không Ä‘em Æ¡n riêng mà cho bừa là nhÆ° váºy đó. NgÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i ca ngợi bà là báºc đứng đầu mẫu đức. Từ khi rÆ°á»›c linh cữu Anh Tông vá» Yên Sinh, má»i Ä‘iá»u khổ hạnh, bữa cháo, bữa chay, [2a] không việc gì bà không là m, nhÆ°ng bà không chịu thụ giá»›i vá»›i nhà sÆ°. Bà nói:
" Từ khi Tiên đế ra Ä‘i, ta không thể trông thấy mặt nhà sÆ°, ngồi nói chuyện vá»›i nhà sÆ° được, chỉ ăn chay, húp cháu khổ hạnh để báo đáp đức lá»›n nhÆ° trá»i của tiên đế thôi, y bát1038 mà là m gì?".
Bà ở núi mÆ°á»i năm rồi mất.
Tá Thánh thái sÆ° Chiêu Văn Äại DÆ°Æ¡ng Nháºt Duáºt mất ( thá» 77 tuổi ).
Nháºt Duáºt thÃch chÆ¡i vá»›i ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i, thÆ°á»ng cưỡi voi đến chÆ¡i thôn Bà Già ( thôn nà y hồi Lý Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thà nh, bắt được ngÆ°á»i Chiêm cho ở đấy, lấy tiếng Chiêm đặt tên là Äa Gia Ly, sau gá»i sai thà nh "Bà Già ") có khi ba, bốn ngà y má»›i vá». Lại hay đến chÆ¡i chùa TÆ°á»ng Phù, nói chuyện vá»›i nhà sÆ° ngÆ°á»i Tống, ở lại đến hôm sau má»›i vá». NgÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i đến kinh sÆ°, thÆ°á»ng kéo đến nhà ông. Nếu là khách Tống thì ông kéo ghế ngồi gần, chuyện trò suốt buổi, nếu là ngÆ°á»i Chiêm hay ngÆ°á»i các man khác, thì Ä‘á»u theo phong tục nÆ°á»›c há» mà tiếp đãi.
Äá»i Nhân Tông, sứ nÆ°á»›c Sách Mã TÃch1039 sang cống, không tìm được ngÆ°á»i phiên dịch. Chỉ có [2b] Nháºt Duáºt là dịch được. Có ngÆ°á»i há»i vì sao ông biết tiếng nÆ°á»›c há», ông trả lá»i rằng:
"Thá»i Thái Tông, sứ nÆ°á»›c ấy sang1040 nhân có giao du vá»›i há» nên hiểu được đôi chút tiếng nÆ°á»›c há»".
Nhân Tông từng bảo:
"Chiêu Văn VÆ°Æ¡ng1041 có lẽ là kiếp sau của ngÆ°á»i phiên lạc, nên giá»i tiếng các nÆ°á»›c đó".
Khi đã là m tể tÆ°á»›ng, ông thÆ°á»ng qua nhà Trần Äạo Chiêu là ngÆ°á»i Tống, ngồi bên nhau nói chuyện phiếm hà ng giá» mà không má»i. Anh Tông nghe biết chuyện bảo ông:
"Tổ phụ1042 là tể tÆ°á»›ng. Äạo Chiệu tuy là ngÆ°á»i Tống, nhÆ°ng đã có Hà n lâm phụng chỉ, há nên ngồi nói chuyện vá»›i hắn?".
Theo lệ cÅ©, sứ Nguyên sang, phải sai ngÆ°á»i biết tiếng để phiên dịch, tể tÆ°á»›ng không được nói chuyện [trá»±c tiếp ] vá»›i há», sợ lỡ có sai sót gì thì Ä‘á»— lá»—i cho ngÆ°á»i phiên dịch. Nháºt Duáºt thì không thế, khi tiếp sứ Nguyên, ông thÆ°á»ng nói chuyện thẳng vá»›i há» mà không mượn ngÆ°á»i phiên dịch. Äến khi sứ vá» nÆ¡i nghỉ thì dắt tay cùng và o, ngồi uống rượu vui vẽ nhÆ° bạn vẫn quen biết. Sứ Nguyên há»i ông:
"Ông là ngÆ°á»i Chân Äịnh1043 tá»›i là m quan ở đây chá»› gì ? ".
Nháºt Duáºt ra sức bác lại, nhÆ°ng há» vẫn không tin [3a] vì hình dáng và tiếng nói của ông Ä‘á»u giống ngÆ°á»i Chân Äịnh.
Anh Tông muốn tuyên Tôn Từ hoà ng thái háºu là m Thái hoà ng thái háºu, nhÆ°ng chÆ°a biết gia tôn thế nà o. Khâm Từ hoà ng thái háºu Ä‘em việc ấy há»i ông, ông trả lá»i là tôn là m thái hoà ng thái háºu.
Anh Tông có hai chiếc mÅ© võ, là mÅ© Ä‘á»™i khi duyệt và giảng võ mà chÆ°a có tên gá»i. Khi Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, định Ä‘á»™i Ä‘i, sai Nháºt Duáºt đặt tên, Nháºt Duáºt liá»n đặt tên má»™t chiếc là VÅ© Uy, má»™t chiếc là VÅ© Äức. Äến các tênb"Toát Trai", "TÆ° thiện Ä‘Æ°á»ng" của Äông cung ( nhà há»c của hoà ng thái tá» gá»i là TÆ° thiện Ä‘Æ°á»ng, nhà há»c của Äông thái tá» gá»i là Toát trai) cÅ©ng Ä‘á»u là do ông đặt tên cả.
Những tiết tấu âm nhạc, khúc Ä‘iệu múa hát cÅ©ng do Nháºt Duáºt sáng tác.
Cuối niên hiệu Thiệu Bảo1044 , ông giữ trại Thu Váºt ở Tuyên Quang. Giặc hồ vừa xâm phạm bá» cõi, Chiêu Quốc1045 tâu vá»›i vua rằng:
"Chiêu Văn ở Tuyên Quang, chắc ở trên đó gá»i giặc sang rồi!" ( Nháºt Duáºt thÃch chÆ¡i vá»›i ngÆ°á»i Tống nên Chiêu Quốc nói thế ).
Khi Tuyên Quang thất thủ, Nháºt Duáºt thuáºn dòng [3b] rút vá» xuôi, quân giặc theo hai bên bá» sông Ä‘uổi ông. Nháºt Duáºt ngoảnh lại thấy giặc Ä‘i thong thả, bảo quân lÃnh: "Truy kÃch thì phải nhanh, nay chúng lại Ä‘i thong thả, sợ có quân phÃa trÆ°á»›c đón chặn".
Vá»™i sai ngÆ°á»i dò xem, quả nhiên thấy giặc đã chặn ngang ở hạ lÆ°u. Ông liá»n lên bá»™ chạy thoát.
Ông là ngÆ°á»i hòa nhã, Ä‘á»™ lượng, mừng giáºn không lá»™ ra sắc mặt, trong nhà không bao giá» chứa roi vá»t để đánh nô lệ. Nếu có đánh thì cÅ©ng kể tá»™i lá»—i sau rồi má»›i đánh.
Có lần ông sai gia đồng giữ thuyá»n, tên nà y bị gia đồng của Quốc phụ1046 đánh, có ngÆ°á»i đến mách. Nháºt Duáºt há»i: "Có chết không?". NgÆ°á»i đó trả lá»i:"Chỉ bị thÆ°Æ¡ng thôi". Ông nói: "Không chết thì thôi, mách là m gì!".
Lại có ngÆ°á»i kiện gia tùy của ông vá»›i Quốc phụ. Quốc phụ sai gia đồng tá»›i bắt. NgÆ°á»i gia tùy chạy và o trong phủ, ngÆ°á»i gia phủ chạy đến nhà giữa, bắt trói ầm ỹ. Phu nhân khóc lóc nói vá»›i ông :
"Ân chúa là tể tÆ°á»›ng, Bình chÆ°Æ¡ng1047 cÅ©ng là tể tÆ°á»›ng, vì ân [4a] chúa nhân từ, nhu nhược nên ngÆ°á»i ta má»›i coi khinh đến nÆ°á»›c nà y".
Nháºt Duáºt vẫn ung dung không nói, cháºm rãi sai ngÆ°á»i bảo kẻ gia tỳ rằng:
"Mà y cứ ra Ä‘i, ở đâu cÅ©ng Ä‘á»u có phép nÆ°á»›c".
Ông lại thiệp liệp sá» sách, rất hâm má»™ huyá»n giáo1048 ,thông hiểu xung Ä‘iển1049 , nổi tiếng Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i là ngÆ°á»i uyên bác.
Hồi Thượng hoà ng còn nhá», bị ốm, từng sai ông là m phù phép trấn áp cho yên. Ông mặc áo lông Ä‘á»™i mÅ©, trông nhÆ° đạo sÄ©.
Vợ ông là Trinh Túc phu nhân từng có việc xin riêng vá»›i ông, ông gáºt đầu. Äến khi ra phủ, ngÆ°á»i thÆ° ký Ä‘em việc ấy trình lên ông, ông lại không cho.
Ông là báºc thân vÆ°Æ¡ng tôn quý, là m quan trải bốn triá»u, ba lần coi giữ trấn lá»›n, trong nhà không ngà y nà o không mở cuá»™c hát xÆ°á»›ng, là m trò, mà không ai cho là say đắm. So vá»›i Quách Tá» Nghi1050 tá»™t cùng xa xỉ mà không ai chê, ông cÅ©ng gần được nhÆ° thế.
Trinh Túc phu nhân là ngÆ°á»i Thanh Hóa, cho nên các nà ng hầu vợ lẽ của Nháºt Duáºt [4b] Ä‘á»u là ngÆ°á»i Thanh Hóa và các con ông cÅ©ng Ä‘á»u do các bà ở Thanh Hóa đẻ ra. Sau nà y, có bổ tri phủ Thanh Hóa, Ä‘á»u lấy con cháu Nháºt Duáºt cho là m, cÅ©ng nhÆ° Quốc Khang ở Châu Diá»…n váºy.
Trần Khắc Chung chết, tặng chức Thiếu sư.
Khắc Chung là ngÆ°á»i cố là m ra vẻ khác Ä‘á»i để cầu tiếng khen, không chăm lo đến nghiệp nhà . Má»—i buổi sáng và o chầu thì tạm nghỉ ở cục Thượng Liá»…n cá»a VÄ©nh XÆ°Æ¡ng, xem kỹ các bản tâu để chuẩn bị tâu bà y. Khi tan chầu thì tá»›i Äông cung ( khi ấy Minh Tông Ä‘ang còn ở Äông cung ) dạy há»c, Ä‘á»u giả vá», cố sức mà là m.ThÆ°á»ng hay đánh bạc vá»›i há»c sÄ© Nguyá»…n SÄ© Cố, có khi đến 2,3 ngà y, đánh thâu đêm suốt sáng, ngồi ngay trên giÆ°á»ng đánh bạc mà húp cháo, không nghỉ lấy má»™t chút. Äược thua chỉ má»™t hai quan tiá»n mà dụng tâm khổ sở nhÆ° váºy. Lại nhÆ° gặp những ngà y trẻ đầy năm,mừng nhà má»›i của bạn
bè, được má»i là đến cả. Tháºm chà nhà quan thầy thuốc có món ăn ngon cÅ©ng tá»›i.Quân nhân biếu món ăn thì khen ngợi[5a] vợ há». Má»™t hôm,[ Khắc Chung ] bảo con là Công XÆ°á»›c: " Mà y Lấy con gái nhà ấy sao không bảo cho ta biết ?".
TrÆ°á»›c đây Khắc Chung lấy nà ng Bảo Hoà n. Khoảng Ä‘á»i Trung HÆ°ng, ngÆ°á»i Nguyên và o cÆ°á»›p, cha mẹ Bảo Hoà n hà ng giặc, tà i sản, ruá»™ng đất Ä‘á»u bị tịch thu sung công. Äến khi vua lên ngôi, xuống chiếu cho trả lại, nhÆ°ng ông cÅ©ng không Ä‘em Ä‘iá»n sản đó dùng và o việc thá» cúng. Ông ta xu thá»i giả tạo nhÆ° thế đó. Chỉ có việc Ä‘i cầu hòa [vá»›i quân Nguyên ] là khả quan thôi. Cho nên, ngÆ°á»i Ä‘á»i Ä‘á»u khen là giá»i.[Khi mất], Ä‘Æ°a vá» chôn ở Giáp SÆ¡n, bị gia nô của Thiệu Võ băm nát xác ra.
Tân Mùi, [Khai Há»±u] năm thứ 3[1331], ( Nguyên Chà Thuáºn năm thứ 2). Nhà Nguyên sai Lại bá»™ thượng thÆ° Tản Chỉ Ngõa1051 sang báo việc Văn Tông lên ngôi.
Sai sứ sang Nguyên chúc mừng1052 .
Thượng hoà n ngự cung Trùng Quang. Hoà ng tỠphủ đứng hầu. Gặp mưa gió to, [hoà ng tỠPhủ ] ứng chế là m bà i thơ có câu :
An đắc tráng sÄ© lá»±c cái thế, Khả ngá»± đại ốc chi đồi phong. (Sao được tráng sÄ© sức hÆ¡n Ä‘á»i, Chống đỡ nhà to khi gió mạnh). Thượng hoà ng thưởng cho Phủ 10 lạng và ng (Phủ lúc ấy 11 tuổi).
[5b] Nhâm Thân, [Khai Há»±u] năm thứ 4 [1332], (Nguyên Chà Thuáºn năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 15, phụ táng Thuáºn Thánh Bảo Từ Hoà ng thái háºu và oThái Lăng.
TrÆ°á»›c đó, Thượng hoà ng sai các quan chá»n ngà y chôn cất. Có ngÆ°á»i bác Ä‘i rằng: "Chôn năm nay tất hại ngÆ°á»i tế chủ". Thượng hoà ng sai há»i ngÆ°á»i đó rằng: "NgÆ°á»i biết là sang năm ta nhất định chết à ?".
NgÆ°á»i ấy trả lá»i là không biết. Thượng hoà ng lại há»i rằng:
"Nếu sang năm trở Ä‘i, ta chắc chắn không chết, thì hoãn việc chôn mẫu háºu cÅ©ng được; nếu sang năm ta chết, thì lo xong việc chôn cất mẫu háºu chẳng hÆ¡n là chết mà chÆ°a lo được việc đó Æ°? Lá»… cát lá»… hung phải chá»n ngà y là vì coi trá»ng việc đó thôi, chứ đâu có phải câu nệ há»a phúc nhÆ° các nhà âm dÆ°Æ¡ng."
Rốt cuộc vẫn cỠhà nh lễ tang.
Tháng 3, lấy Nguyá»…n Trung Ngạn là m Ná»™i máºt viện phó sứ, giữ sổ sách ở ná»™i sảnh cung Quan Triá»u.
Mùa thu, tháng 7 lấy Nguyá»…n Trung Ngạn là m Tri thẩm hình viện sá»±, kiêm An phủ sứ Thanh Hóa. Trung Ngạn[6a] láºp Bình doãn Ä‘Æ°á»ng xét xá» ngục tụng. Không ai bị xá» oan hoặc xá» quá đáng.
Quý Dáºu, [Khai Há»±u] năm thứ 5[1333], (Nguyên Thuáºn Äế Thá»a Hoan Thiếp Mục Nhi, Nguyên Thống năm thứ 1). Mùa thu, tháng 7, nÆ°á»›c lá»›n.
Äói to.
Giáp Tuất, [ Khai Há»±u] năm thứ 6[1334], (Nguyên Nguyên Thống năm thứ 2). Mùa xuân, đặt thêm chức tả hữu chÃnh ngôn tham nghị ở Trung thÆ°.
Thượng hoà ng tuần thú đạo Nghệ An, thân Ä‘i đánh Ai Lao. Lấy Nguyá»…n Trung Ngạn là m Phát váºn sứ Thanh Hóa, váºn tải lÆ°Æ¡ng thá»±c Ä‘i trÆ°á»›c. Xa giá tá»›i Châu Kiá»m1053 .
Ai Lao nghe tin chạy trốn. Sai Trung Ngạn mà i vách núi khắc chá» ghi công rồi vá»1054 .
Ất Hợi, [Khai Há»±u] năm thứ 7[1335], (Nguyên Chà nguyên năm thứ 1). Nhà nguyên sai lại bá»™ thượng thÆ° là Thiết Trụ sang báo việc Thuáºn Äế lên ngôi.
Mùa thu, tháng 9, Thượng hoà ng thân Ä‘i đánh Ai Lao bị thua. Äoà n Nhữ Hà i bị chết Ä‘uối.
TrÆ°á»›c đó, Thượng hoà ng đã bà n việc đánh Ai Lao mà không Ä‘i được. Äến đây, lại bà n việc thân chinh, nhÆ°ng bị Ä‘au [6b] mắt. Có ngÆ°á»i xin hõan việc xuất quân. Thượng hoà ng nói :
"Năm ngoái định thân chinh rồi không được, năm nay lại vì Ä‘au mắt mà hoãn việc xuất quân, thiên hạ sẽ bảo ta là nhát, nếu giặc phÆ°Æ¡ng Bắc xâm lấn thì ta còn nhá» cáºy và o đâu?".
Bèn quyết chà thân chinh, Ãt lâu sau mắt cÅ©ng khá»i. Äến Nghệ An, bệnh lại tái phát. Thượng hoà ng ngồi thuyá»n cố gượng mà đi, khi lên bá»™ thì khá»i.
Bấy giá» Nhữ Hà i chỉ huy quân thần VÅ© và Thần Sách, kiêm chức kinh lược đại sứ Nghệ An, mà Ai Lao xâm lấn đất Nam Nhung1055 là thuá»™c ấp của Nghệ An, cho nên lấy Nhữ Hà i là m đốc tÆ°á»›ng, các quân Ä‘á»u chịu sá»± chỉ huy của ông.
Nhữ Hà i chỉ Ä‘em quân thần VÅ© và quân Nghệ An tiến đánh, Ä‘oán chừng Ai Lao giữ đất Nam Nhung, quân Ãt và thiếu, đánh nhất định thắng. Vả lại, trại nó sát ngay sông lá»›n Tiết La1056, sau khi thắng tráºn bắt được tù binh theo dòng xuôi xuống, Ä‘i qua Chân Lạp và các nÆ°á»›c phiên khác, Ä‘á»u có diá»…u võ giÆ°Æ¡ng oai, nhân đó dụ bảo con em các nÆ°á»›c ấy và o chầu, y muốn láºp [7a]kỳ công để lấn lÆ°á»›t ngÆ°á»i cùng hà ng.
Äến ngà y giao chiến, mây mù che tối, giặc đã phục sẵn voi ngá»±a, hai mặt giáp công, quan quân thua to, sa xuống nÆ°á»›c chết Ä‘uối đến quá ná»a. Nhữ Hà i cÅ©ng ở trong số ngÆ°á»i chết Ä‘uối đó.
Thượng hoà ng được tin đó bảo rằng: "Nhữ Hà i dùng mÆ°u tất thắng thừa kế tất thắng, công đã gần thà nh, cuối cùng bị giặc nhá» mồi[mà chết]. Nhữ Hà i không phải không biết tình thế của giặc, chỉ vì muốn là m to quá má»›i đến ná»—i váºy.Thế má»›i biết sá»± mong muốn của con ngÆ°á»i không thể vượt quá giá»›i hạn được".
Sá» thần ngô SÄ© liên nói :"Tráºn đánh Thà nh Bá»™c1057 . Tá» Ngá»c có mÆ°u tất thắng mà rốt cuá»™c bị thua là vì bị Văn Công nhá» mồi.Tráºn đánh Nam nhung, Nhữ Hà i có mÆ°u tất thắng rồi cÅ©ng bị thua là vì bị Ai Lao nhá» mồi. Hai viên tÆ°á»›ng nà y đâu phải không có tà i lược mà đến ná»—i nhÆ° thế. Chỉ vì kiêu căng nên chuốc lấy thất bại đó thôi.
Khổng Tá» nói: "Gặp[7b] việc thì lo sÆ¡, mÆ°u giá»i thì thà nh công". Äiá»u cốt yếu của việc chiến tráºn không gì lá»›n hÆ¡n thế. là m tÆ°á»›ng mà kiêu ngạo, có thà nh công được bao giá»!.
Khi Thượng hoà ng thân chinh thì Äá»— Thiên HÆ° chỉ huy quân Khoái Há»™ (tức là quân Thần Sách) Ä‘ang bị ốm nặng. [Thượng hoà ng ] bảo ở lại Thiên HÆ° liá»n sai ngÆ°á»i nhà khiêng mình đến ngoà i cá»a VÄ©nh An, cố xin theo xa giá và nói :
"Thần thà chết ngoà i cá»a quân dinh chá»› không muốn chết trong giÆ°á»ng đệm".
Thượng hoà ng khen ngợi chà khà của ông, cho Ä‘i theo, khi và o đất giặc thì chết. Thượng hoà ng than thở thÆ°Æ¡ng tiếc sắc cho dùng nhạc Thái thÆ°á»ng để cúng tế. Sau nà y Nguyá»…n DÅ© chết cÅ©ng nhÆ° váºy.
(Bấy giá» cúng tế thông thÆ°á»ng mà dùng nhạc Thái thÆ°á»ng thì chỉ có hà nh khiển má»›i được, chức thẩm hình chỉ được dùng trai ná»™i tế.Thiên HÆ° được tế bằng Thái thÆ°á»ng là ân sủng đặc biệt, không kém gì hà nh khiển).
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Kẻ tiểu nhân suy tÃnh thấy lợi thì tiến,thấy hại thì [8a] lui, chỉ mong vừa lòng mình, có lợi cho mình.Cho nên có kẻ thấy việc ngại thì khó, có kẻ là m quan thì kiếm cá»›, hiếm được ngÆ°á»i sốt sắng vá»›i vua há». Thiên HÆ° Ä‘ang lúc ốm nặng, Minh Tông cho ở lại, nhÆ° thói thÆ°á»ng của ngÆ°á»i Ä‘á»i thì chẳng qua vâng lá»i là xong, lại cố xin Ä‘i theo, không muốn chết ở nÆ¡i giÆ°á»ng đệm, thì suy nghÄ© của ông chỉ sốt sắng vá»›i nhà vua thôi, há chẳng là m cho những kẻ ngại khó kiếm cá»› xấu hổ sao ?
Bấy giá» có thượng tÆ°á»›ng Phạm ThÆ°Æ¡ng Cối tÃnh ngÆ°á»i hòa nhã, chÆ°a từng tranh cạnh vá»›i ai.Trần Ngô Lang thÆ°á»ng hay khinh rẻ ông, nhÆ°ng ông cÅ©ng không Ä‘á»™ng lòng. Äến việc đánh dẹp thì nhiá»u lần có công, cÅ©ng không cáºy công mà lên mặt vá»›i ngÆ°á»i khác. Thượng hoà ng có lần bảo :
"Cách sá»a mình của ThÆ°Æ¡ng Cối cÅ©ng gần được nhÆ° Quách Tá» Nghi".
Mùa đông, tháng 12, động đất.
[8b] BÃnh Tý, [Khai Há»±u ] năm thứ 8[1336], (Nguyên Chà nguyên năm thứ 2). Thượng hoà ng từ Ai Lao vỠđến kinh sÆ°.
Mùa thu, tháng 7, nước to.
Mùa đông, tháng 10, ngà y 19, con của Thượng hoà ng là Hạo sinh (tức là Dụ Tông).
Äinh Sá»u, [Khai Há»±u] năm thứ 9[1337], (Nguyên Chà Nguyên năm thứ 3). Mùa hạ, tháng 6, ngà y mồng 2, con của Thượng hoà ng là KÃnh sinh (tức là Duệ Tông).
Ngà y mồng 5, sét đánh đình Ãt Vân Ä‘iện Thụy ChÆ°Æ¡ng.
Sao chổi má»c ở phÆ°Æ¡ng đông Bắc.
Xét duyệt các quan văn võ, vẫn đặt thuộc viên các sảnh, viện.
Mùa thu, tháng 7, lấy công chúa Hiển Trinh, con gái trưởng của Bình chương Huệ Túc vương là m Thần phi.
Tháng 9, xuống chiếu cho các quan trong ngoà i triá»u khảo sát các thuá»™c viên do mình cai quản, ngÆ°á»i nà o có tá» khai cam kết thì giá» lại, ngÆ°á»i nà o ở nhà không là m việc thì Ä‘uổi vá».
Lấy Nguyá»…n Trung Ngạn là m An phủ sứ Nghệ An, kiêm Quốc sá» viện giám tu quốc sá», hà nh Khoái Châu lá»™ tà o váºn sứ Trung Ngạn kiến nghị láºp tà o thÆ°Æ¡ng chứa thóc tô để chẩn cấp dân bị đói. Xuống chiếu cho các [9a] lá»™ bắt chÆ°á»›c thế mà là m.
Sai HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng dẹp ngÆ°á»i man NgÆ°u Hống. [HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng] tiến quân và o trại Trịnh Kỳ, đánh tan quân man, chém tù trưởng của há» là Xa Phần.
Quân trở vá», quân sÄ© Ä‘á»u được ban thưởng. HÆ°ng Hiếu VÆ°Æ¡ng viện dẫn việc Nhân Huệ VÆ°Æ¡ng Ä‘i dẹp ấp Nam Nhung khi trÆ°á»›c, xin thưởng cả những ngÆ°á»i giữ thuyá»n. Thượng hoà ng nói :
"Khánh DÆ° Ä‘i đánh Nam Nhung, từ Nghệ An Ä‘i bá»™ mấy ngà y, đến sông Nam Nhung má»›i đục gá»— là m thuyá»n.Äó là giữ thuyá»n trong đất của giặc, chứ không phải là giữ thuyá»n ở Nghệ An.NgÆ°á»i giữ thuyá»n lần nà y thì khác thế.Vả lại, có thưởng tất phải có phạt, thưởng phạt thÆ°á»ng phải có cả. Nếu ngÆ°á»i giữ thuyá»n muốn nhỠở chiến thắng để lấy thưởng, giả sá» ngÆ°á»i Ä‘i đánh bị chết thì ngÆ°á»i giữ thuyá»n cÅ©ng chịu chết chăng?".
HÆ°ng Hiếu trả lá»i :"Nếu không có ngÆ°á»i giữ thuyá»n, trong quân mà nghe tin giặc lấy mất thuyá»n thì quân sÄ© liệu có giữ vững được không?". Thượng hoà ng nói: "Nếu váºy thì trÆ°á»›c hết phả thưởng cho những ngÆ°á»i trong triá»u má»›i phải, vì nếu Kinh sÆ° không yên thì quân sÄ© có thể Ä‘i đánh giặc được không?". HÆ°ng Hiếu [9b] không trả lá»i được.
Trong chiến dịch nà y, gia đồng của HÆ°ng Hiếu là Phạm Ngải có láºp chiến công, Thượng hoà ng nói: "Gia nô tuy có chút công lao nhÆ°ng không được dá»± và o quan tÆ°á»›c triá»u đình".
Xuống chiếu cấp cho Ngải 5 phần suất ruá»™ng. Lại có Bảo VÅ© là ngÆ°á»i Thượng hoà ng rất yêu mến, nhÆ°ng cÅ©ng không được đặt và o chức quan trá»ng vì không có tà i, cÅ©ng nhÆ° Anh Tông đối vá»›i HÆ°ng Bảo1058 váºy.
Máºu Dần, [Khai Há»±u] năm thứ 10 [1338], (Nguyên Chà Nguyên năm thứ 4). Mùa thu, tháng 8, nÆ°á»›c to.
Mùa đông, tháng 10, gió to, nhà cá»a, cây cối bị Ä‘á»— gãy nhiá»u.
Lấy Cung TÄ©nh VÆ°Æ¡ng Nguyên Trác là m tham dá»± triá»u chÃnh, Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng Phủ là m Phiêu kỵ thượng tÆ°á»›ng quân, lÄ©nh trấn Tuyên Quang.
Kỷ Mão, [Khai Hựu] năm thứ 11[1339], (Nguyên Chà Nguyên năm thứ 5). Mùa xuân, đổi tên lịch Thụ thà nh lịch Hiệp kỷ.
Khi ấy, Háºu nghi lang thái sá» cục lệnh là Äặng Lá»™ cho rằng lịch các Ä‘á»i trÆ°á»›c Ä‘á»u gá»i là lịch Thụ thì, xin đổi tên thà nh lịch Thụ thì, xin đổi thà nh lịch Hiệp [10a] ká»·. Vua y theo.
(Lá»™ là ngÆ°á»i huyện SÆ¡n Minh )1059 .Lá»™ từng là m linh lung nghi thảo nghiệm thiên tượng, không việc gì là không đúng.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 15, ban đêm, con của Thượng hoà ng là Hạo Ä‘i thuyá»n chÆ¡i Hồ Tây bị chết Ä‘uối, vá»›t được ở lá»— cống Ä‘Æ¡m cá. Thượng hoà ng sai thầy thuốc Trâu Canh cứu chữa. Canh nói: "Dùng kim châm sẽ sống lại, nhÆ°ng chỉ sợ sẽ bị liệt dÆ°Æ¡ng". Dùng kim châm thì quả nhÆ° lá»i ông ta nói, từ đấy má»i ngÆ°á»i gá»i Trâu Canh là thần y. Canh sau mãi được thăng lên Quan phục hầu Tuyên Huy viện đại sứ kiêm Thái y sứ.
Lấy Trương Hán Siêu là m Môn tạ hữu ty lang trung.
Nhân Huệ Dương Khánh Dư chết.
Năm nay, sao Huỳnh Hoặc má»c và o giá»›i pháºn sao Nam Äẩu ở đến hÆ¡n má»™t tháng má»›i ra (chÆ°a rá» tháng nà o ).
Tân Tỵ, [Khai Há»±u] năm thứ 13[1341] , (từ tháng 8 trở Ä‘i là Dụ Tông, Thiệu Phong năm thứ 1, Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 1) .Mùa xuân, lấy nguyá»…n Trung Ngạn là m Äại Doãn kinh sÆ°.
Mùa hạ, tháng 6, ngà y 11, vua băng ở chÃnh tẩm, tạm quà n[10b] ở cung Kiến XÆ°Æ¡ng, miếu hiệu là Hiến Tông.
Sá» Thần Ngô SÄ© Liên nói: "Vua tuy có thiên tÆ° tốt đẹp, nhÆ°ng vì tuổi trẻ nối ngôi, công việc trong nÆ°á»›c Ä‘á»u do Thượng hoà ng giữ cả, thì cÅ©ng nhÆ° là ngÆ°á»i chÆ°a nắm việc của đất nÆ°á»›c, tức nhÆ° câu "cha còn sống, con không được chuyên quyá»n"" 1060 váºy, còn bà n và o đâu được nữa.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 21, Thượng hoà ng đón hoà ng tỠHạo lên ngôi Hoà ng đế, đổi niên hiệu là Thiệu Phong năm thứ 1.
Äại xá.
[ Vua ] tá»± xÆ°ng là Dụ Hoà ng. Các quan dâng tôn hiệu là Thống Thiên Thể Äạo Nhân Minh Quang Hiếu Hoà ng Äế. Vua lúc ấy má»›i lên 6 tuổi. [Thượng hoà ng ] không láºp con trưởng là Cung Túc VÆ°Æ¡ng Dục, Vì [Dục] là ngÆ°á»i ngông cuồng.
Sai TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, Nguyá»…n Trung Ngạn là m biên soạn bá»™ Hòang triá»u đại Ä‘iển và khảo soạn bá»™ Hình thÆ° để ban hà nh.
[11a] Dụ TÔNG HOÀNG ÄẾ
(Phụ:HÔN ÄỨC CÔNG DÆ¯Æ NG NHẬT LỄ, 1 năm )
Tên húy là Hạo, con thứ mÆ°á»i của Minh Tông, do Hiến Từ Hoà ng háºu sinh ra. Ở ngôi 28 năm,thá» 34 tuổi, băng táng ở Phụ Lăng. Vua tÃnh rất thông tuệ, há»c vấn cao minh, chăm lo việc võ, sữa sang việc văn, các di thần Ä‘á»u phục. Äá»i Thiệu Phong, chÃnh sá»± tốt đẹp; từ năm Äại Trị vá» sau, chÆ¡i bá»i quá Ä‘á»™, cÆ¡ nghiệp nhà Trần suy yếu từ đó.
Nhâm Ngá», [Thiệu Phong] năm thứ 2[1342], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 3, xét duyệt các quan văn võ và tạp lÆ°u.
Mùa hạ, tháng 4, phong con gái của Thượng hòang là Ngá»c Tha (còn chép là Bạch Tha) là m Thiên Ninh công chúa, gã cho ChÃnh Túc VÆ°Æ¡ng Kham, (có sách chép là HÆ°ng Túc).
Tháng 5, chúa Chiêm thà nh Chế A Nan chết. Con rể là Trà Hòa Bố Äá» tá»± láºp là m vua, sai đến cá»a khuyết báo tin buồn.
Mùa thu, tháng 7, tôn Hiến Từ hoà ng háºu là m Hoà ng Thái háºu.
Lấy TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu là m [11b] tả ty lang trung kiêm Kinh lược sứ Lạng Giang; Nguyá»…n Trung Ngạn chá»n Ä‘inh tráng các lá»™ bổ sung các ngạch thiếu của cấm quân, định thà nh sổ sách. Khu máºt viện quản lãnh cấm quân bắt đầu từ Trung Ngạn.
Thượng hoà ng ngá»± đến Ngá»± sá» Ä‘Ã i. Giám sát ngá»± sá» Doãn Äịnh và Nguyá»…n NhÆ° Vi bị bãi chức.
Bấy giỠđã trùng tu xong Ngá»± sá» Ä‘Ã i.Sáng sá»›m, Thượng hoà ng ngá»± tá»›i, Ngá»± sá» Trung tán là Lê Duy theo hầu Thượng hoà ng trở vá» cung rồi, Doãn Äịnh và Nguyá»…n NhÆ° Vi má»›i đến [Hai ngÆ°á»i] bèn là m sá»› kháng nghị, nói là Thượng hoà ng không được và o Ngá»± sá» Ä‘Ã i và hặc tá»™i Lê Duy không biết can ngăn, lá»i lẽ rất gay gắt.
Thượng hoà ng gá»i đến dụ há» rằng: "Ngá»± sá» Ä‘Ã i cÅ©ng là má»™t trong các cung Ä‘iện, chÆ°a từng có cung Ä‘iện nà o mà thiên tá» không được và o.Vả lại, trong Ngá»± sá» Ä‘Ã i xÆ°a kia còn có chổ để thiên tá» giảng há»c.các bạ thÆ°[12a] chi háºu dâng hầu bút nghiêng Ä‘á»u ở đó cả. Äó việc cÅ© thiên tá» và o Ngá»± sá» Ä‘Ã i. Ngà y xÆ°a ÄÆ°á»ng Thái Tông còn xem Thá»±c lục, huống chi là và o Ä‘Ã i!".
Bá»n Äịnh còn cố cãi, mấy ngà y vẫn không thôi. Vua dụ há» hai, ba lần cÅ©ng không được, bèn bị bãi chức cả.
Quý Mùi, [Thiệu Phong] năm thứ 3 [1343], ( Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, Thượng hoà ng ngá»± đến phủ Thiên TrÆ°á»ng.
Mùa hạ, tháng tÆ°, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Tháng 5, tháng 6, hạn hán. Xuấng chiếu ban giảm má»™t ná»a thuế nhân Ä‘inh năm nà y.
Mùa đông, tháng 11,ngà y mồng má»™t, Khâm từ hoà ng Thái háºu băng.
Năm nà y mất mùa,đói kém,dân nhiá»u kè là m trá»™m cÆ°á»›p, nhất là gia nô các vÆ°Æ¡ng hầu.
Giáp Thân, [Thiệu Phong] năm thứ 4[1344], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, ngÆ°á»i Trà HÆ°Æ¡ng1061 là Ngô Bệ há»p bá»n ở núi Yên Phụ1062 là m giặc cÆ°á»›p.
Äổi Hà nh khiển ty ở cung Thánh Từ là m ThÆ°Æ¡ng thÆ° sảnh, còn Hà nh khiển ty ở cung Quan Triá»u[12b] vẫn để là môn hạ sảnh nhÆ° cÅ©.
Äặt đại sứ và phó sứ của viện Tuyên Huy.
Äổi kiểm pháp quan của viện Äăng Văn thà nh Äình úy, Tá»± khanh và Thiếu khanh.
Äặt đồn Ä‘iá»n sứ và phó sứ ở ty Khuyến nông.
Lá»™ lá»›n thì đặt An phủ sứ và phó sứ, thuá»™c châu thì đặt Thông phán. Lại đặt chức Äá» hình và chức Tà o ty chuyển váºn ở lá»™ nhá». Phủ Thiên TrÆ°á»ng thì đặt là Thái phủ và Thiếu phủ.
Phục hồi quan tước cho Quốc phụ thượng tể Quốc chẩn.
Mùa thu, tháng 8, đặt 20 đô phong đoà n ở các lộ để đuổi bắt giặc cướp.
Ngà y 15 an táng Hiến Tông và o An Lăng ở Kiến Xương1063 .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Thiên tá» mất 7 thánh thì chôn.Ngà y xÆ°a Chu Hòan VÆ°Æ¡ng mất đến 7 năm má»›i chôn là vì nhà Chu khi ấy có lá»an Tá» Nghi và Hắc Kiên1064 . Hiến Tông đến nay đã mất 4 năm rồi má»›i táng, vẫn chÆ°a biết lý do vì sao. Có lẽ còn thượng hoà ng nên phải theo lệnh chăng?. [13a] nhÆ°ng lúc ấy cÅ©ng không thấy ai Ä‘em lá»… ra bà n cãi cả.
Năm nà y mất mùa, đói kém, dân nhiá»u kẻ phải là m sÆ° và là m nô cho các thế gia.
Ất Dáºu, [Thiệu Phong] năm thứ 5[1345], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 5). Mùa xuân, tháng 3, thi thái há»c sinh. Phép thi dùng ám tả, cổ văn, kinh nghÄ©a, thi phú.
Mùa hạ, tháng 4 và 5 hạn hán. Xuống chiếu soát tù, giảm tá»™i bá»n tá»™i phạm.
Mùa thu, tháng 8, sứ Nguyên là VÆ°Æ¡ng SÄ© Hà nh sang há»i việc cá»™t đồng. Sai Phạm SÆ° Mạnh Ä‘i biện bạch việc nà y.
(Xét năm nà y ở nước Nguyên giặc cướp nổi lên ở khắp nơi, hơn nữa, tháng 9 năm sau Sư Mạnh được lệnh thăng chức, đi vỠsao lại nhanh thế?. Việc nà y chưa chắc đã có, hãy tạm chép và o đây).
Mùa đông, tháng 11, lấy Trương Hán Siêu là Tả gián nghị đại phu.
Sai quân nhân đi bắt Ngô Bệ ở núi Yên Phụ. Quân của Bệ chạy trốn tan rã cả.
BÃnh Tuất, [Thiệu Phong] năm thứ 6 [1346], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 6). Mùa xuân, tháng 2, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Sai Phạm Nguyên Hằng sang sứ [13b] Chiêm Thà nh, trách há»i vá» việc thiếu lá»… triá»u cống hà ng năm.
Mùa hạ, tháng 5, Ai Lao và o cÆ°á»›p biên giá»›i. Sai Bảo Uy VÆ°Æ¡ng Hiến đánh tan bá»n chúng. Bắt được rất nhiá»u ngÆ°á»i và súc váºt. Mùa thu,tháng 9, lấy Phạm SÆ° Mạnh là Trưởng bạ kiêm Khu máºt tham chÃnh.
Mùa đông, tháng 10, Chiêm Thà nh sai sứ sang cống, lá»… váºt rất Ä‘Æ¡n bạc.
Äinh Hợi, [Thiệu Phong] năm thứ 7 [1347], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 7) .Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Mùa hạ, tháng 6 , Bảo Uy VÆ°Æ¡ng Hiến có tá»™i bị Ä‘uổi ra là m Phiêu kỵ tÆ°á»›ng quân trấn Vá»ng Giang1065 , rồi bị giết ở sông Vạn Nữ1066 , lá»™ TrÆ°á»ng Yên.
Buổi đầu dá»±ng nÆ°á»›c, thuyá»n buôn nÆ°á»›c Tống sang dâng ngÆ°á»i nÆ°á»›c Tiểu Nhân, thân dà i 7 tấc, tiếng nhÆ° ruồi nhặng, không thông ngôn ngữ, lại dâng má»™t tấm vải há»a hoãn1067 giá má»—i thÆ°á»›c 300 quan tiá»n, lÆ°u truyá»n là m của quý. Sau Ä‘em may áo vua, cắt hÆ¡i ngắn, sai cất trong ná»™i phủ. [14a] Bảo Uy tÆ° thông vá»›i cung nhân lấy trá»™m áo ấy. Má»™t hôm Bảo uy mặc áo ấy và o trong rồi và o chầu, tâu việc trÆ°á»›c mặt Thượng hoà ng, để lá»™ ống tay áo ra. Thượng hoà ng trông thấy có ý ngá», sai ngÆ°á»i kiểm xét lại, quả nhiên chiếc áo cất giữ đã mất. NgÆ°á»i cung nhân sai ngÆ°á»i thị tỳ già đến nhà Bảo uy lấy áo Ä‘em vá», rồi ngầm Ä‘em và o cung dâng trình. Thượng hoà ng không nỡ giết, Ä‘uổi Bảo Uy ra là m quan ở trấn ngoà i. Äến sông Vạn Nữ, sai vÅ© sÄ© Ä‘i thuyá»n nhẹ Ä‘uổi giết, vứt xác và o bãi cát rồi vá», giáng là m Bảo Uy hầu.
Mùa thu, tháng 8, Äôn Từ hoà ng thái háºu Lê thị băng.
Cung Mẫn Vương Nguyên Hú chết.
Máºu Tý, [ Thiệu Phong] năm thứ 8[1348], Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, lấy ngá»± tiá»n há»c sinh Äá»— Tá» Bình là m thị giảng.
Mùa hạ, tháng 5, hạn hán.
Mùa thu, tháng 7, nước to.
Mùa đông, tháng 10, thuyá»n buôn nÆ°á»›c Äồ Bồ1068 đến hải trang Vân D(ồn ngầm mua ngá»c trai. NgÆ°á»i Vân Äồn [14b] nhiá»u kẻ mò trá»™m ngá»c trai bán cho há». Chuyện nà y bị phát giác, Ä‘á»u bị tá»™i cả.
Phương Cốc Trân1069 nước Nguyên dấy binh là m loạn.
Ká»· Sá»u, [Thiệu Phong] năm thứ 9 [1349], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 9). Mùa xuân, tháng 3, thuyá»n buôn phÆ°Æ¡ng Bắc sang cống bát Diêu Biến.
(Cuối Ä‘á»i Tống, ngÆ°á»i Hà ng Châu nung lò bát sắp được, thấy con chim diêu bay qua trên lò bát, ỉa phân và o trong lò, hoá thà nh bát ngá»c, nên đặt tên là Diêu Biến1070 ) .
Mùa hạ, tháng 5, nÆ°á»›c Äại Oa1071 sang cống sản váºt địa phÆ°Æ¡ng và chim vẹt Ä‘á» biết nói.
Mùa đông, tháng 10, sách phong công chúa à Từ, con gái thứ tÆ° của Bình chÆ°Æ¡ng Huệ Túc VÆ°Æ¡ng là m Nghi Thánh hoà ng háºu.
Tháng 11, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Äặt quan trấn, quan lá»™ vá sát hải sứ ở trấn Vân Äồn, lại đặt quân Bình Hải để trấn giữ. TrÆ°á»›c đây, thá»i nhà Lý, thuyá»n buôn tá»›i thì váo từ các cá»a biển Tha, Viên1072 ở Châu Diá»…n. Äến nay, Ä‘Æ°á»ng biển đổi dá»i, cá»a biển nông cạn, thuyá»n buôn phần nhiá»u tụ táºp ở Vân Äồn, cho nên có [15a] lệnh nà y.
Canh Dần, [Thiệu Phong ] năm thứ 10[1350], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, có ngÆ°á»i Nguyên là Äinh Bà ng Äức, nhân nÆ°á»›c có lá»an, Ä‘em cả nhà đi thuyá»n vượt biển chạy sang ta. Bà ng Äức giá»i leo dây, là m trò ca múa. NgÆ°á»i nÆ°á»›c ta bắt chÆ°á»›c là m trò múa leo dây. Trò leo dây bắt đầu có từ đó.
Cung Giản Vương Nguyên Thạch chết.
Từ ThỠHuy nước Nguyên dấy binh, tự xưng là Hoà ng đế1073 , nước [Nguyên] loạn to.
Tân Mão, [Thiệu Phong] năm thứ 11[1351], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 11). Mùa xuân,tháng giêng, ngÆ°á»i Thái Nguyên và Lạng SÆ¡n tụ há»p là m giặc cÆ°á»›p, đánh lẫn nhau. Äánh dẹp được bá»n chúng.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Mùa thu, tháng 7, nước to.
Lấy TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu là m Tham tri chÃnh sá»±.
NgÆ°á»i con gái ở Thiên CÆ°Æ¡ng, Nghệ An biến thà nh con trai.
Trâu Canh có tội đáng chết, được tha.
Bấy giá» Trâu Canh thấy vua bị liệt dÆ°Æ¡ng, dâng phÆ°Æ¡ng thuốc nói rằng [15b] giết đứa bé con trai, lấy máºt hòa vá»›i dÆ°Æ¡ng khởi thạch mà uống và thông dâm vá»›i chị hay em ruá»™t của mình thì sẽ hiệu nghiệm. Vua là m theo, thông dâm vá»›i chị ruá»™t là công chúa Thiên Ninh, quả nhiên công hiệu.
Canh từ đấy được yêu quý hÆ¡n, được ngà y đêm luôn ở trong háºu cung hầu hạ thuốc thang. Canh liá»n thông dâm vá»›i cung nữ. Việc phát giác, Thượng hoà ng địng bắt Canh chết, nhÆ°ng vì có công chữa khá»i bệnh cho vua nên được tha.
( Canh là con Trâu Tôn ngÆ°á»i phÆ°ong Bắc. Khoảng năm Thiệu Phong1074 , ngÆ°á»i Nguyên và o cÆ°á»›p, tôn là m thầy thuốc Ä‘i theo quân Nguyên, đến khi quân Nguyên thua, thì bị bắt. Tôn ở nÆ°á»›c ta, chữa thuốc cho các vÆ°Æ¡ng hầu thá»i đó, phần nhiá»u thấy công hiệu. NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c nhiá»u lần cho Tôn ruá»™ng, nô, thà nh ra già u có. Canh nối nghiệp cha, trở thà nh danh y, nhÆ°ng không có hạnh kiểm nên đến ná»—i thế. Äến sau lại được phục hồi chúc vị. Dòng dõi của Canh đến triá»u nay còn có ngÆ°á»i là Trâu Bảo, được của do Trâu Canh cất giữ trở nên già u có, nhÆ°ng cÅ©ng vì thế mà trở nên lụng bại).
Lấy Nguyá»…n Trung Ngạn là m Nháºp ná»™i hà nh khiển, vẫn coi việc ở khu máºt viện.
Mùa đông, tháng 11, vua ngự điện Thiên An, duyệt cấm quân ở Long Trì, ban cho Nguyễn Trung Ngạn mặc chiến bà o, đội mũ võ, đeo thẻ bà i gỗ, nghiên và ng1075 để duyệt cấm quân, định loại hơn kém.
[16a] Nhâm Thìn, [Thiệu Phong] năm thứ 12, [1352], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 12). Mùa xuân, tháng 3, Chế Má»— ngÆ°á»i Chiêm Thà nh chạy sang ta, dâng voi trắng, ngá»±a trắng, má»—i thứ má»™t con, má»™t con kiến lá»›n (dà i 1 thÆ°á»›c 9 tấc) và các cống váºt xin đánh Trà Hòa Bố Äể mà láºp y là m vÆ°Æ¡ng quốc.
TrÆ°á»›c đây, khi chúa Chiêm là Chế A Nan còn sống, con rể là Chế Má»— là m bố Ä‘iá»n (tức đại vÆ°Æ¡ng), con rể là Trà Hòa Bố Äể là m bố Ä‘á» (Tức tể tÆ°á»›ng), nói câu gì bà n kế gì cÅ©ng được chúa Chiêm nghe theo, nhân thế hắn láºp bè đảng vá»›i Chế Má»—. Chế Má»— khi nà o bị quở trách, Bố Äể thưồng cứu gỡ cho. NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c do váºy mà có lòng khác, không chuyên tâm theo vá» Chế Má»— nữa. Äến khi A Nan chết, Bố Äể liá»n Ä‘uổi Chế Má»— mà tá»± láºp là m vua. Thế má»›i biết kẻ là m tôi mà láºp bè đảng là có mÆ°u đồ khác mà Chế Má»— vẫn không biết là mình bị sa và o thuáºt của nó.
Mùa thu, tháng 7, nÆ°á»›c lá»›n trà n ngáºp, vỡ đê Bát Khối1076 lúa má chìm ngáºp. Khóai Châu1077 , Hồng Châu1078 và Thuáºn An1079 hại nhất.
[16b] Quý Tỵ, [Thiệu Phong] năm thứ 13 [1353], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 13). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu cho các vÆ°Æ¡ng hầu đóng thuyá»n chiến, chế tạo vÅ© khÃ, luyện táºp binh sÄ©.
Lấy cung Äịnh VÆ°Æ¡ng PhÅ© là m Hữa tÆ°á»›ng quốc.
Mùa hạ, tháng 6, cỠđại binh Ä‘i đánh Chiêm thà nh. Quân bá»™ đến Cổ LÅ©y1080 , quân thủy chở lÆ°Æ¡ng gặp trở ngại lại quay vá».
Trước kia Hưng Hiếu Vương coi Hóa Châu1081 , Chế Mỗ nói với Tước TỠ(là gia nhi của Minh Tông đi lại với Chế Mỗ) rằng:
"Chuyện cổ của Chiêm Thà nh kể rằng ngà y xÆ°a có ông vua nuôi má»™t con khỉ lá»›n, rất yêu quà nó, muốn cho nó biết nói. Ông ta tìm khắp trong nÆ°á»›c, bảo ngÆ°á»i nà o biết nuôi dạy được khỉ nói thì thưởng má»™t lạng và ng. Có má»™t ngÆ°á»i nói là sẽ dạy Ä‘Æ°á»c. Vua mừng lắm, sai hắn nuôi khỉ. NgÆ°á»i ấy nói: "Hà ng tháng dùng thuốc phà tổn đến trăm lạng và ng, sau ba năm má»›i có kết quả". Vua nghe theo. à hắn nghÄ© rằng quốc vÆ°Æ¡ng vá»›i mình cùng con khỉ, trong khá»ang ba năm nhất định có má»™t kẻ chết hãy cứ lấy và ng của vua đã, mà chẳng cấn phải có kết quả. Chế Má»— theo vá» chúa thượng, nhÆ°ng thá»±c là HÆ°ng Hiếu chủ trÆ°Æ¡ng[17a] việc ấy. Trải bao năm tháng mà vẫn chÆ°a nghe được ngà y vá» nÆ°á»›c. Sá»± thể của tôi cÅ©ng giống chuyện đó".
Triá»u đình nghe lá»›i Chế Má»—, cá» binh Ä‘Æ°a Chế Má»— vá» nÆ°á»›c, nhÆ°ng không thà nh công. Chế Má»— ở lại nÆ°á»›c ta, không bao lâu rồi chết.
Thăng Thái úy Nguyên Trác là m Tả tướng quốc.
Mùa thu, tháng 9, Chiêm Thà nh và o cÆ°á»›p Hóa Châu, quan quân đánh Ä‘uổi chúng rất bất lợi. Vua gá»i TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu mÆ°u tÃnh việc đó. HánSiêu trả lá»i: "Không nghe lá»i thần nên đến ná»—i thế". Vua bèn sai TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu Ä‘em các quân Thần sách Ä‘i trấn giữ Hóa Châu.
Giáp Ngá», [Thiệu Phong] năm thứ 14 [1354], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 14). Mùa xuân, tháng 2, quan trấn giữ biên giá»›i phÃa bắc cho chạy trạm tâu việc Trần Hữu Lượng nÆ°á»›c Nguyên dấy binh, sai sứ sang xin hòa thân (Hữu Lượng là con Trần Ãch Tắc ).
Tháng 3, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Bấy giỠđói kém, dân khổ vì giặc cÆ°á»›p. Có kẻ tá»± xÆ°ng là cháu ngoại của HÆ°ng Äạo Äại VÆ°Æ¡ng tên là Tá», tụ há»p các gia nô bá» trốn của các vÆ°Æ¡ng hầu là m giặc, cÆ°á»›p bóc các xứ Lạng Giang1082 , Nam Sách1083 .
[17b] Mùa thu,tháng 9, có nạn sâu lúa. Xuống chiếu giảm má»™t ná»a tô ruá»™ng.
Mùa đông, tháng 11, có con hổ đen xuất hiện trong thà nh.
Tả tham tri chÃnh sá»± TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu trấn giữ Hóa Châu, biên thùy trở lại yên ổn. Ông xin trở vá» triá»u, vua y cho, nhÆ°ng vá» chÆ°a tá»›i kinh sÆ° thì chết, được truy tặng Thái bảo.
Hán Siêu ngÆ°á»i Phúc Thà nh,[ huyện] Yên Ninh1084 , [phủ] TrÆ°á»ng Yên,là ngÆ°á»i chÃnh trá»±c, bà i xÃch dị Ä‘oan, có tà i văn chÆ°Æ¡ng và chÃnh sá»±. Nhà vua chỉ gá»i ông là thầy chứ không gá»i tên. Ông từng sá»an bà i văn bia chùa Khai Nghiêm ở Bắc Giang, ná»™i dung tóm lược nhÆ° sau:
"Chùa bá» rồi lại dá»±ng, đó chẳng phải là ý muốn của ta. Dá»±ng bia rồi khắc chá», ta biết nói chuyện gì. Ngà y nay thánh triá»u muốn truyá»n bá phong hóa nhà vua, để chấn hÆ°ng phong tục Ä‘ang bị suy đồi. Dị Ä‘oan đáng phải truất bá», thánh đạo nên được phục hÆ°ng. Là m đại sÄ© phu, không phải đạo Nghiêu Thuấn thì không trình bà y, không phải đạo Khổng Mạnh thì không trÆ°á»›c thuáºt. Thế mà cứ bo bo lải nhải chuyện pháºt, ta lừa dối ai đây?".
[18a] Ông nổi tiếng thá»i bấy giá», nhÆ°ng Tông chÃnh đại khanh Lê CÆ° Nhân từng coi ông là chân đá cầu nhà quê, vì ngÆ°á»i là ng quê đá cầu phần nhiá»u không trúng, để và vá»›i TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu lo liệu công việc phần nhiá»u không thá»a đáng. Ông ta khinh bỉ ngÆ°á»i cùng hà ng, không giao du vá»›i há» chỉ chÆ¡i thân vá»›i bá»n há»an quan Phạm Nghiêu TÆ°, gặp quan thầy thuốc thì thế nà o cÅ©ng đùa bợt nói cÆ°á»i, Ä‘á»u là những kẻ không đồng Ä‘iệu vá»›i ông. Äến khi coi đất Lạng Giang thì gả con gái cho tù trưởng đất ấy là Nùng Ãch Vấn, khi coi chùa Hùynh Lâm thì gả con gái cho tam bảo nô Nguyá»…n Chế, Ä‘á»u vì má»™ sá»± già u có của há» cả.
Lê CÆ° Nhân chết. CÆ° Nhân hồi Minh Tông còn trị vì, là m quan ná»™i máºt kiêm việc khẩm hình, tra xét án ngục ở nhà , bị trung úy Quách Hạo hặc lá»—i. Minh Tông há»i ông sao không tránh Ä‘i? Ông trả lá»i:
"Thần thà chịu phạt trách chứ không dám lừa dối, là m quan mà lừa dối thì là m sao suất lĩnh được liêu thuộc ?".
Xem những lá»i ông ta chê ngÆ°á»i khác [18b] và những câu ông ta tá»± nháºn lá»—i, thì đủ biết ông là ngÆ°á»i nhÆ° thế nà o. Äến khi chết được truy tặng Nháºp ná»™i hà nh khiển hữu ty lang trung đồng tri tả ty sá»±.
Ất Mùi, [Thiệu Phong] năm thứ 15 [1355], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 15). Mùa xuân,tháng 2, núi Thánh Chúa1085 ở Trà HÆ°Æ¡ng lở.
Äá»™ng đất.
Từ tháng 3 đến tháng 6, mùa hạ, hạn hán.
Mùa thu,tháng 7, mưa to, nước lớn.
Tháng 9, sát đánh cá»a Triá»u Nguyên và hai cá»a nách hai bên tả hữu.
Chu Äức Dụ nÆ°á»›c Nguyên xÆ°ng hoà ng đế (tức Minh Thái Tổ) sau đổi tên thà nh Nguyên ChÆ°Æ¡ng.
Lấy Nguyá»…n Trung Ngạn là m kinh lược sứ trấn Lạng Giang, Nháºp ná»™i đại hà nh khiển, thượng thÆ° hữu báºt, kiêm tri khu máºt viện sá»±, thị kinh diên đại há»c sÄ©, trụ quốc Khai Huyện bá.
Bà thứ phi của Anh Tông tên hiệu là TÄ©nh Huệ, là con gái Äiện súy Phạm NgÅ© Lão, trÆ°á»›c đã xuất gia. Sau khi Anh Tông băng, bà trở vá» quê hÆ°Æ¡ng. Má»™t hôm lên chùa Bảo SÆ¡n xã Phù Ủng, [19a] bà than rằng: "Chùa nà y do tiên quân1086 ta dá»±ng lên. Ta tuổi đã cao, là m nhà Ỡđây vừa có thể thá» vua lại vừa có thể cúng tổ tiên, trung hiếu vẹn cả đôi Ä‘Æ°á»ng. Äó là sở nguyện của ta".
Thế rồi sữa lại chùa đó , lại là m Ä‘iện ở phÃa bên đông chùa và là m nhà ở phÃa đằng sau để cúng lá»… tổ tiên thần thánh. Khi là m xong, Thượng hoà ng đến thăm, ban cho biển ngạch để biểu dÆ°Æ¡ng lòng hiếu kÃnh của bà .
BÃnh Thân, [Thiệu Phong] năm thứ 16[1356], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 16). Mùa xuân, tháng 3, thiếu can chi ngà y, hai mặt trá»i ráºp rá»n nhau.
Hai vua đi tuần biên giới, đến Nghệ An.
Mùa hạ, tháng 5, xa giá trở vỠkinh sư.
Mùa thu, tháng 8, [Thượng hoà ng] ngá»± đến Ä‘á»n thá» Quốc phụ thượng tể Huệ VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng [Quốc Chẩn], trên núi Kiệt Äặc1087 . Khi trở vá», trong thuyá»n ngá»± có con ông và ng đốt và ng má phÃa bên trái của Thượng hoà ng, rồi Thượng hoà ng bị bệnh. Vua sai ngÆ°á»i giữ thuyá»n ngá»± trông coi việc đánh quan tà i.
Mùa đông, tháng 10, Hiến Từ thái háºu gặp ngà y mẹ mất, may áo tang, Thượng hoà ng nhân bảo thái háºu: "Ta sẽ [19b] không mặc áo tang nà y đâu". Vì khi ấy Chiêu Từ thái háºu hãy còn1088 cho nên Thượng hoà ng má»›i nói thế.
Hiến Từ thái háºu láºp Ä‘Ã n chay ở chùa Chiêu Khánh, phát tiá»n bố thà dân nghèo để cầu đảo cho Thượng hoà ng.
Äinh Dáºu, [Thiệu Phong] năm thứ 7 [1357], ( Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 17). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 19, Thượng hoà ng băng ở cung Bảo Nguyên, miếu hiệu là Minh Tông, tên thụy là ChÆ°Æ¡ng Nghiêu Văn Triết Hoà ng Äế.
TrÆ°á»›c đây, Minh Tông nối ngôi đã lâu, rồi mẹ Ä‘Ãch má»›i sinh con trai. Hôm ngÆ°á»i con ấy đầy tuổi thì Anh Tông Ä‘i tuần biên giá»›i vắng, việc ở nhà do Minh Tông quyết định. Có ngÆ°á»i xi là m lá»… theo tÆ° cách tá» tế. Các quan còn nghi ngại thì Minh Tông bảo há»:
"Còn ngại gì nữa. TrÆ°á»›c đây vì con Ä‘Ãch trưởng chÆ°a sinh, nên ta tạm ở ngôi nà y. Nay đã sinh rồi thì đợi khi lá»›n lên, ta sẽ trả lại ngôi vua chứ có khó gì?".
NgÆ°á»i đó trả lá»i:
"Việc nà y từ xưa hay sinh nguy biến, xin nghĩ kỹ lại". Minh Tông nói:
"Cứ thuáºn nghÄ©a mà là m, yên hay nguy đâu đáng lo?".
Cuối cùng [20a] là m lá»… thao tÆ° cách tá» tế. Má»™t năm sau thì ngÆ°á»i con Ä‘Ãch tá»± ấy mất. Minh Tông rất thÆ°Æ¡ng xót.
Ngà i thÆ°á»ng dạy các hoà ng tá» rằng:
"Con nà o mà dốc sức mÆ°u tÃnh sản nghiệp, keo sẻn là m già u thì không phải con ta. Nếu quả là m chuyện đó thì thà phân tán hết của cải cho ngÆ°á»i nghèo Ä‘i còn hÆ¡n. Vì nhÆ° váºy, dẫu không tránh khá»i túng thiếu, vẫn còn là hà nh vi của báºc quà nhân".
Khi se mình, triá»u đình muốn láºp Ä‘Ã n chay cầu đảo, Minh Tông biết chuyện, gá»i Hữu tÆ°á»›ng quốc Phủ và o chổ nằm để há»i. Vua sợ, láºp tức bảo phủ là Phạm Ứng Má»™ng xÆ°á»›ng nghị xin lấy mình chết thay. Phủ Ä‘em câu ấy tâu lên. Minh Tông nói :
"Ứng Má»™ng tá»± nháºn là m địa vị Chu Công thì cứ lấy thân mình mà chết thay cho cha hắn, còn Ä‘Ã n chay thì không Ä‘uợc là m!".
Bấy giá» Hiến Từ thái háºu phóng sinh các giống súc váºt để cầu cho Minh Tông khá»e lại. Minh Tông bảo bà : "Thân ta không thể lấy con lợn, con dê mà đổi Ä‘uợc".
Khi bệnh trầm trá»ng, cho gá»i quan thầy thuốc là bá»n Trâu Canh, VÆ°Æ¡ng Äịnh, Phạm Thế ThÆ°á»ng và o xem [20b] mạch. Canh nói: "Mạch phiá»n muá»™n". Minh Tông ứng khẩu má»™t bà i thÆ¡ nhá», Ä‘á»c cho bá»n Canh nghe:
Chuẩn mạch hÆ°u luân phiá»n muá»™n Ä‘a, Trâu công lÆ°Æ¡ng tá»… yếu Ä‘iá»u hòa.
Nhược ngôn phiá»n muá»™n vô hÆ°u yết, Chỉ khủng trùng phiêu phiá»n muá»™n gia. ( Xem mạch chá»› bà n nhiá»u muá»™n phiá»n, Ông Trâu thuốc tốt cắt cho yên. Nếu còn nói mãi phiá»n cùng muá»™n, Chỉ sợ cà ng tăng phiá»n muá»™n lên ) . Vì Trâu Canh ra và o cung cấm, hay dùng những câu kỳ lạ, những kế quá»· quyệt để huyá»…n hoặc Dụ Hoà ng. Minh Tông ghét hắn, nên mượn bà i thÆ¡ để châm biếm. Äến khi dâng thuốc lên thì ngà i nói:
"NgÆ°á»i ta ở Ä‘á»i,bao nhiêu khổ não. Ngà y nay thóat được khổ não nà y, thì ngà y khác lại phải chịu khổ não khác". Rồi không chịu uống thuốc.
Khi bệnh nguy kịch, sai thị thần là Nguyá»…n Dân Vá»ng Ä‘em bản thảo táºp thÆ¡ ngá»± chế đốt Ä‘i. Dân Vá»ng còn do dá»±, thì Minh Tông nói:
"Váºt đáng tiếc còn không thể tiếc được, tiếc là m gì thứ ấy".
Các hoà ng tỠđứng hầu bên cạnh, ngà i nhân thể nói vá»›i há»:
"Các con cứ xem việc là m của ngÆ°á»i xÆ°a, vịệc nà o hay thì theo, việc nà o dở thì lánh, cần gì phải cha dạy?".
Ngà i từng nói:
"NgÆ°á»i là m vua dùng ngÆ°á»i, không phải là có tình riêng vá»›i ngÆ°á»i đó, mà chỉ nghÄ© là ngÆ°á»i đó [21a] hiá»n thôi. bởi vì ngÆ°á»i đó theo tấm lòng của ta, giữ chức vụ cho ta, là m việc cho ta, chịu nhá»c cho ta, cho nên ta coi là hiá»n mà dùng há». Nếu ta quả là hiá»n, thì những ngÆ°á»i được ta dùng cÅ©ng hiá»n, nhÆ° Nghiêu Thuấn đối vá»›i Tắc Khiết, Quỳ Long váºy. Nếu ta không hiá»n, thì những kẻ ta dùng cÅ©ng không hiá»n, nhÆ° Kiệt, Trụ đối vá»›i Phi Liêm, Ãc lai váºy. Äó chÃnh là đồng thanh tÆ°Æ¡ng ứng, đồng khà tÆ°Æ¡ng cầu, cùng loại thì hợp nhau. Kiệt, Trụ đâu phải có tình riêng gì vá»›i bầy tôi của hắn?. Bảo hắn là ngu tối thì được, chứ bảo hắn là có tình riêng thì không phải".
Lại dặn Hiến Từ thái háºu:
"Sau khi ta mất, ngÆ°á»i ở lại cung Thánh Từ, đừng và o núi [Ä‘i tu]".
Sau khi Minh Tông băng, thái háºu theo lá»i dặn, không thụ giá»›i nhà Pháºt.
Phan Thu Tiên nói: Minh Tông có bẩm tÃnh nhân háºu, nối nghiệp thái bình, phép cÅ© của tổ tông, không thay đổi gì cả. Bấy giá» có kẻ sÄ© dâng sá»› nói là trong dân gian có nhiá»u ngÆ°á»i du thủ du [21b] thá»±c, đến già vẫn không có há»™ tịch, thuế má không ná»™p, sai dịch không theo. Vua nói:
"Không nhÆ° thế, thì sao thà nh Ä‘á»i thái bình? NgÆ°Æ¡i muốn ta trách phạt há» thì được việc gì không?".
Triá»u thần nhÆ° bá»n Lê Bá Quát, Phạm SÆ° Mạnh muốn thay đổi chế Ä‘á»™. Vua nói:
"Nhà nÆ°á»›c đã có phép tắc riêng, Nam, Bắc khác nhau, nếu nghe kế của bá»n há»c trò mặt trắng tìm Ä‘Æ°á»ng thoát thân thì sinh loạn ngay".
Äiá»u đáng tiếc là nghe lá»i gian nịnh của Trần Khắc Chung mà giết Quốc phụ thượng tể, đó là điểm kém thông minh váºy.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Cái đức của Minh Tông mà nên được, tuy là do thiên tÆ° tốt đẹp, cÅ©ng còn do sức dạy bảo của vua cha. Khi vua ở Äông cung, Ä‘ang tuổi ấu thÆ¡, có lần nghịch là m chiếc giá đèn bằng tre, Anh Tông đòi xem, sợ không dám dâng. Hôm khác, và o hầu [22a] tẩm Ä‘iện Anh Tông Ä‘ang rá»a mặt, nhânhá»i đến trò nghịch cÅ©, Anh Tông giáºn lắm, cầm ngay cái cháºu rá»a mặt ném vua.Vua nấp và o cánh cá»a tránh được, cháºu rÆ¡i trúng cánh cá»a vỡ tan. Äược sá»± răng dạy nghiêm ngặt nhÆ° váºy, cho nên tà i đức của vua do đấy mà nên và cả các con cÅ©ng Ä‘á»u có tà i nghệ cả.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu chỉ cho các lộ ở Thanh Hóa và Nghệ An khơi các kênh ngòi cũ.
Phong anh là Thiên Trạch là m Cung TÃn VÆ°Æ¡ng.
Mùa thu, tháng 9, ngà y mồng 8 tôn Hiến Từ thái háºu là m Thái hoà ng thái háºu.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 11, táng [Minh Tông] ở Mục Lăng1089 , vì câu nệ ngà y giá» nên để cháºm.
Từ năm Ất Mùi [1355] đến năm nay [Äinh Dáºu, 1357], trong 2 năm, má»™t thăng gạo trị giá 1 tiá»n.
Máºu Tuất, [Äại Trị] năm thứ 1[1358], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 18). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng 1, dổi niên hiệu. Äại xá.
Truy [22b] tặng Quốc phụ thượng tể Quốc Chẩn là m Äại VÆ°Æ¡ng.
Từ tháng 3 đến tháng 7 mùa thu, hạn hán, sạu cắn lúa, cá chết nhiá»u.
Mùa thu, tháng 8, xuống chiếu khuyến khÃch nhà già u ở các lá»™ bá» thóc ra chẩn cấp dân nghèo. Các quan ở địa phÆ°Æ¡ng tÃnh xem số thóc bá» ra là bao nhiêu trả lại bằng tiá»n.
Lấy Phạm SÆ° mạnh là Nháºp ná»™i hà nh khiển tri Khu máºt viện sá»±.
Ngô bệ lại Ä‘em quân tụ há»p ở núi Yên Phụ, dá»±ng cá» lá»›n ở trên núi, tiếm sÆ°ng vị hiệu, yết bảng nói cứu giúp dân nghèo.Từ Thiên Liêu1090 đến Chà Linh. Bệ chiếm giữ cả.
Mùa đông, tháng 11, xuống chiếu cho An phủ sứ các lộ đem quân các đội phong đoà n đi bắt giặc cướp.
Ká»· Hợi, [Äại Trị], năm thứ 2 [1359], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 19). Mùa xuân tháng giêng, nhà Minh sai sứ sang thông hiếu.
Bấy giá», vua Minh cầm cá»± vá»›i Trần Hữu Lượng chÆ°a phân được thua..Vua sai Lê KÃnh Phu sang sứ phÆ°Æ¡ng Bắc để xem hÆ° [22a] thá»±c.
Mùa hạ, tháng 4, Chiá»uTừ Hoà ng thái phi mất, được truy tôn là Chiêu Từ hoà ng thái háºu (mẹ của Minh Tông).
Mùa thu,tháng 7, lấy Äá»— Tá» Bình là m [tri] Khu máºt viện sá»±.
Từ ngà y 27 tháng 8 đến ngyà mồng 3 tháng 9, mÆ°a to, nÆ°á»›c lá»›n, trôi cả nhà cá»a của dân, thóc lúa bị ngáºp.
Mùa đông, tháng 10, lấy Phạm Sư Mạnh là m Hà nh khiển tả ty lang trung, Lê Quát kiêm chức Hà n lâm viện phụng chỉ.
Canh Tý, [Äại Trị] năm thứ 3 [1360], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 20). Mùa xuân, tháng 2, đúc tiá»n Äại trị thông bảo.
Thăng Huệ Túc công Äại Niên là m Bình chÆ°Æ¡ng chÃnh sá»±, phục lại tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng. Năm nà y [Äại Niên] mất (má»›i 55 tuổi).
Theo qui chế cÅ©, những ngÆ°á»i tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng và o là m tể tÆ°á»›ng Ä‘á»u gá»i là "công", chỉ có thân vÆ°Æ¡ng thì được phong lại tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng. Huệ Túc công, Uy Túc công trong Ä‘á»i Äại Khánh được phong tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng, khi và o là m tể tÆ°á»›ng Ä‘á»u gá»i là "công" mà lại truy phục tÆ°á»›c vÆ°Æ¡ng là không đúng [23b] lệ.
Tháng 3, Ngô Bệ bị giết.
Bấy giá», quân của lá»™ bắt được Bệ ở Yên Phụ. Bệ chạy trốn, định vá» kinh sÆ° thú tá»™i. Các quan bản lá»™ bắt được Bệ cùng 30 tên bè đảng của hắn, đóng cÅ©i giải vá» kinh, Ä‘á»u bị chém cả.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Tháng 6, nÆ°á»›c Nguyên loạn. Trần Hữu Lượng tiếm xÆ°ng đế, đặt quốc hiệu là Hán, đổi niên hiệu là Äại NghÄ©a, đánh nhau vá»›i Minh Thái Tổ. Quan trấn thủ biên giá»›i phÃa Bắc là Hoà ng Thạc cho chạy trạm tâu rằng Minh và Hán đánh nhau ở Long Châu, Bằng TÆ°á»ng1091 .Bá»n Thạc nhân việc há» tranh nÆ°á»›c vá»›i nhau thu được hÆ¡n 300 ngÆ°á»i.
Mùa thu, tháng 7, nước to.
Mùa đông, tháng 10, thuyá»n buôn của các nÆ°á»›c Lá»™ Hạc1092 , Trà Nha1093 , Xiêm La1094 đấn Vân Äồn buôn bán, dâng các váºt lạ.
Tháng 12, xuống chiếu bắt gia nô của các vÆ°Æ¡ng hầu, công chúa Ä‘á»u phải thÃch chữ và o trán và phải gá»i theo loại hà m. Kẻ nà o không thÃch chữ, không khai sổ bị coi là [24a] giặc cÆ°á»›p, lá»›n thì trị tá»™i, bé thì sung công.
Tân Sá»u, [Äại Trị], năm thứ 4[1361], Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 21). Mùa xuân, tháng giêng, sao Chổi má»c ở phÆ°Æ¡ng đông bắc. Vua tránh không ngá»± ở chÃnh Ä‘iện.
Tháng 2, Minh Thái Tổ đánh Giang Châu. Trần Hữu Lượng lÆ°u giữ VÅ© XÆ°Æ¡ng, sai ngÆ°á»i sang ta xin quân [cứu viện]. [ Vua] không cho.
Tháng 3, giặc cá» Chiêm Thà nh vượt biển đến cÆ°á»›p dân ở cá»a biển DÄ© Lý1095 . Quân của phủ ấy đánh tan bá»n chúng.
Mùa hạ, tháng 5, lấy Phạm A Song là m tri phủ phủ Lâm Bình (Tức là Dĩ Lý)1096 .
Mùa thu, tháng 7, Tạ Lai có tội bị giết.
Bấy giá» vua ngủ ngà y ở Long PhÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°á»ng. Ngá»± thÆ° há»a Tạ Lai đứng hầu, chung quanh không có ai. Lai rút gÆ°Æ¡m ra xem. Vua thức dáºy, sai Ä‘em chém.
Nhâm Dần, [Äại Trị], năm thứ 5 [1362]. (Nguyến Chà ChÃnh năm thứ 22). Mùa xuân, tháng giêng, lệnh cho các nhà vÆ°Æ¡ng hầu, công chúa dâng [24b] các trò tạp hý vua xét duyệt trò nà o hay thì thưởng cho.
TrÆ°á»›c đấy, khi đánh Toa Äô, bắt được ngÆ°á»i phÆ°á»ng hát là Lý PhÆ°Æ¡ng Cát rất giá»i hát, những con ở trẻ của các nhà thế gia theo y táºp hát Ä‘iệu phÆ°Æ¡ng Bắc. Nguyên Cát sáng tác các vở tuồng truyện cổ, có các tÃch nhÆ° Tây vÆ°Æ¡ng Mẫu hiến bà n Ä‘Ã o. Trong tuồng cổ có các vai quan nhân, chu tá», đán nÆ°Æ¡ng, câu nô gồm 12 ngÆ°á»i, mặc áo gấm, áo thêu, đánh trống, thổi sáo, gảy Ä‘Ã n, vá»— tay, gõ ồn phÃm Ä‘Ã n (Chú : Chu Háºu chết, Háºu Chủ ghi và o mặt sau Ä‘Ã n tỳ bà : HÆ°Æ¡ng trá»i còn Ä‘uôi phượng, hÆ¡i ấm tá»a phÃm Ä‘Ã n), thay đổi nhau ra và o là m trò, khiến ngÆ°á»i xem xúc Ä‘á»™ng, muốn cho buồn được buồn, muốn cho vui được vui. NÆ°á»›c ta có tuồng truyện bắt đầu từ đấy.
Lại cho gá»i các nhà già u trong nÆ°á»›c, nhÆ° ở là ng Äình Bảng ở huyện Bắc Giang, là ng Nga Äình thuá»™c Quốc Oai và o cung đánh bạc là m vui. Có tiếng bạc đặt tá»›i 300 quan tiá»n, ba tiếng thì đã gần ngà n quan rồi.
Lại sai tÆ° nô cà y 1 miếng đất ở bên bá» bắc sông Tô Lịch [25a] để trồng hà nh, tá»i rau dÆ°a Ä‘em bán, gá»i tên phÆ°á»ng ấy là VÆ°á»n Tá»i1097 (đến nay vẫn còn) và là m quạt Ä‘em bán cÅ©ng nhÆ° thế.
Tháng 2, sao chổi thấy ở phương Bắc.
Tháng 3, Chiêm Thà nh cướp Hóa Châu.
Mùa hạ, tháng 4, sai Äá»— Tá» Bình duyệt bổ quân ở Lâm Bình, Thuáºn Hóa và đắp thà nh Hóa Châu.
Tháng 5, sét đánh điện Thiên An.
Từ tháng 5 đến tháng 7 mùa thu, hạn hán. Soát tù. MÆ°a to. Xuống chiếu miá»…n cho cả nÆ°á»›c má»™t ná»a tô thuế năm ấy.
Tháng 8, lấy Hà nh khiển Phạm SÆ° Mạnh là m tri Khu máºt viện sá»±.
Äói to. Xuống chiếu cho các nhà già u dâng thóc để phát chẩn cho dân nghèo, ban tÆ°á»›c theo thứ báºc khác nhau.
Tháng 9, vua ngá»± đến phủ Thiên TrÆ°á»ng. Dân có ai ốm thì được ban thuốc uống công và tiá»n gạo, Ãt nhiá»u khác nhau. (Thuốc có tên là viên Hồng ngá»c sÆ°Æ¡ng, trừ bách bệnh. Dân nghèo ai nghe tin đến được thì được ban 2 viên thuốc, 2 tiá»n và 2 thăng gạo).
Mùa đông tháng 10, núi Thiên Kiện1098 lở.
Tháng 12,[25b] lấy Äá»— Tá» Bình là m Äồng môn tri hạ.
Quý Mão, [Äại Trị], năm thứ 6 [1363], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 23). Mùa xuân, tháng 2, xuống chiếu chá»n dân Ä‘inh bổ sung quân các lá»™.
Tháng 3, thi há»c trò, há»i văn nghệ để lấy ngÆ°á»i bổ sung và o quán các. thi lại viên bằng viết chữ, lấy là m thuá»™c viên các sảnh, viện.
Truy tặng Thiếu bảo Trương Hán Siêu chức thái phó.
Mùa hạ, tháng 5, trả lại cho Trâu Canh chức tước cũ.
Tháng 6, tịch thu gia sản của Ngô Dẫn, trại chủ xã Äại Lai.
TrÆ°á»›c đây, vá» Ä‘á»i Minh Tông, cha Dẫn bắt được viên ngá»c rết rất đẹp, Ä‘em đến Vân Äồn, các thuyá»n buôn tranh nhau mua. Má»™t ngÆ°á»i chủ thuyá»n muốn Ä‘uợc váºt lạ đó, dốc hết của cải để mua. Dẫn do váºy trở nên già u có. Minh Tông Ä‘em công chúa Nguyệt SÆ¡n gả cho Dẫn. Dẫn cáºy già u có thông dâm vá»›i ngÆ°á»i con gái khác, lại có những lá»i lăng nhục công chúa. Công chúa Ä‘em việc ấy tâu vua. Dẫn được tha tá»™i chết, nhÆ°ng bị tịch thu gia sản.
Mùa đông, tháng 10, Ä‘Ã o [26a] hồ ở vÆ°á»n ngá»± trong háºu cung.Trong hồ xếp đá là m núi, bốn mạch Ä‘á»u khai ngòi cho chảy thông nhau. Trên bá» hồ trồng thông, tre và các thứ hoa thÆ¡m cá» lạ. Lại nuôi chim quý, thú lạ trong đó. PhÃa tây hồ trồng hai cây quế, dá»±ng Ä‘iện Song Quế. Lại gá»i tên Ä‘iện là điện Lạc Thanh, tên hồ là hồ Lac Thanh. lại Ä‘Ã o má»™t hồ nhá» khác. Sai ngÆ°á»i hải Äông chở nÆ°á»›c mặn chứa và o đó, Ä‘em các thứ hải váºt nhÆ° đồi mồi, cua, cá nuôi ở trong hồ. Lại sai ngÆ°á»i Hóa Châu chở cá sấu đến thả và o đó. Lại có hồ Thanh NgÆ° để thả cá thanh phụ [ cá diếc ]. Äặt chức khách đô để trông coi.
Giáp Thìn, [Äại Trị] năm thứ 7 [1364 ], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 24). Mùa xuân, tháng 2, xây dãy khách lang ở Tây Ä‘iện, thẳng đến cá»a Hoà ng Phúc.
Mùa hạ, tháng 4, gá»i Cánh chưởng phụng cung VÄ©nh An là Bùi Khoan cùng [26b] uống rượu. Khoan láºp mẹo uống vá» hết 100 thăng rượu, được thưởng tÆ°á»›c 2 tÆ°.
Tháng 5, vua Ä‘i hóng gió chÆ¡i trăng. Vì uống rượu quá sai, lại lá»™i xuống sông tắm, nên bị ốm. Sai quan thầy thuốc là bá»n Trâu Canh thay nhau hầu thuốc thang.
Mùa thu, tháng 7, vua khá»i bệnh.
Thángg 8, chá»n hoà ng nam trong nÆ°á»›c, định 3 báºc quân ngÅ©, sữa soạn thuyá»n chiến và vÅ© khà để phòng việc biên cÆ°Æ¡ng.
Mùa đông, tháng 10, Cung Túc Vương Nguyên Dục mất.
Ất Tỵ, [Äại Trị] năm thứ 8[ 1365], Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 25). Mùa xuân, tháng giêng, ngÆ°á»i Chiêm Thà nh cÆ°á»›p dân Ä‘i chÆ¡i xuân của Hóa Châu.
TrÆ°á»›c đây, theo tục Hóa Châu, tháng giêng hà ng năm, trai gái há»p nhau ở Bà DÆ°Æ¡ng chÆ¡i trò đánh Ä‘u. NgÆ°á»i Chiêm đã nấp sẵn ở đầu nguồn Hóa Châu từ tháng 12 năm trÆ°á»›c, đến khi ấy áºp tá»›i cÆ°á»›p bắt Ä‘em vá».
Mùa đông, tháng 11, xuống chiếu cho các quân SÆ¡n Lão1099 ở lạng Giang trấn giữ [27a] biên phòng, vì đất Bắc có lá»an, Minh, Hán tranh nhau1100 , đóng binh ở Nam Ninh, Long Châu.
Bấy giá» có Thiá»u Thốn ngÆ°á»i Thanh Hóa, là m phòng ngá»± sứ Lạng Giang, thống lÄ©nh quân Lạng Giang, đóng ở sông Äông Bình, khéo vá»— vá» quân sÄ©, trong quân ai cÅ©ng thÃch ông ta. Sau vì em trai kiêu ngạo là m báºy, ông bị tá»™i lây, mất chức. Trong quân là m câu ca vỠông: "Trá»i chẳng thấu oan, ông Thiá»u mất quan". Äến khi ông sá»a soạn hà nh trang ra vá», chúng lại là m câu ca: "Ông Thiá»u trở vá», lòng ta tái tê". Triá»u đình nghe biết chuyện ấy, khôi phục quan chức cho ông, trong quân lại có câu ca: "Trá»i đã thấu oan, ông Thiá»u lại là m quan". Ãt lâu sau, ông chết.
Minh Từ Hoà ng Thái phi mất (phi là mẹ đẻ của Nghệ Tông ).
BÃnh Ngá», [Äại Trị] năm thứ 9 [1366], (Nguyên Chà Nguyên năm thứ 26). Mùa xuân, tháng giêng, sai Tả bá»™c xạ Tăng Khoan, Hữu bá»™c xạ Lê Quát xét duyệt sổ Ä‘inh Thanh Hóa. (Quát là ngÆ°á»i Thanh Hóa hồi trẻ ra chÆ¡i kinh sÆ°, gặp khi bạn ông được cá» Ä‘i sứ Kinh Yên, Quát tặng bạn bà i thÆ¡ rằng :
Dịch lá»™ [27b] tam thiên quân cÆ° an Hải môn tháºp nhị ngã hoà n san Trung triá»u sứ giả yên ba khách, Quân đắc công danh, ngã đắc nhà n. (ÄÆ°á»ng trạm ba ngà n, anh ruổi ngá»±a, MÆ°á»i hai cá»a biển, tá»› vá» ngà n. Kẻ sang sứ Bắc, ngÆ°á»i mây nÆ°á»›c, Anh được công danh, tá»› được nhà n.) NgÆ°á»i thức giả biết Quát sau nà y sẽ quý hiển. Quả nhiên, Quát thi Ä‘á»—, thăng chức nhanh chóng, vượt ngÆ°á»i bạn kia ).
Tháng 3, ngÆ°á»i Chiêm cÆ°á»›p phủ Lâm Bình. Quan phủ Phạm A Song đánh bại chúng. Thăng A Song là m đại tri phủ Lâm Bình, Hà nh quân thủ ngá»± sứ.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu cho An phủ sứ các lộ đi bắt giặc cướp.
Tháng 6, vua ngá»± thuyá»n nhỠđến chÆ¡i nhà Thiếu úy Trần Ngô Lang ở hÆ°Æ¡ng Má»… Sở1101 , đến canh ba má»›i vá». khi tá»›i sông Chá» Gia1099 bị cÆ°á»›p mất ấn báu, gÆ°Æ¡m báu. vua tá»± biết mình không sống lâu, cà ng thả sức chÆ¡i bá»i.
Năm ấy, Hán mất nước1103 .
Äinh Mùi, [Äại Trị] năm thứ 10 [1367], (Nguyên Chà ChÃnh năm thứ 27). Mùa đông, tháng 12, lấy Minh tá»± Trần Thế hung là m Thống quân hà nh khiển đồng tri thượng thÆ° tả ty sá»±, Äá»— Tá» Bình là m phó, Ä‘i đánh Chiêm Thà nh.
Phong Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng phủ là m Tả tÆ°á»›ng quốc, gia phong Äại VÆ°Æ¡ng.
Năm nà y nhà Nguyên mất.
[28a] Máºu Thân, [Äại Trị] năm thứ 11[ 1368], (Minh Thái Tổ Chu Nguyên ChÆ°Æ¡ng, Hồng VÅ© năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, sao Chổi hiện ở khoảng sao Mão.
Tháng 2, Chiêm Thà nh sa Mục Bà Ma sang đòi lại đất biên giới Hóa Châu.
Tháng 3, là m hà nh lang dà i suốt từ gác Nguyên Huyá»n đến táºn cá»a Äại triá»u phÃa Tây để tiện cho việc các quan và o chầu tránh nắng mÆ°a.
Mùa hạ, tháng 4, Trần Thế HÆ°ng đến Chiêm Äá»™ng1104 . NgÆ°á»i Chiêm phục quân đánh trá»™m, quân ta tan vỡ. Thế HÆ°ng bị giặc bắt, Tá» Bình Ä‘em quân trở vá».
Minh Thái Tổ lên ngôi ở Kim Lăng, đặt niên hiệu là Hồng Vũ, sai Dịch Tế Dân sang thăm ta.
Mùa thu, tháng 8, sai Lá»… bá»™ thị lang Äà o Văn ÄÃch sang Minh đáp lá»….
Mùa đông, tháng 10, cho má»i đạo sÄ© Huyá»n Vân ở núi Chà Linh đến kinh để há»i vá» phép tu luyện. Ban cho Ä‘á»™ng của đạo sÄ© tên là "Huyá»n Thanh Ä‘á»™ng".
[28b] Ká»· Dáºu, [Äại Trị] năm thứ 12 [1369], (Từ tháng 6 trở Ä‘i là DÆ°Æ¡ng Nháºt Lể, Äại Äịnh năm thứ 1; Minh Hồng VÅ© năm thứ 2). Mùa hạ, tháng năm, ngà y mồng má»™t, nháºt thá»±c.
Ngà y 25, vua băng ở chÃnh tẩm, miếu hiệu Dụ Tông.
Ngà y vua sắp băng, vì không có con, xuống chiếu đón Nháºt Lá»… và o nối đại thống.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói : Dụ Tông bị ngã xuống nÆ°á»›c mà bệnh1105 , chẳng lẽ lại không biết là mình không có con hay sao ? Nháºt Lá»… là đứa là m trò, chẳng lẽ lại không biết nó không phải là con của Dục hay sao? Huống chi các con của Minh Tông Ä‘á»u có tà i nghệ cả, nếu nghÄ© tá»›i xã tắc là m trá»ng thì chá»n ngÆ°á»i nà o có tà i đức láºp là m thiên tỠđể là m yên lòng thiên hạ, nhÆ° váºy gốc nÆ°á»›c sẽ được vững bá»n. Äã không biết là m nhÆ° thế, đến khi ốm nặng lại không bà n vá»›i thái hoà ng tÃnh kế vì xã tắc, lại xuống chiếu gá»i Nháºt Lá»… và o nối đại thống để cho mình bị tuyệt tá»±, mà sau khi chết, còn vạ lây đến thái hoà ng và thái tể1106 [29a]. Nếu không có Nghệ Hoà ng và các vị tông thất khác thì quốc gia đã không còn là của há» Trần nữa rồi. Vua biết tôn trá»ng thầy dạy, nhÆ°ng lại không bà n việc nÆ°á»›c vá»›i thầy. Vì thế báºc hiá»n năng không nên để chỉ là m vì. Chu An Ä‘i rồi, không còn ai bảo ban vua đạo hay lẽ phải nữa. Äó thá»±c là "không tin báºc nhân hiá»n thì nÆ°á»›c trống rá»—ng nhÆ° không có ngÆ°á»i" váºy.
Tháng 6, ngà y 10, mưa to, gió lớn.
Ngà y 15, Hiến Từ Hoà ng thái háºu sai ngÆ°á»i đón con thứ của cố Cung Túc Äại VÆ°Æ¡ng Dục là Nháºt Lá»… lên ngôi. Äổi niên hiệu là Äại Äịnh năm thứ 1.
Nháºt Lá»… là con ngÆ°á»i là m trò tên là DÆ°Æ¡ng KhÆ°Æ¡ng. Mẹ Nháºt Lá»… khi đóng trò có tên hiệu là VÆ°Æ¡ng Mẫu (Trò có tÃch "VÆ°Æ¡ng Mẫu hiến bà n Ä‘Ã o ", Mẹ Nháºt lá»… đóng vai VÆ°Æ¡ng Mẫu, nên lấy tên là m hiệu), Ä‘Æ°Æ¡ng có thai, Dục thấy nà ng xinh đẹp, nên lấy là m vợ. Äến khi đẻ, Dục nháºn là m con mình. Lúc nà y thái háºu bảo các quan rằng :
"Dục là con Ä‘Ãch trưởng mà không được ngôi vua, lại [29b] sá»›m lìa Ä‘á»i. Nháºt Lá»… chẳng phải là con của Dục Æ°?".
Rồi đón Nháºt Lá»… láºp là m vua. Truy phong cho Dục là Hoà ng thái bá.
Mùa thu,tháng 8, ngà y mồng 4, Nháºt lá»… tôn Hiến Từ hoà ng thái háºu là m Hiến Từ Tuyên Thánh thái hoà ng thái háºu; Nghi Thánh hoà ng háºu là m Huy Từ Tá Thánh hoà ng thái háºu.
Láºp con gái Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng Phủ là m hoà ng háºu.
Mùa đông, tháng 11, táng [Dụ Tông ] ở Phụ Lăng1107 .
Nhà Minh sai Ngưu Lượng, Trương Dĩ Ninh sang tặng ấn và ng và sắc rồng, gặp lúc Dụ Tông từ trần, Lượng là m bà i thơ viếng rằng :
Nam phục thÆ°Æ¡ng sinh Ä‘iện chẩn an, Long Biên khai quốc chống chÆ° man. Bao mao sạ há»· song vÆ°Æ¡ng cống ; Giá»›i lá»™ ninh kỳ biệt thứ quan, Äan chiếu viá»…n ban kim ấn trá»ng ; Hà ng trÆ°á»ng tân bà ngá»c y hà n. ThÆ°Æ¡ng tâm tối thị thiên triá»u sứ, Dục kiến vô do lệ mãn an.
(Dân cõi Nam xa được trị an, Long Biên mở nÆ°á»›c giữ trăm man. Vừa mừng lá»… váºt sang dâng cống, Äâu ngỡ bi ca bá» các quan. Chiếu Ä‘á» xa ban kim ấn nặng, Chén và ng má»›i Ä‘áºy ngá»c y hà n. Sứ trá»i là kẻ Ä‘au lòng nhất, Muốn gặp, còn đâu lệ ứa trà n ). Rồi DÄ© Ninh ốm chết, chỉ có Lượng trở vá» nÆ°á»›c. Hữu tÆ°á»›ng quốc Cung Äịnh VÆ°Æ¡ng Phủ là m [30a] bà i thÆ¡ tiá»…n ông ta rằng :
An Nam tể tÆ°á»›ng bất năng thi Không bá trà âu tống khách quỳ, Viên tản sÆ¡n thanh, Lô thủy bÃch, Tùy phong trá»±c nháºp ngÅ© vân phi. (An Nam tể tÆ°á»›ng chẳng thÆ¡ hay, Chỉ có bình trà tiá»…n khách đây. Viên tản non xanh, Lô nÆ°á»›c biếc, Xin bau theo gió tá»›i năm mây ). Lượng bảo Phủ ắt sẽ là m vua. Sau quả nhÆ° lá»i ông ta nói.
Nháºt Lá»… phong Hữu tÆ°á»›ng quốc Nguyên trác là m Thượng tÆ°á»›ng quốc thái tể.
Tháng 12, ngà y 14, Nháºt lá»… giết Hiến Từ Tuyên Thánh Thái hoà ng thái háºu ở trong cung.
Thái háºu vốn ngÆ°á»i nhân háºu, có nhiá»u công lao giúp ráºp [há» Trần]. TrÆ°á»›c kia, khi Minh Tông còn ngá»± ở Bắc Cung, có tên gác cổng bắt được con cá bống trong giếng Nghiêm Quang, trong mồm có ngáºm váºt gì, moi ra thì thấy có chữ, đó là bùa yểm, có ghi các tên Dục Tông, Cung Túc, Thiên Ninh (Ä‘á»u là các con đẻ của Hiến Từ ). Tên gác cổng cầm lá bùa tâu lên vua. Minh Tông sợ lắm, truyá»n bắt hết các cung nhân, bà mụ, thị tỳ trong cung để tra há»i.
Thái háºu thÆ°a: "Khoan đã, sợ trong đó có kẻ bị oan, thiếp xin tá»± mình bà máºt xét há»i đã".
[30b] [Minh Tông ] nghe theo. Thái háºu sai ngÆ°á»i há»i tên gác cổng rằng:
"Gần đây, phòng nà o trong cung mua cá bống?". Tên gác cổng trả lá»i là thứ phi Triá»u Môn. Thái háºu nói cho Minh Tông biết. Minh Tông láºp tức ra lệnh tra xét cho ra. Thái háºu tâu:
"Äây là việc trong cung, không nên để hở ra ngoà i. Thứ phi Triá»u Môn là con gái của Cung TÄ©nh VÆ°Æ¡ng, nếu để hở ra thì Quan gia sẽ sinh hiá»m khÃch vá»›i Thái úy. Thiếp xin ỉm việc nà y Ä‘i không xét há»i nữa!". Minh Tông khen bà là ngÆ°á»i hiá»n.
Äến khi Minh Tông băng, tÆ°á»›ng quân Trần Tông Hoắc muốn tá» ra trung thà nh vá»›i Dụ Tông, thêu dệt việc đó ra, là m Thiếu úy suýt nữa bị hại, nhá» Thái hoà ng cố sức cứu đỡ má»›i thoát. NgÆ°á»i bấy giá» ca ngợi bà là đã trá»n đạo là m mẹ, tuy là pháºn con Ä‘Ãch, con thứ không giống nhau, mà lòng nhân từ thì đối vá»›i con nà o cÅ©ng thế, là m cho ân nghÄ©a vua tôi, anh em, cha con không má»™t chút thiếu sót, từ xÆ°a đến nay chÆ°a có ai được nhÆ° váºy. NgÆ°á»i xÆ°a có nói "Nghiêu Thuấn trong nữ giá»›i"1108 , Thái háºu được liệt và o hà ng [31a] ấy. Bà từng hối tiếc vá» việc láºp Nháºt Lá»…. Nháºt Lá»… ngấm ngầm đánh thuốc Ä‘á»™c giết bà .
NGHỆ TÔNG HOÀNG ÄẾ
(Phụ : HÔN ÄỨC CÔNG DÆ¯Æ NG NHẬT LỄ, 1 năm )
Tên húy là Phủ, con thứ ba của Minh Tông. Mẹ Ä‘Ãch là Hiến Từ Tuyên Thánh thái hoà ng thái háºu, mẹ đẻ là thứ phi há» Lê của Minh Tông, em gái cùng mẹ vá»›i Hiến Từ, do con gái của Nguyá»…n Thánh Huấn lấy má»™t ngÆ°á»i há» lê sinh ra. Ở ngôi năm, nhÆ°á»ng ngôi 27 năm, thá» 74 tuổi. Vua dẹp yên được tai nạn bên trong, khôi phục được cÆ¡ đồ to lá»›n. Công nghiệp lá»›n lao, sáng lòa vÅ© trụ. Song cung kÃnh kiệm Æ°á»›c thì có thừa mà cÆ°Æ¡ng nghị, quyết Ä‘oán lại không đủ, bên ngoà i thì quân giặc xâm phạm kinh kỳ, bên trong thì gian thần ngấp nghé ngôi báu. Xã tắc suy mòn, rồi đến diệt vong.
Canh Tuất, [Thiệu Khánh] năm thứ 1 [1370], (từ tháng 10 trở vá» trÆ°á»›c là DÆ°Æ¡ng Nháºt lá»…, Äại Äịnh năm thứ 2, Minh Hồng VÅ© năm thứ 3). Mùa xuân, tháng giêng, vua Minh tá»± là m bà i chúc văn, sai Diêm Nguyên Phục, đạo sÄ© cung Triá»u Thiên, Ä‘em lá»… trâu và lụa, Ä‘á»n tế thần núi Tản Viên và các thủy thần sông Lô.
Mùa hạ, tháng 4, Diêm Nguyên phục và o kinh đô nước ta, [31b] là m lễ tế xong, khắc bà i văn và o đá ghi việc đó và o rồi từ biệt vỠnước.
Nháºt Lá»… tiếm vị, rượu chè dâm dáºt, hằng ngà y chỉ rong chÆ¡i, thÃch các trò hát xÆ°á»›ng, muốn đổi lại há» là DÆ°Æ¡ng. NgÆ°á»i tôn thất và các quan Ä‘á»u thất vá»ng.
Mùa thu, tháng 9, ngà y 20, thái tể Nguyên Trác cùng con là Nguyên Tiết giết Nháºt Lá»… không được, bị giết.
Äêm hôm ấy, cha con Nguyên Trác và hai ngÆ°á»i con của công chúa Thiên Ninh1109 Ä‘em ngÆ°á»i tôn thất và o thà nh định giết Nháºt lá»…. Nháºt Lá»… trèo qua tÆ°á»ng, nấp dÆ°á»›i cầu má»›i. Má»i ngÆ°á»i lùng không thấy, giải tán ra vá». Khi trá»i sắp sáng, Nháºt lá»… và o cung, chia ngÆ°á»i Ä‘i bắt 18 ngÆ°á»i chủ mÆ°u. Bá»n Nguyên Trác Ä‘á»u bị hại.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nháºt Lá»… tiếm ngôi trá»i, là ngÆ°á»i tôn thất nhà Trần lẽ nà o lại có thể Ä‘iá»m nhiên ngồi nhìn để cho xã tắc dá»i sang há» khác? Lúc [32a] Nháºt Lá»… Ä‘ang có tá»™i giết thái háºu, tiếc rằng các đại thần tôn thất không biết kể tá»™i và giết Ä‘i, mà mÆ°u chÆ°á»›c vụng vá», lại bị nó giết hại. Äáng thÆ°Æ¡ng thay.
Mùa đông, tháng 10, vua vì có con gái là m hoà ng háºu (của Nháºt Lá»…), sợ vạ lây đến mình, tránh ra trấn Äà Giang (tức Gia HÆ°ng ), ngầm hẹn vá»›i các em là Cung Tuyên VÆ°Æ¡ng KÃnh, ChÆ°Æ¡ng Túc quốc thượng hầu Nguyên Äán, Thiên Ninh công chúa Ngá»c Tha há»™i ở sông Äại Lại1110 , phủ Thanh Hóa để dấy quân. Khi ấy, Nháºt Lá»… chuyên dùng thiếu úy Trần Ngô Lang mà không biết Ngô Lang đồng mÆ°u vá»›i vua. Má»—i khi sai quân tÆ°á»›ng Ä‘i đánh bắt, (Ngô Lang ) Ä‘á»u bà máºt bảo há» theo vua đừng vá» nữa. Rất nhiá»u lần sai các quân Nam, Bắc Ä‘i đánh, Ä‘á»u không má»™t ai trở vá», Ngô Lang cÅ©ng xin Ä‘i, Nháºt Lá»… không cho.
Trước đây, vua vốn không có ý định là m vua. Công chúa Thiên Ninh bảo :
"Thiên hạ là thiên hạ của tổ tông mình, sao lại vứt bá» nÆ°á»›c cho kẻ khác ? Anh phải Ä‘i Ä‘i, em sẽ Ä‘em bá»n gia nô [32b] dẹp nó cho!". Lúc ra Ä‘i, vua là m bà i thÆ¡ gởi cho em là KÃnh rằng:
Vị cá»±c sà m thân tiện thứ quan, Trắc thân, Ä‘á»™ lÄ©nh, nháºp sÆ¡n man. Thất lăng hồi thủ thiên hà ng lệ, Vạn lý môn tâm lưỡng mấn ban, Khá» VÅ© đồ tồn ÄÆ°á»ng xã tắc, An LÆ°u phục để Hán y quan. Minh Tông sá»± nghiệm quân tu ký, Khôi phục thần kinh chỉ nháºt hoà n. ( Ngôi cả gièm nhiá»u má»›i bá» quan, Né thân, vượt núi, tá»›i sÆ¡n man, Bảy lăng1111 ngoảnh lại châu tuôn chảy, Muôn dặm Ä‘au lòng, tóc bạc lan. Diệt VÅ© (2), giữ gìn Ä‘Æ°á»ng xã tắc, Phò LÆ°u(3) lại thấy hán y quan. Minh Tông sá»± Nghiệp em nên nhá»›, Thu phục thần kinh sắp khải hoà n.) NgÆ°á»i bấy giá» cho bà i thÆ¡ ấy là sấm.
Khi vua chÆ°a ra Ä‘i, chi háºu ná»™i nhân phó chưởng là Nguyá»…n Nhân khuyên ngà i: "NgÆ°á»i ta muốn hại ông, sao ông không xem thá»i cÆ¡ mà hà nh Ä‘á»™ng trÆ°á»›c?". Äến khi vua lên ngôi lấy Nhiên là m hà nh khiển, thăng là m tả tham ty chÃnh sá»±. Nhiên chữ nghÄ©a Ãt, khai phê giấy tá», vua thÆ°á»ng bảo vẽ các nét chữ Ä‘Æ°a cho Nguyá»…n Nhiên xem.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Báo cho vua tai nạn là ơn riêng, ban tÆ°á»›c cho ngÆ°á»i tai nạn giữa triá»u là việc công .Vua nhá»› Æ¡n của Nguyá»…n Nhiên, Ä‘á»n đáp bằng và ng,lụa thì được, cho là m hà nh khiển [33a] là chức quan trá»ng thì không được. Chức hà nh khiển Ä‘á»i bấy giá» cÅ©ng nhÆ° "lục khanh" Ä‘á»i Chu, là các quan chức Ä‘iá»u hà nh chÃnh sá»± của đất nÆ°á»›c, mà lại để cho ngÆ°á»i không biết chữ là m, thì không phải là lá»±a chá»n vì việc công váºy.
Tháng 11, vua cùng Cung Tuyên (vÆ°Æ¡ng), Thiên Ninh (công chúa) Ä‘á»u dẫn quân vá» Kinh.
Ngà y 13, [Vua] đến phủ Kiến HÆ°ng1112 ( tên cÅ© là Hiển Khánh, hạ Nháºt Lá»… là m Hôn Äức công).
Ngà y 15, [vua] lên ngôi hoà ng đế, đổi niên hiệu, đại xá. [Vua] tá»± xÆ°ng là NghÄ©a hoà ng. Má»i công việc Ä‘á»u theo lệ cÅ© Ä‘á»i Khai Thái1113 . Vua từng nói:
"Triá»u trÆ°á»›c dá»±ng nÆ°á»›c, có luáºt pháp, chế Ä‘á»™ riêng, không theo qui chế của nhà Tống, là vì nam Bắc, nÆ°á»›c nà o là m chủ đó, không phải bắt chÆ°á»›c nhau. Khoảng năm Äại Trị1114 , bá»n há»c trò mặt trắng được dùng, không hiểu ý nghÄ©a sâu xa của việc láºp pháp, Ä‘em phép cÅ© của tổ tông đổi theo tục phÆ°Æ¡ng Bắc cả, nhÆ° vá» y phục, âm nhạc... tháºt không kể xiết".
Bởi thế, chÃnh sá»± buổi đầu Ä‘á»u theo đúng lệ cÅ© Ä‘á»i Khai Thái.
[33b] Hôm ấy, chÃnh phi của vua là Huệ à phu Nhân mất ở sông Hổ1115 châu TrÆ°á»ng Yên, phủ Kiến HÆ°ng, được truy phong là Thục Äức hoà ng háºu.
Các quan dâng tôn hiệu là Thể khiên kiến cực thuần hiếu hoà ng đế.
Khi (quân vua) tiến đến bến Chá» Gia, tôn thất và các quan đón mừng Ä‘á»u hô "muôn năm", nhân đó gá»i Chá» Gia là xã SÆ¡n Hô.
Ngà y 21, xa giá tiến đến Äông Bá»™ Äầu, Ngô Lang xin Nháºt Lá»… mặc áo thÆ°á»ng, nhÆ°á»ng ngôi, xuống thuyá»n đón tiếp vua.
Vua bảo Nháºt Lá»…: "Không ngá» hôm nay sá»± thể đến ná»—i nà y".
Sai giam Nháºt Lá»… ở phÆ°á»ng Giang Khẩu1116 .
Nháºt Lá»… gá»i Ngô Lang và o trong mà n, nói dối rằng:
"Ta có lỠvà ng chôn ở trong cung, ngươi đi lấy vỠđây".
Ngô Lang qùy xuống vâng lệnh. Nháºt Lá»… bóp cổ Ngô Lang đến chết. Cháu của Ngô Lang là Trần Thế Äá»— Ä‘em việc ấy tâu vua. Vua sai đánh chết Nháºt Lá»… và con hắn là Liá»…u, Ä‘em chôn ở núi Äại Mông.
Truy tặng Ngô Lang là m nháºp tÆ° ná»™i mã, ban tên thụy là Trung Mẫn á vÆ°Æ¡ng.
[34a] Ngà y 26 trị Trần Nháºt Hạch vá» tá»™i láºt đổ xã tắc, Nháºt Hạch đồng mÆ°u vá»›i Nháºt Lá»…, khuyên hắn giết hại ngÆ°á»i tôn thất, nên bị giết.
Quốc tỠgiám tư nghiệp Chu An mất, được truy tặng tước Văn Trinh công, ban cho tòng tự ở Văn Miếu.
An (ngÆ°á»i Thanh Äà m )1117 , tÃnh cÆ°Æ¡ng nghị, thẳng thắn, sá»a mình trong sạch, bá»n giữ tiết tháo, không cầu lợi lá»™c. Ông ở nhà đá»c sách, há»c vấn tinh thông, nổi tiếng gần xa, há»c trò đầy cá»a, thÆ°á»ng có kẻ Ä‘á»— đại khoa, và o chÃnh phủ. NhÆ° Phạm SÆ° Mạnh, Lê Bá Quát đã là m hà nh khiển mà vẫn giữ lể há»c trò, khi đến thăm thầy thì lạy há»i ở dÆ°á»›i giÆ°á»ng, được nói chuyện vá»›i thầy và i câu rồi Ä‘i xa thì lấy là m mừng lắm. Kẻ nà o xấu thì ông nghiêm khắc trách mắng, tháºm chà la hét không cho và o. Ông là ngÆ°á»i trong sạch, thẳng thắn, nghiêm nghị, lẫm liệt đáng sợ đến nhÆ° váºy đấy. Minh Tông má»i ông là Quốc Tá» giám tÆ° nghiệp, dạy thái tá» há»c. Dụ Tông ham chÆ¡i bá»i luá»i chÃnh sá»±, quyá»n [34b] thần nhiá»u kẻ là m trái phép nÆ°á»›c, An khuyên can, [Dụ Tông] không nghe, bèn dâng sá»› xin chém bảy tên nịnh thần, Ä‘á»u lÃ
những kẻ quyá»n thế được vua yêu. NgÆ°á»i bấy giá» gá»i là "Thất trảm sá»›". Sá»› dâng lên nhÆ°ng không được trả lá»i, ông liá»n treo mÅ© vá» quê. Ông thÃch núi Chà Linh, bèn đến ở đấy. Khi nà o có triá»u há»™i lá»›n thì đến kinh sÆ°. Dụ Tông Ä‘em chÃnh sá»± trao cho ông, ông từ chối không nháºn. Hiến Từ thái hoà ng thái háºu bảo:
"Ông ta là ngÆ°á»i không thể nà o bắt là m tôi được, ta sai bảo thế nà o được ông ta?".
Vua sai ná»™i thần Ä‘em quần áo ban cho ông. Ông lạy tạ xong, liá»n Ä‘em cho ngÆ°á»i khác hết. Thiên hạ Ä‘á»u cho là báºc cao thượng. Äến khi Dụ Tông băng, quốc thống suýt mất, nghe tin các quan đến láºp vua, ông mừng lắm. Chống gáºy đến xin bái yết, xong lại xin trở vá» quê, từ chối không nháºn chức gì.
Vua sai quân đến tế, ban tặng tên thụy, Ãt lâu sau có lệnh cho tòng tá»± ở Văn miếu.
[35a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: NgÆ°á»i hiá»n được dùng ở Ä‘á»i, thÆ°á»ng lo ngÆ°á»i là m vua không thi hà nh những Ä‘iá»u sở há»c của mình. NgÆ°á»i là m vua sá» dụng ngÆ°á»i hiá»n thÆ°á»ng lo ngÆ°á»i hiá»n không theo ý muốn của mình. Cho nên, vua [sáng] tôi [hiá»n] gặp nhau, từ xÆ°a vẫn là rất khó.
Những nhà nho nÆ°á»›c Việt ta được dùng ở Ä‘á»i không phải không nhiá»u, nhÆ°ng kẻ thì chỉ nghÄ© đến công danh, kẻ thì chuyên lo vá» phú quý, kẻ lại a dua vá»›i Ä‘á»i1118 , kẻ chỉ cốt ăn lá»™c giữ thân, chÆ°a có ai chịu để tâm đến đạo đức, suy nghÄ© tá»›i việc giúp vua nêu đức tốt, cho dân được nhá» Æ¡n. NhÆ° Tô Hiến Thà nh Ä‘á»i Lý, chu Văn Tring Ä‘á»i Trần, có lẽ gần được nhÆ° thế. NhÆ°ng Hiến Thà nh gặp được vua (sáng suốt) cho nên công danh, sá»± nghiệp được thấy ngay Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Văn Tring không gặp vua (anh minh) nên chÃnh há»c của ông, Ä‘á»i sau má»›i thấy được. Hãy lấy Văn Trinh mà nói, thá» vua tất thẳng thắn can ngăn, xuất xá» thì là m theo nghÄ©a lý, Ä‘Ã o tạo [35b] nhân tà i thì công khanh Ä‘á»u ở cá»a ông mà ra, tiết tháo cao thượng thì thiên tá» cÅ©ng không thể bắt là m tôi được. Huống chi tÆ° thế Ä‘Æ°á»ng hoà ng mà đạo là m thầy được nghiêm, giá»ng nói lẫm liệt mà bá»n nịnh hót phải sợ. Ngà n năm vá» sau, nghe phong Ä‘á»™ của ông, há không là m chp kẻ Ä‘iêu ngoa thà nh liêm chÃnh, ngÆ°á»i yếu hèn biết tá»± láºp được hay sao? Nếu không tìm hiểu nguyên cá»›, thì ai biết thụy hiệu của ông xứng đáng vá»›i con ngÆ°á»i của ông. Ông thá»±c đáng được coi là ông tổ của các nhà nho nÆ°á»›c Việt ta mà thá» và o Văn Miếu.
Những ngÆ°á»i khác nhÆ° Trần Nguyên Äán là báºc hiá»n tà i trong các khanh sÄ© cùng há» nhà vua, tuy mang khà phách trung phẫn, nhÆ°ng bó tay bá» mặc váºn nÆ°á»›c không biết là m sao, lánh quyá»n tÆ°á»›ng quốc để mong bảo toà n gia thuá»™c sau khi nÆ°á»›c đổ. TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu là ông quan văn há»c, vượt hẳn má»i ngÆ°á»i, tuy cứng cá»i, chÃnh trá»±c nhÆ°ng lại chÆ¡i vá»›i kẻ không đáng chÆ¡i, gả con gái cho ngÆ°á»i không đáng gả. Há» so vá»›i Văn Trinh, [36a] có gì đánh kể, huống hồ những kẻ còn kém hai ông nà y!.
Bấy giá» nho thần Lê Quát cÅ©ng muốn là m sáng đạo thánh hiá»n, gạt bá» dị Ä‘oan, nhÆ°ng rút cuá»™c vẫn không thá»±c hiện được. Ông từng là m bà i văn bia chùa Thiệu Phúc, thôn Bái ở Bắc Giang nhÆ° sau:
"Thuyết há»a phúc của nhà Pháºt tác Ä‘á»™ng tá»›i con ngÆ°á»i, sao mà được ngÆ°á»i ta tin theo sâu sắc và bá»n vững nhÆ° thế? Trên từ vÆ°Æ¡ng công, dÆ°á»›i đến dân thÆ°á»ng, há»… bố thà và o việc nhà Pháºt, thì dẫu dến hết tiá»n của cÅ©ng không sẻn tiếc. Nếu ngà y nay gởi gắm và o tháp chùa thì mừng rỡ nhÆ° nắm được khoán Æ°á»›c để lấy quả báo ngà y sau. Cho nên trong từ kinh thà nh, ngoà i đến châu phủ, cho tá»›i thôn cùng ngõ hẻm, không mệnh lệnh mà ngÆ°á»i ta vẫn theo, không thá» thốt mà ngÆ°á»i ta vẫn tin. Chá»— nà o có ngÆ°á»i ở, tất có chùa Pháºt, bá» rồi lại xây, há»ng rồi lại sá»a, chuông trống lâu Ä‘Ã i chiếm dến ná»a phần so vá»›i vá»›i dân cÆ°, Äạo Pháºt hÆ°ng thịnh rất dá»… mà được rất má»±c tôn sùng.
Ta thuở trẻ Ä‘á»c sách, để tâm khảo xét [36b] xÆ°a nay, cÅ©ng hiểu sÆ¡ sÆ¡ đạo của thánh nhân để giáo hóa dân chúng mà rốt cuá»™c vẫn chÆ°a được má»™t hÆ°Æ¡ng tin theo. Ta thÆ°á»ng dạo xem sông núi, vết chân trên khắp ná»a thiên hạ, Ä‘i tìm những "Há»c cung", "Văn miếu" mà chÆ°a há» thấy má»™t ngôi nà o! Äó là điá»u khiến ta vô cùng hổ thẹn vá»›i bá»n tÃn đồ nhà Pháºt. Bèn viết ra đây để tá» lòng ta".
Tháng 12, lấy ngà y sinh là m tiết Kiến Thiên.
Tân Hợi, [Thiệu Khánh] năm thứ 2 [1371], (Minh HồngVũ năm thứ 4). Mùa xuân, tháng giêng, truy tôn mẹ sinh là nguyên phi Anh Tư là m Minh Từ hoà ng thái phi.
Tháng 2 , đãi yến các qusan ở Ä‘iện Thiên An, ban thưởng theo thứ báºc khác nhau.
Phong công chúa thiên Ninh là Lạng Quốc thái trưởng công chúa, đổi tên là Quốc Hinh.
Phong ngÆ°á»i tôn thất là SÆ° Hiá»n là m Cung ChÃnh vÆ°Æ¡ng, Nguyên Äán là m tÆ° đồ, Nguyên Uyên là m phủ quân tÆ°á»›ng quân.
BỠphép cắt chân bãi bồi. Xóa lệnh kiểm kê tà i sản.
TrÆ°á»›c đây, các nhà vÆ°Æ¡ng [37a] hầu, công chúa láºp Ä‘iá»n trang ở ven sông thì đất phù sa má»›i bồi Ä‘á»u thuá»™c vá» ngÆ°á»i chủ [Ä‘iá»n trang]. Thái háºu Chiêu Từ [nhân đó] má»›i láºp thà nh phép cắt chân bãi bồi (bnghÄ©a là cắt lấy những đất má»›i bồi).
Những ngÆ°á»i quyá»n quý chết thì tà i sản Ä‘á»u thuá»™c vá» con cháu há». Dụ Tông má»›i có lệnh kiểm kê (nghÄ©a là những thứ gì quý báu phải Ä‘em ná»™p và o nhà nÆ°á»›c), Ä‘á»u là do bá»n bá» tôi tham lam vÆ¡ vét xui vua là m chuyện đó. Äến đây Ä‘á»u bãi bá» cả.
Tháng 3 nhuáºn, Chiêm Thà nh và o cÆ°á»›p, từ cá»a biển Äại An1119 tiến thẳng đến kinh sÆ°. Du binh [của giặc] đến bến Thái Tổ (nay là Phục Cổ)1120 . Vua Ä‘i thuyá»n sang Äông Ngà n lánh chúng.
Ngà y 27, giặc ùa và o thà nh, đốt phá cung Ä‘iện, cÆ°á»›p lấy con gái , ngá»c lụa Ä‘em vá».
Chiêm Thà nh sở dÄ© sang cÆ°á»›p là vì mạ Nháºt Lá»… chạy trốn sang nÆ°á»›c ấy, xúi giục chúng và o cÆ°á»›p để báo thù cho Nháºt Lá»…. Bấy giá» thái bình đã lâu ngà y, thà nh quách biênm cÆ°Æ¡ng không có phòng bị, giặc đến không có quân nà o ngăn được. Chúng đốt trụi cung Ä‘iện, nhà cá»a. ThÆ° tịch, sổ sách do váºy sạch không. Nhà nÆ°á»›c [37b] từ đó sinh ra nhiá»u chuyện.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Không có nÆ°á»›c địch là m mối lo bên ngoà i thì nÆ°á»›c hay bị mất, đó là điá»u răn từ xÆ°a đến nay. Chiêm Thà nh vá»›i ta, Ä‘á»i Ä‘á»i là cừu thù, triá»u Trần chả lẽ lại không biết mà phòng bị trÆ°á»›c hay sao? Chỉ vì lòng ngÆ°á»i sinh biếng trá»…, phép nÆ°á»›c bị buông lÆ¡i, đã qua nhiá»u năm tháng, việc phòng thủ biên cÆ°Æ¡ng bị triệt bá», nên đến ná»—i ấy. Giặc và o bá» cõi mà biên thà nh thất thủ, giặc tá»›i kinh đô mà cấm binh chống lại thì còn nÆ°á»›c thế nà o được! Dụ Tông vốn quen chÆ¡i bá»i, cố nhiên là chẳng đáng kể. Nghệ Tông thì bản thân đã trải nhiá»u biến cố mà không nghÄ© tá»›i việc đó, há chẳng phải là chỉ chăm lo văn nghệ mà không trông nom gì đến võ lược Æ°?.
Mùa hạ, tháng 4, láºp em (vua) là Cung Tuyên đại vÆ°Æ¡ng KÃnh là m hoà ng thái tá», soạn [38a] chÆ°Æ¡ng Hoằng huấn ban cho. Phong vợ cả hoà ng thái tá» là Lê thị là m hoà ng thái tá» phi.
Tháng 5, lấy ngÆ°á»i há» ngoại là Lê Quý Ly là m khu máºt viện đại sứ.
Hai chị em bà cô của Quý Ly, Minh Tông Ä‘á»u lấy là m cung nhân. Má»™t bà sinh ra vua, đó là bà Minh Từ. Má»™t bà sinh ra Duệ Tông, đó là bà Äôn Từ. Cho nên vua khi má»›i lên ngôi rất tÃn nhiệm Quý Ly. Lại Ä‘em em gái má»›i góa chồng là công chúa Huy Ninh gả cho ông ta (Huy Ninh trÆ°á»›c là vợ của tôn thất Nhân Vinh, Nhân Vinh bị Nháºt Lá»… giết hại).
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nhân Vinh chết vì thù nÆ°á»›c, Huy Ninh để tang chồng má»›i được 6 tháng mà vua đã Ä‘em gả cho Quý Ly. Thế là là m há»ng nhân luân bắt đầu từ vua, mà kẻ là m chồng, ngÆ°á»i là m vợ cÅ©ngkhông có nhân tâm. Phá bá» lẽ chồng vợ, đảo loạn đạo tam cÆ°Æ¡ng, thì là m sao mà chẳng sinh loạn?.
[38b] Xuống chiếu rằng xây dá»±ng cung thất cốt sao cho giản dị, môc mạc, chỉ lấy các tản quan tôn thất phục dịch, không phiá»n nhiá»…u đến dân.
Mùa thu, tháng 8, sai Lê Quý Ly Ä‘i Nghệ An để chiêu táºp dân chúng, vá»— yên nÆ¡i biên giá»›i.
Tháng 9, gia phong Lê Quý Ly là m Trung Tuyên quốc thượng hầu.
Mùa đông, tháng 10, lấy tu sá» Phan NghÄ©a là m Lá»… bá»™ lang trung, soạn định Quốc triá»u thông chế và các lá»… nghi.
Ra lệnh cho những ngÆ°á»i có chức tÆ°á»›c phải khai báo để là m thà nh sổ sách. NhÆ°ng dân gian giả dối quá lắm, lấy không là m có rất nhiá»u.
Tháng 12, truy phong mẹ sinh hoà ng thái tỠlà Sung Viên1121 Lê thị là m Quang Hiến thần phi.
Nhâm Tý, [Thiệu Khánh] năm thứ 3 [1372], (Minh HồngVũ năm thứ 5). Mùa xuân, tháng giêng, xét công lao của các quan văn võ.
Mùa hạ, tháng 4, lấy Äá»— Tá» Bình là m hà nh khiển, tham mÆ°u quân sá»±.
Tháng 5, lấy Nguyá»…n Nhiên kiêm [39a] chức tri Khu máºt viện chánh chưởng; Hồ Tông Thốc là m Hà n lâm viện há»c sÄ©, lấy ngÆ°á»i Hoá Châu là Hồ Long là m tri châu Hóa Châu.
Mùa thu, tháng 7, ban cho quan phủ Lâm Bình là Phạm A Song tước minh tự.
Tháng 8, xuống chiếu cho các lộ là m đơn số (là sổ hộ tịch).
Mùa đông, tháng 10, vua ngá»± đến phủ Thiên TrÆ°á»ng, sá»a lại miếu thỠở các lăng.
Tháng 11, ngà y mồng 9, vua nhÆ°á»ng ngôi cho hoà ng thái tá» KÃnh. KÃnh lên ngôi hoà ng đế. Äại xá. [Vua tá»±] xÆ°ng là Khâm hoà ng. Các quan dâng tôn hiệu là Kế thiên ứng váºn nhân minh khâm hhoà ng đế.
Truy tôn mẹ sinh là Quang Hiến thần phi là m Äôn Từ hoà ng thái phi.
Phong bà phi hỠLê là m Hiển Trinh thần phi.
Lúc vua má»›i lên ngôi, thượng hoà ng là m bà i Äế Châm 150 chữ ban cho vua.
Ban tặng chi thiếu phó TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu được tòng tá»± ở miếu Khổng Tá».
[39b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nghệ hoà ng ban cho Hán Siêu được tòng tá»± ở Văn Miếu vì ông ta hay bà i xÃch dị Ä‘oan chăng? Hình nhÆ° váºy. NhÆ°ng xét ra ông ta là ngÆ°á»i cáºy tà i, kiêu ngạo. Thhá»i Minh Tông, Hán Siêu là m hà nh khiển, khinh bỉ ngÆ°á»i cùng hà ng, đến ná»—i vu cho Phạm Ngá»™, Lê Duy nháºn hối lá»™. Khi Ä‘uối lý bị phạt, còn nói vá»›i ngÆ°á»i khác: "Äã được chúa thượng tin dùng, đâu ngá» có chuyện xét há»i lại", thì thá»±c là bằng chứng của thói kiêu ngạo, keo bẩn đấy. Khổng Tá» nói: "Dẫu tà i giá»i đến nhÆ° Chu Công mà kiêu ngạo và keo bẩn thì những gì còn lại cÅ©ng chẳng ra sao!". Tôi nghÄ© Hán Siêu hiá»n tà i nếu có thiêng, hẳn không dám dá»± thỠở miếu Khổng Tá».
DUỆ TÔNG HOÀNG ÄẾ
Tên húy là KÃnh, con thứ 11 của Minh Tông, em Nghệ Tông. Mẹ là Äôn Từ hoà ng thái phi. Sinh năm Äinh Sá»u, Khai Há»±u năm thứ 9 (1337), tháng 6, ngà y mồng 2. Khi Nghệ Tông lánh nạn, quân lÃnh, khà giá»›i Ä‘á»u là công sức của vua cả, vì thế (Nghệ Tông) Ä‘em nhÆ°á»ng ngôi cho. Vua ở ngôi 4 năm, thá» 41 tuổi. [40a] Vua Æ°Æ¡ng gà n cố chấp, không nghe lá»i can, khing thÆ°á»ng quân giặc, nên mang há»a và o thân chứ không phải là do bất hạnh.
Quý Sá»u, [Long Khánh] năm thứ 1 [1337], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y mồng1, đổi niên hiệu.
Tôn thượng hoà ng là m Quang hoa anh triết thái thượng hoà ng đế. Truy tôn Thục Từ hoà ng háºu là m Thuáºn Từ hoà ng thái háºu.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Bà háºu của Trần Thái Tổ1122 có tên hiệu là Thuáºn Từ. Những ngÆ°á»i bà n đặt tên thụy hồi đó không cho là sai chăng? Hay cho là thế đại đã lâu rồi mà cứ đặt nhhÆ° thế? [Nếu váºy thì] ý nghÄ©a tìm vá» nguồn cá»™i sẽ ra là m sao? Tiên vÆ°Æ¡ng theo lòng ngÆ°á»i mà đặt lá»… nghi. Bà n đặt tên thụy của thái háºu lại trùng vá»›i tên thụy của bà cụ tổ thì lòng ngÆ°á»i có yên được không? Trái lẽ quá lắm!.
[40b] Tháng 2, láºp sổ danh sách các quan văn võ.
Sách phong nguyên phi Lê thị là m Gia Từ hoà ng háºu.
Tháng 3, phong con trưởng là VÄ© là m ChÆ°Æ¡ng VÅ© đại vÆ°Æ¡ng (14 tuổi), định láºp là m hoà ng thái tá», nhÆ°ng lên nhá»t Ä‘á»™c rồi chết.
Mùa hạ, tháng 6, lấy ngà y sinh là m tiết TỠThiên.
Mùa thu, tháng 8, định việc bổ sung quân ngÅ©, đóng sá»a thuyá»n chiến để chuẩn bị đánh Chiêm Thà nh.
Ra lệnh cho quân và dân ná»™p thuế cho nhà nÆ°á»›c, (ngÆ°á»i ná»™p được) ban tÆ°á»›c theo thứ báºc khác nhau.
Thi lại viên bổ là m nội lệnh sỠduyệt lại.
Mùa đông, tháng 12, xuống chiếu nói việc vua thân đi đánh Chiêm Thà nh.
Năm ấy, giặc cÆ°á»›p Ä‘ua nhau nổi dáºy.
Giáp Dần, [Long Khánh] năm thứ 2 [1347], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 7). Mùa xuân, tháng 2, thượng hoà ng vỠở cung Trùng Hoa, phủ Thiên TrÆ°á»ng.
[Tổ chức] thi Ä‘inh cho các tiến sÄ©. Ban cho Äà o SÆ° TÃch Ä‘á»— trạng nguyên, Lê Hiến Phủ Ä‘á»— bảng nhãn, Trần Äình Thám Ä‘á»— thám hoa, bá»n La Tu Ä‘á»— hoà ng giáp cáºp đệ và đồng cáºp đệ.
Tất cả Ä‘á»u được ban yến và áo xếp, cho quan chức theo thứ báºc [41a] khác nhau.
Dẫn ba vị đỗ đầu đi chơi phố 3 ngà y.
Theo lệ cÅ©: thái há»c sinh 7 năm thi 1 lần, chỉ lấy 30 ngÆ°á» thôi. Thi trạng nguyên thì không có lệ định sẳn. NhÆ°ng thuá»™c quan ở tam quán, thái há»c sinh, thị phần há»c sinh, tÆ°á»›ng phủ há»c sinh và những ngÆ°á»i có tÆ°á»›c phẩm Ä‘á»u được và o thi cả.
Tháng 3, xuống chiếu cho Thanh Hóa, Nghệ An Ä‘Ã o kênh đến cá»a biển Hà Hoa1123 .
Mùa hạ, tháng 5, tháng 6, hạn hán.
Mùa thu, tháng 8, chá»n dân Ä‘inh bổ sung quân ngÅ©. Hạng nhất sung và o Lan Äô rồi đến hạng nhì, hạng ba. NgÆ°á»i thấp bé nhÆ°ng nhanh nhẹn, can đảm cÅ©ng được sung và o hạng trên.
TrÆ°á»›c đây, quân túc vệ có các quân Tứ Thiên, Tứ Thánh, Tứ Thần, sau đặt thêm các quân Uy Tiệp, Bảo Tiệp, Long Dá»±c, à Yên, Thiên TrÆ°á»ng, Bắc Giang, Äiện Háºu, Long Tiệp. Những quân nà y xâm ba chữ Ä‘en lên trán. Quân thị vệ thì xâm trán. Các quân Hoa Ngạch, Tả Ban, Hữu Ban và quân Thanh Hóa, Nghệ An, Hóa Châu, Thuáºn Châu, Lâm Bình Ä‘á»u [41b] đặt quân hiệu, có đại Ä‘á»™i trưởng, đại Ä‘á»™i phó là m tÆ°á»›ng hiệu.
Mùa đông, tháng 10, định ngạch tụng quan. Äặt 6 cục Cáºn thị chi háºu, lấy vÆ°Æ¡ng hầu và tôn thất là m chánh chưởng. 800 ngÆ°á»i là m thị vệ trong các chi háºu do phán thủ trông coi Ä‘á»u Ä‘á»™i mÅ© bồn hoa.
Xuống chiếu cho quân và dân không được mặc áo, chải đầu theo ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Bắc và bắt chÆ°á»›c tiếng nói của các nÆ°á»›c Chiêm, Là o.
Ất Mão, [ Long Khánh] năm thứ 3 [1375], (Minh Hồng Vũ năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, lấy Khu mât viện đại sứ Lê Quý Ly là m tham mưu quân sự.
Xuống chiếu chá»n các quan viên biết luyện táºp võ nghệ, thông hiểu thao lược, thì không cứ là ngÆ°á»i tôn thất, Ä‘á»u cho là m tÆ°á»›ng coi quân.
Äổi châu Diá»…n thà nh lá»™ Diá»…n Châu, châu Hoan thà nh các lá»™ Nháºt Nam, Nghệ An nam, bắc, trung. Äổi Lâm Bình thà nh phủ Tân Bình1124 . Sai Äà o Lá»±c Äinh và Hà Tá» Công đốc suất ngÆ°á»i Thanh Hóa, Nghệ An, Tân Bình đắp sá»a Ä‘Æ°á»ng sá từ Cá»u Chân1125 đến Hà Hoa1126 , [42a] 3 tháng thì xong.
Mùa hạ, tháng 6, sao Kim hiện ban ngà y.
Mùa thu, tháng 8, là m sổ quân, thải bá»›t ngÆ°á»i già yếu, lấy ngÆ°á»i mạnh khoẻ bổ sung và o. Những ngÆ°á»i là m thuê của các há»™, xá1127 Thanh Hóa, Nghệ An Ä‘á»u phải sung và o quân ngÅ©.
Xuống chiếu cho những ngÆ°á»i già u ở các lá»™ Ä‘em dâng thóc. (NgÆ°á»i dâng thóc) được ban tÆ°á»›c theo thứ báºc khác nhau.
Tháng 9, Ä‘em công chúa Trang Huy gả cho Nguyên Dáºn là con trai Cung ChÃnh VÆ°Æ¡ng.
Sách phong con gái của thái bảo Trần Liêu là m phi.
Mùa đông, tháng 10, lấy Thúc Ngạn, con trai của thượng hoà ng là m tÆ° đồ coi trấn Thái Nguyên; tÆ° đồ Nguyên Äán coi việc quân trấn Quảng Oai.
BÃnh Thìn, [Long Khánh] năm thứ 4 [1376], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, gả công chúa Tuyên Huy cho quan phục đại vÆ°Æ¡ng Húc (con của thượng hoà ng). Thượng hoà ng thân Ä‘i đón dâu.
(Xét: Quan phục không phải là tước hiệu được phong. Có lẽ khi ấy Húc được phong tước, được ban mũ áo đại vương (đại vương quan phục) như Cung Giản vương được truy tặng mũ áo đại vương.
[42b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua tôi, cha con, chồng vợ là ba giá»ng mối, đạo nhân luân không gì lá»›n hÆ¡n thế. Äã gá»i là giá»ng mối thì sao được là m rối loạn? Lá»… của tiên vÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng tháºn trá»ng cả đến việc nhá», huống chi lại là việc lá»›n.
Lá»… rÆ°á»›c dâu là nghi tiết lá»›n trong lá»… cÆ°á»›i. Duệ Tông Ä‘em công chúa Tuyên Huy gả cho quan phục thì ngÆ°á»i đón dâu phải là ngÆ°á»i chồng. Nghệ Tông lại tá»± mình Ä‘i đón thay cho con thì đạo tam cÆ°Æ¡ng đã rối loạn rồi! Quan phục sau không được trá»n vẹn1128 , Ä‘iá»m gở đã hiện ra ở đó rồi. NgÆ°á»i là m vua, là m cha há chẳng nên tháºn trá»ng sao? Vả lại lá»… cốt để tránh hiá»m nghi. Là m vua, là m cha mà đi đón vợ của con là mối hiá»m nghi lá»›n lắm. Việc ấy mà không tháºn trá»ng thì các việc khác cÅ©ng có thể biết được.
Mùa hạ, tháng 4, định lại quy chế vá» thuyá»n, xe, kiệu, lá»ng, nghi trượng quần áo, vì lẽ sắp là m lá»… há»™i thá».
Tháng 5, Chiêm Thà nh dến cướp Hóa Châu.
Tháng 6, xuống chiếu cho các quân sắm sá»a [43a] khà giá»›i, thuyá»n chiến để chuẩn bị việc thân chinh Chiêm Thà nh.
Mùa thu, tháng 7, ngá»± sá» trung tán Lê TÃch dâng sá»› can rằng:
"Binh Ä‘ao là đồ huhng khÃ, không nên tá»± mình gây ra. Huống chi ngà y nay vừa má»›i dẹp được giặc trong nÆ°á»›c, thế nhÆ° cái nhá»t lâu năm chÆ°a khá»i, chúa không nên vì mối tức giáºn riêng mà dấy quân, tÆ°á»›ng không thể cầu công mà đánh liá»u. Dù Chiêm Thà nh không có lòng thần phục1129 cÅ©ng chỉ nên sai tÆ°á»›ng Ä‘i đánh để chá» trá»i diệt chúng, còn xa giá thân chinh thì thần trá»™m nghÄ© là không nên".
Vua không nghe.
Tháng 8, xuống chiếu cho quân dân Thanh Hóa, Nghệ An, Diễn Châu chở 5 vạn hôc lương tới Hóa Châu.
Mùa đông, tháng 10, đại duyệt quân thủy, bá»™ ở bãi cát sông Bạch Hạc. Hai vua Ä‘Ãch thân là m tÆ°á»›ng.
Tháng 12, vua thân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, dẫn 12 vạn quân xuất phát từ kinh sÆ°. Äến bến sông xã Bát1130 , có ngÆ°á»i là ng là m lá»… đám ma, vua truyá»n phạt 30 quan [43b] tiá»n. Sai Lê Quý Ly đốc thúc Nghệ An, Tân Bình, Thuáºn Hóa chở lÆ°Æ¡ng cấp cho quân.
TrÆ°á»›c đây, chúa Chiêm Thà nh Chế Bồng Nga quấy rối biên giá»›i, vua sai han2h khiển Äá»— Tá» Bình Ä‘em quân trấn giữ Hóa Châu. Bồng Nga Ä‘em 10 mâm và ng dâng lên [vua]. Tá» Bình ỉm Ä‘i, cÆ°á»›p là m của mình, nối dối là Bồng Nga ngạo mạn vô lá»…, nên Ä‘em quân đánh. Vua giáºn lắm, quyết ý thân chinh. Bấy giá» quan quân đến cá»a biển Di Luân1131 , các quân vượt biển mà tiến. Vua cưỡi ngá»±a dẫn quân bá»™, men theo bá» biển, đến cá»a biển Nháºt Lệ1132 đóng quân lại, luyện táºp trong má»™t tháng. NgÆ°á»i Tân Bình, Thuáºn Hóa bắt được ngÆ°á»i Chiêm trốn sang, Ä‘em đến dâng ná»™p.
Äinh Tỵ, [Long Khánh] năm thứ 5 [1377], (từ tháng 5 trở Ä‘i là Phế Äế năm XÆ°Æ¡ng Phù thứ 1, Minh Hồng VÅ© năm thứ 10). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 23, đại quân tiến đến cá»a Thi Nại1133 của Chiêm Thà nh, lên đến Thạch Kiá»u, đóng ở Ä‘á»™ng _ Mang.
Bồng Nga dá»±ng [44a] trại bên ngoại thà nh Äồ Bà n1134 , sai viên quan nhá» là Mục Bà Ma đến trá hà ng, nối dối là Bồng Nga đã chạy trốn, chỉ còn lại thà nh không, nên tiến quân gấp, đừng để lỡ cÆ¡ há»™i.
Ngà y 24, vua mặc áo Ä‘en, cưỡi ngá»±a nê thông1135 , sai Ngá»± Câu vÆ°Æ¡ng Húc mặc áo trắng, cưỡi ngá»±a trắng, kÃp truyá»n lệnh tiến quân.
Äại tÆ°á»›ng Äá»— Lá»… can rằng:
"Nó đã chịu hà ng, là muốn bảo toà n dất nÆ°á»›c là m đầu. Quan quân và o sâu đánh phá thà nh giặc là việc bất đắc dÄ©. Xin hãy sai má»™t biện sÄ© cầm mảnh thÆ° đến há»i tá»™i, để xem tình hình hÆ° thá»±c của giặc, nhÆ° kế sách của hà n TÃn phá nÆ°á»›c Yên ngà y trÆ°á»›c, không phải khó nhá»c mà thà nh công. Cổ nhân có nói: "Lòng giặc khó lÆ°á»ng". Thần xin bệ hạ hãy xét ká»· lại".
Vua nói:
"Ta mình mặc giáp cứng, tay mang gÆ°Æ¡m sắc, dãi gió dầm mÆ°a, lá»™i sông trèo núi, và o sâu trong đất giặc, không ai dám Ä‘Æ°Æ¡ngđầu vá»›i ta. Thế là cái aÆ¡ trá»i giúp cho ta đó. Huống chi nay chúa giặc nghe tin đã chạy trốn, không còn lòng dạ đánh nhau. Cổ nhân [44b] nói: "Dùng binh quý thần tốc". Nay nếu dừng lại không tiến, thì thá»±c là trá»i cho mà không lấy, để nó lại cÆ¡ mÆ°u khác thì hối sao kịp. NgÆ°Æ¡i chÃnh là hạng Ä‘Ã n bà ".
Rồi sai lấy áo Ä‘Ã n bà mặc cho Lá»…. Quân lÃnh bèn nối gót nhau nhÆ° xâu cá mà đi. Cánh quân Ä‘i trÆ°á»›c và cánh quân ở sau hoà n toà n cách biệt. Giặc thừa thế xông ra đánh chặn.
Giá» Tỵ, quan quân tan vỡ. Vua bị hãm trong tráºn mà chết. Bá»n đại tÆ°á»›ng Äá»— Lá»…, Nguyá»…n Nạp Hòa, hà nh khiển Phạm Huyá»n Linh Ä‘á»u chết cả. Giặc bắt sống được Ngá»± Câu vÆ°Æ¡ng, Ä‘em con gái gả cho1136 . Äá»— Tá» Bình chỉ huy háºu quân, không đến cứu nên thoát chết. Lê Quý Ly đốc quân chở lÆ°Æ¡ng, nghe tin vua băng, bá» trốn vá» nÆ°á»›c.
Ngà y hôm ấy ở kinh sÆ°, ban ngà y mà trá»i tối om, chợ búa phải đốt Ä‘uốc để mua bán. Xe cÅ©i chở Tá» Bình vá» qua Thiên TrÆ°á»ng, ngÆ°á»i ta lấy gạch ngói ném và o thuyá»n mà chá»i hắn1137 . Quân trở vá», trị tá»™i Tá» Bình, tha cho hắn tá»™i chết, phạt tá»™i đồ là m lÃnh. TrÆ°á»›c đây, ngá»± sỠđại phu TrÆ°Æ¡ng Äá»— (có sách chép là Xã) can vua rằng:
"Chiêm Thà nh chống lệnh, [45a] tá»™i cÅ©ng chÆ°a đáng phải giết. Song nó ở táºn cõi tây xa xôi, núi sông hiểm trở. Nay bệ hạ vừa má»›i lên ngôi, đức chÃnh, giáo hóa chÆ°a thấm nhuần được tá»›i phÆ°Æ¡ng xa, nên sá»a sang văn đức khiến nó tá»± đến thuần phục. Nếu nó không theo, sẽ sai tÆ°á»›ng Ä‘i đánh cÅ©ng chÆ°a muá»™n".
Äá»— ba lần dâng sá»› can vua không được, bèn treo mÅ© mà bá» Ä‘i.
Äá»— là ngÆ°á»i thanh liêm, thẳng thắn, không bè đảng, phóng khoáng, có chà lá»›n. khi còn nhá», có lần ông Ä‘i chÆ¡i Hồ Tây xem tÆ°á»›ng quân táºp bắn, nói đùa rằng: "Nghá» nà y thì có khó gì?". TÆ°á»›ng quân ngạc nhiên há»i: "Mà y có bắn trúng được không?". Ông trả lá»i: "Xin thá» xem". Rồi ông bắn ba phát trúng cả ba. TÆ°á»›ng quân rất kinh ngạc, muốn nuôi là m con, nhÆ°ng Äá»— coi khinh không theo. Sau ông bá» nhà đi du há»c, thi Ä‘á»— tiến sÄ©, rất nổi danh. Ông là m quan trong sạch, nghèo túng, không gầy dá»±ng Ä‘iá»n sản, con cháu nối Ä‘á»i là m quan cÅ©ng có tiếng nghèo mà trong sạch.
Äá»— ngÆ°á»i Phù Äái, huyện Äồng Lại1138 , ngụ tại phÆ°á»ng Nghi Tà m, CÆ¡ Xá ở kinh thà nh, là m quan đến chức Ngá»± sá» Ä‘Ã i tÆ° gián đình úy tá»± khanh trung đô phủ tổng quản rồi chết.
[45b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: TrÆ°Æ¡ng Äá»— khi là m quan thì không giấu lá»i nói thẳng, thế là đã xứng đáng vá»›i chức vụ của mình, khi can thì nói tá»›i ba lần, thế là đã dám chạm đến vua. Váºy mà ông không được vua nghe, thế là tâm trà nhà vua đã lẫn rồi! NgÆ°á»i có ttrách nhiệm phải nói, không được nghe theo thì bá» Ä‘i, thế là sá»± tiến lui của Äá»— Ä‘á»u đã hợp lẽ phải váºy. Tuy lá»i nói thẳng thÆ°á»ng trái tai vua, nhÆ°ng lại hay lợi cho thân vua. Việc nà y có thể là m gÆ°Æ¡ng được.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y 13, thượng hoà ng vì thấy vua chết vì nạn nÆ°á»›c, má»›i láºp con trưởng của vua là Kiến Äức đại vÆ°Æ¡ng Hiện nối nghiệp lên ngôi hoà ng đế. [Vua] tá»± xÆ°ng là Giản Hoà ng, đổi niên hiệu là XÆ°Æ¡ng Phù năm thứ 1. Äại xá. Các quan dâng tôn hiệu là Hiến thiên thể đạo khâm minh nhân hiếu hoà ng đế.
Tháng 6, ngà y 11, Chiêm Thà nh và o cướp.
Äầu tiên thượng hoà ng nghe tin giặc đến, sai trấn quốc tÆ°á»›ng quân Cung ChÃnh vÆ°Æ¡ng SÆ° Hiá»n giữ cá»a biển Äại An. Giặc biết [ở đó] có phòngbị, má»›i từ cá»a biển Thiên Phù1139 [46a] mà và o, rồi tiến thẳng đến kinh sÆ°. Ngà y 12, giặc lại dẫn quân vá», ra cá»a biển Äại An1140 bá» bão, chết Ä‘uối rất nhiá»u.
Mùa thu, tháng 9, sách phong con gái thượng hoà ng là Thiên Huy công chúa Thục Mỹ là m hoà ng háºu, hiệu là Quang Loan.
Chiêu hồn (của Duệ Tông) chôn ở Hy Lăng, miếu hiệu là Duệ Tông.
Sai Trần Äình Thám sang cáo phó vá»›i nÆ°á»›c Minh, nói là Duệ Tông Ä‘i tuần biên giá»›i bị chết Ä‘uối và báo tin láºp vua nối ngôi. NgÆ°á»i Minh từ chối, lấy cá»› là có ba thứ chết không có lá»… viếng là chết vì sợ, chết vì bị đè, chết Ä‘uối. Äình Thám cãi lại, cho là ngÆ°á»i Chiêm gây loạn quấy nhiá»…u biên cÆ°Æ¡ng, còn Duệ Tông có công chống nạn cứu dân sao lại không viếng. Bấy giá» vua Minh Ä‘ang có âm mÆ°u thôn tÃnh nÆ°á»›c ta, định lợi dụng sÆ¡ hở đó. Thái sÆ° Lý Thiện TrÆ°á»ng can rằng:
"Em chết vì nạn nÆ°á»›c mà anh láºp con của em lên, xem việc ngÆ°á»i nhÆ° váºy, thì có thể biết được mệnh trá»i". Việc ấy bèn bá» Ä‘i.
Äình Thám từ tiến sÄ© thám hoa lang, trải là m trung thÆ° thị lang, kiêm [46b] tri thẩm hình viện sá»±. Há» Hồ cÆ°á»›p nÆ°á»›c, ông giả Ä‘iếc, bị trung thừa là Äồng Thức hặc, phải giáng là m đồng giám tu quốc sá» bà thÆ° giám.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Kẻ sÄ© lúc bé di há»c, là muốn biết những Ä‘iá»u mình sẽ là m, lá»›n lên Ä‘i là m, là là m những Ä‘iá»u mình đã há»c. "Há»c ba trăm bà i thÆ¡ trong Kinh Thi, Ä‘i sứ bốn phÆ°Æ¡ng không là m nhục mệnh vua1141 . Äình Thám được nhÆ° váºy đó. Huống chi gặp thá»i buổi tiếm vị, cÆ°á»›p ngôi, lại biết tá»± giấu mình để tránh quyá»n vị, thì thá»±c đáng gá»i là kẻ sÄ©, đáng coi là không phụ vá»›i há»c vấn của mình váºy!.
Chú ThÃch:
1037 Thuáºn Thánh Bảo Từ: là vợ của Anh Tông, mẹ Ä‘Ãch của Minh Tông.
1038 Y bát: là áo cà sa và bát xin thức ăn, hai váºt tượng rÆ°ng cho nhà sÆ°. Ở đây không Ä‘i tu.
1039 Sách Mã TÃch: có lẽ là nÆ°á»›c Tumasik, tên cổ của Singapur ngà y nay. ThÆ° tịch Trung Quốc có chổ phiên âm là ÄÆ¡n Mã TÃch.
1040 Nguyên văn là "Bắc quốc sứ", bản dịchcÅ© dịch là "sức Bắc quốc". Ta thÆ°á»ng hiểu Bắc quốc là Trung Quốc. NhÆ°ng ở đây Ä‘ang nói vá» nÆ°á»›c Sách Mã TÃch, mấy chữ "Bắc quốc sứ" là m câu mất nghÄ©a. Chúng tôi cho rằng chữ Bắc? là nhầm tá» chữ Thá»?. "Thá» quốc sứ" là "sứ nÆ°á»›c ấy", câu trở nên rõ rà ng. Ngôn ngữ Tumasik thuá»™c hệ Mã Lai - Äa Äảo. Trần Nháºt Duáºt biết tiếng Chà m, cùng thuá»™c hệ nà y, nên có thể nahnh chónh há»c được tiếng Tumasik.
1041 Trần Nháºt Duáºt là con của Trần Thái Tông, em của Trần Thánh Tông, nên Nhân Tông gá»i là "chú" (nguyên văn: "Chiêu Văn thúc").
1042 Anh Tông gá»i Nháºt Duáºt bằng tổ phụ, tức là ông.
1043 Nay là vùng đất huyện ChÃnh Äịnh, thuá»™c tỉnh Hà Bắc (Trung Quốc).
1044 Niên hiệu Thiệu Bảo Ä‘á»i Trần Nhân Tông kéo dà i từ 1270 đến 1280. Từ tháng 10-1285, má»›i đổi sang niên hiệu Trùng HÆ°ng. Việc Trần Nháºt Duáºt chống quân Nguyên nói ở đây là xảy
1045 Tức Chiêu Văn VÆ°Æ¡ng Trần Ãch Tắc.
1046 Chỉ Quốc phụ thượng tể Trần Quốc Chẩn.
1047 Chỉ Quốc phụ thượng tể Trần Quốc Chẩn.
1048 Tức Äạo Giáo.
1049 Xung: nghÄ©a là sâu, là hÆ° không; xung Ä‘iển: là chỉ chung các kinh Ä‘iển của Äạo giáo.
1050 Quách Tá» Nghi: quan Ä‘á»i ÄÆ°á»ng (Trung Quốc) trải bốn triá»u huyá»n Tông, Túc Tông, Äại Tông, Äức Tông. Sau khi dẹp loạn An, Sá», được Túc Tông phong là Phần DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng, nên thÆ°á»ng được gá»i là Quách Phần DÆ°Æ¡ng. Äá»i Äức Tông, là m Thái úy trung thÆ° lệnh, nên cÅ©ng được gá»i là Quách Lệnh Công.
1051 Nguyên sá», bản ký (Văn Tông) chép là tản Lý Ngoã.
1052 CMCB9 dá»±a và o Nguyên sá» chép tên ngÆ°á»i câm đầu sứ bá»™ lần nà y là Äoà n Tá» Trinh.
1053 Châu Kiá»m tức Máºt châu, huyện TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, tỉnh Nghệ An (theo CMCB9).
1054 Bà i văn khắc ở núi Thà nh Nam, thôn Trầm Hương, huyện Tương Dương, trỉnh Nghệ An. Theo CMCB9, thì nét chữ to bằng bà n tay, tạt và o đá sâu đến hơn một tất. Cương mục chép việc nà y và o năm Ất Hợi, Khai Hựu năm thứ 7 (1335).
1055 Nam Nhung: là tên ấp, ở huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An.
1056 CÆ°Æ¡ng mục chú sông Tiết La ở ấp Nam nhung. Có lẽ sông Tiết La là miá»™t khúc của sông Lam ở gần vùng Cá»a Rà o.
1057 Tráºn đánh Thà nh Bá»™c ở nÆ°á»›c Vệ thá»i Xuân Thu xảy ra giữa nÆ°á»›c tấn và nÆ°á»›c Sở. Quân Sở do Tá» Ngá»c chỉ huy vốn có Æ°u thế hÆ¡n quân Tấn. TÆ°á»›ng Tấn Loan Chi dùng mÆ°u giả cách thua chạy, Tá» Ngá»c dẫn quân Ä‘uổi theo, bị quân tấn hai bên đánh áºp lại, quân Sở đại bại.
1058 Nên sá»a là Bảo HÆ°ng. Toà n thÆ°, BK6 chép: HÆ°ng Long năm thứ 12 (1304), tháng 12... Vua (Anh Tông) đối vá»›i ngÆ°á»i tôn thất nhÆ° Bảo HÆ°ng VÆ°Æ¡ng (không rõ tên) rất là thân yêu mà không trao cho chÃnh sá»± vì không có tà i.
1059 Huyện Sơn Minh: nay là huyện Ứng Hòa, tỉnh Hà Tây.
1060 Lá»i chú trong thiên Há»c nhi, sách Luáºn ngữ.
1061 Trà Hương: là đất huyện Kim Thà nh trước đây, nay là một phần đất huyện Kim Môn, tỉnh Hải Hưng.
1062 Núi Yên Phụ: ở huyện Kim Môn, tỉnh Hải Hưng.
1063 Nay là huyện Vũ Thư và huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình.
1064 Äá»i Chu ở Trung Quốc, Chu Hoà n VÆ°Æ¡ng CÆ¡ Lâm chết, con là Trang VÆ°Æ¡ng CÆ¡ Äà lên ngôi, nhÆ°ng Chu Công Hắc Kiên âm mÆ°u giết Trang VÆ°Æ¡ng láºp Tá» Nghi (em Trang VÆ°Æ¡ng), cung đình loạn to, xác Hoà n VÆ°Æ¡ng để tá»›i 7 năm má»›i chôn.
1065 Tức đất huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An ngà y nay.
1066 Sông Vạn Nữ: hay sông Trinh Nữ ở địa giá»›i huyện Yên Mô (CMCB9), nay thuá»™c huyện Tam Äiệp, tỉnh Ninh Bình.
1067 Thứ vải chịu lá»a, có nhiá»u thuyết, nhÆ°ng có lẽ là giặc bằng lá»a (hoãn cÅ©ng Ä‘á»c là cán, có nghÄ©a là giặt).
1068 CÅ©ng Ä‘á»c là Chà Bồ, có lẽ là phiên âm tên Java (In-đô-nê-xi-a).
1069 Sá» Trung Quốc chép là PhÆ°Æ¡ng Quốc Trân. Năm 1348, PhÆ°Æ¡ng Quốc Trân khởi nghÄ©a ở Chiết Äông, lấy Khánh Nguyên (Ninh Ba, Chiết Giang) là m căn cứ.
1070 Thứ bát sứ tráng men, khi nung, lá»a lò không Ä‘á»u, men biến Ä‘i mà thà nh sắc lạ.
1071 Có lẽ cũng là Qua Oa, tức Java.
1072 Bản dịch cÅ© chú rằng có lẽ là cá»a ThÆ¡i và cá»a Quèn.
1073 Từ Thá» Huy nổi dáºy ở vùng Hồ Bắc, xÆ°ng đế, quốc hiệu là Thiên Hoà n, đóng đô ở Nghi Thủy, sau dá»i đô vá» Hán DÆ°Æ¡ng (tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc).
1074 Niên hiệu Thiệu Phong (1341-1358) không có quân Nguyên xâm lược. CÆ°Æ¡ng mục chữa là Nguyên Phong (1251 -1258). NhÆ° váºy là muốn chỉ cuá»™c xâm lược của quân Mông Cổ và o năm 1258, không chắc là có thầy thuốc Trung Quốc Ä‘i theo quân Mông Cổ. Chúng tôi cho rằng nên chữa là là Thiệu Bảo (1279-1285). Trong niên hiệu nà y, có cuá»™c xâm lược lần thứ hai 1285. Lần nà y ta bắy được nhiá»u tù binh.
1075 Thẻ bà i gỗ có bốn cạnh như hình cái thước vuông và nghiên và ng đựng mực, là hai thứ đeo và o đai lưng để tiện ghi chép.
1076 Bát Khối: tức Bát Trà ng và Thổ Khối, tên hai xã của huyện Gia Lâm, Hà Nội.
1077 Khoái Châu: gồm đất các huyện Châu Giang (trừ đất Văn Giang cũ), Kim Thi và Phù Tiên, tỉnh Hải Hưng ngà y nay.
1078 Hồng Châu: gồm đất các huyện Mỹ Văn, Cẩm Bình, Ninh Thanh và Tứ Lộc, tỉnh Hải Hưng ngà y nay.
1079 Thuáºn An: gồm đất huyện Thuáºn Thà nh và huyện Gia LÆ°Æ¡ng, tỉnh Hà Bắc, huyện Văn Giang cÅ© của tỉnh Hải HÆ°ng và huyện Gia Lâm, Hà Ná»™i.
1080 Cổ Lũy: là đất tỉnh Quãng Ngãi.
1081 Hóa Châu: gồm đất các huyện HÆ°Æ¡ng Äiá»n, HÆ°Æ¡ng Phú, Phú Lá»™c tỉnh Thừa Thiên - Huế.
1082 Lạng Giang: gồm đất các huyện Yên Dũng, Lục Ngạn, Yên Thế, tỉnh Bắc Giang và huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn ngà y nay.
1083 Nam Sách: gồm đất các huyệnn Chà Linh, Nam Thanh, tỉnh Hải Hưng và dất huyện Tiên Lăng, Hải phòng ngà y nay.
1084 Yên Ninh: là tên huyện thá»i Lê sÆ¡, sau vì kiêng húy tên Trang Tông (1533-1548), đổi thà nh Yên Khang. Thá»i Nguyên là huyện Yên Khánh. Nay chia và o đất huyện Tam Äiệp và huyên Hoa LÆ°u, tỉnh Ninh Bình
1085 Núi Thánh Chúa: ở KÃnh Chủ, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng.
1086 Chỉ cha của bà là Phạm Ngũ Lão.
1087 Núi Kiệt Äặc: ở địa pháºn huyện Chà Linh, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng.
1088 Chiêu Từ Thái Háºu: tức là Huy Từ hoà ng thái phi, mẹ sinh của Minh Tông.
1089 Mục Lăntg: ở xã Yên Sinh, huyện Äông Triá»u, tỉnh Quảng Ninh.
1090 Thiên Liêu: là tên xã.
1091 Long Châu: tên châu Ä‘á»i ÄÆ°á»ng, Ä‘á»i Tống, Nguyên cùng gá»i là Long Châu. Nay là đất huyện Long Châu, Trung Quốc. Bằng TÆ°á»ng: tên Ä‘á»™ng Ä‘á»i Tống, Nguyên. Äá»i Minh đặt là m thổ châu. Nay là đất huyện Bằng TÆ°á»ng, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
1092 Lá»™ Hạc chắc là nÆ°á»›c lá»™ Hạc mà Toà n thÆ° dã chép và o Ä‘á»i Lý (BK6, 6B). Dá»±a và o âm Ä‘á»c, có thể cho rằng Lá»™ Hạc al2 nÆ°á»›c La Há»™c được nhắc đến trong thÆ° tịch Qrung Quốc Ä‘á»i Nguyên. La Hôc là quốc gia Lavo ở Lopburi, Thái Lan. Lá»™ Hạc có khả năng là nÆ°á»›c Locac được nhắc đến trong du ký của Mác-cô Pô-lô (Marco Polo).
1093 Trà Nha: nguyên bản chép là . Toà n thÆ° chú rằng: Ä‘á»c al2 (Nha), nhÆ°ng chữ nà y cÅ©ng có âm Ä‘á»c là Oa. Trà Oa thì chắc chắn là chỉ đảo Ja-va (In-đô-nê-xi-a) mà ở những chổ khác Toà n thÆ° chép là Trảo Oa, qua Oa hay Chà Bồ.
1094 Xiêm La: Ở đây chỉ vương quốc Sukhuthai hình thà nh và o thế kỷ XIII ở Thái Lan.
1095 Cá»a biển DÄ© Lý ở xã Lý Hoà , huyện Bố Trạch, nay thuá»™c tỉnh Quảng Bình.
1096 Ở đây, Toà n thÆ° chú thÃch phủ Lâm Bình là DÄ© Lý, nhÆ°ng chắc là nhầm. Phủ Lâm Bình nói ở đây hẳn gồm cả đất châu Lâm Bình Ä‘á»i Lý. Năm 1075, Lý Nhân Tông đã đổi châu Äịa Lý thà nh châu Lâm Bình (Toà n thÆ° BK3, 9a). Có lẽ chữ DÄ© Lý ở đây nhầm từ chữ Äịa lý.
1097 Nguyên văn là Toán Viên. Äến Ä‘á»i Lê, ở Thăng Long vẫn còn phÆ°á»ng Toán Viên. Hai bà i thÆ¡ trong Lã ÄÆ°á»ng di táºp của Thái Thuáºn nói vá» phÆ°á»ng Toán Viên Ä‘á»u nhắc đến Cá»a Bắc và Hồ Tây. Có lẽ phÆ°á»ng nà y ở ven Hồ Tây, gần cá»a Bắc, chứ không phải là ở Láng nhÆ° nhiá»u ngÆ°á»i thÆ°á»ng nghÄ©.
1098 Núi Thiên Kiện: còn có tên là núi Äịa Cáºn, ở xã Thiên Kiện, huyện thanh Liêm, tỉnh nam Hà .
1099 SÆ¡n Lão quân: quân các dân tá»™c miá»n núi.
1100 Minh: tức chu Nguyên chương, Hán: tức Trần Hữu Lượng.
1101 Hương Mễ Sở: nay thuộc huyện Châu Giang, tỉnh Hải Hưng.
1102 Tức bãi Chá» Gia, sau gá»i là Chá» Xa, huyện Văn Giang cÅ©, nay thuá»™c huyện Châu Giang, tỉnh Hải HÆ°ng.
1103 Hán: là quốc hiệu của Trần Hữu Lượng. Lượng đánh nhau vá»›i Chu Nguyên ChÆ°Æ¡ng ở hồ Phiên DÆ°Æ¡ng, bị chết tráºn. Chu Nguyên ChÆ°Æ¡ng đến vây VÅ© XÆ°Æ¡ng, con của Lượng là Trần Lý đầu hà ng,.
1104 Äất Chiêm Äá»™ng của nÆ°á»›c Chiêm Thà nh bấy giá» là đất các huyện Thăng Bình, Tam Kỳ, Duy Xuyên, Quế SÆ¡n tỉnh Quảng Nam - Äà Nẳng ngà y nay.
1105 Dụ Tông chÆ¡i thuyá»n ở Hồ Tây, suýt chết Ä‘uối, được Trâu Canh chữa khá»i, nhÆ°ng bị chứng liệt dÆ°Æ¡ng (xem BK7, 10a).
1106 Thái hoà ng chỉ thái háºu Hiến Từ, thái tể chỉ Nguyên Trác, là m thái tể dÆ°á»›i triá»u Nháºt Lá»….
1107 Phụ lăng: ở xã Yên Sinh, huyện Äông Triá»u, tỉnh Quảng Ninh.
1108 Lá»i Tống Anh Tông ca ngợi Cao hoà ng háºu nhà Tống, Nguyên văn: "Nữ trung nghiêu Thuấn".
1109 Công chúa Thiên Ninh: là con gái Minh Tông do bà Hiến Tá» sinh ra. Hai ngÆ°á»i con bà sá» không nói rõ tên.
1110 Tức sông Lèn, một chi lưu của sông mã, tỉnh Thanh Hóa.
1111 Bảy lăng: Là Chiêu Lăng chôn Thái Tông, Dụ Lăng chôn Thánh Tông, Äức Lăng chôn Nhân Tông, Thái Lăng chôn Anh Tông, Mục Lăng chôn Minh Tông, An Lăng chôn Hiến Tông, Phụ Lăng chôn Dụ Tông.
1112 Phủ Kiến HÆ°ng: Ä‘á»i Trần, là phủ NghÄ©a HÆ°ng thá»i Lê, nay là đất các huyện Vụ Bản, NghÄ©a HÆ°ng và à Yên, tỉnh Nam Äịnh.
1113 Khai Thái: (1342 - 1329) là niên hiệu của Trần Minh Tông.
1114 Äại Trị: (1358 - 1369) là niên hiệu của Dụ Tông.
1115 Sông Hổ: Con sông ở huyện Yên Má»—, nay thuá»™c huyện Tam Äiệp, tỉnh Ninh Bình.
1116 Tức phÆ°á»ng Hà Khẩu sau nà y, ở và o khoảng phố Hà ng Buồm, Hà Ná»™i ngà y nay.
1117 Chu An hay Chu Văn An (1292 - 1370), quê ở thôn Văn, xã Thanh Liệt, huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i. Huyện Thanh Äà m Ä‘á»i Lê là huyện Thanh Trì ngà y nay. Äá»i Lê trung hÆ°ng, vì kiêng húy Thế Tông là Äà m, má»›i đổi Thanhb Äà m thà nh Thanh Trì.
1118 Dịch thoát ý từ câu "hòa quang đồng trần", nguyên là câu "hòa kỳ quang, đồng kỳ trần" (hòa chung ánh sáng, cùng chung bụi bặm) trong sách Äạo đức kinh của Lão Tá».
1119 Cá»a Äại An: sau đổi là cá»a Liêu, huyện Äại An, nay là huyện NghÄ©a HÆ°ng, tỉnh Hà Nam Ninh.
1120 PhÆ°á»ng Phục Cổ: Ở khoảng phó Nguyá»…n Du, Hà Ná»™i hiện nay. Nếu Ä‘á»i Trần ở đó có bến thì chắc là có má»™t nah1nh sông Hồng chảy qua đó, nối vá»›i hồ Thuyá»n Quang.
1121 Sung Viên: má»™t báºc cung tần.
1122 Tức Trần Thừa, cha của Trần Thái Tông (Trần Cảnh).
1123 Tức cá»a khẩu, ở huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà TÄ©nh.
1124 Phủ Tân Bình: thá»i Trần, mà trÆ°á»›c đó gá»i là phủ Lâm Bình, có lẽ tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i phủ Tân Bình thá»i Lê sau nà y (nghÄ©a là gồm cả đất hai châu Minh Linh và Bồ ChÃnh thá»i Lý). Nếu đúng váºy, phủ Lâm Bình hay Tân Bình thá»i Trần bao gồm vùng đất các huyện Bố Trạch, Quảng Trạch, Lệ Ninh, Tuyên Hóa, Bến Hải tỉnh Quảng Bình ngà y nay, trong khi châu Lâm Bình thá»i Lý chỉ gồm đất huyện Lệ Ninh ngà y nay.
1125 Cá»u Chân: chỉ vùng Thanh Hóa.
1126 Hà Hoa: đất các huyện Kỳ Anh, Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh ngà y nay.
1127 Há»™, xá: những ngÆ°á»i không có tên trong sổ há»™ tịch, Ä‘i là m thuê lấy tiá»n công, há»p thà nh các á»™, các xá.
1128 Húc sau bị Phế đế giết và o năm Xương Phù thứ 5 (1381).
1129 Nguyên văn "vô thần thiếp chi tâm", chúng tôi cho là có lẽ bản khắc in đã lầm chữ "phục" thà nh chữ "thiếp".
1130 Có lẽ là xã Bát Trà ng, thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội ngà y nay.
1131 Di Luân: tức cá»a Ròn, ở huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình.
1132 Tức cá»a sông Nháºt Lệ ở Äồng Há»›i, thuá»™c tỉnh Quảng Bình.
1133 Nguyên văn: "Thi Nại Hồn cảng khẩu", chữ "Hồn" có lẽ là thừa. Cá»a Thi Nại nay là cảng Quy NhÆ¡n, thuá»™c tỉnh Bình Äịnh.
1134 Äồ Bà n: hay Chà Bà n, là kinh đô của nÆ°á»›c Chiêm Thà nh hồi đó. Dấu vết của thà nh ngà y nay vẫn còn ở Bình Äịnh.
1135 Ngựa nê thông: ngựa lông sắc trắng, sắc đen chen nhau như mà u bùn.
1136 Theo CMCB 10, 41, thì Ngự Câu vương Húc đầu hà ng giặc.
1137 Theo CMCB 10, 41, thượng hoà ng sai Ä‘em xe tù Ä‘i bắt Tá» Bình. Khi vá» qua phủ Thiên TrÆ°á»ng, ngÆ°á»i ta tranh nhau chá»i hắn, lấy gạch ngói ném và o xe hắn.
1138 Huyện Äồng Lại: sau là huyện VÄ©nh Lại, tức là đất huyện NInh Giang cÅ©, nay thuá»™c huyện ninh Giang tỉnh Hải HÆ°ng và phần đất phÃa nam huyện VÄ©nh Bảo, Hải Phòng.
1139 CMCB 10 chép là cá»a Trần Phù, tức cá»a Thần Äầu trÆ°á»›c kia.
1140 Nguyên văn: "... hoà n xuất Äại hải khẩu", thiếu chữ "An"
1141 Lá»i của Khổng Tá» trong "Luáºn ngữ".
|
17-09-2008, 10:48 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q 8
Bản Kỷ Toà n Thư Q8
Nhà Trần. Nhà Hồ (1378 - 1406)
[1a]
K ỷ N h à T r ầ n
Phế Äế
Tên húy là Hiện, con trưởng của Duệ Tông, mẹ là bà Gia Từ hoà ng háºu Lê thị, sinh ngà y mồng 6 tháng 3, năm Äại Trị thứ 4, Tân Sá»u (1361), đến khi Duệ Tông Ä‘i đánh phÆ°Æ¡ng Nam rồi mất, được Nghệ Tông láºp nên là m vua. Sau bị giáng là m Linh Äức VÆ°Æ¡ng, rồi bị thắt cổ chết. Ở ngôi 12 năm, thá» 28 tuổi, chôn ở núi An Bà i.
Vua u mê, nhu nhược, không là m nổi việc gì, uy quyá»n ngà y cà ng vá» tay kẻ dÆ°á»›i1142 , xã tắc lung lay, đến thân mình cÅ©ng không giữ được. ThÆ°Æ¡ng thay!
Máºu Ngá», XÆ°Æ¡ng Phù năm thứ 2 [1378], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, tuyển chá»n vệ sÄ©. [Lấy] Trần Tông Ngoạn quản quân Thiên Äinh; Trần Trung Hiếu coi quân Bảo Tiệp; Trần Thế Äăng coi quân Thần Dá»±c; Bùi Bá Ngang coi quân Thần Sách; Bùi Hấp coi quân Thiên Uy; Hoà ng Phụng Thế coi quân Thánh Dá»±c; Lê Máºt Ôn coi quân Hoa Ngạch; Äá»— Dã Ca coi quân Thị Vệ; Nguyá»…n Tiểu Luáºt [1b] coi quân Thiên TrÆ°á»ng; Trần Na coi quân Long Tiệp; Nguyá»…n Kim Ngao coi quân Thần VÅ©.
Tháng 3, lấy ngà y sinh là m tiết Quang Thiên.
Xuống chiếu cho các quân chế tạo vÅ© khà và thuyá»n chiến.
Mùa hạ, tháng 5, ngà y mồng 5, ngÆ°á»i Chiêm Ä‘Æ°a Ngá»± Câu VÆ°Æ¡ng Húc đã đầu hà ng đến cÆ°á»›p phủ Nghệ An, tiếm xÆ°ng vị hiệu Ä‘á» chiêu dụ dân chúng, nhiá»u ngÆ°á»i theo lệnh của bá»n ngụy.
Tháng 6, giặc đánh và o sông Äại Hoà ng1143 Vua sai Hà nh khiển Äá»— Tá» Bình Ä‘i chống giữ. Quan quân tan vỡ. Giặc liá»n đánh và o kinh sÆ°, bắt ngÆ°á»i cÆ°á»›p của rồi rút vá». An phủ sứ Lê Giốc bị giặc bắt. Giặc buá»™c Giốc phải lạy, Giốc trả lá»i chúng:
"Ta là quan của nước lớn, sao phải lạy chúng mà y!".
Giặc nổi giáºn, giết ông. Giốc luôn miệng chá»i chúng. Việc nà y tâu lên, Giốc được truy phong là Mạ Tặc Trung VÅ© hầư1144 , cho con ông là Nhuế là m Chánh chưởng bốn cục Cáºn thị chi háºu, Giốc là con của cố Nháºp ná»™i hà nh khiển thượng thÆ° hữu báºt Lê Quát.
[2a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Bá» sống Ä‘á»… giữ nghÄ©a còn hÆ¡n là sống; cầu sống mà nhục, ngÆ°á»i quân tá» không là m. Kinh dịch nói: NgÆ°á»i quân tá» thà hy sinh tÃnh mạng để thá»±c hiện chà hÆ°á»›ng của mình1145 . Giốc là ngÆ°á»i nhÆ° váºy.
Mùa thu, tháng 7, nước lớn.
Äá»— Tá» Bình kiến nghị thu má»—i há»™ Ä‘inh nam 3 quan tiá»n. Vua nghe theo. Bấy giá» Ä‘Æ°Æ¡ng có việc dùng binh mà kho tà ng trống rá»—ng, nên Tá» Bình có kiến nghị nà y.
Theo lệ cÅ©, các trấn há»… có việc binh thì lệnh cho má»—i huyện có bao nhiêu ruá»™ng thì phải ná»™p bao nhiêu và ng, bạc, tiá»n, lụa, không tÃnh thêm theo số nhân Ä‘inh1146 sinh ra, cÅ©ng không trừ bá»›t theo số ngÆ°á»i đã chết. Nếu phục dịch việc binh, thì Ä‘á»u thu bổ theo số ruá»™ng cả. Các lá»™ có Ä‘Æ¡n binh1147 , là phải phục dịch việc binh, [những ngÆ°á»i nà y] Ä‘á»i Ä‘á»i là m [2b] lÃnh, không được ra là m quan. NgÆ°á»i nà o có ruá»™ng, bãi dâu, đầm cá thì phải đóng thuế, không có thì thôi. Äến đây, Tá» Bình bắt chÆ°á»›c phép đánh thuế dung1148 của nhà ÄÆ°á»ng, thuế má lại nặng thêm.
Mùa đông, tháng 10, lá»±a chá»n những ngÆ°á»i khoẻ mạnh, dÅ©ng cảm, thông hiểu võ nghệ trong các vệ quân sung là m vệ sÄ©.
Lấy Nguyá»…n Bát Sách, ngÆ°á»i cùng má»™t vú nuôi vá»›i nhà vua quản lÄ©nh quân Thiếu Sang; Nguyá»…n Văn Nhi quản lÄ©nh quân Thiết Sang; Nguyá»…n Văn Nhi quản lÄ©nh quân Thiết Giáp; Nguyá»…n Hổ, Lê Lặc quản lÄ©nh quân Thiết Liêm; Nguyá»…n Thánh Du quản lÄ©nh quân Thiết Hổ; Trần Quốc HÆ°ng quản lÄ©nh quân Ô Äồ.
Năm nay, con của Thượng hoà ng là Ngung sinh (tức là Thuáºn Tông).
Ká»· Mùi, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 3 [1379], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 12). Mùa xuân, tháng 2, Lê Quý Ly là m Tiểu tÆ° không kiêm Hà nh khu máºt đại sứ nhÆ° cÅ©.
Quý Ly tiến cá» Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng là m tÆ°á»›ng quân. Äa PhÆ°Æ¡ng là con của SÆ° Tá». Quý Ly hồi nhá» theo há»c SÆ° Tá», SÆ° Tá» dạy cho võ [3a] nghệ, nhân đó nháºn Äa PhÆ°Æ¡ng là m em. Äa PhÆ°Æ¡ng từng bị Chiêm Thà nh bắt, sau đó trốn vá». Äến đây, Quý Ly tiến cỠông ta. Lại có chủ thÆ° thị ngá»± sá» Phạm Cá»± Luáºn giá»i bà y mÆ°u tÃnh kế, Quý Ly tiến cá» là m quyá»n đô sá»±. NgÆ°á»i bấy giá» bảo Quý Ly có "phÆ°Æ¡ng viên tá lá»±1149 .
Mùa hạ, hạn hán, đói to.
Mùa thu, tháng 8, Nguyá»…n Bồ, ngÆ°i lá»™ Bắc Giang tá»± xÆ°ng là Äưởng lang tá» y, dùng pháp thuáºt, tiếm hiệu xÆ°ng vÆ°Æ¡ng là m loạn, bị giết.
Tháng 9, sai quân dân chở tiá»n đồng giấu và o núi Thiên Kiện1150 (núi Thiên Kiện trÆ°á»›c gá»i là núi Äịa Cáºn, tục truyá»n có cây tùng cổ, rồng quấn ở trên, Trần Thái Tông dá»±ng hà nh cung ở đó).
Mùa đông, tháng 10, giấu [tiá»n] ở khám1151 Khả Lãng, Lạng SÆ¡n, là vì sợ nạn ngÆ°á»i Chiêm đốt cung Ä‘iện.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Thiên tá» có cả bốn biển, kho tà ng phủ khố đâu chẳng phải là [3b] của mình? ÄÆ°Æ¡ng khi nÆ°á»›c nhà nhà n hạ thì là m tá» chÃnh hình, sá»a sang lá»… nghÄ©a, và nhÆ° con chim Ä‘i lấy rá»… dâu rà ng buá»™c cá»a tổ1152 , thì ai là m nhục mình được? Thế mà sợ tai nạn Chiêm Thà nh đốt cÆ°á»›p, Ä‘em chở tiá»n của giấu táºn hang cùng núi thẳm, là m kế tránh giặc, thá»±c là nhá» giặc đến, chuốc lấy tiếng chê cÆ°á»i của Ä‘á»i sau. Có thể coi là cả nÆ°á»›c không còn ngÆ°á»i nữa váºy!.
Hữu tÆ°á»›ng quốc Cung TÃn VÆ°Æ¡ng Thiên Trạch mất.
Canh Thân, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 4 [1380], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 13). Mùa xuân, tháng 2, ngÆ°á»i Chiêm xúi giục ngÆ°á»i Tân Bình, Thuáºn Hóa ra cÆ°á»›p Nghệ An, Diá»…n Châu, cÆ°á»›p của bắt ngÆ°á»i.
Tháng 3, [Chiêm Thà nh lại] cÆ°á»›p các nÆ¡i ở Thanh Hóa. Thượng hoà ng sai Lê Quý Ly chỉ huy quân thủy, Äá»— Tá» Bình chỉ huy quân bá»™ Ä‘i chống giữ. Äến Ngu [4a] Giang1153 , đóng cá»c ở giữa sông cầm cá»± vá»›i ngÆ°á»i Chiêm.
Mùa hạ, tháng 5, Quý Ly dẫn viên tÆ°á»›ng chỉ huy quân Thần VÅ© và Nguyá»…n Kim Ngao và tÆ°á»›ng chỉ huy quân Thị vệ là Äá»— Dã Kha ra đánh. Kim Ngao quay thuyá»n trở lại để tránh mÅ©i nhá»n của giặc. Quý Ly chém Ngao để rao trong quân. Các quân nổi trống hò reo mà tiến. Chúa Chiêm Chế Bồng Nga thua tráºn rút chạỵ Tá» Bình từ đó cáo ốm, không giữ binh quyá»n nữa. Chỉ còn Quý Ly chuyên lãnh chức Nguyên nhung hà nh Hải Tây đô thống chế1154 .
Mùa đông, tháng 11, lấy Äá»— Tá» Bình là m Nháºp ná»™i hà nh khiển tả tham tri chÃnh sá»±, lÄ©nh chức Kinh lược sứ Lạng Giang, được và i năm thì chết, được truy tặng Thiếu bảo, và được tòng tá»± ở Văn Miếu.
Phan Phu Tiên nói: Báºc danh nho các Ä‘á»i có bà i trừ được dị Ä‘oan, truyá»n giữ được đạo thống thì má»›i được tòng tá»± ở Văn Miếu, thế là để tá» rõ đạo há»c có ngá»n nguồn. Nghệ Tông cho Chu An [4b], TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, Äá»— Tá» Bình được dá»± và o đó, thì Hán Siêu là ngÆ°á»i cứng cá»i, bà i xÃch đạo Pháºt, An sá»a mình trong sạch, bá»n giữ khà tiết, không cầu hiển đạt, thì cÅ©ng tạm được. Äến nhÆ° Tá» Bình là hạng há»c nhảm chiá»u ngÆ°á»i, tham lam bòn vét, là kẻ gian thần hại nÆ°á»›c, sao lại được len và o chổ đó?
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Tá» Bình lén đánh cắp và ng cống của Bồng Nga, táºu báºy lừa vua, để đến ná»—i Duệ Tông Ä‘i tuần phÆ°Æ¡ng nam không trở vá» nữa, nÆ°á»›c nhà từ đó liên tiếp có tai há»a Chiêm Thà nh và o cÆ°á»›p, tá»™i ấy giết cÅ©ng chÆ°a đáng, còn há»c nhảm chiá»u ngÆ°á»i thì chê trách là m gì?
Tân Dáºu, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 5 [1381], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 14). Mùa xuân, tháng 2, thi thái há»c sinh.
Tháng 2, sai quốc sÆ° Äại Than1155 đốc suất tăng nhân trong nÆ°á»›c và các tăng nhân không có Ä‘á»™ Ä‘iệp ở rừng núi, ngÆ°á»i nà o khá»e mạnh thì tạm [5a] là m quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh.
Mùa hạ, tháng 4, chém Hồ Thuáºt ngÆ°á»i Diá»…n Châu, vì nhân giặc Chiêm Thà nh, Thuáºt rủ ngÆ°á»i Ä‘i cÆ°á»›p của.
Tháng 5, lấy Äà o SÆ° TÃch là m Nháºp ná»™i hà nh khiển hữu ly lang trung, Toà n Bân, cha SÆ° TÃch, là m tri Thẩm hình viện sá»±.
Tháng 6, rÆ°á»›c thần tượng các lăng ở Quắc HÆ°Æ¡ng1156 , Thái ÄÆ°á»ng1157 , Long HÆ°ng, Kiến XÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a vá» lăng lá»›n ở Yên Sinh để tránh [nạn] ngÆ°á»i Chiêm Thà nh và o cÆ°á»›p.
Mùa thu, tháng 9, lấy Nguyá»…n Nhiên là m Nháºp ná»™i hà nh khiển hữu ty. Nhiên ngÆ°á»i Tiên Du. Trong năm Thiên Khánh1158 là m Chi háºu ná»™i nhân, biết Nháºt Lá»… định giết hại há» Trần, máºt báo cho Thượng hoà ng. Äến đây, Thượng hoà ng nhá»› công ấy, nên trao cho ông chức đó.
Mùa đông, tháng 10, hoà ng háºu Gia Từ băng ở am Tây chùa Chiêu Khánh (nay là chùa Triệu Khánh) hÆ°Æ¡ng Long Äà m1159 .
Vua dụ giết Quan phục hầu đại vương Húc.
[5b] Nhâm Tuất, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 6 [1382], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 15). Mùa xuân, tháng 2, Chiêm Thà nh và o cÆ°á»›p Thanh Hóa. [Vua] sai Quý Ly Ä‘em quân Ä‘i chống giữ. [Quý Ly] đóng quân ở núi Long Äại1160 . Cho tÆ°á»›ng coi quân Thần Khôi là Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng giữ hà ng cá»c đóng ở [cá»a] biển Thần Äầư1161 .
NgÆ°á»i Chiêm tiến đến bằng cả hai Ä‘Æ°á»ng thủy bá»™. [Quân giặc] ở trên núi lấy đá ném xuống, thuyá»n quân ta bị há»ng nhiá»u. Äa PhÆ°Æ¡ng không đợi lệnh của Quý Ly, tá»± ý cho mở hà ng cá»c xông ra đánh, má»™t chốc thì thắng. Các quan thừa thắng tấn công. Chiêm Thà nh thua to, chạy tán loạn và o rừng núi. Quân ta vây núi ba ngà y, giặc nhiá»u tên bị chết đói. Ta đốt hết thuyá»n bè của giặc, tà n quân giặc chạy trốn cả. Tháng 3, Ä‘uổi giặc đến thà nh Nghệ An rồi vá».
Mùa hạ, tháng 4, tin thắng tráºn báo vá», phong Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng là m Kim ngô vệ đại tÆ°á»›ng quân.
Mùa thu, tháng 7, nước to.
Mùa đông, tháng 10, xuống chiếu cho quân dân Nghệ An, Diễn Châu đà o các kênh ở Hải Tây.
[6a] Quý Hợi, [Xương Phù] năm thứ 7 [1383], (Minh Hồng Vũ năm thứ 16). Mùa xuân, tháng giêng, sai Lê Quý Ly thống lĩnh thủy quân đi đánh Chiêm Thà nh.
Bấy giá» má»›i đóng xong các thuyá»n lá»›n có tên là Diá»…m Trị, Ngá»c Äá»™t, Nha Tiệp. Thuyá»n tá»›i vùng biển Lại Bá»™ NÆ°Æ¡ng1162 và Ô Tôn1163 bị sóng gió đánh hÆ° há»ng. Dẫn quân vá».
Mùa hạ, tháng 6, chúa Chiêm Thà nh là Chế Bồng Nga cùng vá»›i thủ tÆ°á»›ng La Ngai dẫn quân Ä‘i bá»™ theo chân núi, từ trấn Quảng Oai1164 dò Ä‘Æ°ng đến đóng ở sách Khổng Mục. Kinh sÆ° kinh Ä‘á»™ng. Thượng hoà ng sai tÆ°á»›ng chỉ huy quân Hoa Ngạch là Lê Máºt Ôn Ä‘em quân Ä‘i chống giữ.
Máºt Ôn đến chân Tam Kỳ (nay là phủ Quảng Oai) định bà y tráºn chống giữ. NhÆ°ng giặc đã mai phục từ trÆ°á»›c, quân voi Ä‘á»u xông ra, quan quân thua chạy, Máºt Ôn bị giặc bắt sống.
Chiêm Thà nh từ Ä‘i Lê, Lý tá»›i đây, quân lÃnh hèn nhát, há»… quân ta đến là đem cả nhà chạy trốn hoặc há»p nhau khóc lóc xin hà ng. Äến Bồng Nga, La Ngai má»›i táºp há»p dân há» lại [6b], bảo ban dạy dá»—, thay đổi dần dần thói cÅ©, trở nên can đảm, hăng hái, chịu được gian khổ, nên thÆ°á»ng hay sang cÆ°á»›p, trở thà nh tai há»a của nÆ°á»›c ta.
Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng đôn đốc quân lÃnh dá»±ng rà o trại ở kinh thà nh, ngà y đêm phòng giữ. Thượng hoà ng ngá»± sang sông Äông Ngà n để lánh giặc. Khi ấy có ngÆ°á»i há»c trò là Nguyá»…n Má»™ng Hoa để cả áo mÅ© lá»™i xuống nÆ°á»›c kéo thuyá»n ngá»± lại, xin [thượng hoà ng] ở lại đánh giặc, nhÆ°ng (thượng hoà ng) không nghe.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nghệ Tông thiếu can đảm. Giặc chÆ°a tá»›i đã lánh trÆ°á»›c, thì ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c nhÆ° thế nà o? Má»™ng Hoa là má»™t ngÆ°á»i há»c trò, còn biết giữ Nghệ Tông lại, những kẻ ăn thịt thá»±c đáng khinh thay!1159 .
Äá»™c bạ Trần Công Niếu cưỡi ngá»±a tuần tra, giặc Ä‘uổi theo, đến địa hạt Cát Giang, bị ngăn cách con ngòi rá»™ng đến má»™t trượng. Ngá»±a nhảy qua ngòi thoát được, bèn đặt tên cho con ngá»±a là Tá» Bất Tá».
[7a] Mùa đông, tháng 12, Chiêm Thà nh dẫn quân vá». Thượng hoà ng ở cung Bảo Hòa1166 , sai Thiêm tri ná»™i máºt viện sá»± Nguyá»…n Máºu Tiên, Lá»… bá»™ lang trung Phan NghÄ©a và gia thần VÅ© Hiếu hầu (không rõ tên) ở Tiên Du thay phiên nhau chầu chá»±c. [Thượng hoà ng] ban cho ăn và há»i các việc cÅ©, ghi chép từng ngà y, biên soạn thà nh 8 quyển, đầu Ä‘á» là Bảo Hòa dÆ° bút1167 , sai Äà o SÆ° TÃch Ä‘á» tá»±a ở đầu sách để dạy bảo Quan gia.
Giáp Tý, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 8 [1384], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 17). Mùa xuân, tháng 2, Thượng hoà ng cho thi thái há»c sinh ở chùa Vạn Phúc núi Tiên Du1168 , [lấy Ä‘á»—] bá»n Äoà n Xuân Lôi, Hoà ng Hối Khanh... 30 ngÆ°á»i.
Mùa hạ, tháng 5, chá»n số thái há»c sinh còn lại cho là m thÆ° sỠở cung Bảo Hòa.
Mùa thu, tháng 9, nhà Minh bắt đầu đánh Vân Nam, sai bá»n DÆ°Æ¡ng Bà n, Hứa Nguyên mang tá» tÆ° của bá»™ Há»™ sang đòi lÆ°Æ¡ng để cấp cho [7b] binh lÃnh đóng ở Lâm An1169 .
Mùa đông, tháng 11, sai Triá»u phụng đại phu Lê à Phu, Thiếu trung đại phu Äá»— Tá» Trừng trả lá»i rằng: Äã sai Hà nh khiển ty Trần Nghiêu Du đôn đốc Chuyển váºn sứ ty các lá»™ váºn chuyển lÆ°Æ¡ng thá»±c tá»›i địa đầu huyện Thủy VÄ©1170 giao ná»™p rồi. Bấy giá» các quan sai Ä‘i, nhiá»u ngÆ°á»i nhiá»…m lam chÆ°á»›ng mà chết.
Ất Sá»u, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 9 [1358], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 18). Mùa xuân, tháng giêng, xét duyệt sổ sách quan văn võ.
Tháng 3, nhà Minh sai sứ sang đòi 20 tăng nhân.
TrÆ°á»›c đây, nÆ°á»›c ta Ä‘Æ°a bá»n ná»™i nhân Nguyá»…n Tông Äạo, Nguyá»…n Toán đến Kim Lăng, vua Minh dùng là m cáºn thần, đãi ngá»™ rất háºu. Bá»n Tông Äạo tâu: "Tăng nhân nÆ°á»›c Nam biết dá»±ng đạo trà ng giá»i hÆ¡n tăng nhân phÆ°Æ¡ng Bắc". Äến đây [nhà Minh cho sứ] sang đòi.
Mùa thu, tháng 7, tÆ° đồ ChÆ°Æ¡ng Túc Quốc thượng hầu Nguyên Äán trà sÄ© [8a] lui vá» Côn SÆ¡n1171 , gá»i cho các bạn là m quan bà i thÆ¡, có câu rằng:
Kim cổ hÆ°ng vong chân khả giám, ChÆ° công hà nhẫn gián thÆ° hy? (Còn mất xÆ°a nay gÆ°Æ¡ng đã rõ, Các ông sao nỡ vắng thÆ° can?). Thái Úy Trang Äịnh VÆ°Æ¡ng Ngạc có bà i thÆ¡ tặng rằng:
Ngã thị Ä‘Æ°Æ¡ng niên khà váºt, Công phi đại hạ kỳ tà i. Há»™i thủ nhất ban lão bệnh, Äiá»n viên tảo biện quy lai. (Ngà y nay tôi là đồ bá», Ông không tà i lạ cứu Ä‘á»i. Cùng má»™t lá»›p già đau ốm,
Ruá»™ng vÆ°á»n sá»›m liệu vá» thôi!). Bởi vì khi ấy Quý Ly Ä‘ang giữ quyá»n binh, các báºc hiá»n nhân quân tá» buồn lo thá»i thế, không thể không biểu hiện ra câu thÆ¡.
Ngạc lại là m bà i thÆ¡ yết háºu bằng quốc ngữ để châm biếm Nguyên Äán. Nguyên Äán tÃnh chuyện thông gia để mong tránh mối há»a sau nà y, Ä‘em con là Má»™ng Dữ gá»i gắm Quý Ly, Quý Ly Ä‘em công chúa Hoà ng Trung là con gái của cố tôn thất Nhân Vinh gả cho Dữ1172 . Sau Quý Ly trị nÆ°á»›c, lấy Má»™ng Dữ là m Äông cung phán thủ, em Má»™ng Dữ là Thúc Dao và Thúc Quỳnh là m tÆ°á»›ng quân, con cháu Nguyên Äán Ä‘á»u tránh được nạn.
Nguyên Äán có hai ngÆ°á»i con gái, con trưởng tên là Thái [8b], con thứ tên là Thai, sai nho sinh Ä‘em văn há»c dạy cho hai ngÆ°á»i.
Nguyễn Ứng Long dạy Thái, Nguyễn Hán Anh dạy Thai. Ứng Long nhân gần gũi lả lơi, là m thơ ca quốc ngữ khêu gợi Thái, thông dâm với Thái, Hán Anh cũng là m thơ quốc ngữ bắt chước Ứng Long. Thái có thai, Ứng Long bỠtrốn.
Äến ngà y Thái đẻ, Nguyên Äán há»i Ứng Long ở đâu. NgÆ°á»i nhà trả lá»i là Ứng Long sợ tá»™i trốn Ä‘i rồi. Nguyên Äán nói:
"Váºn nÆ°á»›c sắp hết, biết đâu chẳng phải là trá»i xui nên thế, vị tất không phải là phúc".
Bèn cho gá»i hai chà ng vá» bảo rằng:
"NgÆ°á»i xÆ°a cÅ©ng đã có chuyện nà y. [Các ngÆ°Æ¡i] không thấy chuyện Văn Quân vá»›i TÆ°Æ¡ng NhÆ° hay sao1173 . Nếu [các ngÆ°Æ¡i] là m được nhÆ° TÆ°Æ¡ng NhÆ°, truyá»n lại danh tiếng cho Ä‘á»i sau thì đó là điá»u mong muốn của ta".
Hai chà ng cảm Æ¡n sâu nặng, chăm chỉ há»c hà nh. Äến khi thi, cả hai Ä‘á»u Ä‘á»—. Thượng hoà ng nói:
"Bá»n chúng có vợ già u sang, nhÆ° thế là kẻ dÆ°á»›i mà dám phạm thượng, bá» không dùng".
Sau Hán Anh là m quan đến chức Chuyển váºn. Ứng Long đến nhà Hồ được cất nhắc [9a] sá» dụng, đổi tên là Phi Khanh (Phi Khanh sinh ra [Nguyá»…n] Trãi, cÅ©ng Ä‘á»— thái há»c sinh).
Nguyên Äán có táºp thÆ¡ tên là Băng Hồ1174 , và i quyển, truyá»n ở Ä‘á»i. Bấy giá» Hà n lâm há»c sÄ© Hồ Tông Thốc cÅ©ng có táºp thÆ¡ Thảo nhà n hiệu tần thi táºp Ä‘á»u là cảm thá»I thế mà là m cả.
BÃnh Dần, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 10 [1386], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 19). Mùa xuân, tháng 2, nhà Minh sai Lâm Bốt sang đòi giống các loại cây cau, vải, mÃt, nhãn, vì ná»™I nhân Nguyá»…n Tông Äạo nói hoa quả phÆ°Æ¡ng Nam có nhiá»u thứ ngon. Vua sai bá»n Viên ngoại lang Phạm Äình Ä‘em sang, nhÆ°ng những cây ấy không chịu được rét, Ä‘i ná»a Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»u chết khô cả.
Nhà Minh lại sai bá»n Cẩm y vệ xá nhân Lý Anh sang mượn Ä‘Æ°á»ng đánh Chiêm Thà nh, đòi 50 con voi, đặt các dịch trạm từ phủ Nghệ An cung cấp cá», thức ăn, Ä‘Æ°a voi đến Vân Nam.
Lấy Hồ Tông Thốc là m Hà n [9b] lâm há»c sÄ© phụng chỉ.
Tông Thốc (ngÆ°á»i SÄ© Thà nh1175 , Diá»…n Châu) tuổi trẻ Ä‘á»— cao, rất có tà i danh. TrÆ°á»›c đó, Thốc chÆ°a được nổi tiếng lắm, gặp tết Nguyên tiêu, có đạo nhân là Lê Pháp Quan treo đèn đặt tiệc, má»i khách văn chÆ°Æ¡ng đến dá»± là m vui. Thốc nháºn thiếp xin Ä‘á» thÆ¡, là m xong trăm bà i thÆ¡ ngay trên bữa tiệc. Má»i ngÆ°á»i
xúm lại xem, rất thán phục. Từ đấy tiếng dáºy kinh sÆ°, vì giá»i văn há»c nên được ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i kÃnh trá»ng, mà thÆ¡ rượu thì không ngà y nà o không có.
TrÆ°á»›c kia Tông Thốc là m An phủ, có lấy của dân, việc bị phát giác, Nghệ Tông thấy là m lạ há»i ông chuyện đó. Tông Thốc lạy tạ thÆ°a rằng: "Má»™t con chịu Æ¡n vua, cả nhà ăn lá»™c trá»i"1176 , vua tha tá»™i cho. Sau ông được thăng nhiá»u lần, đến Hà n lâm há»c sÄ© phụng chỉ kiêm Thẩm hình viện sứ, thá» hÆ¡n 80 tuổi, mất tại nhà .
Äinh Mão, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 11 [1387], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 20). Mùa xuân, tháng 2, Thượng hoà ng từ cung Bảo Hòa trở vá» kinh đô.
[10a] Tháng 3, Lấy Lê Quý Ly là m Äồng bình chÆ°Æ¡ng sá»±, ban cho má»™t thanh gÆ°Æ¡m, má»™t lá cá» Ä‘á» 8 chữ "Văn võ toà n tà i, quân thần đồng đức"1177 Quý Ly là m bà i thÆ¡ quốc ngữ tạ Æ¡n .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Bá»n loạn thần tặc tá» mà thá»±c hiện mÆ°u kế của chúng, nguyên nhân không phải là má»™t sá»›m má»™t chiá»u. Việc đó có ngá»n nguồn hình thà nh dần từ lâu rồi. Cho nên, thánh nhân phải nháºn biết âm mÆ°u đó từ sá»›m và tháºn trá»ng phòng giữ nhÆ° giẫm lên sÆ°Æ¡ng.1178 . Há» Hồ cÆ°á»›p ngôi nhà Trần chẳng những vì Nghệ Hoà ng không tháºn trá»ng trÆ°á»›c âm mÆ°u của nó, mà còn vì đã gây ra đầu mối nữa.
Máºu Thìn, [XÆ°Æ¡ng Phù] năm thứ 12 [1388], (từ tháng 11 vá» sau là Thuáºn Tông Quang Thái năm thứ 1, Minh Hồng VÅ© năm thứ 21). Mùa hạ, tháng 5, lấy Trần Äá»— là m cung lệnh. Äá»— là con Thượng vị hầu Tông, mẹ Äá»— cải giá lấy Quý Ly, cho nên có lệnh nà y. Sau Äá»— đổi là m há» Hồ.
Tháng 6, lấy Lê Quý Tỳ1179 là [10b] phán thủ Tri tả hữu ban sá»±; ná»™i nhân Nguyá»…n Vị là m Tri Ä‘iện ná»™i: Trần Ninh là m tri khu máºt viện sá»±.
Nháºp ná»™i hà nh khiển tả ty VÆ°Æ¡ng Nhữ Chu trà sÄ©, lấy Lê DÅ© Nghị lên thay.
Mùa thu, tháng 8, sao Chổi hiện ở phương tây. Vua bà n mưu với Thái úy Ngạc rằng:
"Thượng hoà ng tin yêu ngoại thÃch là Quý Ly, cho hắn mặc sức là m gì thì là m, nếu không lo trÆ°á»›c Ä‘i thì sau sẽ rất khó chế ngá»±".
Con VÆ°Æ¡ng Nhữ Chu là hữ Mai hầu vua há»c, nhân tiết lá»™ mÆ°u đó. Quý Ly biết được. Äa PhÆ°Æ¡ng khuyên Quý Ly lánh ra núi Äại Lại1180 để đợi biến Ä‘á»™ng. Phạm Cá»± Luáºn nói:
"Không được, một khi đã ra ngoà i thì khó lo chuyện sống còn".
Quý Ly nói:
"Nếu không còn phÆ°Æ¡ng sách gì thì ta Ä‘Ã nh tá»± tá», không để tay kẻ khác giết mình".
Cá»± Luáºn nói:
"Thượng hoà ng trong lòng vẫn căm vua vá» việc giết Quan Phục Äại VÆ°Æ¡ng, vua rất không hà i lòng. Nay quyá»n bÃnh trong thiên hạ Ä‘á»u ở đại nhân cả [11a] mà vua lại mÆ°u hại ngà i thì Thượng hoà ng lại cà ng ngá» lắm. Äại nhân hãy liá»u và o lạy Thượng hoà ng, bà y tá» lợi hại, thì nhất định Thượng hoà ng sẽ nghe theo ngà i, chuyển há»a thà nh phúc, dá»… nhÆ° trở bà n tay. Thượng hoà ng có nhiá»u con chÃnh Ä‘Ãch, ngà i cứ tâu rằng thần nghe ngạn ngữ nói "ChÆ°a có ai bán con để nuôi cháu, chỉ thấy bán cháu để nuôi
con"1181 may ra thượng hoà ng tỉnh ngá»™ mà đổi láºp Chiêu Äịnh VÆ°Æ¡ng1182 là Thuáºn Tông. Nếu thượng hoà ng không nghe thì chết cÅ©ng chÆ°a muá»™n".
Quý Ly nghe theo, bà máºt tâu vá»›i Thượng hoà ng nhÆ° lá»i Cá»± Luáºn. Thượng hoà ng cho là phải.
Mùa đông, tháng 10, ngà y rằm, nguyệt thực toà n phần.
Tháng 12, ngà y mồng 6, sáng sá»›m, Thượng hoà ng vá» ngá»± vá» Yên Sinh, sai Ä‘iện háºu há»™ vệ, rồi sai chi háºu ná»™i nhân gá»i vua tá»›i bà n việc nÆ°á»›c. Vua chÆ°a kịp ăn, vá»™i Ä‘i ngay, chỉ có hai ngÆ°á»i theo hầu thôi. Äến nÆ¡i, Thượng hoà ng bảo vua: "Äại VÆ°Æ¡ng lại đây!"1183 , rồi láºp tức sai ngÆ°á»i Ä‘em vua ra giam ở chùa TÆ° Phúc [11b] tuyên Ä‘á»c ná»™i chiếu rằng:
"TrÆ°á»›c đây, Duệ Tông Ä‘i tuần phÆ°Æ¡ng Nam không trở vá», lấy con Ä‘Ãch để nối ngôi, đó là đạo từ xÆ°a. NhÆ°ng từ khi Quan gia lên ngôi đến nay, lòng dạ trẻ con, giữ đức không thÆ°á»ng, gần gÅ©i bá»n tiểu nhân, nghe lá»i Lê à Phu, Lê Dữ Nghị gièm pha vu hãm công thần, là m lung lay xã tắc, phải giáng là m Linh Äức Äại VÆ°Æ¡ng. Song quốc gia không thể không có chủ, ngôi báu không thể bá» trống lâu, nên hãy đón Chiêu Äịnh và o nối đại thống. Bá cáo trong ngoà i để má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết".
Bèn giáng con của vua là m Thuáºn Äức VÆ°Æ¡ng. Các tÆ°á»›ng chỉ huy các phủ quân cÅ© nhÆ° tÆ°á»›ng chỉ huy quân Thiết Liêm là Nguyá»…n Khoái, Nguyá»…n Vân Nhi, tÆ°á»›ng chỉ huy quân Thiết Giáp1184 là Nguyá»…n Kha, Lê Lặc, tÆ°á»›ng chỉ huy quân Thiết Sang là Nguyá»…n Bát Sách định Ä‘em quân và o cÆ°á»›p lấy vua Ä‘em ra. Vua viết hai chữ "Giải giáp"1185 Ä‘Æ°a cho các tÆ°á»›ng và răn bảo há» không được trái ý vua cha, các tÆ°á»›ng má»›i thôi. Lát sau, [thượng hoà ng sai] dìu vua xuống phủ Thái DÆ°Æ¡ng thắt cổ cho chết.
TrÆ°á»›c [12a] đó, theo lệ cÅ© của sảnh, Ä‘Ã i, từ chức Äồng bình chÆ°Æ¡ng trở lên được ngồi ghế tá»±a sÆ¡n Ä‘en. Bấy giá» Trang Äịnh Äại VÆ°Æ¡ng Ngạc là m Thái úy, Lê Quý Ly là m Äồng bình chÆ°Æ¡ng sá»±. Tri thẩm hình viện Lê à Phu đã bảo Ngạc bá» ghế của Lê Quý Ly Ä‘i, không cho ngồi cùng, lại bà máºt tâu vua giết Quý Ly. MÆ°u cÆ¡ tiết lá»™, đến ná»—i thất bại, bá»n à Phu, Khoái, Vân Nhi, Kha, Bát Sách, Lặc và ngÆ°á»i há»c sinh được tin yêu là LÆ°u ThÆ°á»ng Ä‘á»u bị giết cả. LÆ°u ThÆ°á»ng khi bị hà nh hình có là m thÆ¡ rằng:
Tà n niên tứ tháºp há»±u dÆ° tam, Trung ái phùng chu tá» chÃnh cam. Báo nghÄ©a sinh tiá»n Æ°ng bất ngá»—, Bá»™c thi nguyên thượng cách hà tà m. (Tuổi tà n bốn chục lại thừa ba, Bị giết vì trung, chết đáng mà ! Khi sống không sai Ä‘iá»u giữ nghÄ©a, PhÆ¡i thây đồng ná»™i thẹn gì ta). Duy có Dữ Nghị là bị Ä‘Ã y ra Trại Äầu, sau xét không có tá»™i, lại được bổ là m Tuyên phủ sứ lá»™ Bắc Giang. Äến năm Kiến Tân thứ 21186 , lại vì việc bè cánh bị giết. Dữ Nghị là anh há» của à Phu. Bát Sách chạy trốn, sau bắt giam ngÆ°á»i mẹ, Sách má»›i chịu ra chết .
[12b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Khi ấy khà thế của há» Hồ Ä‘ang mạnh, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u biết là nó sẽ cÆ°á»›p ngôi, Trang Äịnh VÆ°Æ¡ng Ngạc là Thái úy, lại là con của Nghệ hoà ng, thấy xã tắc sắp nghiêng đổ, nếu biết hÆ°á»›ng vua là m Ä‘iá»u phải, gây niá»m tin ở vua cha, hiệu lệnh nghiêm ngặt, để nhiá»u ngÆ°á»i theo vá» mình, khiến cho Nghệ Tông giÃ
lẫn phải tỉnh lại. Giản hoà ng nhút nhát phải tá»± láºp, quyá»n bÃnh vá» tay hết, mệnh lệnh ban từ trên, thì lòng gian của há» Hồ cÅ©ng phải tá»± ngừng lại. Trang Äịnh không mÆ°u tÃnh đến việc đó, à Phu không lÆ°á»ng được vu mình chẳng có tà i cÆ°Æ¡ng Ä‘oán, lại khuyên vua giết Quý Ly, mà cÆ¡ mÆ°u không cẩn máºt, để cho nó biết trÆ°á»›c. Trang Äịnh lại không sá»›m quyết Ä‘oán, bá» lỡ cÆ¡ há»™i, đến ná»—i công việc thất bại, thân mình bị giết, lại giết lây cả đến những quân tÆ°á»›ng tà i giá»i, thá»±c đáng than thở biết bao! Có ngÆ°á»i há»i: Há» Hồ trên được vua tin, [13a] dÆ°á»›i nắm binh quyá»n, dẫu đến Nguyên Äán là ngÆ°á»i có kiến thức, lại lão luyện sá»± Ä‘á»i còn không là m gì được, huống chi là Trang Äịnh! Xin thÆ°a: Cứ xem nói trong lòng lo sợ mà định tá»± tá», thì việc chế ngá»± Quý Ly cÅ©ng dá»… thôi! TrÆ°á»›c hết hãy trừ bá»n Äa PhÆ°Æ¡ng, Cá»± Luáºn để chặt vây cánh của nó Ä‘i, thì thế nó phải cô ngay.
TrÆ°á»›c đây, bà Lê thị, hoà ng háºu của Duệ Tông là mẹ Linh Äức VÆ°Æ¡ng, em há» của Quý Ly, Duệ Tông Ä‘i đánh phÆ°Æ¡ng Nam không trở vá», bà cắt tóc là m ni cô. Khi Duệ Tông láºp Linh Äức lên ngôi, háºu từ chốic không được, bèn khóc lóc nói vá»›i những ngÆ°á»i thân thÃch rằng:
"Con ta phúc bạc, khó lòng gánh vác nổi trách nhiệm lá»›n, nói phải tai há»a vì việc đó thôi. Tiên hoà ng xa lìa cõi thế, kẻ chÆ°a chết nà y chỉ muốn chết theo, không muốn trông thấy việc Ä‘á»i nữa, huống chi lại phải nhìn thấy con mình sắp bị nguy hiểm nữa".
Bà mất được hai năm thì Linh Äức [13b] bị hại .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Linh Äức được láºp lên là do Nghê Hoà ng, bị phế bá» cÅ©ng do Nghệ Hoà ng. TrÆ°á»›c không nghe lá»i bà hoà ng háºu Lê thị là vì nghÄ©a, sau nghe lá»i gièm của Quý Ly là vì tÆ° tình. Thế thì khi trÆ°á»›c láºp lên sao sáng suốt thế! Mà sau phế bá» sao mà ngu tối thế! Lại còn thắt cổ chết Linh Äức thì thá»±c quá lắm!
Phong Thái úy Ngạc là m Äại VÆ°Æ¡ng.
TrÆ°á»›c đó, Linh Äức bị giáng, Quý Ly nói phao là láºp Ngạc lên nối ngôi. Äến khi xong công việc, Ngạc từ chối không nháºn, Quý Ly nhân dịp ấy tâu rằng:
"Thái úy biết từ chối ngôi báu, đó là đức lớn".
Thượng hoà ng cho lá»i ấy là phải nên có lệnh nà y.
Ngà y 27, Thượng hoà ng láºp con út là Chiêm Äịnh VÆ°Æ¡ng Ngung là m Hoà ng đế. Ngung lên ngôi, đổi niên hiệu là [14a] Quang Thái năm thứ 1, đại xá, tá»± xÆ°ng là Nguyên Hoà ng.
Nhà Minh sai Äá»— Tá» Hiá»n, á»” Lân1187 , Hình Văn Bác1188 mang sắc rồng sang phong, nhÆ°ng Linh Äức đã bị hại rồi . TrÆ°á»›c đây sứ phÆ°Æ¡ng Bắc tá»›i thì dẫn qua cá»a TÆ°á»ng Phù, chỉ có bá»n Lân thì qua cá»a Cảnh DÆ°Æ¡ng.
THUẬN TÔNG HOÀNG ÄẾ
Tên huý là Ngung, là con út của Nghệ Tông, ở ngôi hÆ¡n 9 năm xuất gia hÆ¡n 1 năm, bị Quý Ly giết, thá» 22 tuổi. Vua chỉ ngồi giữ ngôi không, việc nÆ°á»›c trong tay quyá»n thần, tai há»a đến thân mà không biết, thÆ°Æ¡ng thay!
Ká»· Tỵ, [Quang Thái] năm thứ 2 [1389], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 22). Mùa xuân, tháng giêng, láºp Thánh Ngâu, con gái lá»›n của Quý Ly là m hoà ng háºu, gá»i chá»— ở là điện Hoà ng Nguyên.
Tháng 2, chôn Linh Äức Äại VÆ°Æ¡ng ở núi An Bà i, sai Quý Tỳ trông coi việc ấy.
Tháng 3, lấy Äá»— Tá» Trừng là m Ngá»± sỠđại phu.
Mùa hạ, tháng 4, lấy Phạm Cá»± Luáºn là m Thiêm thÆ° Khu máºt [14b] viện sá»±.
Quý Ly há»i thuá»™c viên Khu máºt viện ngÆ°á»i nà o có thể dùng được, Cá»± Luáºn tiến cá» ngÆ°á»i em là Phạm Phiếm cùng VÆ°Æ¡ng Khả Tuân, DÆ°Æ¡ng ChÆ°Æ¡ng, Hà n Tá» Tây, Nguyá»…n Sùng, Nguyá»…n ThÆ°, Nguyá»…n Cảnh Thân, Ä‘á»u có danh tiếng, đức vá»ng, có thể dùng được, duy Äá»— Tá» Mãn là hÆ¡n cả.
Tháng 5, lấy Vương Khả Tuân coi quân Thần Dực ở à Yên, Dương Chương coi quân Thần Dũng.
Mùa thu, tháng 8, Nguyá»…n Thanh, ngÆ°á»i Thanh Hóa tá»± xÆ°ng là Linh Äức trốn tránh tai nạn. Dân chúng vùng sông LÆ°Æ¡ng Giang1189 Ä‘á»u hưởng ứng.
Tháng 9, Nguyá»…n Kỵ, ngÆ°á»i Nông Cống, tụ há»p bè lÅ© Ä‘i cÆ°á»›p bóc, tá»± xÆ°ng là Lá»— VÆ°Æ¡ng Äiá»n Kỵ1190 .
Mùa đông, tháng 10, ngá»i Chiêm đến cÆ°á»›p Thanh Hóa, đánh và o Cổ Vô1191 , [thượng hoà ng] sai Quý Ly Ä‘em quân Ä‘i chống giữ. Giặc đắp ngăn thượng lÆ°u sông, quan quân đóng cá»c dà y đặc để chống cá»±.
Ngà y 20, giặc phục sẵn quân và voi, rồi giả vá» bá» doanh trại rút vá». Quý Ly lá»±a lấy quân tinh nhuệ, dÅ©ng cảm, là m quân cảm tá», truy kÃch giặc. Thủy [15a] quân mở hà ng cá»c xông ra đánh. Giặc liá»n phá Ä‘áºp chắn nÆ°á»›c, tung voi tráºn xông ra. Lúc ấy, quân tinh nhuệ dÅ©ng cảm đã Ä‘i xa rồi, quân thủy khó tiến ngược dòng, tiến lên rất khó khăn, vì thế bị thua. TÆ°á»›ng chỉ huy quân Hữu Thánh Dá»±c là Nguyá»…n Chà (có sách chép là Trần Äình Quý) bị giặc bắt sống, 70 tÆ°á»›ng còn lại Ä‘á»u bị chết tráºn. Quý Ly để tỳ tÆ°á»›ng Phạm Khả VÄ©nh ở lại cầm cá»± vá»›i giặc, còn mình thì trốn vá». Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng tạm chỉ huy quân Thánh Dá»±c. Äêm đó, Äa PhÆ°Æ¡ng bà n vá»›i Khả VÄ©nh:
"Thế giặc nhÆ° váºy, bá»n ta cô quân, khó lòng cầm cá»± được lâu. Nếu rút quân vá», giặc nhất định thừa cÆ¡ Ä‘uổi theo".
Bèn hạ lệnh các quân giăng nhiá»u cá» xÃ, buá»™c thuyá»n lá»›n và o cá»c, sai ngÆ°á»i canh giữ, rồi lấy thuyá»n nhẹ Ä‘ang đêm trốn chạy. Quý Ly vỠđến triá»u đình, xinh phái thêm thuyá»n chiến Châu Kiá»u nhÆ°ng Thượng hoà ng không cho, Quý Ly do váºy xin thôi nắm quyá»n cầm quân, không Ä‘i đánh nữa.
[15b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Quý Ly thân là m đại tÆ°á»›ng, có quan hệ tá»›i mối an nguy của cả nÆ°á»›c, thế mà để đến ná»—i thất tráºn tan quân, tá»™i ấy rất lá»›n. Äã không lo dốc sức tráºn sau để chuá»™c tá»™i lần trÆ°á»›c, lại bá» quân chuồn vá» trÆ°á»›c để tránh mÆ°u kế của giặc, rồi lại không tá»± trói mình chịu tá»™i nhÆ° ngÆ°á»i xÆ°a vẫn là m. Cái lòng vô quân ấy lá»›n lắm. Cứ theo quân pháp thì hắn đáng phải tá»™i chết, nhÆ° tráºn đánh Thà nh Bá»™c, Tá» Ngá»c để vỡ quân, bị vua Sở má»—i ngà y má»™t mạnh và uy lệnh được thi hà nh. Nghệ Hoà ng không bắt tá»™i Quý Ly, thế là chÃnh hình đã lầm lỡ rồi. Còn nhÆ° Äa PhÆ°Æ¡ng, Khả VÄ©nh vì Ä‘em cô quân chống giặc mạnh mà phải ngầm rút chạy thì chÆ°a hẳn phải trách cứ nặng ná». Là vì trong việc dùng binh, há»… đánh lui được giặc là có công, đánh không lợi mà rút là không có tá»™i. Dùng kế lừa giặc để lui quân là thuáºt của nhà binh, có hại gì đâu? Nghệ Tông không biết [16a] dùng Äa PhÆ°Æ¡ng đó thôi.
Tháng 11, Thượng hoà ng sai Trần Khát Chân 1192 chỉ huy quân Long Tiệp ra quân đánh giặc.
Khát Chân vâng mệnh, khảng khái nhỠnước mắt lạy tạ ra đi. Thượng hoà ng cũng khóc, lấy mắt tiễn đưa. Quân xuất phát từ sông Lô1193 , đến Hoà ng Giang đã gặp giặc rồi, Khát Chân quan sát chỗ ấy
không thể đánh được, má»›i lui giữ sông Hải Triá»u1194 . Em trai Linh Äức là Nguyên Diệu muốn báo thù cho Linh Äức, Ä‘em quân đầu hà ng giặc.
Lấy Nhân TÄ©nh VÆ°Æ¡ng Nguyên ÄÄ©nh, con trai Thái tể Nguyên Trác, là m TÆ° đồ; cá»±u Hà n lâm há»c sÄ© Trần Tôn là m Thiếu bảo cùng gia thần là Nguyá»…n Khang là m phụ tá.
Nguyá»…n Äa PhÆ°Æ¡ng từ sông Ngu vá», cho rằng mình có công cao, có ý lên mặt, thÆ°á»ng hay chê Quý Ly là bất tà i. Quý Ly liá»n gièm lại rằng vì nghe Äa PhÆ°Æ¡ng mà đến ná»—i thất bại. Bèn thu lại số quân do Äa PhÆ°Æ¡ng chỉ huy, [16b] Äa PhÆ°Æ¡ng vẫn còn vẻ kiêu. Thượng hoà ng nói:
"Nên trị tội nhẹ để cảnh cáo hắn".
Quý Ly tâu:
"Äa PhÆ°Æ¡ng rất gan góc, tráng kiện, thần sợ hắn sẽ trốn sang nÆ°á»›c Minh phÆ°Æ¡ng Bắc hay Chiêm Thà nh phÆ°Æ¡ng Nam, thả cá»p để lại mối há»a vá» sau, chi bằng giết Ä‘i là hÆ¡n".
Rồi bắt Äa PhÆ°Æ¡ng phải tá»± tá».
Äa PhÆ°Æ¡ng than rằng: "Ta vì có tà i nên được già u sang, cÅ©ng vì có tà i mà đến ná»—i chết, chỉ háºn là không được chết ở chiến tráºn mà thôi".
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Äa PhÆ°Æ¡ng và o bè vá»›i há» Hồ, có lẽ trá»i mượn cá»› đó để giết hắn chăng? Khả VÄ©nh sau vì há» Hồ mà giết Thuáºn Tông, rồi cÅ©ng vì việc bè đảng mà chết. Những kẻ a dua phụ há»a vá»›i loạn thần hãy lấy đó là m gÆ°Æ¡ng!
Tháng 12, nhà sÆ° Thiên Nhiên là Phạm SÆ° Ôn là m phản, hô hà o dân chúng tụ há»p ở lá»™ Quốc Oai Thượng, tiếm xÆ°ng hiệu lá»›n, lấy Nguyá»…n Tông Mại ngÆ°á»i cổ Sở, LÆ° Má»™; Nguyá»…n Khả Hà nh ngÆ°á»i La Xã1195 [17a] là m hà nh khiển; chiêu táºp những bá»n không quê quán, láºp các quân hiệu Thần Kỳ, DÅ©ng Äấu, Vô Hạn, đánh và o kinh sÆ°.
Hai vua sang châu Bắc Giang. Sư Ôn ở kinh sư ba ngà y rồi ra đóng quân ở Nộn Châu1196 . Thượng hoà ng sai tướng chỉ huy quân Tả Thánh Dực là Hoà ng Phụng Thế đi đánh, dẹp được.
TrÆ°á»›c đó, Phụ Thế (ngÆ°á»i Hoằng Hóa) cùng thủ tÆ°á»›ng Chiêm Thà nh La Ngai cầm cá»± nhau ở sông Hoà ng Giang, đến đây được lệnh nà y. [Phụng Thế Ä‘Æ°a quân] theo Ä‘Æ°á»ng ra sông Miệt Giang1197 . Bấy giá» mùa đông, nÆ°á»›c cạn, phải Ä‘Ã o khÆ¡i dòng chảy cho thuyá»n chiến Ä‘i qua. Äánh má»™t tráºn, bắt sống được SÆ° Ôn, Tông Mại, Khả Hà nh, Ä‘á»u Ä‘em giết cả. Còn những kẻ bị cưỡng bức Ä‘i theo thì không há»i đến ngÆ°á»i nà o.
Canh Ngá», [Quang Thái] năm thứ 3 [1390], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 23). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 23, đô tÆ°á»›ng Trần Khát Chân đại thắng quân Chiêm Thà nh ở Hải Triá»u, giết được chúa nó là Chế Bồng Nga. Khi ấy, Bồng Nga cùng vá»›i [17b] Nguyên Diệu dẫn hÆ¡n má»™t trăm thuyá»n chiến đến quan sát tình thế của quan quân. Các thuyá»n giặc chÆ°a táºp há»p lại, thì có tên tiểu thần của Bồng Nga là Ba Láºu Kê nhân bị Bồng Nga trách phạt, sợ bị giết, chạy sang doanh trại quân ta, trá» và o chiến thuyá»n sÆ¡n xanh bảo rằng đó là thuyá»n của quốc vÆ°Æ¡ng hắn. Khát Chân liá»n ra lệnh các cây súng1198 nhất tá» nhả đạn, bắn trúng thuyá»n Bồng Nga, xuyên suốt ván thuyá»n, Bồng Nga chết, ngÆ°á»i trong thuyá»n ồn à o kêu khóc. Nguyên Diệu cắt lấy đầu Bồng Nga chạy vá» vá»›i quan quân. Äại Ä‘á»™i phó Thượng đô quân Long Tiệp là Phạm NhÅ© Lặc và đầu ngÅ© là DÆ°Æ¡ng Ngang liá»n giết luôn Nguyên Diệu, lấy cả đầu Bồng Nga. Quân giặc tan vỡ.
Khát Chân sai quân giám Lê Khát Khiêm bỠđầu giặc và o hòm, Ä‘i thuyá»n vá» báo tin thắng tráºn ở hà nh tại Bình Than. Bấy giỠđồng hồ đã Ä‘iểm canh ba, Thượng hoà ng Ä‘ang ngủ say, giáºt mình tỉnh dáºy, tưởng là giặc đánh và o ngá»± doanh. Äến khi nghe tin thắng tráºn, nói là đã lấy được đầu Bồng Nga thì mừng lắm, cho gá»i các quan [18b] tá»›i xem cho kỹ. Các quan mặc triá»u phục, hô "muôn năm". Thượng hoà ng nói:
"Ta với Bồng Nga cầm cự nhau đã lâu, ngà y nay mới được gặp nhau, có khác gì Hán Cao Tổ thấy đầu Hạng Vũ, thiên hạ yên rồi!".
La Ngai dẫn số quân còn lại đến phÃa trên bá» sông Lô há»a táng xác Bồng Nga rồi ngà y đêm Ä‘i bá»™ men theo chân núi, gác Ä‘Æ°á»ng san đạo1199 , nấu cÆ¡m trên đó, rồi vừa Ä‘i vừa ăn, Ä‘em cả quân trở vá». Gặp quan quân Ä‘uổi đánh thì dừng voi lại, tung tiá»n bạc của cải ra để quân ta ngừng lại.
Bấy giá», ngÆ°á»i Nghệ An vốn ở hai lòng, còn Tân Bình, Thuáºn Hóc thì phần nhiá»u là m phản theo Chiêm Thà nh, cho nên ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng phân tán đánh lén khắp nÆ¡i, không ai ngăn được. Triá»u đình tuy đã lấy Lê Khả Chú là m An phủ sứ lá»™ hai lá»™ ấy, nhÆ°ng chỉ ở kinh sÆ° mà trấn trị từ xa, chứ chÆ°a bao giá» tá»›i quáºn. Chỉ có thổ hà o Phan Mã và Phạm Căng Ä‘em dân chúng quy thuáºn. Mãnh là ngÆ°á»i can đảm mÆ°u lược, dò biết được nhiá»u tình hình của giặc, lại có công đón [18b] đánh quân giặc bại tráºn chạy qua. Thượng hoà ng thưởng cho rất háºu, cho là m tá»›i Dá»±c vệ quân, lại thăng là m Uy Minh tÆ°á»›ng quân, chỉ huy quân Thánh Dá»±c ở Tân Bình và Thuáºn Hóa, Ä‘eo vân phù và ng.
Tháng 2, vua ngự vỠLong Hưng, Kiến Xương, Yên Sinh, bái yết các lăng.
Xuống chiếu bắt bá»n đảng giặc là Nguyên ÄÄ©nh, Nguyá»…n Äá»™ng, Nguyá»…n Doãn, Hoà ng Khoa, Nguyá»…n Khang1200 . Những ngÆ°á»i bị cưỡng bức theo chúng thì không bị tá»™i, Nguyên ÄÄ©nh và Trần Tôn nhảy xuống sông tá»± tá», Khang thì chạy trốn sang nÆ°á»›c Minh, nói dối là con cháu há» Trần, đổi tên là Thiêm Bình.
Lấy Trần Khát Chân là m Long Tiệp phụng thần ná»™i vệ thượng tÆ°á»›ng quân, phong tÆ°á»›c VÅ© Tiết Quan ná»™i hầu. Phạm Khả VÄ©nh (ngÆ°á»i Tây Châu)1201 là m Xa kỵ vệ thượng tÆ°á»›ng quân, phong tÆ°á»›c Quan phục hầu. Phạm Cá»± Lặc, DÆ°Æ¡ng Ngang được thưởng tÆ°á»›c 5 tÆ°, thăng Lặc là m Giám cấm vệ đô, ban cho Ngang 30 mẫu ruá»™ng. Còn những ngÆ°á»i khác thì Ä‘á»u được thăng chức tÆ°á»›c theo mức Ä‘á»™ khác nhau.
Mùa hạ, tháng 4, tôn thêm huy hiệu cho các tiên đế [19a], tiên háºu và thụy hiệu cho thần kỳ các nÆ¡i.
Tháng 6, ngà y 25, mưa bão lớn.
Lấy ChÆ°Æ¡ng TÄ©nh vÆ°Æ¡ng Nguyên Hy, em trai Nguyên Diệu, là m Nháºp ná»™i kiểm hiệu tÆ°á»›ng quốc bình chÆ°Æ¡ng sá»±. Bấy giá» ChÆ°Æ¡ng TÄ©nh VÆ°Æ¡ng Nguyên Hy trong lòng không yên1202 , cho nên có lệnh nà y.
La Ngai vỠđến Chiêm Thà nh, chiếm nÆ°á»›c, tá»± láºp là m vua. Con của Bồng Nga là Chế Ma Nô Äà Nan và em là Chế SÆ¡n Nô sợ bị giết, liá»n chạy sang ta. Phong Ma Nô Äà Nan là m Hiệu chÃnh hầu, SÆ¡n Nô là m à hầu.
Mùa đông, tháng 10, khÆ¡i sông Thiên Äức.
Sai thợ đá ở An Hoạch1203 Ä‘Ã o mở cá»a hang núi Thiên Kiện và hang núi Khuẩn Mai để lấy tiá»n của chôn ở đó khi trÆ°á»›c. NhÆ°ng bấy giá» cả hai núi Ä‘á»u bị lở, cá»a hang bị lấp kÃn, Ä‘Ã o mãi không được, phải bá».
Tháng 11, ngà y 14, TÆ° đồ ChÆ°Æ¡ng Tức Quốc thượng hầu [19b] Nguyên Äán mất.
Nguyên Äán là ngÆ°á»i hiá»n từ, nho nhã, có phong cách của báºc quân tá» thá»i xÆ°a. Thượng hoà ng thÆ°á»ng ngá»± đến nhà riêng của ông để thăm bệnh và há»i việc sau nà y. NhÆ°ng Nguyên Äán Ä‘á»u không nói gì, chỉ thÆ°a:
"Xin bệ hạ kÃnh nÆ°á»›c Minh nhÆ° cha, yêu ChiêmThà nh nhÆ° con, thì nÆ°á»›c nhà vô sá»±. Tôi dầu chết cÅ©ng được bất hủ".
Thượng hoà ng có là m bà i thÆ¡ Ä‘á» trên má»™ ông. Nguyên Äán từng là m bà i thÆ¡ Tháºp cầm1204 có câu rằng:
Nhân ngôn ký tá» dữ lão nha, Bất thức lão nha liên ái phủ. (Äem con mà gá»i cho loà i quạ, Chẳng biết quạ già có xót thÆ°Æ¡ng?). Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Là m rõ Ä‘iá»u nghÄ©a mà không mÆ°u lợi, là m sáng đạo lá»›n mà không kể công, đó là tấm lòng ngÆ°á»i quân tá». Nguyên Äán là báºc đại thần cùng há» vá»›i vua, biết há» Hồ sắp cÆ°á»›p ngôi, cÆ¡ nghiệp nhà trần sắp hết, thế mà không nghÄ© đến việc vững và ng vượt qua gian nan, cùng vui lo vá»›i nÆ°á»›c, lại Ä‘em con mình gá»i gắm cho há» Hồ để là m kế vá» sau1205 . [20a] [Thế là ] mÆ°u lợi mà không nghÄ© đến nghÄ©a, bỠđạo mà chỉ tÃnh đến công, sao gá»i là ngÆ°á»i hiá»n được? HÆ¡n nữa, lúc ấy tai há»a ngÆ°á»i Chiêm là việc cần kÃp, mà lại bảo yêu Chiêm Thà nh nhÆ° con, thá» nÆ°á»›c Minh nhÆ° cha, thì chỉ là câu nói tầm thÆ°á»ng chung chung vỠđạo thá» nÆ°á»›c lá»›n,yêu nÆ°á»›c nhá», có bổ Ãch gì cho việc nÆ°á»›c lúc đó? Tiếc rằng há»c vấn kiến thức của ông biết trÆ°á»›c được má»i Ä‘iá»u mà lòng nhân thì không giữ được.
Tháng 12, lấy Phạm Thán là m Tri phủ Nghệ An.
Tân Mùi, [Quang Thái] năm thứ 4 [1391], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 24). Mùa xuân, tháng 2, Lê Quý Ly Ä‘em quân Ä‘i tuần châu Hóa, xét duyệt quân ngÅ©, xây sá»a thà nh trì.
Tháng 3, Quý Ly sai viên tÆ°á»›ng coi quân Tả Thánh Dá»±c Hoà ng Phụng Thế Ä‘em quân Ä‘i tuần đất Chiêm Thà nh. NgÆ°á»i Chiêm Thà nh đặt mai phục. Quân Phụng Thế [20b] tan vỡ, [Phụng Thế] bị giặc bắt. Quý Ly sai chém 30 viên đại Ä‘á»™i phó dÆ°á»›i quyá»n của Phụng Thế. Phụng Thế dùng mÆ°u kế thoát vá», được phục chức nhÆ° cÅ©.
Mùa hạ, tháng 4, Quý Ly Ä‘em quân vá».
Tháng 6, Thái úy Trang Äịnh VÆ°Æ¡ng Ngạc trốn ra trang Nam Äịnh. NgÆ°á»i trong trang lấy thuyá»n Ä‘Æ°a Ngạc ra trại Vạn Ninh1206 . NgÆ°á»i trại ấy là DÆ°Æ¡ng Äá»™ không nháºn. Thượng hoà ng sai viên tÆ°á»›ng coi quân Ninh Vệ Nguyá»…n Nhân Liệt Ä‘uổi bắt vá». Quý Ly ngầm sai Liệt giết Ä‘i. Nhân Liệt đánh chết Ngạc bị giáng là m Mẫn VÆ°Æ¡ng. Sau Thượng hoà ng tỉnh ngá»™ lại, há»i ngÆ°á»i Ä‘uổi bắt Mẫn VÆ°Æ¡ng là ai, Nhân Liệt sợ, thắt cổ tá»± tá».
TrÆ°á»›c đó, Thượng hoà ng đã phế Linh Äức, định láºp Ngạc. Quý Ly dùng mÆ°u đánh lừa, má»›i láºp là m vua mà gia phong Ngạc là m đại vÆ°Æ¡ng, vẫn giữ chức phụ thần. Ngạc có hiá»m khÃch vá»›i Quý Ly, nhiá»u lần bị Quý [21a]1207 Ly gièm, thà nh ra sợ hãi nghi hoặc, nên đến ná»—i thế. Sau Quý Ly cÆ°á»›p nÆ°á»›c, giáng Ngạc là m Liệt hiệu phán hầu.
Mùa thu, tháng 8, các tướng Hóa Châu bà n vỠthế lợi hại. Phan Mãnh nói:
"Trá»i không thể có hai mặt trá»i, dân không thể có hai vua!".
Chu Bỉnh Khuê nói: "DÆ°Æ¡ng liá»…u nhiá»u lá»i, má»i ngÆ°á»i ngáºm miệng" (chÆ°a rõ câu nà y nói ý thế nà o)1208 .
Bấy giá» bá»n Äặng Tất và Hoà ng Hối Khanh ngầm gá»i thÆ° cho Quy Ly, Quý Ly cho là hỠâm mÆ°u là m loạn. Bỉnh Khuê và Mãnh Ä‘á»u bị giết cả. Lấy Äặng Tất là m Hữu châu phán, Hoà ng Hối Khanh là m ChÃnh hình viện đại phu. Ngá»± sỠđại phu Äá»— Tá» Trừng không nói gì đến việc ấy, Quý Ly là m thÆ¡ gá»i cho Trừng, có câu:
Tá vấn Tá» Trừng ná»a trung úy, ThÆ° sinh hà nhẫn phụ bình sinh. (Thá» há»i Tá» Trừng trung úy nhát, Há»c hà nh sao nỡ phụ bình sinh?). Mùa đông, tháng 12, lấy La Tu là m Tri phủ phủ Thanh Hóa.
Dựng điện Thụy Chương.
[21b] Nhâm Tuất, [Quang Thái] năm thứ 5 [1392], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 25). Mùa xuân, tháng 2, giết tôn thất Trần Nháºt ChÆ°Æ¡ng. Nháºt ChÆ°Æ¡ng mÆ°u giết Quý Ly, Thượng hoà ng cho là có lòng khác, giết Ä‘i.
Mùa hạ, tháng 4, hạn hán, xuống chiếu cầu lá»i nói thẳng.
Bùi Mộng Hoa dâng thư, đại ý nói: "Thần nghe trẻ con có câu hát rằng: "Thâm hiểm thay Thái sư ho Lê1209 . Xem thế, Quý Ly nhất định có ý dòm ngó ngôi báu".
Thượng hoà ng xem tá» tâu rồi Ä‘Æ°a cho Quý Ly. Sau Quý Ly chuyên chÃnh, Má»™ng Hoa ẩn lánh không ra nữa.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Kinh Dịch nói: Vua không kÃn thì mất bá» tôi1210 . Sao cầu được lá»i nói thẳng rồi lại Ä‘Æ°a cho kẻ bị lên án xem? Nghệ Hoà ng đến đây đã già lẫn quá rồi. Má»™ng Hoa không gặp vua sáng là tá»± trá»i, mà cÅ©ng là điá»u bất hạnh cho nhà Trần đó.
Tháng 6, lấy Phạm Cá»± Luáºn tri Khu máºt viện sá»±.
Mùa thu, tháng 7, đổi tên cho Lê Nhân [22a] Thống thà nh [Lê] Cảnh Kỳ, lấy và o chÃnh phủ là m Hà nh khiển.
Tháng 9, lấy Hà Äức Lân là m Hà nh khiển tả ty.
Mùa đông, tháng 10, đặt các quan cá»a sông và tuần thú ở các xứ để xét bắt trá»™m cÆ°á»›p, má»—i xứ tùy vị trà xung yếu có thể đặt 3, 4 hay 5 đô1211 .
Phan Phu Tiên nói: Nhà Trần từ sau khi Dụ Tông hoang dâm phóng túng, lại thêm Chiêm Thà nh xâm lược, quấy rối, thì giặc cÆ°á»›p rất nhiá»u. Chúng cÆ°á»›p của bắt ngÆ°á»i giữa ban ngà y, pháp luáºt không thể ngăn cấm được. Quý Ly nắm quyá»n cai trị, tìm cách lùng bắt, má»›i hạn chế được má»™t phần nà o!
Tháng 12, xuống chiếu rằng quân lÃnh và dân thÆ°á»ng há»… ai trốn việc lao dịch [cho nhà nÆ°á»›] thì phải phạt 4 quan tiá»n, thÃch và o gáy 4 chữ, kẻ đầu mục thì xá» tá»™i chém, ruá»™ng đất sung công.
Quý Ly soạn sách Minh đạo gồm 14 thiên dâng lên.
Äại lược cho Chu công1208 là tiên thánh, Khổng Tá»1209 là tiên sÆ°. Văn Miếu đặt tượng Chu Công [22b] ở chÃnh giữa, nhìn vá» phÆ°Æ¡ng nam1210 , Khổng TỠở phÃa bên, nhìn vá» phÆ°Æ¡ng tây. Cho sách Luáºn ngữ1211 có
bốn chá»— đáng ngá», nhÆ° Khổng Tá» ra mắt nà ng Nam Tá»1216 , Khổng Tá» bị hết lÆ°Æ¡ng ở nÆ°á»›c Trần1217 , Công SÆ¡n, Pháºt Hất1218 cho gá»i, mà Khổng Tá» Ä‘á»u muốn tá»›i giúp... cho Hà n DÅ© là "đạo nho"1219 ; cho bá»n Chu Máºu Thúc1220 , Trình Di1221 , DÆ°Æ¡ng Thi1222 , La Trá»ng Tố1223 , Lý Diên Bình1224 , Chu Tá»1225 , tuy há»c rá»™ng nhÆ°ng Ãt tà i, không sát vá»›i sá»± việc, chỉ thạo cóp nhặt [văn chÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i xÆ°a]. Thượng hoà ng ban chiếu dụ khen.
Quốc tá» trợ giáo Äoà n Xuân Lôi dâng thÆ° nói bà n thế là không phải, bị Ä‘Ã y Ä‘i châu gần.
(Xuân Lôi ngÆ°á»i xã Ba Lá»—, huyện Tân Phúc1226 là ngÆ°á»i thông minh, nhanh trÃ, hiểu biết, có kinh nghiệm, sau là m quan đến Trung thÆ° hoà ng môn thị lang kiêm tri Ãi Châu thông phán, chết tại chức). [Xuân Lôi] khai là Äà o SÆ° TÃch có xem thÆ° ấy, nên SÆ° TÃch bị giáng là m Trung thị lang đồng tri thẩm hình viện sá»±.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Äạo của tiên thánh nếu không có Khổng Tá» thì không ai phát huy được; háºu [23a] thánh sinh ra, nếu không có Khổng Tá» thì không còn ai là m khuôn phép nữa. Từ khi có sinh dân đến nay, chÆ°a có ai nổi tiếng hÆ¡n Khổng Tá», thế mà Quý Ly lại dám khinh suất bà n vá» ngà i thì thá»±c là không biết lượng sức mình.
Quý Dáºu, [Quang Thái] năm thứ 6 [ 1693], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 26). Mùa xuân, tháng giêng, lấy Hồ CÆ°Æ¡ng coi quân Tả Thánh Dá»±c (CÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i Diá»…n Châu). Quý Ly ngầm tìm được dòng dõi há» Hồ, muốn đổi theo há» cÅ©, Ä‘Æ°a CÆ°Æ¡ng ra là m ngÆ°á»i tâm phúc.
Tháng 2, thi thái há»c sinh, cho Ä‘á»— 30 ngÆ°á»i, là bá»n Hoà ng Quán Chi, Lê Vị Tẩu, Mai Tú Phu, Äồng Thức...
Mùa hạ, tháng 4, thi lại viên.
Tháng 6, hạn hán.
Mùa thu, tháng 7, gió dữ, mưa lớn.
Tháng 8, động đất, nước to.
Tháng 9, có sâu lúa.
Mùa đông, tháng 10, Ä‘em công chúa Thái DÆ°Æ¡ng1227 gả cho Thái bảo Hãng. Thái DÆ°Æ¡ng là hoà ng háºu của Linh Äức. Từ khi Linh Äức bị hại, Thượng hoà ng định chá»n ngÆ°á»i chồng hiá»n gả cho. Thái DÆ°Æ¡ng nhân Ä‘i chÆ¡i [23b] Hồ Tây, thông dâm vá»›i Phủ quân ty là Nguyên Uyên (con của Cung TÃn VÆ°Æ¡ng Thiên Trạch). Thượng hoà ng giáºn, Ä‘em gả cho Hãng là em Nguyên Uyên để là m nhục.
Giáp Tuất, [Quang Thái] năm thứ 7 [1394], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 27). Mùa xuân, tháng giêng, thuyá»n buôn nÆ°á»›c Chà Bà 1228 tá»›i dâng ngá»±a lạ.
Tháng 2, Thượng hoà ng sai thợ vẽ tranh Chu Công giúp Thà ng VÆ°Æ¡ng1229 , Hoắc Quang giúp Chiếu Äế1230 , Gia Cát giúp Thục Háºu chúa1231 , Tô Hiến Thà nh giúp Lý Cao Tông1232 , gá»i là tranh "Tứ phụ"1233 , ban cho Quý Ly, để giúp quan gia1234 cÅ©ng nên nhÆ° thế.
Tháng 3, Thượng hoà ng chiêm bao thấy Duệ Tông Ä‘em quân đến và đá»c bà i thÆ¡ nhÆ° sau:
Trung gian duy hữu xÃch chủy hầu, Ân cần tiếm thượng bạch kê lâu. Khẩu vÆ°Æ¡ng dÄ© định hÆ°ng vong sá»±, Bất tại tiá»n đầu tại háºu đầu. (Ở giữa chỉ có loà i má» Ä‘á», Lăm le lấn lên lầu gà trắng. Khẩu vÆ°Æ¡ng đã định việc hÆ°ng vong, Không ở trÆ°á»›c mà ở vá» sau). Thượng hoà ng tá»± mình chiết tá»± Ä‘oán là : "xÃch chủy"1235 là Quý Ly "bạch kê" là Thượng [24a] hoà ng, vì thượng hoà ng tuổi tân dáºu1236 ; "khẩu vÆ°Æ¡ng" là chữ "quốc"1237 ; việc nÆ°á»›c còn hay mất sau sẽ thấy. Thượng hoà ng suy nghÄ© vá» giấc chiêm bao nà y lung lắm, nhÆ°ng thế không thể là m gì được nữa.
Mùa hạ, tháng 4, sau há»™i thá»1238 , thượng hoà ng gá»i Quý Ly và o cung, ung dung bảo rằng:
"Bình chÆ°Æ¡ng1239 là há» thân thÃch nhà vua, má»i việc nÆ°á»›c nhà đá»u trao cho khanh cả . Nay thế nÆ°á»›c suy yếu, trẫm thì già nua. Sau khi trẫm chết, quan gia nếu giúp được thì giúp, nếu hèn kém ngu muá»™i thì khanh cứ tá»± nháºn lấy ngôi vua".
Quý Ly bá» mÅ©, ráºp đầu khóc lóc từ tạ, chỉ trá»i vạch đất thá» rằng:
"Nếu thần không biết dốc lòng trung, hết sức giúp Quan gia để truyá»n đến con cháu vá» sau thì trá»i sẽ ghét bá» thần".
Quý Ly lại nói: "Lúc Linh Äức VÆ°Æ¡ng là m Ä‘iá»u thất đức, nếu không nhá» oai linh bệ hạ thì thần đã ngáºm cÆ°á»i dÆ°á»›i đất rồi, còn đâu được tá»›i ngà y nay! Thần dù nát thịt tan xÆ°Æ¡ng cÅ©ng chÆ°a há» báo đáp lấy má»™t trong muôn phần Æ¡n đức đó, dám đâu lại có lòng khác!".
Mùa thu, tháng 7, lấy Phùng [24b] Cụ là m Kinh sư doãn, đổi thà nh Trung đô doãn.
Tháng 8, lấy Hoà ng Hối Khanh là m An phủ sứ lá»™ Tam Äái.
Mùa đông, tháng 11, bãi bá» Äăng văn kiểm pháp viện, đặt Thượng láºm tá»±. Lấy Lê Nguyên Trừng con cả của Lê Quý Ly là m Phán tÆ° sá»±. Tháng 12, ngà y 15, Thượng hoà ng băng, táng và o Nguyên Lăng ở Yên Sinh, miếu hiệu là Nghệ Tông, tên thụy là Quang Nhiên Anh Triết Hoà ng Äế.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Nghệ Tông tÃnh trá»i hòa nhã, giữ lòng kÃnh cẩn, lo sợ. NhÆ°ng uy vÅ© không đủ để đánh lui giặc ngoà i1240 , sáng suốt không đủ để phân biệt lá»i gièm, có má»™t Nguyên Äán mà không biết dùng, lại giao việc nÆ°á»›c cho ngÆ°á»i há» ngoại1241 , khiến xã tắc nhà Trần Ä‘i đến sụp đổ, thá»±c là "đằng trÆ°á»›c có kẻ siểm nịnh mà không thấy, Ä‘Ã ng sau có giặc cÆ°á»›p mà không [25a] hay"1242 .
Ất Hợi, [Quang Thái] năm thứ 8 [1395], (Minh Hồng Vũ năm thứ 28). Mùa xuân, tháng 2, ngà y 20, bỠhúy chữ "nguyệt" và chữ "nam" cho dùng chữ cũ.
Quý Ly giết ngÆ°á»i tôn thất là Phủ quân ty Nguyên Uyên và con thứ của Cung ChÃnh VÆ°Æ¡ng SÆ° Hiá»n là Nguyên Dáºn, vì hai ngÆ°á»i nà y trong khi để tang Nghệ Tông hay nói đến chuyện Nháºt ChÆ°Æ¡ng1243 . Lại giết cả sÄ© nhân Nguyá»…n Phù. SÆ° Hiá»n giả Ä‘iếc thoát chết. TÆ°á»›c bá» há» Trần của Nguyên Uyên, đổi thà nh há» Mai. Theo lệ cÅ©: ngÆ°á»i tôn thất có tá»™i nặng phải tÆ°á»›c bá» há» cÅ©, đổi gá»i là há» Mai.
Lấy Quý Ly là m Nháºp ná»™i phụ chÃnh thái sÆ° bình chÆ°Æ¡ng quân quốc trá»ng sá»±, Tuyên Trung vệ quốc đại vÆ°Æ¡ng, Ä‘eo lân phù và ng.
Mùa hạ, tháng 4, xuống chiếu cho Quý Ly được ở nhà bên hữu sảnh, Ä‘Ã i gá»i là "Hoa lÆ°"1244 . Quý Ly nhân biên chép thiên Vô dáºt1245 , dịch [25b] ra quốc ngữ để dạy Quan gia, mệnh lệnh ban ra thì xÆ°ng là Phụ ChÃnh Cai Giáo Hoà ng Äế1246 .
Tháng 6, cấm các quan không được dùng áo thụng tay, chỉ cho phép dùng áo hẹp tay. Dân gian chỉ được dùng trong dịp ngà y chay, ngà y giá»—. Äồ dùng không được mạ và ng, sÆ¡n son.
Nhà Minh sai bá»n Nhâm Hanh Thái sang đòi 5 vạn quân, 50 cá»— voi, 50 vạn thạch lÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°a đến biên giá»›i để dùng và o việc quân .
Khi ấy, ngÆ°á»i Minh đánh các man là m phản ở Long Châu và châu Phụng NghÄ©a1247 , ngầm bà y kế ấy, hòng lấy cá»› số lÆ°Æ¡ng thá»±c ná»™p không đủ, để bắt ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta. Hanh Thái máºt báo cho ta biết. Ta thác
cá»› không cung cấp quân lÃnh và voi chiến, chỉ cấp má»™t Ãt lÆ°Æ¡ng thá»±c sai quan Ä‘Æ°a đến Äồng Äăng rồi trở vá».
Nhà Minh lại sai sứ sang đòi nhà sÆ°, phụ nữ xoa bóp, ngÆ°á»i bị thiến, ta Ä‘Æ°a sang má»—i loại má»™t Ãt.
Mùa đông, tháng 12, lấy LÆ°Æ¡ng Nguyên BÆ°u là m Hà nh khiển tri [26a] Äại tông chÃnh; Hà Äức Lân là m nháºp ná»™i hà nh khiển môn hạ tả ty; Hoà ng Hối Khanh là m Phát váºn ty; Phạm Cá»± Luáºn là m Tham mÆ°u quân sá»± kiêm Khu máºt viện sá»±.
BÃnh Tý, [Quang Thái] năm thứ 9 [1396], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 29). Mùa xuân, tháng giêng, xuống chiếu sa thải các tăng đạo chÆ°a đến 50 tuổi trở xuống, bắt phải hoà n tục. Lại thi những ngÆ°á»i thông hiểu kinh giáo, ai Ä‘á»— thì cho là m ÄÆ°á»ng đầu thủ1248 , tri cung, tri quán, tri tá»±, còn thì cho là m kẻ hầu của ngÆ°á»i tu hà nh.
Tháng 3, xét duyệt quân ngũ.
Mùa hạ, tháng 4, bắt đầu phát [tiá»n giấy]. Thông bảo há»™i sao. In xong, ra lệnh cho ngÆ°á»i đến đổi, cứ 1 quan tiá»n đồng đổi lấy 1 quan 2 tiá»n giấy.
Thể thức [tiá»n giấy]: tá» 10 đồng vẽ rồng, tá» 30 đồng vẽ sóng, tá» 1 tiá»n vẽ mây, tá» 2 tiá»n vẽ rùa, tá» 3 tiá»n vẽ lân, tá» 5 tiá»n vẽ phượng, tá» 1 quan vẽ rồng. Kẻ là m tiá»n giả bị tá»™i chết, ruá»™ng đất, tà i sản tịch thu.
Cấm [26b] tuyệt tiá»n đồng, không được chứa lén, tiêu vụng, tất cả thu hết vá» kho Ngao Trì ở kinh thà nh và trị sở các xứ. Kẻ nà o vi phạm cÅ©ng bị trị tá»™i nhÆ° là m tiá»n giả.
Xuống chiếu qui định cách thức thi chá»n nhân tà i, dùng thể văn bốn kỳ, bãi bá» phép viết ám tả cổ văn.
Kỳ thứ nhất thi má»™t bà i kinh nghÄ©a có các phần phá Ä‘á», tiếp ngữ, tiểu giảng, nguyên Ä‘á», đại giảng, kết luáºn, từ 500 chữ trở lên. Kỳ thứ hai thi má»™t bà i thÆ¡ ÄÆ°á»ng luáºt, má»™t bà i thÆ¡ phú cổ thể, hay thể Ly tao, thể Văn tuyển, cÅ©ng từ 500 chữ trở lên. Kỳ thứ ba thi má»™t bà i chiếu theo thể Hán, má»™t bà i chế, má»™t bà i biểu theo thể tứ lục Ä‘á»i ÄÆ°á»ng. Kỳ thứ tÆ° má»™t bà i văn sách, ra Ä‘á» thì theo kinh, sá» hay thá»i sá»±, má»—i bà i phải 1000 chữ trở lên. Cứ năm trÆ°á»›c thi hÆ°Æ¡ng thì năm sau thi há»™i, ngÆ°á»i Ä‘á»— thì vua thi 1 bà i văn sách để xếp báºc.
Tháng 6, quy định [26a] kiểu mÅ© áo các quan văn võ: Quan nhất phẩm (áo) mà u tÃa; nhị phẩm mà u Ä‘á» thẫm; tam phẩm mà u hồng nhạt; tứ phẩm mà u xanh lục; ngÅ© phẩm, lục phẩm, thất phẩm mà u xanh biếc; bát phẩm, cá»u phẩm mà u xanh. Duy ná»™i thị thì dùng quần hai ống, không dùng xiêm. NgÆ°á»i không có phần hà m và hạng hoà ng nô thì dùng mà u trắng. Các tụng quan chức tÆ°á»›c từ lục phẩm trở lên dùng mÅ© cao sÆ¡n1249 , chánh lục phẩm được thắt Ä‘ai, Ä‘i hia. Vá» sắc mÅ©, chánh thì sắc Ä‘en, tòng thì sắc xanh. NgÆ°á»i tôn thất thì Ä‘á»™i mÅ© phÆ°Æ¡ng thắng mà u Ä‘en. Võ quan tÆ°á»›c lục phẩm Ä‘á»™i mÅ© chiết xung, tÆ°á»›c cao mà không có chức thì thắt Ä‘ai, Ä‘á»™i mÅ© giác Ä‘Ãnh, tứ thất phẩm trở xuống Ä‘á»™i mÅ© thái cổ1250 ; tòng thất phẩm Ä‘á»™i mÅ© toà n hoa . VÆ°Æ¡ng hầu Ä‘á»™i mÅ© viá»…n du1251 ; ngá»± sá» Ä‘Ã i Ä‘á»™i mÅ© khÆ°á»›c phi1252 . Những quy chế vá» tiá»n giấy, vá» mÅ© áo trên đây Ä‘á»u là m theo lá»i của thiếu bảo VÆ°Æ¡ng Nhữ Chu cả.
Mùa thu, tháng 8, sai tÆ°á»›ng chỉ huy quân Long Tiệp là Trần Tùng Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, bắt được tÆ°á»›ng nÆ°á»›c ấy là Bố Äông Ä‘em vá», ban cho há» tên là Kim [27b] Trung Liệt, chỉ huy quân Hổ Bôn.
Sau nà y, và o năm BÃnh Tuất, khi phòng ngá»± thà nh Äa Bang, [Trung Liệt] dâng kế sách Ä‘Æ°a quân lên biên giá»›i đón đánh, không cho quân giặc tiến và o đất ta, không để chúng á»· và o trÆ°á»ng binh và thông Ä‘uợc Ä‘Æ°á»ng tiến quân. NhÆ°ng các tÆ°á»›ng không theo kế ấy. Bố Äông bị bệnh rồi chết.
Mùa đông, tháng 10, lấy Hồ CÆ°Æ¡ng là m Äại trị châu lá»™ Diá»…n Châu, Äặng TÆ° Thà nh là m Phán châu sá»±.
Tháng 11, Quý Ly là m sách Quốc ngữ Thi nghÄ©a1253 và bà i tá»±a, sai nữ sÆ° dạy háºu phi và cung nhân há»c táºp. Bà i tá»±a phần nhiá»u theo ý mình, không theo táºp truyện của Chu Tá».
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Từ sau khi Mạnh Tá» mất, ngÆ°á»i là m thầy Ä‘á»u chỉ chuyên dạy môn của mình, ngÆ°á»i Ä‘i há»c cÅ©ng chỉ há»c riêng theo má»™t há»c thuyết . Nguồn chia, dòng tách, sai má»™t ly Ä‘i má»™t dặm! Có khi thì chảy tách thà nh má»™t dòng khác, có khi lại quay giáo mà đánh lẫn nhau, không sao quay vá» má»™t mối được! Những há»c giả đáng [28a] ca ngợi, tuy gá»i báºc đại nho cÅ©ng không tránh khá»i còn có vết tỳ vết nhá», chÆ°a có ai là được hoà n hảo cả .
Chu Tá» sinh và o cuối Ä‘á»i Tống, kế tiếp công việc chú giải lục kinh1254 của các nhà nho Hán, ÄÆ°á»ng, ngược dòng tìm nguồn, hiểu được ý của thánh nhân ở các bá»™ kinh để lại, rõ được đạo thánh nhân ở những lá»i huấn giải, vắt óc nghiá»n ngẫm, lý và tâm dung há»p . Ông giải thÃch thì tÆ°á»ng táºn, chỉ dẫn thì xa rá»™ng, thá»±c là táºp đại thà nh của các tiên nho và cÅ©ng là khuôn mẫu cho những kẻ háºu há»c. Huống chi lại có Trình Tá» xÆ°á»›ng Æ¡ trÆ°á»›c, và Chu Tá» bổ sung chá»— chÆ°a hoà n hảo ở sau, thì nghÄ©a đã tinh lắm rồi. NgÆ°á»i sau mà có trÆ°á»›c tác, thì cÅ©ng chỉ là mở mang cho rá»™ng thêm, tô chuốc cho bóng thêm, có thế mà thôi, sao lại được chê bai bà n cải?
[28b] Äinh Sá»u, [Quang Thái] nămthứ 10 [1397], (Minh Hồng VÅ© năm thứ 30). Mùa xuân, tháng giêng, sai Lại bá»™ thượng thÆ° kiêm Thái sÆ° lệnh Äá»— Tỉnh (có sách chép là Mẫn) Ä‘i xem đất và đo đạc Ä‘á»™ng An Tôn phủ Thanh Hóa, đắp thà nh Ä‘Ã o hà o, láºp nhà tông miếu, dá»±ng Ä‘Ã n xã tắc, mở Ä‘Æ°á»ng phố, có ý muốn dá»i kinh đô đến đó, tháng 3 thì công việc hoà n tất.
TrÆ°á»›c đó, triá»u đình bà n bạc chÆ°a xong, hà nh khiển Phạm Cá»± Luáºn khuyên nên thôi.
Quý Ly nói: "à ta đã định từ trước rồi, ngươi còn nói gì nữa!".
Äến đây thì thá»±c hiện.
Lúc ấy, Khu máºt chủ sá»± Nguyá»…n Nhữ Thuyết dâng thÆ° can, đại ý nói: "Ngà y xÆ°a, nhà Chu, nhà Ngụy dá»i kinh đô Ä‘á»u gặp Ä‘iá»u chẳng là nh. Nay đất Long Äá»—1255 có núi Tản Viên, có sông Lô nhị1256 , núi cao sông sâu, đất bằng phẳng rá»™ng rãi. Từ xÆ°a, các báºc đế vÆ°Æ¡ng mở ná»n dá»±ng nÆ°á»›c, không Ä‘á»i nà o không lấy đất là m nÆ¡i sâu gốc bá»n rá»…. Hãy nên noi theo việc trÆ°á»›c: khi ấy quân Nguyên bị giết, giặc Chiêm phải ná»™p đầu... Xin nghÄ© lại Ä‘iá»u đó, để là m thế vững và ng cho nÆ°á»›c nhà . An [29a] Tôn đất Ä‘ai cháºt hẹp, hẻo lánh, ở nÆ¡i đầu non cuối nÆ°á»›c, hợp vá»›i loạn mà không hợp vá»›i trị. Cho dù dá»±a và o thế hiểm trở thì Ä‘á»i xÆ°a đã có câu: "Cốt ở đức chứ không cốt ở hiểm"1257 .
Quý Ly không nghe. Sau đến kỳ xét công Quý Ly thấy có tên Nhữ Thuyết liá»n nói:
"NgÆ°á»i ngà y từng nói cốt ở đức không cốt ở hiểm".
Rồi phế bỠkhông dùng.
Phan Phu Tiên nói: Tà o Tháo dá»i kinh đô đến đất Hứa, nắm lấy thiên tỠđể sai khiến chÆ° hầu, cÆ¡ nghiệp, nhà Hán chìm đắm thá»±c là bắt đầu từ đó. Quý Ly dá»i kinh đô đến An Tôn, giết vua và diệt há» vua, cÆ¡ nghiệp nhà Trần bị sụp đổ, chả lẽ khôg phải bởi đó hay sao? Tuy nhiên, bá»n loạn thần tặc tá» Ä‘á»i nà o mà chẳng có chúng? Cốt ở ngÆ°á»i là m vua phải cÆ°Æ¡ng quyết mà xá» Ä‘oán, sáng suốt mà tra xét để không có mối lo vá» sau thôi.
Mùa hạ, tháng 4, đổi trấn Thanh Hóa thà nh trấn Thanh Äô; trấn Quốc Oai thà nh trấn Quảng Oai; trấn [29b] Äà Giang thà nh trấn Thiên HÆ°ng; trấn Nghệ An thà nh trấn Lâm An; trấn TrÆ°á»n Yên thà nh trấn Thiên Quan; trấn Lạng Giang thà nh trấn Lạng SÆ¡n; trấn Diá»…n Châu thà nh trấn Vá»ng Giang; trấn Tân Bình thà nh trấn Tây Bình. Bãi các chức đại, tiểu tÆ° xã, đại toát, còn chức quản giáp vẫn theo quy chế cÅ©.
Äịnh quy chế quan lại trấn nháºm bên ngoà i.
Lá»™ đặt chức An phủ sứ và An phủ phó sứ. Phủ đặt chức Trấn phủ sứ và Trấn phủ phó sứ. Châu đặt chức Thông phán và Thiêm phán. Huyện đặt chức Lệnh úy và Chủ bạ để cai trị. Lá»™ thống nhiếp phủ, phủ thống nhiếp châu, châu thống nhiếp huyện. Các việc há»™ tịch, tiá»n thóc, ngục tụng Ä‘á»u là m chung thà nh sổ sách của má»™t lá»™, đến cuối năm báo lên sảnh để là m bằng cứ mà khảo xét. Lại đặt các phủ đô đốc, đô há»™, đô thống, tổng quản và ty thái thú để trông coi.
Lấy Phó tÆ°á»›ng Lê Hán ThÆ°Æ¡ng coi phủ đô há»™ lá»™ Äông Äô; Thái bảo Trần Hà ng coi phủ đô thống lá»™ Bắc Giang; Trần Nguyên Trữ1258 [30a] coi phủ đô thống lá»™ Tam Giang; thiếu bảo VÆ°Æ¡ng Nhữ Chu là m tri Thiên TrÆ°á»ng phủ lá»™ quân dân sá»±; Hà nh khiển Hà Äức Lân là m hà nh Tân Yên phủ lá»™ thái thú. Lại đặt chức giáo thụ và giám thÆ° khố ở các châu trấn.
Tháng 5, xuống chiếu rằng:
"Äá»i xÆ°a, nÆ°á»›c có nhà há»c, đảng có nhà tÆ°, toại có nhà tÆ°á»ng1259 là để tá» rõ giáo hóa, giữ gìn phong tục, ý trẫm rất chuá»™ng nhÆ° váºy. Nay quy chế ở kinh đô đã đủ, mà ở châu, huyện thì có thiếu, là m thế nà o rá»™ng Ä‘Æ°á»ng giáo hóa cho dân? Nên lệnh cho các phủ lá»™ SÆ¡n Nam, Kinh Bắc1260 , Hải Äông, Ä‘á»u đặt má»™t há»c quan, ban cho quan Ä‘iá»n1261 theo thứ báºc khác nhau: phủ châu lá»›n thì 15 mẫu, phủ châu vừa thì 12 mẫu1262 , phủ châu nhá» 10 mẫu để chi dùng cho việc há»c trong phủ châu mình (má»™t phần để cúng ngà y mồng má»™t, má»™t phần cho nhà há»c, má»™t phần cho đèn sách). Lá»™ quan và quan đốc há»c hãy dạy bảo há»c trò cho thà nh tà i nghệ, cứ đến cuối năm thì chá»n [30b] ngÆ°á»i Æ°u tú tiến cá» lên triá»u đình, trẫm sẽ thân hà nh thi chá»n và cất nhắc".
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Bấy giá» có chiếu lệnh nà y, còn gì tốt đẹp bằng thế nữa? NhÆ°ng lệnh nà y không thấy thi hà nh, vì không phải là bản ý của vua, mà vì Quý Ly muốn là m việc cÆ°á»›p ngôi, mượn việc ấy để thu phục lòng ngÆ°á»i mà thôi.
Tháng 6, xuống chiếu hạn chế danh Ä‘iá»n1263 .
Äại vÆ°Æ¡ng và trưởng công chúa thì số ruá»™ng không hạn chế; đến thứ dân thì số ruá»™ng là 10 mẫu. NgÆ°á»i nà o có nhiá»u nếu có tá»™i, thì cho tùy ý được lấy ruá»™ng để chuá»™c tá»™i, bị biếm chức hay mất chức cÅ©ng được là m nhÆ° váºy. Số ruá»™ng thừa phải hiến cho nhà nÆ°á»›c.
TrÆ°á»›c kia, các nhà tôn thất thÆ°á»ng sai nô tỳ của mình đắp đê bồi ở bá» biển để ngăn nÆ°á»›c mặn, sau hai ba năm, khai khẩn thà nh ruá»™ng, cho há» lấy lẫn nhau và ở ngay đấy, láºp ra nhiá»u ruá»™ng đất tÆ° trang, cho nên có lệnh nà y.
Hữu thiêm tri chÃnh sá»± [31a] hà nh Khu máºt viện sá»± Phạm Cá»± Luáºn chỉ huy quân Thần Sách đánh bá»n giặc cỠáo đỠở trấn Tuyên Quang, thua tráºn bị chết, được tặng Tả bá»™c xạ (Cá»± Luáºn ngÆ°á»i huyện ÄÆ°á»n An1264 . Lấy Hà nh khiển Äá»— Thế Mãn thay là m Kinh luợc sứ Tuyên Quang.
Mùa đông, tháng 11, Quý Ly bức vua dá»i kinh đô đến phủ Thanh Hóa .
Vua Ä‘i Yên Sinh bái yết các lăng trÆ°á»›c, rồi tá»›i hà nh tại ở hÆ°Æ¡ng Äại Lại gá»i là cung Bảo Thanh. Cung nhân Trần Ngá»c CÆ¡ và Trần Ngá»c Kiểm nói máºt vá»›i vua là dá»i kinh đô thế nà o cÅ©ng có việc cÆ°á»›p ngôi. Quý Ly nghe được, cho rằng viên miếu lệnh Lê Hợp, viên phụ đạo Hữu LÅ©ng1265 là LÆ°Æ¡ng Ông cÅ©ng đồng mÆ°u, Ä‘em giết cả.
Hà nh khiển đồng tri Äại tông chÃnh tá»± LÆ°Æ¡ng Nguyên BÆ°u đỡ gạch ngói, gá»— lá»›n ở các cung Ä‘iện Thụy ChÆ°Æ¡ng, Äại An, giao hết cho các châu Từ Liêm và Nam Sách chở tá»›i kinh đô má»›i, gặp bão chìm [31b] đắm mất quá ná»a .
Nhà Minh sai Ä‘Æ°a hai ngÆ°á»i tá»™c há» nhà Nguyên là Äại Hồ và Tiểu Hồ sang an trà ở nÆ°á»›c ta. Cho Äại Hồ tên là Äịa Phục CÆ¡, Tiểu Hồ tên là Äịa Bảo Lang.
TÆ°á»›ng Chiêm Thà nh là Chế Äa Biệt cùng vá»›i em là Má»™ Hoa Từ Ca Diệp Ä‘em cả nhà sang hà ng. Ban tên cho Äa Biệt là Äại Trung, phong là Kim Ngô vệ tÆ°á»›ng quân, Ca Diệp là m Cấm vệ đô, Ä‘á»u ban há» Äinh, lại cho trấn thủ Hóa Châu để chống giữ Chiêm Thà nh.
Máºu Dần, [Quang Thái] năm thứ 11 [1398], (từ tháng 3 trở Ä‘i là Thiếu Äế Kiến Tân năm thứ 1, Minh Hồng VÅ© năm thứ 31). Mùa xuân, tháng 3, ngà y 15, Lê Quý Ly bức vua phải nhÆ°á»ng ngôi cho hoà ng tá» An1266 .
Quý Ly có ý cÆ°á»›p ngôi, nhÆ°ng đã trót thá» vá»›i Nghệ Hoà ng rồi, sợ trái lá»i thá», bèn ngầm sai đạo sÄ© Nguyá»…n Khánh ra và o trong cung, thuyết phục vua rằng:
"Cõi tiên thanh nhã thÆ¡m tho, khác hẳn phà m trần, [32a] Liệt thánh triá»u ta chỉ thỠđạo Pháºt, chÆ°a có ai Ä‘i theo chân tiên. Bệ hạ được tôn ở ngôi cá»u ngÅ©1267 , nhÆ°ng muôn việc khó nhá»c, chi bằng truyá»n ngôi cho Äông cung1268 để giữ khà hÆ° hòa".
Vua nghe lá»i, rồi Khánh là m lá»… tâu ghi và o sổ phụng đạo và o cõi tiên. Quý Ly là m cung Bảo Thanh ở phÃa tây nam núi Äại Lại, má»i vua tá»›i ở đó. Vua bèn nhÆ°á»ng ngôi cho hoà ng thái tá». Tá» chiếu nhÆ°á»ng ngôi đại lược nói:
"Trẫm sá»›m má»™ huyá»n phong1269 , không có bụng muốn ngá»± xe hoà ng ốc1270 . Äức kém lạm giữ ngôi cao, thá»±c khó lòng kham nổi. Huống chi tâm bệnh thÆ°á»ng hay phát ra, việc tông miếu và chÃnh sá»± do đấy Ä‘á»u bị trở ngại. Lá»i thá» nguyá»n trÆ°á»›c, trá»i đất quá»· thần Ä‘á»u đã nghe. Nay phải nhÆ°á»ng ngôi để giữ mãi cÆ¡ đồ to lá»›n, Hoà ng thái tá» An hãy lên nối ngôi Hoà ng đế. Phụ chÃnh thái sÆ° Lê Quý Ly lấy danh
nghÄ©a Quốc tổ1271 giữ quyá»n nhiếp chÃnh. Trẫm tá»± là m Thái Thượng Nguyên Quân Hoà ng Äế, tu dưỡng ở cung Bảo Thanh để thá»a ý nguyá»n từ trÆ°á»›c".
[32b] Hoà ng thái tá» An lên ngôi ở cung Bảo Thanh, đổi niên hiệu là Kiến Tân năm thứ 1. Äại xá. Tôn Khâm Thánh hoà ng háºu là Hoà ng thái háºu.
Khi ấy thái tá» má»›i lên 3 tuổi, nháºn truyá»n ngôi không biết lạy. Quý Ly sai thái háºu lạy trÆ°á»›c cho thái tá» lạy theo.
Quý Ly tá»± xÆ°ng là Khâm Äức HÆ°ng Liệt Äại VÆ°Æ¡ng. Bản văn thì Ä‘á» là Trung thÆ° thượng thÆ° sảnh phụng nhiếp chÃnh cai giáo hoà ng đế thánh chỉ v.v ..
Ngà y hôm ấy, lên ngá»± Ä‘iện ở kinh đô má»›i. Lá»… mừng xong, ban yến cho các quan từ ngÅ© phẩm trở lên, cho phép con trai, con gái dạo xem ở cá»a nam thà nh cả ngà y lẫn đêm.
Ra lệnh cho những ngÆ°á»i có ruá»™ng phải khai báo số mẫu ruá»™ng.
Hà nh khiển Hà Äức Lân nói kÃn vá»›i ngÆ°á»i nhà rằng: "Äặt ra phép nà y chỉ để cÆ°á»›p ruá»™ng của dân thôi". Quý Ly nghe được, giáng Lân là m Há»™ bá»™ thượng thÆ°.
Lại ra lệnh cho dân phải nêu rõ há» tên cắm ở trên ruá»™ng. Quan lá»™, phủ châu, huyện [33a] cùng khám xét, Ä‘o đạc, láºp thà nh sổ sách, 5 năm má»›i xong. Ruá»™ng nà o không có giấy khai sinh báo hay cam kết thì lấy là m quan Ä‘iá»n1272 .
Tên là An, là con trưởng của Thuáºn Tông, ở ngôi 2 năm, Quý Ly cÆ°á»›p ngôi, phế là m Bảo Ninh Äại VÆ°Æ¡ng.
Phụ: Há»’ QUà LY và HÃN THÆ¯Æ NG
Quý Ly tên tá»± là Lý Nguyên, tá»± suy tổ tiên là Hồ HÆ°ng Dáºt vốn ngÆ°á»i Chiết Giang, Ä‘á»i Háºu Hán thá»i NgÅ© Quý1273 sang là m Thái thú Diá»…n Châu. Sau đó, là m nhà ở hÆ°Æ¡ng Bà o Äá»™t châu nà y, rồi là trại chủ. Äến Ä‘á»i Lý, [có ngÆ°á»i] lấy công chúa Nguyệt ÄÃch, sinh ra công chúa Nguyệt Äoan, đến Ä‘á»i cháu thứ 12 là Hồ Liêm dá»i đến ở hÆ°Æ¡ng Äại Lại, Thanh Hóa, là m con nuôi tuyên úy Lê Huấn, từ đấy lấy Lê là m há» mình. Quý Ly là cháu bốn Ä‘á»i của Huấn. Äá»i Trần Nghệ Tông, từ chức Chi háºu tứ cục chánh chưởng thăng lên Khu máºt đại sứ, lên Tiểu tÆ° không, tiến phong Äồng bình chÆ°Æ¡ng sá»±, liên tiếp gia phong tá»›i Phụ chÃnh thái sÆ° nhiếp chÃnh, Khâm Äức HÆ°ng Liệt Äại VÆ°Æ¡ng, Quốc Tổ ChÆ°Æ¡ng Hoà ng, rồi thay ngôi nhà Trần, đặt quốc hiệu là Äại Ngu, trở lại há» Hồ, chÆ°a đầy má»™t năm thì truyá»n ngôi cho con là Hán ThÆ°Æ¡ng. Hán ThÆ°Æ¡ng tên cÅ© là Há»a, tiếm ngôi được hÆ¡n 6 năm. Sau hai cha con Ä‘á»u bị ngÆ°á»i Minh bắt. Sá» sÅ© Ä‘em hai ngÆ°á»i há» Hồ1274 chép từng năm thà nh ká»·1275 , nay truất bá» và sá»a cho đúng.
[33b] Ká»· Mão, [Kiến Tân] năm thứ 2 [1399], (Minh Thái Tổ Kiến Văn năm thứ 11276 ). Mùa hạ, tháng 4, Quý Ly cÆ°Æ¡ng bức vua phải xuất gia thá» Äạo giáo, ra ở quán Ngá»c Thanh thôn Äạm Thủy1277 , máºt sai ná»™i tẩm há»c sinh Nguyá»…n Cẩn Ä‘i theo để trông coi. Vua há»i rằng:
"NgÆ°á»i theo hầu ta muốn là m gì chăng?".
Cẩn không nỡ trả lá»i. Quý Ly là m bà i thÆ¡ bảo Cẩn rằng:
"Nguyên Quân1278 không chết, thì ngươi phải chết!".
Lại là m bà i thơ đưa cho Nguyên Quân rằng:
Tiá»n hữu dung ám quân, Hôn Äức cáºp Linh Äức. Hà bất tảo an bà i, Äồ sá» lao nhân lá»±c. (TrÆ°á»›c đó vua hèn ngu, Hôn Äức và Linh Äức. Sao không sá»›m liệu Ä‘i, Äể cho ngÆ°á»i nhá»c sức?). Cẩm bèn dâng thuốc Ä‘á»™c. Vua không chết, lại dâng nÆ°á»›c dừa và không cho ăn mà vẫn không chết. Äến đây, sai Xa kỵ vệ thượng tÆ°á»›ng quân Phạm Khả VÄ©nh thắt cổ chết. Chôn ở lăng Yên Sinh, miếu hiệu là Thuáºn Tông.
Bá»n Thái bảo Trần Hãng, Thượng tÆ°á»›ng quân Trần Khát Chân mÆ°u giết Quý Ly không thà nh, bị giết.
Hôm ấy, Quý Ly há»p thỠở Äốn SÆ¡n1279 . Bá»n Khát Chân đã có ý giết Quý Ly. Quý Ly ngồi trên lầu nhà Khát Chân [34a] để xem, y nhÆ° lệ thiên tá» ngá»± đến miếu đến chùa1280 . Cháu Khả VÄ©nh là Phạm Tổ Thu và thÃch khách là Phạm NgÆ°u Tất cầm gÆ°Æ¡m định lên, Khát Chân trừng mắt ngăn lại, nên việc không xong.
Quý Ly chá»™t dạ đứng dáºy, vệ sÄ© há»™ vệ xuống lầu.
Ngưu Tất vứt gươm xuống đất nói: "Chết uổng cả lũ thôi".
Sá»± việc bị phát giác, bá»n tôn thất Hãng, Trụ quốc Nháºt Äôn, tÆ°á»›ng quân Trần Khát Chân, Phạm Khả VÄ©nh, hà nh khiển Hà Äức Lân, LÆ°Æ¡ng Nguyên Bá»u, Phạm Ông Thiện, Phạm NgÆ°u Tất và các liêu thuá»™c, thân thÃch gồm hÆ¡n 370 ngÆ°á»i Ä‘á»u bị giết cả, tịch thu gia sản, con gái bắt là m nô tỳ, con trai từ 1 tuổi trở lên bị chôn sống, hoặc bị dìm nÆ°á»›c. Lùng bắt dÆ° đảng liá»n mấy năm không ngá»›t. NgÆ°á»i quen biết nhau chỉ Ä‘Æ°a mắt ra hiệu, không dám nói chuyện vá»›i nhau. Nhà dân không được chứa ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘Æ°á»ng ngủ trá», há»… có ngÆ°á»i [34b] ngủ trá», thì phải báo nhà láng giá»ng, cùng nhau xét há»i giấy tá», hà nh lý, lý do Ä‘i qua để là m chứng cứ bảo lÄ©nh. Các xã Ä‘á»u đặt Ä‘iểm tuần, ngà y đêm tuần tra canh giữ. Lá»… minh thệ từ đó không cá» hà nh nữa.
Khát Chân ngÆ°á»i Hà Lãng, huyện VÄ©nh Linh1281 , ba Ä‘á»i là m thượng tÆ°á»›ng quân. NgÆ°á»i Ä‘á»i truyá»n Khát Chân khi sắp bị hà nh hình, lên núi Äốn SÆ¡n gà o thét 3 tiếng, chết qua 3 ngà y sắc mặt vẫn nhÆ° khi sống, ruồi nhặng không dám bâu. Sau có hạn hán, cầu mÆ°a thì ứng nghiệm ngay.
Nguyên BÆ°u ngÆ°á»i Tuyên Quang, tiên tổ là Thế Sung là m Toát Thông VÆ°Æ¡ng kiêm phụ đạo ở triá»u Lý. Các con là Văn, Hiến, Quế Ä‘á»u được phong hầu. Con của Quế là Hiếu Bão vì có công đánh Toa Äô được phong Quan phục hầu; Hiếu Bão sinh ra Thế Tắc được phong Lặc Thuáºn hầu; Thế Tắc sinh ra Cúc Tôn là m Quan sát sứ; Cúc Tôn sinh ra Nguyên BÆ°u.
[35a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Quý Ly đến đây tá»™i ác đã chất đầy rồi. Trần Hãng đã Ä‘i lại, hẹn Æ°á»›c vá»›i các tÆ°á»›ng văn tÆ°á»›ng võ từ trÆ°á»›c, nếu biết thừa cÆ¡ quyết Ä‘oán, vạch tá»™i giết vua của Quý Ly, hiệp sức vá»›i Khả VÄ©nh mà giết nó Ä‘i, thì danh chÃnh ngôn thuáºn, mà việc cÅ©ng xong rồi. Äánh tiếc lại do dá»±, sợ sệt, đến ná»—i chuốc lấ y bại vong.
Tháng 6, Quý Ly tá»± xÆ°ng là Quốc Tổ ChÆ°Æ¡ng Hoà ng, mặc áo mà u bồ hoà ng1282 , ở cung Nhân Thá», ra và o theo lệ thái tá»1283 , dùng 12 chiếc lá»ng và ng. Con là Hán ThÆ°Æ¡ng xÆ°ng là Nhiếp thái phó, ở bên hữu Ä‘iện Hoà ng Nguyên. Nguyên Trừng là m tÆ° đồ. Bảng văn thì Ä‘á» là Phụng Nhiếp ChÃnh Quốc Tổ ChÆ°Æ¡ng Hoà ng, chỉ xÆ°ng là "dÆ°" mà chÆ°a dám xÆ°ng "trẫm"1284 .
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Công tá» Ngữ nÆ°á»›c Sở trÆ°á»›c khi cÆ°á»›p ngôi, đặt phục chế, bà y [35b] quân hầu, kết cá» bồ nhÆ° cung vua, ngang nhiên ngạo mạn, lá»™ vẻ hung hăng để là m nhụt chà má»i ngÆ°á»i. Thấy không ai dám chống lại, bấy giá» má»›i không còn kiêng sợ gì nữa mà trổ hết ngón ác1285 . Việc là m của há» Hồ cÅ©ng cùng má»™t duá»™c!.
Mùa thu, tháng 7, Nguyá»…n Dụng Phủ, ngÆ°á»i Cổ Äằng1286 phủ Thanh Hóa dâng thÆ° đại ý nói rằng:
ChÆ°Æ¡ng Hoà ng là hiệu gì? Bồ hoà ng là sắc gì? Äối vá»›i việc phó thách cuả tiên đế thì thế nà o?
Quý Ly bắt giam mấy ngà y rồi tha.
Tháng 8, tên cÆ°á»›p Nguyá»…n Nhữ Cái trốn và o núi Thiết SÆ¡n là m giả tiá»n giấy tiêu dùng. Gặp lúc Thuáºn Tông bị giết, Khát Chân bị chém, má»›i chiêu dụ dân là nh được hÆ¡n vạn ngÆ°á»i, hoạt Ä‘á»™ng ở các xứ Láºp Thạch, sông Äáy, Lịch SÆ¡n1287 , sông Äà , Tản Viên, cÆ°á»›p bóc bừa bãi, các châu huyện không sao chống được.
Tháng 9, dá»i các tá»™i nhân giam ở Cảo Äiá»n và o xã TÆ°Æ¡ng Má»™t,Thanh Hóa.
[36a] Sai Trần Ninh dốc suất ngÆ°á»i phủ Thanh Hóa trồng tre gai ở phÃa tây thà nh, phÃa nam từ Äốn SÆ¡n, phÃa bắc từ An Tôn đến táºn cá»a Bà o Äà m, phÃa tây từ chợ Khả Lãng ở Vá»±c SÆ¡n đến sông Lá»—i Giang, vây quanh là m toà thà nh lá»›n bá»c phÃa ngoà i. Dân chúng ai lấy trá»™m măng thì bị xá» tá».
Dá»c rừng ráºm và đồng hoang dá»±ng các quán xá, từ cầu Äại Tân đến bến Äà m Xá để tiện cho quân dân qua lại nghỉ ngÆ¡i.
Äặt sở tuần kiểm ở sông Äại Lại. Sai chăng dây chão to ở giữa sông phà m các thuyá»n trên sông phải kéo dây theo thứ tá»± mà đi, không được tranh nhau Ä‘i trÆ°á»›c.
Mùa đông, tháng 10, đổi ngÆ°á»i có tá»™i Ä‘i Ä‘Ã y là m lÃnh khÆ¡i mÆ°Æ¡ng, sai Ä‘i khÆ¡i các con kênh Vi, kênh Trầm, kênh Hà o, đến táºn cá»a biển Hà Hoa để tiện thuyá»n bè qua lại.
Tháng 12, sai Nguyá»…n Bằng Cá», An phủ sứ Äông Lá»™1288 Ä‘i đánh Nguyá»…n Nhữ Cái, dẹp yên được.
(Bằng Cá» ngÆ°á»i huyện Äông Ngà n, Bắc Giang).
[36b] Canh Thìn, [Kiến Tân] năm thứ 3 [1400], (Năm nà y nhà Trần mất, từ tháng 3 trở Ä‘i, Quý Ly cÆ°á»›p ngôi, xÆ°ng là Thánh Nguyên năm thứ 1; Minh Kiến Văn năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, Lê Quý Ly láºp con là Hán ThÆ°Æ¡ng là m thái tá».
TrÆ°á»›c đây, Quý Ly định láºp Hán ThÆ°Æ¡ng nhÆ°ng chÆ°a quyết, má»›i mượn cái nghiên đá mà nói rằng:
"Thá» nhất quyển kỳ thạch, hữu thì vi vân vÅ© dÄ© nhuáºn sinh dân" (Hòn đá lạ bằng nắm tay nà y, có lúc là m mây là m mÆ°a để nhuần thấm sinh dân), bảo con trưởng là Trừng đối lại để xem chà hÆ°á»›ng ra sao.
Trừng đối lại rằng: "Giá tam thốn tiểu tùng, tha nháºt tác đống tác lÆ°Æ¡ng dÄ© phù xã tắc" (Cây thông nhá» má»›i ba tấc kia, ngà y sau là m rÆ°á»ng cá»™t để chống nâng xã tắc). Bấy giỠý má»›i quyết định.
Tháng 2, ngà y 28, Quý Ly bức vua nhÆ°á»ng ngôi và buá»™c ngÆ°á»i tôn thất và các quan ba lần dâng biểu khuyên lên ngôi. Quý Ly giả vá» cố tình từ chối nói: "Ta sắp xuống lá»— đến nÆ¡i rồi, còn mặt mÅ©i nà o trông thấy tiên đế ở dÆ°á»›i đất nữa?".
Rồi tá»± láºp là m vua, đặt niên hiệu là Thánh Nguyên, quốc hiệu là Äại Ngu1289 , đổi thà nh há» Hồ.
[37a] Phan Phu Tiên nói: Khổng Tá» nói: "Không phải ma nhà mình mà cúng là siểm nịnh". Vì thế Äịch Thanh từ chối không nháºn là dòng dõi LÆ°Æ¡ng Huệ Công1290 ; LÆ°u Việp tạ từ không nháºn là há» hà ng LÆ°u thái háºu. Nhà ÄÆ°á»ng tế Äế Nghiêu là m tiên tổ mà tiên nho chê cÆ°á»i: Chiêu Liệt là con cháu Trung SÆ¡n TÄ©nh VÆ°Æ¡ng mà Ôn Công không thừa nháºn1291 . Äâu phải có riêng tÆ° gì trong việc khen chê!.
Là vì há» hà ng xa xôi, các Ä‘á»i biến đổi, khó mà tin chắc được. Quý Ly lại nháºn là dòng dõi xa của Hồ Công Mãn, tế Ngu Thuấn là m thủy tổ, thì cái tá»™i dối Ä‘á»i để tiếm ngôi thá»±c không gì to bằng.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Phu Tiên theo thuyết của Ôn Công cho rằng nếu Chiêu Liệt là dòng dõi của Trung SÆ¡n TÄ©nh VÆ°Æ¡ng thì há» hà ng xa xôi cÅ©ng khó mà tin được. NhÆ° váºy là không tin lá»i của Gia Cát VÅ© [37b] hầu1292 . NhÆ°ng Gia Cát là báºc hiá»n tà i, hÆ¡n nữa thế đại cÅ©ng chÆ°a xa lắm, bảo Chiêu Liệt là dòng dõi nhà vua chả lẽ lại không có căn cứ mà nói bịa đặt hay sao? Chu Tá»1293 đã theo thuyết ấy thì còn nghi ngá» gì nữa .
Hồ Quý Ly phế vua là m Bảo Ninh Äại VÆ°Æ¡ng, vì vua là cháu ngoại nên không giết.
Lá»™ Tam Giang dâng con chim Ä‘en Ä‘á» má», tên là chim yểng, có thể nói được tiếng ngÆ°á»i. (NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà hÆ°Æ¡ng ấy má»™t hôm bắt được cái trứng chim, để lẫn và o trứng gà cho ấp, khi lá»›n lên, chim vẫn theo ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ấy Ä‘i cho lợn ăn, bắt chÆ°á»›c tiếng gá»i lợn, dần dần nói được tiếng ngÆ°á»i).
NgÆ°á»i trong thà nh dâng chim trắng.
Quý Ly sai thuá»™c quan ở tam quán, chi háºu ná»™i nhân, ná»™i tẩm há»c sinh chia nhau Ä‘i các lá»™, bà máºt dò há»i kẻ hay ngÆ°á»i dở trong quan lại, việc lợi việc hại ở dân gian để tiến hà nh việc giáng truất hay thăng bổ, quy định thà nh thể thức lâu dà i. Từ đó, các chức thú lệnh1294 má»›i thay đổi luôn.
Mùa thu, tháng 8, Quý Ly mở khoa thi [38a] thái há»c sinh. Lấy Ä‘á»— bá»n LÆ°u Thúc Kiệm 20 ngÆ°á»i. Nguyá»…n Trãi, Lý Tá» Tấn, VÅ© Má»™ng Nguyên, Hoà ng Hiến, Nguyá»…n Thà nh Ä‘á»u Ä‘á»— kỳ nà y.
(Tá» Tấn, Má»™ng Nguyên và Thà nh Ä‘á»u là m quan ở triá»u nay1295 đến chức Quốc tá» giám tế tá»u, Hiến là m đến Quốc tá» giám giáo thụ).
Äầu Ä‘á» bà i phú là "Linh kim tà ng"1296 . Các há»c trò xin giảng nghÄ©a Ä‘á» thi. Quan trÆ°á»ng há»i: "Có lệ cÅ© nhÆ° váºy không?" Duy có Bùi Ứng Äẩu trả lá»i rằng triá»u Tống có Tôn Hà Khoa đã há»i nghÄ©a Ä‘á» thi "Chi ngôn nháºt xuất"1297 . Cho nên quan trÆ°á»ng đã giảng nghÄ©a Ä‘á» nà y.
(Ứng Äẩu ngÆ°á»i SÆ¡n Vi1298 , là m giám thÆ° khố Ä‘á»i Trần, đến đây bị giải chức, và o thi đã 50 tuổi, được bổ chức giám quan. Sau nói việc trái ý, bị giáng là m thái tá» thuyết thÆ°, không bao lâu bị giáng là m thái tá» tân khách).
Mùa đông, tháng 12, Quý Ly tìm phả hệ há» nôi, há» ngoại, bà là há» Chu, mẹ là há» Phạm, gá»i là há» Hoạ thị.
Quý Ly lấy Hà nh khiển Äá»— Mân là m Thủy quân đô tÆ°á»›ng; tÆ°á»›ng chỉ huy quân Tả Thánh Dá»±c là Trần Vấn (được ban há» Hồ) là m Äồng đô tÆ°á»›ng; tÆ°á»›ng chỉ huy quân Long Tiệp Trần Tùng (được ban há» Hồ) là m Bá»™ quân đô tÆ°á»›ng; tÆ°á»›ng chỉ huy quân Tả Thánh Dá»±c là Äá»— Nguyên Thác là m Äồng đô tÆ°á»›ng; [38b] Ä‘em 15 vạn quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh.
Quý Ly nhÆ°á»ng ngôi cho con là Hán ThÆ°Æ¡ng, tá»± xÆ°ng là thượng hoà ng, cùng coi chÃnh sá»±.
Hán ThÆ°Æ¡ng phong bà phi của mình là Trần Thị là m Hiến Gia hoà ng háºu, ở cung Phù Tang. Vì chữ "tang" (cây dâu) đồng âm vá»›i chữ "tang" (việc tang) nên đổi là cung Phù Cá»±c.
Quý Ly sai sứ sang nhà Minh.
TrÆ°á»›c kia, mẹ Hán ThÆ°Æ¡ng là Huy Ninh công chúa (truy tôn là Thái tá» hoà ng háºu), con gái của Trần Minh Tông, trÆ°á»›c đã lấy Phò ký lang Trần Nhân Vinh, Nghệ Tông không cho giữ tiết [để tang chồng], Ä‘em gả cho Quý Ly, sinh ra Khâm Thánh hoà ng háºu và Hán ThÆ°Æ¡ng.
Äến đây, sai sứ sang báo nhà Minh, nói rằng há» Trần đã tuyệt tá»±, Hán ThÆ°Æ¡ng là cháu ngoại Minh Tông, tạm trông coi việc nÆ°á»›c.
Hán ThÆ°Æ¡ng đánh thuế các thuyá»n buôn, định 3 mức thượng, trung, hạ. Mức thượng đánh thuế má»—i thuyá»n 5 quan, mức trung 4 quan, mức hạ 3 quan.
Năm ấy, chúa Chiêm Thà nh [39a] La Ngai chết, con là Ba ÄÃch Lại lên ngôi.
Tân Tỵ, [1410], (Hồ Hán Thương Thiệu Thà nh năm thứ 1, Minh Kiến Văn năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2, sét đánh điếm canh trên thà nh.
Hán ThÆ°Æ¡ng đổi lịch Hiệp ká»· của nhà Trần, dùng lịch Thuáºn Thiên.
Tháng 3, sét đánh và o Äông cung, chết mất 3 ngÆ°á»i.
Mùa hạ, tháng 4, Hán ThÆ°Æ¡ng sai là m sổ há»™ tịch trong cả nÆ°á»›c, ********Hán ThÆ°Æ¡ng đổi lịch Hiệp ká»· của nhà Trần, dùng lịch Thuáºn Thiên.
Tháng 3, sét đánh và o Äông cung, chết mất 3 ngÆ°á»i.
Mùa hạ, tháng 4, Hán ThÆ°Æ¡ng sai là m sổ há»™ tịch trong cả nÆ°á»›c, cho ghi há» Hồ có hai phái ở Diá»…n Châu và Thanh Hóa. Biên hết và o sổ những nhân khẩu từ 2 tuổi trở lên và lấy số hiện tại là m thá»±c số, không cho phép ngÆ°á»i lÆ°u vong mà vẫn biên tên trong sổ. Yết thị cho các phiên trấn há»… có ngÆ°á»i kinh nà o trú ngụ thì Ä‘uổi vá» nguyên quán. TrÆ°á»›c đây Quý Ly có lần nói vá»›i các quan: "Là m thế nà o có được 100 vạn quân để chống giặc Bắc?". Äồng tri khu máºt sứ Hoà ng Hối Khanh dâng kế sách nà y.
Äến đây, sổ là m xong, tÃnh số ngÆ°á»i từ 15 tuổi trở lên, 60 tuổi [39b] trở xuống được gấp bá»™i so vá»›i trÆ°á»›c. Cho nên năm Thiệu Thà nh thứ 2 [1402] Ä‘iểm binh cà ng nhiá»u.
Hán ThÆ°Æ¡ng láºp phép hạn chế gia nô, chiếu theo phẩm cấp được có số lượng khác nhau, còn thừa phải dâng lên, má»—i tên được trả 5 quan tiá»n. NgÆ°á»i nà o đáng được có gia nô phải xuất trình chúc thÆ° 3 Ä‘á»i. Nô ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i thì không theo lệ nà y.
Các nô Ä‘á»u thÃch và o trán để đánh dấu: Quan nô thì thÃch hình viên ngá»c há»a châu, có khi lấy bổ sung và o quân Ä‘iện tiá»n; của công chúa thì thÃch hình cây dÆ°Æ¡ng, cây Ä‘Æ°á»ng; của đại vÆ°Æ¡ng thì thÃch 2 khuyên Ä‘á», của quan nhất phẩm thì thÃch 1 khuyên Ä‘en; của quan nhị phẩm trở xuống thÃch 2 khuyên Ä‘en.
Bấy giá» bá»n sÄ© đại phu tham phú quý, mong được lòng của há» Hồ, dâng thÆ° khuyên giết hại con cháu nhà Trần, giảm bá»›t số ruá»™ng và nô để nén bá»›t thế lá»±c của há», nhÆ° bá»n Hoà ng Hối Khanh, Nguyá»…n Hy Chu, Äồng Thức, còn lại thì nhiá»u vô kể.
Hồ Tùng Ä‘i đánh Chiêm Thà nh, nghe lá»i Äình Äại Trung, cho quân bá»™ Ä‘i Ä‘Æ°á»ng núi, [40a] tách xa hẳn quân thủy, gặp khi nÆ°á»›c lÅ©, tÆ°á»›ng sÄ© ở giữa Ä‘Æ°á»ng hết lượng đến 3 ngà y, phải nÆ°á»›ng cả áo giáp bằng da để ăn. Quân trở vá», Tùng do Ä‘i Ä‘Æ°á»ng hiểm, lỡ mất quân cÆ¡, đáng phải xá» chém. NhÆ°ng vì có công lao hồi còn tiá»m để1299 được tha tá»™i chết, Ä‘á» là m xã binh.
Hán ThÆ°Æ¡ng đặt kho thÆ°á»ng bình1300 , phát tiá»n giấy cho các lá»™, theo giá cả mua thóc chứa và o kho. Bấy giá» số quan lại ở các lá»™, phủ, châu, huyện có thay đổi, nên không là m được.
Hán Thương đặt hương đình quan, có chánh, có phó, sau chỉ dùng một viên.
Hán ThÆ°Æ¡ng hạ lệnh cho các lá»™ nung gạch để dùng và o việc xây thà nh. TrÆ°á»›c đây xây thà nh Tây Äô, tải nhiá»u đá tá»›i xây, Ãt lâu sau lại bị sụp đổ, đến đây má»›i xây trên bằng gạch, dÆ°á»›i bằng đá.
Hán ThÆ°Æ¡ng định quan chế và hình luáºt nÆ°á»›c Äại Ngu.
Mùa đông, tháng 12, Hán ThÆ°Æ¡ng lấy Nguyá»…n Phi Khanh là m Hà n lâm há»c sÄ©.
[40b] Nhâm Ngá», [1402], (Hán ThÆ°Æ¡ng Thiệu Thà nh năm thứ 2, Minh Kiến Văn năm thứ 4). Mùa xuân, tháng 2, Hán ThÆ°Æ¡ng xét duyệt quân ngÅ©.
Tháng 3, Hán ThÆ°Æ¡ng đắp sá»a Ä‘Æ°á»ng sá từ thà nh Tây Äô đến Hóa Châu. Dá»c Ä‘Æ°á»ng đặt phố xà và trạm truyá»n thÆ°, gá»i là đưá»ng thiên lý.
Mùa hạ, tháng 6, Hán ThÆ°Æ¡ng lấy Äồng Thức là m Trung tán, ban cho há» Ngụy (và vá»›i Ngụy TrÆ°ng1301 nhà ÄÆ°á»ng).
Mùa thu, tháng 7, Hán ThÆ°Æ¡ng Ä‘em đại quân Ä‘i đánh Chiêm Thà nh. Lấy Äá»— Mãn là m Äô tÆ°á»›ng; Äiện ná»™i phán thủ Nguyá»…n Vị là m Chiêu dụ sứ; An phủ sứ lá»™ Äông Äô Nguyá»…n Bằng Cá» là m Äồng chiêu dụ sứ.
Äại quân sắp tá»›i đất Chiêm, Äinh Äại Trung cưỡi ngá»±a Ä‘i trÆ°á»›c các quân, gặp tÆ°á»›ng giặc Chế Tra Nan, hai bên giao chiến, Ä‘á»u bị chết.
Chúa Chiêm Ba ÄÃch Lại sợ, sai cáºu là Bố Äiá»n dâng má»™t voi trắng, má»™t voi Ä‘en và các sản váºt địa phÆ°Æ¡ng, lại dâng đất Chiêm Äá»™ng1302 để xin rút quân.
Bố Äiá»n tá»›i, Quý Ly bắt ép [41a] phải sá»a tá» biểu là dâng ná»™p cả Ä‘á»™ng Cổ LÅ©y1303 . Rồi chia đấy ấy thà nh bốn châu Thăng,Hoa, TÆ°, NghÄ©a. Äặt An phủ sứ và An phủ phó sứ lá»™ Thăng Hoa để cai trị; miá»n đầu nguồn đất ấy thì đặt trấn Tân Ninh1304 . Chiêm Thà nh thu lấy những dân phụ cáºn Ä‘Æ°a vá» nÆ°á»›c. NgÆ°á»i ở lại thì bổ là m quân.
Hán ThÆ°Æ¡ng Ä‘iá»u An phủ sứ lá»™ Thuáºn Hóa Nguyá»…n Cảnh Chân là m An phủ sứ lá»™ Thăng Hoa. Cảnh Chân dâng thÆ° nói xin theo việc cÅ© của nhà Hán, nhà ÄÆ°á»ng, má»™ ngÆ°á»i ná»™p thóc để việc phòng bị biên cÆ°Æ¡ng được đầy đủ, những ngÆ°á»i ná»™p thóc thì hoặc ban tÆ°á»›c cho, hoặc được miá»…n tá»™i tuỳ theo mức Ä‘á»™.
Quý Ly phê: "Biết được mấy chữ mà dám nói việc Hán ÄÆ°á»ng, thá»±c là thằng ngá»ng hay nói, chỉ chuốc lấy tiếng cÆ°á»i thôi!".
Hán ThÆ°Æ¡ng lấy Hiệu ChÃnh hầu Chế Ma Nô Äà Nan là m Cổ LÅ©y huyện thượng hầu, trấn giữ châu TÆ°, NghÄ©a, chiêu dụ, vá»— vá» dân chúng ngÆ°á»i Chiêm để mÆ°u tiến đánh.
Äặt nhã nhạc, lấy con các quan văn [40b] là m kinh vÄ© lang, con các quan võ là m chỉnh đốn lang, táºpvúa các Ä‘iệu võ, văn,võ.
Tháng 8, Hán ThÆ°Æ¡ng đắp Ä‘Ã n Giao ở Äốn SÆ¡n để là m lá»… tế Giao1305 . Äại xá.
Hôm tế, Hán ThÆ°Æ¡ng ngồi kiệu Vân Long, từ cá»a Nam Ä‘i ra, các cung tần, mệnh phụ1306 , quan văn, quan võ trong triá»u theo thứ tá»± Ä‘i sau. MÅ© áo của Ä‘Ã n bà kém chồng má»™t báºc, nếu bản thân là tôn quý thì không phải kém.
Lệ cÅ© của Ä‘á»i trÆ°á»›c có nghi lá»… bái yết hai báºc, quan lại và ngÆ°á»i theo hầu rất đông. Cứ 3 năm cá» hà nh đại lá»… má»™t lần, thiên tá» ngồi xe Thái Bình1307 , khắc gá»— là m 40 hình ngÆ°á»i tiên, mặc áo vóc, cầm cá» Ä‘i trÆ°á»›c, nếu Ä‘i thuyá»n nhỠở hồ Chu TÆ°á»›c thì dùng dây thừng gấm để kéo thuyá»n; 2 năm cá» hà nh trung lá»… má»™t lần, thiên tá» ngồi ngai chạm bách cầm; 1 năm cá» hà nh tiểu lá»… má»™t lần, thiên tá» ngồi ngai nhá». ChÆ°a từng là m lá»… tế Giao. Nay Hán ThÆ°Æ¡ng má»›i bắt đầu là m lá»… nà y. NhÆ°ng vì khi dâng chén rượu, [Hán ThÆ°Æ¡ng] run tay, rượu bị đổ [42a] xuống đất, nên phải ngừng lại.
Hán Thương định lại các lệ thuế và tô ruộng.
Triá»u trÆ°á»›c, má»—i mẫu thu 3 thăng thóc, nay thu 5 thăng. Bãi dây, triá»u trÆ°á»›c thu má»—i mẫu 9 quan hoặc 7 quan tiá»n, nay thu hạng thượng đẳng má»—i mẫu 5 quan tiá»n giấy, hạng trung đẳng má»—i mẫu 4 quan tiá»n giấy, hạng hạ đẳng 3 quan tiá»n giấy. Tiá»n ná»™p hằng năm của Ä‘inh nam trÆ°á»›c thu 3 quan, nay chiếu theo số ruá»™ng, ngÆ°á»i nà o chỉ có 5 sà o ruá»™ng thì thu 5 tiá»n giấy; từ 6 sà o đến 1 mẫu thì thu 1 quan;
1 mẫu 1 sà o đến 2 mẫu thu 2 quan; từ 2 mẫu 1 sà o đến 2 mẫu 5 sà o thu 2 quan 6 tiá»n; từ 2 mẫu 6 sà o trở lên thu 3 quan. Äinh nam không có ruá»™ng và trẻ mồ côi, Ä‘Ã n bà góa, thì dẫu có ruá»™ng cÅ©ng thôi không thu.
SÄ© nhân Nguyá»…n Bẩm dâng thÆ° cho rằng Tiá»n Hồ1308 nên nhÆ°á»ng ngôi, lui vỠở Kim Âu1309 , Háºu Hồ1310 , thì nên tôn là thượng hoà ng [42b], thái tá» Nhuế lên ngôi Quan gia1311 . Quý Ly giáºn lắm, cho là Bẩm chỉ trÃch nhà vua, sá»± tình nghiêm trá»ng, sai Ä‘em chém.
Quý Mùi, [1403], (Hán ThÆ°Æ¡ng Khai Äại năm thứ 1, Minh Thái Tông VÄ©nh Lạc năm thứ 1). Mùa xuân, tháng 2, Hán ThÆ°Æ¡ng Ä‘em những ngÆ°á»i không có ruá»™ng mà có của dá»i đến Thăng Hoa1312 , biên chế thà nh quân ngÅ©. Quan lại ở các lá»™, phủ,châu, huyện chia đất cho hỠở. NgÆ°á»i ở châu nà o thì thÃch hai chữ tên châu ấy và o hai cánh tay để là m dấu hiệu. Äến năm sau Ä‘Æ°a vợ con Ä‘i theo, giữa Ä‘Æ°á»ng, bị bão chết Ä‘uối, dân phần nhiá»u ta oán.
Hán ThÆ°Æ¡ng má»™ dân ná»™p trâu để cấp cho dân má»›i dá»i đến ở Thăng Hoa, ngÆ°á»i ná»™p được ban tÆ°á»›c.
Hán ThÆ°Æ¡ng lấy phủ lá»™ Thanh Hóa là m đất Tam phụ1313 của kinh kỳ; đổi phủ Thanh Hóa thà nh phủ Thiên XÆ°Æ¡ng, gồm vá»›i Cá»u Chân và Ãi Châu gá»i là Tam phụ. Lại đổi Diá»…n Châu thà nh phủ Linh Nguyên, cá»™ng là Tứ [43a] phụ. Äổi phủ Kiến XÆ°Æ¡ng thà nh phủ Kiến Ninh, đổi núi Äại Lại thà nh núi Kim Âu. Äặt chức thị giám1314 ; ban hà nh cân, thÆ°á»›c, thÆ°ng, đấu, định giá tiá»n giấy, cho mua bán vá»›i nhau. Bấy giá», ngÆ°á»i buôn bán phần nhiá»u chê tiá»n giấy. Lại láºp Ä‘iá»u luáºt để xá» tá»™i không tiêu tiá»n giấy, bán giá cao, đóng cá»a hà ng, bao che giúp nhau.
Hán ThÆ°Æ¡ng cấm ngÆ°á»i tôn thất và cung nhân không được xÆ°ng quý hiệu, ngÆ°á»i vi phạm bị trị tá»™i.
Hán ThÆ°Æ¡ng sai giết ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng thuáºt là Trần Äức Huy.
Äức Huy hồi trẻ mồm rá»™ng đút vừa nắm tay, tay dà i quá gối, có ngÆ°á»i bảo rằng ngà y sau tất quý hiển. Äến khi lá»›n lên, há»c nghá» phÆ°á»ng thuáºt, thÆ°á»ng ban đêm đánh mõ là m phép kỳ binh, nhÆ° có nghìn muôn ngÆ°á»i reo hò đánh nhau; lại Ä‘i khắp các xã, lấy trá»™m tên những ngÆ°á»i Ä‘i tuần biên và o sổ quân. Việc bị phát giác, thu được má»™t quyển sách phÆ°Æ¡ng thuáºt, má»™t con dấu nguỵ, má»™t thanh gÆ°Æ¡m nhá», má»™c chiếc mõ đồng. Xá» tá»™i lăng trì, [43b] sổ quân thì ném xuống nÆ°á»›c hoặc đốt Ä‘i không há»i đến.
Hán ThÆ°Æ¡ng dá»±ng miếu ở các lăng tẩm tại Thiên XÆ°Æ¡ng, để thá» cúng tổ khảo, sá»›m chiá»u cúng tế. Lại dá»±ng miếu ở các lăng tẩm Bà o Äá»™t, Linh Nguyên để thá» cúng tiên tổ. Ở kinh thà nh thì dá»±ng Äông thái miếu để thá» cúng tông phái há» mình, Tây thái miếu để thá» há» ngoại là Trần Minh Tông và Trần Nghệ Tông.
Nhà Minh sai Ổ Tu1315 sang báo việc Thái Tông lên ngôi và đổi niên hiệu.
Bấy giá» vua Minh đóng đô ở Kim Lăng, Yên VÆ°Æ¡ng Lệ là m phản, giết các quan Tam ty, Ä‘em quân tiến đánh kinh sÆ°, Ä‘i đến đâu thắng được đấy, và o trong thà nh chém giết bừa bãi. Kiến Văn1316 tá»± thiêu mà chết. Lệ tá»± láºp là m vua, đổi niên hiệu là VÄ©nh Lạc. Bấy giá» có bà i thÆ¡ rằng:
Giang thượng hoà ng kỳ Ä‘á»™ng, Thiên biên tá» chiếu hồi. Kiến Văn niên dÄ© má»™t, Hồng VÅ© váºn trùng khai. Triá»u sÄ© tao hình lục, Cung nga đổ kiếp khôi. Thùy tri thiên tải háºu, Thanh sá» hữu [44a] dÆ° ai. (Trên bến cá» và ng Ä‘á»™ng, Chân trá»i chiếu tÃa vá»1317 . Năm Kiến Văn đã mất, Váºn Hồng VÅ© lại ra. Triá»u quan bị chém giết, Cung nga thẩy bụi tro. Ai hay ngà n năm nữa, Sá» sách có thÆ°Æ¡ng ru!). Có ngÆ°á»i bảo là Giải Tấn là m bà i thÆ¡ đó cho nên bị tại há»a1318 .
Hán ThÆ°Æ¡ng đóng thuyá»n Ä‘inh nhỠđể đánh Chiêm Thà nh, dá»± định phân chia các đất Bản Äạt lang, Hắc Bạch và Sa Li Nha1319 từ TÆ° NghÄ©a trở vá» nam đến biên giá»›i Xiêm La là m châu huyện.
Gia phong Phạm Nguyên Khôi là m đại tÆ°á»›ng quân hai vệ Thiên NgÆ°u và Phụng Thần, chỉ huy quân Long Tiệp, hà nh thủy quân đô tÆ°á»›ng; Hồ Vấn là m phó. Äá»— Mã chỉ huy các quân Thiên CÆ°Æ¡ng; Äá»— Nguyên Thác là m phó. Quân thủy bá»™ cá»™ng 20 vạn ngÆ°á»i Ä‘á»u theo tiết chế của Nguyên Khôi. Ai ra tráºn à m sợ giặc thì bị chém, vợ con, Ä‘iá»n sản bị tịch thu sung công. Các quân và o đất Chiêm, là m nhiá»u chiến cụ; vây thà nh Chà Bản sắp lấy được, nhÆ°ng vì quân Ä‘i đã 9 tháng, hết lÆ°Æ¡ng ăn, không thắng phải rút vá». Äá»— Nguyên Thác vì trái lệnh của đô tÆ°á»›ng, tha tá»™i chết, bị đồ là m binh.
Chiêm Thà nh cầu cứu [44b] nhà Minh. NgÆ°á»i Minh Ä‘i 9 chiếc thuyá»n vượt biển sang cứu. Các quân ta trở vá» gặp quân Minh ở ngoà i biển. NgÆ°á»i Minh bảo Nguyên Khôi rằng phải mau rút quân vá», không được ở lại lâu. Nguyên Khôi từ Chiêm Thà nh trở vá» bị Quý Ly quở trách vì không giết hết được quân Minh.
Phan Phu Tiên nói: Nguyên Khôi vốn không có tà i là m tÆ°á»›ng, chỉ giá»i vá» những việc khéo léo, vì có Æ¡n riêng là há» ngoại, được đặc cách gia phong tÆ°á»›c hầu, thế mà tráºn nà y thà nh công được, so vá»›i việc Hán VÅ© Äế sai nhị sÆ° Lý Quảng Ä‘i đánh Äại Uyển thì có khác gì.
PhÆ°Æ¡ng sÄ© Nguyá»…n Äại Năng ngÆ°á»i Giáp SÆ¡n dùng lá»a cứu, kim châm để chữa bệnh cho ngÆ°á»i, Hán ThÆ°Æ¡ng bổ là m chức Quảng tế tá»± thừa. Äặt quan thuá»™c Quảng tế1320 bắt đầu từ đó.
Äại Năng xảo trá, có sức khoẻ, có thể bắn được ná» cứng. Sau là m Quảng tế lệnh kiêm chỉ huy dinh Binh qua, rồi được Ä‘iá»u Ä‘i chỉ huy quân Sùng Uy.
[45a] Bấy giá» sứ nhà Minh qua lại nÆ°á»›c ta liên tiếp nhÆ° mắc cá»i, kẻ thì yêu sách, ngÆ°á»i thì sách há»i, Hán ThÆ°Æ¡ng sai ngÆ°á»i tùy phÆ°Æ¡ng cứu gỡ, vất vả vá» việc ứng tiếp.
Mùa đông, tháng 10, Hán ThÆ°Æ¡ng giết thân thuá»™c của bá»n Nguyá»…n Toán là m ná»™i quan ở Bắc.
TrÆ°á»›c đây Minh Thái Tổ từng đòi ngÆ°á»i bị thiến, tăng nhân, Ä‘Ã n bà xoa bóp, ta Ä‘á»u chiá»u ý Ä‘Æ°a cho. Äược và i năm, tha các tăng nhân và tú nữ vá» nÆ°á»›c, chỉ giữ bá»n bị thiến sung là m ná»™i quan. Äến khi Thái Tông lên ngôi, có ý muốn xâm lược phÆ°Æ¡ng Nam, sai bá»n Nguyá»…n Toán, Từ Cá, Nguyá»…n Tông Äạo, Ngô TÃn sang sứ và thăm há»i thân thuá»™c, dặn máºt rằng, nếu có quân phÆ°Æ¡ng Bắc sang thì dá»±ng cá» và ng, ghi là thân thuá»™c của viên ná»™i quan há» tên là mỗẦ tất sẽ không bị giết hại. Việc ấy bị phát giác, bắt hết thân thuá»™c của những tên ấy Ä‘em giết Ä‘i.
[45b] Giáp Thân, [1404] , (Hán ThÆ°Æ¡ng Khai Äại năm thứ 2, Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 2). Mùa xuân, tháng 2, Hán ThÆ°Æ¡ng cho rằng An phủ sứ phủ lá»™ Tân HÆ°ng kiêm Äông Äô phán là Trần Quốc Kiệt biết đắp đê ngăn nÆ°á»›c mặn, tiện việc cà y cấy của dân, thưởng tÆ°á»›c 1 tÆ°.
Hán ThÆ°Æ¡ng sai Phan Hòa Phủ Ä‘em biếu nhà Minh hai con voi Ä‘en và trắng và dâng đất để xin hoãn quân, rồi lại nói dối vá»›i nhà Minh là há» Hồ lấn đất và bắt cống voi. Äến đây, nhà Minh sai sứ sang trách há»i, nên Ä‘Æ°a biếu voi.
Hán ThÆ°Æ¡ng định thể thức thi chá»n nhân tà i: Cứ tháng 8 năm nay thi hÆ°Æ¡ng, ai Ä‘á»— thì được miá»…n tuyển bổ1321 ; lại tháng 8 năm sau thi há»™i, ai Ä‘á»— thì thi bổ thái há»c sinh. Rồi năm sau nữa thi lại bắt Ä‘Ã u thi hÆ°Æ¡ng nhÆ° năm trÆ°á»›c. Bấy giá» há»c trò chuyên nghiệp há»c hà nh, mong được bổ dụng, nhÆ°ng má»›i được thi ở bá»™ Lá»… rồi gặp loạn phải thôi. Phép thi phá»ng theo lối văn tá»± ba trÆ°á»ng của nhà Nguyên1322 [46a] nhÆ°ng chia là m 4 kỳ, lại có kỳ thi viết chữ và thi toán, thà nh ra 5 kỳ. Quan nhân, ngÆ°á»i là m trò, kẻ phạm tá»™i Ä‘á»u không được dá»± bổ.
TrÆ°á»›c đây, năm Nhâm Ngá» [1402], chá»n tráng Ä‘inh, ngÆ°á»i nghèo sung là m quân trợ dịch, sau lại đổi thà nh quân bồi vệ, chia là m hà ng tả, hà ng hữu, dùng tên cầm thú để đặt quân hiệu (nhÆ° kiểu phượng hoà ng, kỳ lân...), lấy quan văn, võ ngÆ°á»i tôn thất cai quản.
Hán ThÆ°Æ¡ng khai Liên Cảng1323 từ Tân Bình đến địa giá»›i Thuáºn Hóa, vì bùn cát đùn lên, không khai được.
Cá»a Eo1324 ở Hóa Châu bị vỡ. Hán ThÆ°Æ¡ng sai lấy quân lÃnh ở kinh thà nh Ä‘i đắp lại.
Hán ThÆ°Æ¡ng đóng thuyá»n Ä‘inh sắt để phòng giặc phÆ°Æ¡ng Bắc, có hiệu là "Trung tà u tải lÆ°Æ¡ng", "Cổ lâu thuyá»n tải lÆ°Æ¡ng", chỉ mượn tiếng là chở lÆ°Æ¡ng thôi, nhÆ°ng bên trên có Ä‘Æ°á»ng sà n Ä‘i lại để tiện việc chiến đấu, bên dÆ°á»›i thì hai ngÆ°á»i chèo má»™t mái chèo.
Quý Ly giết viên tướng quân cũ Hồ Tùng.
TrÆ°á»›c đó, Tùng đã bị giải chức, xin bán [46b] các đồ khà giá»›i của nhà mình, [Quý Ly] không cho, có ý muốn dùng lại. Sau Tùng lại lén thông dâm vá»›i vợ của cố hà nh khiển LÆ°Æ¡ng Nguyên BÆ°u là con gái của Trần Quý. Quý Ly tức giáºn nói:
"Bá»n tà i giá»i Ä‘á»u từ cá»a nhà Tùng mà ra!".
Tùng cùng vá»›i ngÆ°á»i Chiêm đầu hà ng là Chế SÆ¡n Nô âm mÆ°u là m phản, ngầm liên kết vá»›i ngÆ°á»i Chiêm Thà nh để trao đổi tin tức cho nhau. Việc bị tiết lá»™, Tùng và con gái Quý Ä‘á»u bị xá» tá».
Nhà Minh sai hà nh nhân Lý Kỳ1325 sang.
Kỳ tá»± quyá»n là m oai là m phúc, đánh Ä‘áºp các quan bạn tống và đốc biện, bắt phải Ä‘i nhanh, không kể Ä‘á»™ Ä‘Æ°á»ng. TrÆ°á»›c đây sứ giả từ Äông Äô đến Tây Kinh phải 12 ngà y, Kỳ chỉ Ä‘i có 8 ngà y, đến nhà công quán thì quan sát khắp má»i hình thể. Khi Kỳ trở vá», Quý Ly sợ tiết lá»™ sá»± tình, sai Phạm Lục Tà i
Ä‘uổi giết Ä‘i. NhÆ°ng đến Lạng SÆ¡n, thì đã ra khá»i cá»a ải rồi. Kỳ hặc tâu [vá»›i vua Minh] là há» Hồ xÆ°ng đế và là m thÆ¡ có những lá»i lăng mạ.
Hán ThÆ°Æ¡ng ra lệnh cho các quan viên không được [47a] Ä‘i hia, chỉ cho Ä‘i già y tÆ¡ gai sống. Lệ cÅ© Ä‘á»i trÆ°á»›c: quan từ lục phẩm trở lên má»›i được Ä‘i hia.
Hán ThÆ°Æ¡ng lệnh cho các lá»™ đồ gạo chÃn cấp cho các châu ở Thăng Hoa theo lá»i của Hoà ng Hối Khanh.
Hánh ThÆ°Æ¡ng lệnh cho các biên chế những ngÆ°á»i không có ruá»™ng là m Ä‘á»™i cùng nhân1326 .
Hán ThÆ°Æ¡ng cấm má»i ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không được dùng lụa phiếu kỹ may áo, chỉ cho nện qua thôi.
Ất Dáºu, [1405] , (Hán ThÆ°Æ¡ng Khai Äại năm thứ 3, Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 2 Quý Ly giết kẻ sÄ© là Nguyá»…n Oâng Kiá»u và Lê Äịch.
Trước kia Quý Ly có là m bà i thơ răn dạy Hán Thương và Nguyên Trừng đại khái nói:
Thiên dã phú, địa dã tái. Huynh đệ nhị nhân, nhá»± hà bất tÆ°Æ¡ng ái? Ô hô ai tai há» ca khảng khái! (Trá»i thì che, đất thì chở, Anh em hai ngÆ°á»i, sao nỡ chẳng thÆ°Æ¡ng nhau? Hỡi ôi Tiếng ca khảng khái là m sao). Vợ Ông Kiá»u thÆ°á»ng ra và o trong cung, Ä‘em thÆ¡ ấy nói vá»›i Oâng Kiá»u. Oâng Kiá»u [47b] Ä‘em thÆ¡ ấy truyá»n tụng ở cầu Hoa Cái. Há»c sinh trong phủ của Trừng là Nguyá»…n Cẩm và Nguyá»…n Nhữ Minh Ä‘em chuyện ấy báo hết vá»›i Trừng. Trừng tâu vá»›i Quý Ly, Quý Ly máºt sai Trung đô doãn là Äá»— Tá» Triệt bắt Kiá»u. Tá» Triệt là m cá»— má»i, dụ Oâng Kiá»u bắt Ä‘em bá» ngục. Oâng Kiá»u thất thế cung xÆ°ng lây cả đến bá» Lê Äịch, Äá»— Loát. Loát trốn thoát được. Oâng Kiá»u và Lê Äịch Ä‘á»u bị giết, còn bá»n Hà Nháºt Tuyên bị Ä‘Ã y ra châu xa. Bá»n Nguyá»…n Nhữ Minh có tá»™i nghe Ä‘á»c bà i thÆ¡ ấy, phải đồ ra châu Cá»u Chân. Và i tháng sau, Tá» Triệt bá»—ng mắc bạo bệnh, đòi lấy bút viết rằng: "Ta kiện nhau vá»›i mà y", lát sau chết. Sau Nháºt Tuyên cÅ©ng bị chết vì tá»™i bè đảng.
Nhà Minh sai sứ sang đòi cắt đất Lộc Châu ở Lạng Sơn.
(Bấy giỠthổ quan phủ Tư Minh, Quảng Tây là Hoà ng Quảng Thà nh báo lên rằng Lộc Châu là đất cũ của phủ ấy).
Quý Ly sai hà nh khiển Hoà ng Hối Khanh là m cát địa sứ. Hối Khanh Ä‘em các thôn nhÆ° Cổ Lâu, gồm cả thảy 59 thôn trả cho nhà Minh. [48a] Quý Ly trách mắng, lăng nhục Hối Khanh vì trả lại đất nhiá»u quá. Những thổ quan do bên kia đặt, [Quý Ly] Ä‘á»u bà máºt sai thổ nhân ở đó đánh thuốc Ä‘á»™c giết Ä‘i.
Hán ThÆ°Æ¡ng lệnh cho những nÆ¡i đầu nguồn ở các trấn ná»™p gá»— là m cá»c. Châu VÅ© Ninh thì cho phép lấy gá»— ô má»… ở lăng Cổ Pháp Ä‘Æ°a đến cho các quân đóng cá»c ở các cá»a biển và những nÆ¡i xung yếy trên sông Cái để phòng giặc phÆ°Æ¡ng Bắc.
Năm ấy đói.
Hán ThÆ°Æ¡ng lệnh cho các quan phủ, lá»™, châu, huyện kiểm tra xem các nhà già u có bao nhiêu thóc, bảo há» bán cho dân, số lượng nhiá»u Ãt khác nhau.
Mùa hạ, tháng 6, sét đánh và Äông cung (tên nô cùng vú nuôi của Äông cung bị chết). Hán ThÆ°Æ¡ng có lệnh cầu lá»i nói thẳng.
Äại xá.
Hán ThÆ°Æ¡ng nghị bà n việc dá»i các cung Ä‘iện ở Äông Äô tá»›i là m ở Ä‘á»™ng Cổ Liệt1327 .
Bấy giá» giặc phÆ°Æ¡ng Bắc sắp sang mà dân thì đã lâu ngại Ä‘i phục dịch nÆ¡i xa, cho nên đặt ra kế ấy để thu phục lòng ngÆ°á»i. NhÆ°ng rốt cuá»™c không là m được.
Hán ThÆ°Æ¡ng đăt 4 kho quân khÃ. Không kể là quân hay dân, há»… ai khéo nghá» [48b] Ä‘á»u sung và o là m việc.
Mùa thu, tháng 7, Quý Ly và Hán ThÆ°Æ¡ng Ä‘i tuần tra xem xét núi sông và các cá»a biển, ở kinh lá»™, vì muốn biết thế hiểm hay dá»… của các nÆ¡i. Tháng 8 thì trở vá».
Hán ThÆ°Æ¡ng sai bá»™ Lá»… thi chá»n nhân tà i, Ä‘á»— được 170 ngÆ°á»i. Lấy Hồ Ngạn, Lê Củng Thần sung là m thái há»c sinh lý hà nh1328 ; bá»n Cù XÆ°Æ¡ng Triá»u 6 ngÆ°á»i sung là m TÆ° Thiện Ä‘Æ°á»ng há»c sinh. (TÆ° Thiện Ä‘Æ°á»ng vốn là tên nhà há»c của thái tá» triá»u Trần).
Nhà Minh sai bá»n ná»™i quan Nguyá»…n Tông Äạo sang.
Tháng 9, Hán Thương sai thi lại viên.
Hán ThÆ°Æ¡ng định quân Nam ban và Bắc ban chia thà nh 12 vệ; quân Äiện háºu đông và tây chia thà nh 8 vệ; má»—i vệ 18 Ä‘á»™i, má»—i Ä‘á»™i 18 ngÆ°á»i; đại quân thì 30 Ä‘á»™i, trung quân thì 20 Ä‘á»™i, má»—i doanh là 15 Ä‘á»™i, má»—i Ä‘oà n là 10 Ä‘á»™i; cấm vệ đô thì 5 Ä‘á»™i. Äại tÆ°á»›ng quân thống lÄ©nh cả.
Hán ThÆ°Æ¡ng sai tả Hình bá»™ lang trung [49a] Phạm Canh sang nhà Minh xin giảng hòa, Thông phán là LÆ°u Quang Äình là m phó sứ. Nhà Minh chỉ giữ má»™t mình Canh ở lại mà cho Quang Äình trở vá».
Quý Ly biếm Nguyễn Cảnh Chân là m An phủ sứ lộ Thăng Hoa; lấy Phong quốc giám quản cán Nguyễn Ngạn Quang là m Tuyên phủ sứ kiểm chức chế trà sứ trấn Tân Ninh. Quý Ly là m thơ ban cho Quang rằng:
Biên quáºn thừa tuyên tÆ° tráng chÃ, Hùng phiên tiết chế hữu huy du. Thanh tùng bảo nhÄ© tuế hà n tiết, Bạch phát khoan dÆ° tây cố Æ°u. Huấn sức binh nông giai tá»±u tá»±, Giản đình trấn thú thị hà thu. Cần lao váºt vị vô tri giả, Tứ mục nguyên phi tế miện lÆ°u. (Trấn trị biên cÆ°Æ¡ng nuôi chà mạnh, Hùng phiên tiết chế sẵn mÆ°u hay. Thông xanh ngÆ°Æ¡i hãy bá»n tiết lạnh, Tóc bạc ta nguôi lo phÃa tây. Rèn luyện binh nông Ä‘á»u giữ nghiệp, Triệt hồi trấn thú há»i bao ngà y? Cần lao chá»› bảo không ngÆ°á»i biết, Tua mÅ© đâu cho nổi mắt nà y). Quý Ly thấy mình tuổi đã 70, ban cho phụ lão các lá»™ từ 70 tuổi trở lên má»—i ngÆ°á»i hưởng tÆ°á»›c 1 tÆ°, Ä‘Ã n bà thì ban tiá»n. Ở kinh thà nh thì ban tÆ°á»›c và ban tiệc rượu.
Hán ThÆ°Æ¡ng sai Thái thú Äông lá»™ Hoà ng Hối Khanh đốc suất dân phu [49b] đắp thà nh Äa Bang1329 để chống giặc.
Khi ấy có ngôi Ä‘á»n bị dân phu phá hủy, Hối Khanh ban đêm chiêm bao thấy thần nhân đến báo, cho là m lại Ä‘á»n đó.
(Hối Khanh là m thơ có câu rằng:
Mao thiá»m mệnh dã cung tiá»u thoán, Lão má»™c thì hồ ách phủ cân. (Mái tranh Ä‘Ã nh pháºn nÆ¡i Ä‘un nấu, Cây cối thÆ°á»ng khi chịu búa rìu). NgÆ°á»i thức giả biết là sau ông sẽ không được trá»n vẹn.
Hán ThÆ°Æ¡ng sai quân vệ Äông Äô đóng cá»c chặn cá»a sông Bạch Hạc để chống giặc từ Tuyên Quang đến.
Hán ThÆ°Æ¡ng chiếu truyá»n An phủ sứ lá»™ vá» triá»u, cùng vá»›i các quan ở kinh há»p bà n nên đánh hay nên hòa.
Có ngÆ°á»i khuyên nên đánh, chá»› để là m mối lo ngà y sau. Trấn thủ Bắc Giang Nguyá»…n Quân cho là nên tạm hòa, chiá»u theo những Ä‘iá»u chúng muốn để hoãn binh thì hÆ¡n.
Tả tướng quốc Trừng nói:
"Thần không sơ đánh, chỉ sợ lòng dân không theo thôi!".
Quy Ly ban cho cái hộp trầu bằng và ng.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Mệnh trá»i là ở lòng dân. Câu nói của Trừng hiểu được [50a] Ä‘iá»u cốt yếu đó. Không thể vì cá»› là há» Hồ mà bá» câu nói của Trừng.
Hán Thương cấm nấu rượu, vì lãng phà thóc gạo.
Hán Thương bãi bỠquan hương đình.
BÃnh Tuất, [1406], (Hán ThÆ°Æ¡ng Khai Äại năm thứ 4, Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 4). Mùa hạ, tháng 4, nhà Minh sai Chinh Nam tÆ°á»›ng quân Hữu quân đô đốc đồng tri là Hà n Quan và Tham tÆ°á»›ng đô đốc đồng tri là Hà n Quan và Tham tÆ°á»›ng đô đốc đồng tri là Hoà ng Trung Ä‘em 10 vạn quân ở Quảng Tây sang xâm lược, mượn cá»› Ä‘Æ°a tên Trần VÆ°Æ¡ng ngụy là Thiêm Bình vá» nÆ°á»›c. Quân dừng lại ở địa đầu biên giá»›i không Ä‘i.
Ngà y mồng, Hoà ng Trung đánh và o cá»a ải Lãnh Kinh1330 . Quân há» Hồ thất bại.
Sáng hôm đó, các quân thủy bá»™ giao chiến, nhị vệ đại tÆ°á»›ng Phạm Nguyên Khôi, tÆ°á»›ng chỉ huy quân Chấn CÆ°Æ¡ng là Chu Bỉnh Trung, tÆ°á»›ng chỉ huy quân Tam Phụ là Trần Huyên Huyên, Tả Thần Dá»±c quân Trần Thái Bá»™c Ä‘á»u thua chết. Tả tÆ°á»›ng quốc Trừng bá» thuyá»n lên bá», suýt bị vây, có ngÆ°á»i vá»™i dìu xuống thuyá»n thoát được. Äó là vì thấy bên kia quân [50b] Ãt, coi thÆ°á»ng chúng. Duy có Tả Thánh Dá»±c quân Hồ Vấn từ VÅ© Cao dẫn quân tá»›i đánh úp, giặc bị thua.
Trung liệu thế không địch nổi, đến trống canh hai ná»a đêm trốn vá». TÆ°á»›ng chỉ huy quân Hữu Thánh Dá»±c Hồ Xạ, tÆ°á»›ng chỉ huy quân Thánh Dá»±c Bắc Giang Trần ÄÄ©nh đã được lệnh chặn đánh ở cá»a ải Chi Lăng từ trÆ°á»›c. Quân Minh bèn Ä‘Æ°a giải Thiêm Bình cho ta và sai quân y Cao Cảnh Chiếu gá»i thÆ° hà ng nói rằng:
"Quan tổng binh Hoà ng sai tiểu nhân tá»›i đây trình bà y ngà i biết việc nà y: TrÆ°á»›c vì Thiêm Bình chạy sang triá»u đình tâu rằng hắn chÃnh là con của quốc vÆ°Æ¡ng An Nam, vì thế má»›i sai đại binh sang chiêu dụ. Không ngá» trăm há» xứ nà y Ä‘á»u không phục, rõ rà ng là hắn nói báºy. Nay lui quan quân vá» tâu vá»›i triá»u đình thì bị quan ải dá»c Ä‘Æ°á»ng ngăn giữ, nghẽn lối Không qua được. Nay Ä‘em Thiêm Bình tá»›i ná»™p, xin thả cho Ä‘i thì may lắm".
Hồ Xạ cho phép. Vì thế, tuy bắt bắt được nhiá»u tù binh mà [51a] ngÆ°á»i Minh vẫn có kẻ trốn được.
Lá»… dâng thắng tráºn xong, tra há»i Thiêm Bình là tông phái nà o, Thiêm Bình không chịu nói. Lệnh ngÆ°á»i nà o nháºn biết được Thiêm Bình thì thưởng tÆ°á»›c 1 tÆ°, nhÆ°ng không ai dám nháºn. Xá» tá»™i lăng trì.
Thiêm Bình là gia nô của Trần Nguyên Huy, tức là Nguyá»…n Khang. Các tù binh bắt được Ä‘Æ°a Ä‘i Nghệ An để là m ruá»™ng, bá»n quan lại thì giữ ở kinh giao cho các nhà quyá»n quý nháºn nuôi.
Ná»™i cẩm y vệ nhà Minh Phạm Chất nói vá»›i Hán ThÆ°Æ¡ng rằng LÆ°u Quang ÄÄ©nh vâng mệnh Ä‘i sứ đến Bắc Kinh có láºy Thiêm Bình. Ngay hôm ấy bắt Quang ÄÄ©nh Ä‘em chém.
Hán ThÆ°Æ¡ng thưởng chiến công, má»—i ngÆ°á»i tÆ°á»›c 3 tÆ°. Hồ Xạ vì nghe kế ngÆ°á»i Minh bắt giải Thiêm Bình để đến ná»—i bá»n Hoà ng Trung chạy thoát, không được vạn toà n, nên Xạ và những thuá»™c hạ của ông chỉ được thưởng 2 tÆ°. Các quan văn võ trong ngoà i dâng biểu mừng, [Hán ThÆ°Æ¡ng] từ chối không nháºn.
Khi quân Minh má»›i và o [51b] cõi, ra lệnh cho nhân dân Ä‘á»u phá bá» hết lúa má; các xứ Lạng Châu, VÅ© Ninh, Bắc Giang, Gia Lâm, Tam Äái, Ä‘á»u nghiêm chỉnh là m vÆ°á»n không nhà trống. Quân Minh rút Ä‘i, nhân dân lại phục nghiệp nhÆ° cÅ©.
Hán ThÆ°Æ¡ng sai An phủ sứ Tam Giang là Trần Cung Túc sang nhà Minh cầu hòa và giải thÃch sá»± việc Thiêm Bình, Thông phán Ãi Châu là Mai Tú Phu là m phó sứ, Thiêm phán Tưởng TÆ° là m tòng sá»±. Nhà Minh giữ há» lại, sau bắt được hai [cha con] há» Hồ má»›i thả vá».
Hán ThÆ°Æ¡ng gá»i Tuyên phủ sứ Thăng Hoa Nguyá»…n Ngạn Quang vá» là m Äại lý chÃnh; lấy Trấn phủ sứ NghÄ©a Châu là Lê Quang Tổ là m Tuyên phủ sứ Thăng Hoa. Hối Khanh giữ chức Hà nh khiển tả ty thị lang kiêm lÄ©nh thái thú Thăng Hoa, tiết chế Tân Ninh, chuyên quyá»n cai trị má»™t phÆ°Æ¡ng. Äá»— Mãn thôi chức Thượng thÆ° lệnh hữu tham tri chÃnh sá»±, lấy Hà nh khiển Binh bá»™ thượng thÆ° kiêm Thiên NgÆ°u vệ đại tÆ°á»›ng quân Äá»— Nhân Giám thay. [52a] Ná»™i nhân coi quân Thiên ChÆ°Æ¡ng là Ngô Miá»…n là m Hà nh khiển thượng thÆ° lệnh hữu tham tri chÃnh sá»± kiêm coi các lăng phủ Thiên XÆ°Æ¡ng.
Tháng 6, đỉnh tháp Báo Thiên đổ, An phủ sứ Äông Äô Lê Khải không báo tin, bị biếm 1 tÆ°.
Hà nh khiển môn hạ hữu ty lang trung Trần Ngạn Chiêu bị bãi là m Há»™ bá»™ thượng thÆ°, lấy Thiêm tri ná»™i máºt kiêm tri Thẩm hình viện sá»± Nguyá»…n Cẩn là m Hà nh khiển môn hạ hữu ty lang trung.
Hán ThÆ°Æ¡ng bổ thêm hÆ°Æ¡ng quân, lấy ngÆ°á»i có phẩm tÆ°á»›c tạm trông coi. Chiêu má»™ những ngÆ°á»i vong mệnh là m quân dÅ©ng hãn, đặt các chức thiên há»™, bách há»™ để cai quản.
Quý Ly chiêm bao thấy thần nhân ngâm bà i thơ rằng:
Nhị nguyệt tại gia, Tứ nguyện loạn hoa, NgÅ© nguyệt phong ba, Bát nguyệt sÆ¡n hà , Tháºp nguyệt long xa. (Tháng hai ở nhà , Tháng tÆ° loạn hoa, Tháng năm sóng gió, Tháng tám núi sông, Tháng mÆ°á»i xe rồng). Mùa thu, tháng 7, Hán ThÆ°Æ¡ng ra lệnh cho các lá»™ đóng cá»c gá»— ở bá» phÃa nam sông Cái, từ thà nh Äa Bang đến Lá»— [52b] Giang và từ Lạng Châu đến Trú Giang Giang1331 để là m kế phòng thủ.
Hán ThÆ°Æ¡ng hạ lệnh cho dân Tam Äái và Bắc Giang tÃch trữ lÆ°Æ¡ng thá»±c, vượt sông sang là m nhà cá»a ở chá»— đất hoang, chuẩn bị di cÆ° đến đó.
Hán ThÆ°Æ¡ng gá»i các quan cÅ© chá» lệnh bổ dụng.
Tháng 9, nhà Minh sai ChinhDi hữu phó tÆ°á»›ng quân Ä‘eo ấn Chinh di phó tÆ°á»›ng quân Tân Thà nh hầu TrÆ°Æ¡ng Phụ, Tham tÆ°á»›ng Huỳnh DÆ°Æ¡ng Bá1332 Trần Húc, Ä‘em 40 vạn quân đánh và o cá»a ải Pha LÅ©y1333 cứ má»™t toán mai phục, má»™t toán hà nh quân, thay nhau phiên nhau cứu ứng lẫn nhau.
Chinh Di tả phó tÆ°á»›ng quân Tây Bình hầu Má»™c Thạnh, Tham tÆ°á»›ng hữu quân đô đốc đồng tri Phong Thà nh hầu Lý Bân cÅ©ng Ä‘em 40 vạn quân đánh và o cá»a ải Phú Lệnh1334 , xẻ núi, chặt cây, mở Ä‘Æ°á»ng tiến quân. Hai đạo quân tổng cá»™ng là 80 vạn.
Tháng 11 [quân Minh] há»™i ở sông Bạch Hạc, bà y doanh trại bá» bắc sông Cái, đến táºn Trú Giang.
Hán [53a] ThÆ°Æ¡ng hạ lệnh cho quân ở sông Cái theo sá»± tiết chế của Tả tÆ°á»›ng quốc Trừng, quân ở Trú Giang theo sá»± tiết chế của Thiêm văn triá»u chÃnh Hồ Äá»—. PhÃa ngoà i liên kết chiến hạm của thủy quân, trên bá» thì binh tÆ°á»›ng của ta đóng đối diện vá»›i doanh trại giặc, nhÆ°ng chÆ°a từng giao chiến tráºn nà o.
TrÆ°á»›c đó, nhà Minh sai Thái tá» thái phó Thà nh quốc công Chu Năng là m tổng binh Ä‘eo ấn Chinh Di tÆ°á»›ng quân Ä‘em quân xâm lược phÆ°Æ¡ng Nam. Năng đến phủ Thái Bình ở Quảng Tây thì chết. TrÆ°á»›c đó Năng đã là m bảng văn kể tá»™i há» Hồ, rêu rao là tìm ngÆ°á»i há» Trần cho khôi phục lại vÆ°Æ¡ng tÆ°á»›c. Äến đây, bá»n Phụ, Thạnh viết lá»i bảng văn ấy và o nhiá»u mảnh gá»— thả theo dòng. Các quân ngÆ°á»i nà o trông thấy thì cho là đúng nhÆ° lá»i trong bảng, hÆ¡n nữa lại chán ghét chÃnh sá»± hà khắc của há» Hồ, không còn bụng dạ chiến đấu nữa.
Bá»n Mạc Äịch, Mạc Thúy, Mạc Viá»…n và Nguyá»…n Huân mạo nháºn là há» Mạc Ä‘á»u là những kẻ bất đắc chÃ, đón hà ng quân Minh, ngÆ°á»i Minh Ä‘á»u trao cho quan chức. Sau Thúy là m đến tham chÃnh; Äịch là m đến chỉ huy [53b] sứ; Viá»…n là m đến diêm váºn sứ; Huân là m đến bố chÃnh; (Thúy, Äịch, Viá»…n là cháu Mạc ÄÄ©nh Chi).
Mùa đông, tháng 10, ngÆ°á»i Minh lại đến. Từ sông Lô trở lên bắc lại thá»±c hiện đồng không nhà trống nhÆ° lần trÆ°á»›c.
Tháng 12, ngà y mồng 2, ngÆ°á»i Minh chiếm được Việt Trì, bá» sông Má»™c Hoan và chổ đóng cá»c ở sông Bạch Hạc. TÆ°á»›ng chỉ huy quân Tả Thánh Dá»±c Hồ Xạ không giữ nổi, phải dá»i hà ng tráºn sang phÃa nam sông Cái.
Äêm mồng 7, ngÆ°á»i Minh cho khiêng thuyá»n ra bá» phÃa bắc bãi sông Thiên Mạc. TÆ°á»›ng quân Trần ÄÄ©nh đánh bại quân Minh. TÆ°á»›ng Minh Ä‘em những tên thoát lui thi hà nh quân lệnh, binh lÃnh chúng liá»u chết cố đánh, tá»± nguyện láºp công.
Äêm ngà y mồng 9, quân Minh đánh úp quân há» Hồ ở bãi Má»™c Hoà n. TÆ°á»›ng chỉ huy quân Tả Thần Dá»±c Nguyá»…n Công Khôi Ä‘ang vui chÆ¡i nữ sắc, không phòng bị, thuyá»n bị cháy gần hết, toà n quân bị tiêu diệt, lặng im không có tiếng Ä‘á»™ng của chiến tráºn. Thủy quân ở phÃa trên và phÃa dÆ°á»›i không ai đến cứu, chỉ từ xa xin tả tÆ°á»›ng quốc Trừng xem ai [54a] có thể thay giữ chá»— đó. Quân Minh liá»n vượt sông là m cầu phao để sang.
Sáng ngà y 12, ngÆ°á»i Minh là TrÆ°Æ¡ng Phụ dẫn đô đốc Hoà ng Trung, đô chỉ huy Thái Phúc tiến công phÃa tây bắc thà nh Äa Bang. Má»™c Thạnh dẫn bá»n đỠđốc Trần Tuấn, tiến công phà đông nam thà nh. Xác chết chất cao ngang vá»›i thà nh mà giặc vẫn tiến đánh, không tên nà o dám dừng lại. Bá»n Nguyá»…n Tông Äá»—, tÆ°á»›ng chỉ huy quân Thiên TrÆ°á»ng Ä‘Ã o thà nh cho voi ra. NgÆ°á»i Minh dùng há»a tiá»…n bắn voi. Voi lui lại, ngÆ°á»i Minh theo voi đánh và o. Thà nh liá»n bị hạ. Các quân ở dá»c sông Ä‘á»u tan vỡ, lui giữ Hoà ng Giang. NgÆ°á»i Minh và o Äông Äô bắt cÆ°á»›p con gái, ngá»c lụa, thống kê lÆ°Æ¡ng chứa, chia quan là m việc, chiêu táºp dân xiêu tán, là m kế ở lâu dà i. Chúng thiến hoạn nhiá»u con trai nhá» tuổi và thu lấy tiá»n đồng ở các xứ, cho chạy trạm Ä‘Æ°a vá» Kim Lăng.
Chú ThÃch:
1142 Chỉ Hồ Quý Ly.
1143 Xem chú thÃch Táºp I, BK1, 24b.
1144 NghÄ©a là "Trung VÅ© Hầu chá»i giặc".
1145 Lá»I Tượng của quẻ Khôn trong Kinh Dịch. Nguyên văn "trà mệnh toại chÃ".
1146 Nguyên văn là "nhân binh", ngỠlà khắc lầm.
1147 Binh lÃnh ghi trong sổ binh.
1148 Thuế dung: hay thuế Ä‘inh, tức là thuế thân. Hồi đầu Ä‘á»i Trần dẫu có thuế Ä‘inh nhÆ°ng chỉ ngÆ°á»I có ruá»™ng má»›I phải đóng. Äến đây, không cứ có ruá»™ng hay không, Ä‘á»u phải đóng cả, chỉ binh lÃnh má»›i được miá»…n.
1149 Giúp mÆ°u kế cho được vuông tròn. "PhÆ°Æ¡ng" (chỉ Äa PhÆ°Æ¡ng) có nghÄ©a là "vuông", "viên" là "tròn" chỉ Cá»± Luáºn. Luáºn âm Ä‘á»c gần vá»›i luân, có nghÄ©a là "tròn". "PhÆ°Æ¡ng viên tá lá»±" còn có nghÄ©a Äa PhÆ°Æ¡ng và Cá»± Luáºn bà y giúp mÆ°u kế.
1150 Xem Trần Dụ Tông, Äại Trị năm thứ 5, BK7.
1151 Khám: là tần dướI của tháp chùa.
1152 Nguyên văn: "Triệt bỉ tang đồ, trủ mâu hộ đũ", là câu trong một bà i thơ của Kinh Thi, ý nói phải đỠphòng sự biến lúc chưa xảy ra.
1153 Sông Ngu: là má»™t nhánh sông Mã, nay là sông Lạch TrÆ°á»ng ở huyện Hoằng Hóa tỉnh Thanh Hóa.
1154 Hải Tây: là vùng đất suốt, từ Thanh Hóa trở và o đến Thuáºn Hóa. Äến Ä‘á»I Lê ( 1428) có đặt đạo Hải Tây (Hải Tây đạo).
1155 Äại Than: là tên xã thuá»™c huyện Gia Bình cÅ©, nay thuá»™c huyện Gia LÆ°Æ¡ng tỉnh Hà Bắc.
1156 Quắc HÆ°Æ¡ng: thuá»™c huyện Mỹ Lá»™c, Nam Äịnh cÅ©, nay thuá»™c tỉnh Nam Hà .
1157 Nay thuộc huyện Hưng Hà , tỉnh Thái Bình.
1158 Nên sá»a lại là Thiệu Khánh (1370-1372) Toà n thÆ°: Tháng 10 (năm 1370), vua... tránh ra trấn Äà Giang... ; còn Thiên Khánh là niên hiệu của Trần Cảo 1426.
1159 HÆ°Æ¡ng Long Äà m: nay là đất thuá»™c huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i.
1160 Tức núi Hà m Rồng ở Thanh Hóa.
1161 Cá»a biển cÅ©, sau đã bị lấp, ở huyện Yên Mô cÅ©, nay thuá»™c huyện Tam Äiệp, tỉnh Ninh Bình.
1162 Sau là cá»a biển NÆ°Æ¡ng Loan ở huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà TÄ©nh.
1163 Sau là vùng biển Vĩnh Sơn, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình.
1164 Trấn Quảng Oai: thá»i cuốI Trần là phủ Quảng Oai; Ä‘á»i Lê, gồm đất huyện LÆ°Æ¡ng SÆ¡n, tỉnh SÆ¡n Bình và huyện Tùng Thiện cÅ©, nay là má»™t phần của huyện Ba Vì, Hà Ná»™i.
1165 Kẻ ăn thịt: chỉ ngÆ°á»i là m quan.
1166 Cung Bảo Hòa: ở núi Lan Kha, tức núi Pháºt TÃch ở xã Pháºt TÃch, huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc.
1167 Thiên Nghệ văn chì trong Äại Việt Thông sá» của Lê Quý Äôn ghi rằng Bảo Hòa Ä‘iện dÆ° bút có 8 quyển.
1168 Chùa Vạn Phúc ở núi Tiên Du: tức chùa Pháºt TÃch ở núi Pháºt TÃch, thuá»™c xã Pháºt TÃch, huyện Tiên SÆ¡n, tỉnh Hà Bắc.
1169 Lâm An: tên lá»™ Ä‘á»I Nguyên ở Vân Nam. Minh đổi thà nh phủ Lâm An, trị sở đóng tại huyện Kiến Thủy.
1170 Huyện Thủy VÄ©: Ä‘á»i Trần tức châu Thủy VÄ© Ä‘á»i Lê, tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›I toà n bá»™ tỉnh Là o Cai, tức gồm đất các huyện Bát Xá, MÆ°á»ng KhÆ°Æ¡ng, Bắc Hà , Sa Pa, Bảo Thắng và thị xã Lao Cai.
1171 Côn Sơn: thuộc huyện Chà Linh,tỉnh Hải Hưng.
1172 Nhân Vinh có vợ là công chúa Huy Ninh. Nhân Vinh chết, Nghệ Tông Ä‘em Huy Ninh gả cho Quý Ly, nhÆ° váºy Hoà ng Trung gá»i Quý Ly là bố dượng.
1173 TÆ°Æ¡ng NhÆ°: tức TÆ° Mã TÆ°Æ¡ng NhÆ°, tên tá»± là TrÆ°á»ng Khanh, ngÆ°á»i Thà nh Äô. Äá»I Hán Cảnh Äế là m vÅ© kỵ, thÆ°á»ng thị, dùng tiếng Ä‘Ã n khêu gợi ngÆ°á»i phụ nữ trẻ má»›i góa chồng là Trác Văn Quân, con gái yêu của Trác VÆ°Æ¡ng Tôn, rồi hai ngÆ°á»i má»›i lấy nhau. Sau được bố vợ giúp đỡ, TÆ°Æ¡ng NhÆ° trở nên già u có, rồi là m quan, được phong tá»›i chức Hiếu Văn viên lệnh, rất giá»i vá» từ chÆ°Æ¡ng.
1174 Theo Nghệ văn chi của Lê Quý Äôn, Trần Nguyên Äán soạn Băng Hồ ngá»c hác táºp, 10 quyển. CÅ©ng theo sách trên, Hồ Tông Thốc soạn Thảo nhãn hiệu tần táºp).
1175 SÄ© Thà nh: nên sÆ°a là Thổ Thà nh, tên xã thuá»™c huyện Äông Thà nh, phủ Diá»…n Châu, nay thuá»™c tỉnh Nghệ An.
1176 à nói má»™t ngÆ°á»i là m quan, cả hỠđược nhá».
1177 Văn võ toà n tà i, vua tôi một dạ.
1178 Kinh dịch có câu: "Lý sÆ°Æ¡ng nhi kiên băng chÃ" (Giẫm lên sÆ°Æ¡ng thì biết sẽ có băng cứng), ý nói phải tháºn trá»ng Ä‘á» phòng sá»± biến xảy ra, khi má»›i thấy triệu chứng, nhÆ° thấy có sÆ°Æ¡ng là biết sẽ có đóng băng.
1179 Tỳ là em của Quý Ly.
1180 Núi Äại Lại: CÅ©ng gá»i là núi Kim Âu. Thuá»™c huyện VÄ©nh Lá»™c, tỉnh Thanh Hóa ngà y nay.
1181 Äế Hiện là con Duệ Tông, cháu Nghệ Tông. à nói nên phế bá» Äế Hiện mà láºp con mình.
1182 Tên húy là Ngung, con út Nghệ Tông, sau được láºp là m vua.
1183 Theo quy chế của nhà Trần, đáng lẽ Nghệ Tông phải gá»i Äế Hiện là "quan gia". Ở đây gá»i là "đại vÆ°Æ¡ng" là có ý gay gắt, không coi Hiện là "đế" nữa.
1184 Nguyên văn thiếu hai chữ Thiết Giáp, chúng tôi theo các bản khác bổ sung và o.
1185Giải tán quân lÃnh.
1186 Năm 1399, Kiến Tân là niên hiệu Trần Thiếu Äế.
1187 Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà ghi là SÆ° Lân.
1188 Có sách chép là Äặng Văn Bác (Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chÃ) hay Du Vân VÄ© (Minh sá», 1.321).
1189 LÆ°Æ¡ng Giang: tức sông LÆ°Æ¡ng, hay sông Chu ở Thanh Hóa. NhÆ°ng LÆ°Æ¡ng Giang còn là tên má»™t khu vá»±c có sông LÆ°Æ¡ng chảy qua. Theo An Nam chà lược của Lê Trác thì LÆ°Æ¡ng Giang là má»™t huyện LÆ°Æ¡ng Giang. Äầu thá»i Lê cÅ©ng còn gá»i là huyện LÆ°Æ¡ng Giang, mãi đến đầu thế ká»· XVI má»›i đổi tên là huyện Thụy Nguyên. Vá» sau là đất huyện Thiệu Hóa, nay là má»™t phần đất huyện Thiệu Yên, tỉnh Thanh Hóa.
1190 Äiá»n Kỵ: nha tÆ°á»›ng nÆ°á»›c Tá» Ä‘á»i Chiến Quốc. Äiá»n Kỵ sau chiếm nÆ°á»›c Tá».
1191 Cổ Vô: CMCB 11 chú là tên hương.
1192 Trần Khát Chân: là dòng dõi Bảo NghÄ©a VÆ°Æ¡ng Trần Bình Trá»ng.
1193 Sông Lô thá»i trần tức sông Hồng.
1194 Sông Hải Triá»u: tức sông Luá»™c hiện nay, khúc sông chảy qua huyện Phù Tiên, Hải HÆ°ng và huyện HÆ°ng Hà , Thái Bình.
1195 La Xã: nay là Xuân La, huyện Từ Liêm, phÃa tây Hồ Tây.
1196 Nộc Châu: thuộc lộ Quốc Oai.
1197 Miệt Giang: tức sông Châu Cầu ngà y nay, là phân lưu của sông Hát, nối với sông Hoà ng Giang.
1198 Nguyên văn: "há»a súng", chỉ loại súng có nòng kim loại và có nhồi thuốc cháy.
1199 ÄÆ°á»ng men theo núi, phải lấy gá»— bắc sà n mà đi.
1200 CMCB 11 chép là Trần Khang.
1201 Tây Châu: tên huyện Ä‘á»i Trần và đầu thá»i Lê. Äến thế ká»· XVII, đổi là Nam Chân. Nay là đất huyện Nam Ninh, tỉnh Nam Hà .
1202 Nguyên Hy: có hai ngÆ°á»i anh là Linh Äức (Äế Hiện) và Nguyên Diệu Ä‘á»u bị giết, nên lo ngại không yên.
1203 An Hoạch: Tức là ng Nhồi, hay Nhuệ thôn, thuá»™c huyện Äông SÆ¡n, tỉnh Thanh Hóa.
1204 Tháºp cầm: Có nghÄ©a là "mÆ°á»i loà i chim", thÆ¡ vịnh.
1205 Bản ChÃnh Hòa mất tá» 20a và b. Chúng tôi dịch theo bản VHv 179/1-9 kho sách Hán Nôm, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, BK8, 20a-b.
1206 Nay là đất huyện Hải Ninh, tỉnh Quảng Ninh.
1207 Từ BK8, 21a, dịch theo bản ChÃnh Hòa.
1208 CMCB 11 chú rằng Quý Ly nói nhiá»u để khóa miệng má»i ngÆ°á»i.
1209 Nguyên văn: "Thâm tai! Lê sÆ°", có nhiá»u cách hiểu. Ở đây dịch theo các hiểu của Bùi Má»™ng Hoa.
1210 Nguyên văn: "Quân bất máºt tắc thất thần", lá»i của Hệ từ trong Kinh Dịch, giải nghÄ©a hà o "sÆ¡ cá»u" quẻ Tiết.
1211 CMCB tr.10 chú rằng: Má»—i đô là 30 ngÆ°á»i .
1212 Chu Công: tức Chu Công Äán, con Văn VÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i định ra quan chế, lá»… nhạc. Äá»i sau nói đến lá»…, nhạc, phần nhiá»u nhắc đến Chu Công.
1213 Khổng Tá»: tên là Khâu, tên tá»± là Trá»ng Ni, ngÆ°á»i nÆ°á»›c Lá»— thá»i Xuân Thu, đã san định Lục kinh, là sách kinh Ä‘iển của Nho giáo, trở thà nh ông tổ của nho gia.
1214 Tượng trÆ°ng cho ngôi vị của thiên tá».
1215 Luáºn ngữ: là sách ghi những lá»i của Khổng Tá», do há»c trò của ông biên táºp, được coi là sách kinh Ä‘iển của nho gia.
1216 Xem Luáºn ngữ thiên Ung dã, Nam Tá» là vợ Vệ Linh Công, đẹp nhÆ°ng rất dâm dáºt.
1217 Xem Luáºn ngữ thiên Vệ Linh Công, Khổng Tá» từ nÆ°á»›c Vệ sang nÆ°á»›c Trần, dá»c Ä‘Æ°á»ng bị hết lÆ°Æ¡ng ăn, ngÆ°á»i Ä‘i theo đói đến ná»—i không đứng dáºy được.
1218 Xem Luáºn ngữ thiên DÆ°Æ¡ng hoá, Công SÆ¡n tức Công SÆ¡n Phất Nhiá»…u, là m quan tể của há» Quý, giữ ấp Phi là m phản. Pháºt Hất là quan tể ấp Trung Mâu, gia thần của quan đại phu Triệu Giản Tá» nÆ°á»›c Tần.
1219 Hà n DÅ©: tên tá»± là Thoái Chi, cÅ©ng gá»i là Hà n XÆ°Æ¡ng Lê, ngÆ°á»i Nam DÆ°Æ¡ng, là má»™t danh nho Ä‘á»i ÄÆ°á»ng.
1220 Chu Máºu Thúc là tên tá»± của Chu Äôn Di Ä‘á»i Tống, hiệu là Liêm Khê tiên sinh, soạn Thái cá»±c đồ và sách Thông thÆ°, là ông tổ của phái Lý há»c.
1221 Trình Hiệu, Trình Di: là hai anh em, há»c trò Chu Äôn Di. Trình Hiệu, hiệu là Minh Äạo tiên sinh, có san định lại sách TÃnh lý và thuyết Thái cá»±c đồ. Trình Di, hiệu là ChÃnh Thúc, hiệu là y Xuyên tiên sinh, là em Trình Hiệu, có là m truyện cho kinh Dịch và kinh Xuân thu.
1222 DÆ°Æ¡ng Thi: tên tá»± là Trung Láºp, hiệu là Quy SÆ¡n tiên sinh, há»c trò của Trình Di.
1223 Trá»ng Tố: là tên của La Tùng Ngạn, hiệu là Dá»± ChÆ°Æ¡ng tiên sinh, há»c trò DÆ°Æ¡ng Thi. Ông ở ẩn, Ä‘á»c sách, không ra là m quan.
1224 Lý Diên Bình: tức Lý Äồng, tên hiệu là Diên Bình tiên sinh, là há»c trò La Tùng Ngạn và là thầy há»c Chu Hy, nổi tiếng vá» lý há»c.
1225 Chu Tá»: tức Chu Hy, tên tá»± là Nguyên Hối (sau đổi là Trá»ng Hối), khi mất được tòng tá»± ở Văn Miếu nên gá»i là Chu Tá», là ngÆ°á»i táºp đại thà nh của phái Lý há»c Ä‘á»i Tống.
1226 Huyện Tân Phúc: sau là huyện Äa Phúc, nay thuá»™c huyện Sóc SÆ¡n, Hà Ná»™i.
1227 CMCM 11 chép là Thiên Huy công chúa, con gái thượng hoà ng.
1228 Tức Ja-va (In-đô-nê-xi-a).
1229 Chu Công Äán là quan chủng tá» của nhà Chu. Chu VÅ© VÆ°Æ¡ng Phát chết, con là Thà nh VÆ°Æ¡ng Tung lên ngôi lúc 13 tuổi. Chu Công phải trông coi má»i việc, giúp Thà nh VÆ°Æ¡ng đến lúc trưởng thà nh.
1230 Hoắc Quang giữ chức Äại tÆ° mã tÆ°á»›ng quân, phò Hán Chiêu Äế lúc lên ngôi má»›i 9 tuổi.
1231 Gia Cát Lượng tức Khổng Minh, là thừa tÆ°á»›ng của Chiêu Äế LÆ°u Bị nÆ°á»›c Thục Ä‘á»i Tam Quốc. LÆ°u Bị chết, con là LÆ°u Thiện nối ngôi, tức Thục Háºu chúa, má»i việc nÆ°á»›c, việc quân Ä‘á»u phải trông cáºy và o Gia Cát Lượng.
1232 Tô Hiến Thà nh là Thái úy triá»u Lý Cao Tông, nháºn di mệnh Cao Tông phò vua nhá» là Long Cán lên nối ngôi má»›i 3 tuổi.
1233 Tứ phụ: nghĩa là bốn viên đại thần giúp vua khi mới lên ngôi.
1234 Chỉ Thuáºn Tông.
1235 XÃch chủy: nghÄ©a là mõm Ä‘á», miệng Ä‘á», hay Ä‘á» má». XÃch chủy hầu là loà i Ä‘á» mỠám chỉ Lê Quý Ly.
1236 Bạch kê: nghÄ©a là gà trắng. Nghệ Tông sinh năm Tân Dáºu, tức năm gà . Tân thuá»™c hà nh kim, loà i kim sắc trắng. Vì thế "bạch kê" ám chỉ Nghệ Tông.
1237 Chữ vương? ở trong lòng chữ khẩu? là chữ "quốc"?.
1238 Theo tục nhà Trần, hằng năm và o ngà y mồng 4 tháng 4, vua há»™i há»p bá» tôi là m lá»… tuyên thệ ở Ä‘á»n Äồng Cổ. (Xem bản ká»·, quyển 5, Kiến Trung năm thứ 3, 1277).
1239 Chỉ Quý Ly.
1240 Chỉ Chiêm Thà nh.
1241 Chỉ Lê Quý Ly.
1242 Lá»i Äồng Trá»ng ThÆ° trong sách Hán thÆ°. Nguyên văn: "Tiá»n hữu sà m nhi bất kiến, háºu hữu tặc nhi bất tri".
1243 Nháºt ChÆ°Æ¡ng mÆ°u giết Quý Ly, bị Nghệ Tông giết (việc chép và o năm Quang Thái thứ 5, 1392).
1244 Sảnh, Ä‘Ã i: là Trung thÆ° sảnh và Ngá»± sá» Ä‘Ã i. Hoa lÆ°: là nhà ở của đại thần thân cáºn vua.
1245 Má»™t thiên trong sách Thượng thÆ° được coi do Chu Công Äán soạn ra để răn dạy Thà nh VÆ°Æ¡ng nhà Chu. "Vô dáºt" có nghÄ©a là chá»› có lÆ°á»i biếng, an nhà n. Ná»™i dung của thiên nà y là là m vua nên chăm lo chÃnh sá»±, hiểu ná»—i khó nhá»c của dân, không nên đánh thuế nặng...
1246 Nghĩa là giúp vua trị nước kiêm việc dạy bảo vua.
1247 Long Châu và Phụng NghÄ©a: Ä‘á»u thuá»™c tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
1248 CMCB 11 chép là Tăng Ä‘Æ°á»ng đầu mục, có lẽ là má»™t chức đứng đầu má»™t bá»™ pháºn nhà sÆ°.
1249 Mũ cao sơn: cũng chế như kiểu mũ viễn du, nhưng không lõm xuống, đứng thẳng, không có ống suốt tháo ra lắp và o.
1250 MÅ© thái cổ: theo Lá»… ký, là mÅ© của ngÆ°á»i má»›i gia quan, mÅ© vải thảm.
1251 MÅ© viá»…n du: theo DÆ° phục chà trong Háºu Hán thÆ° thì kiểu mÅ© nà y cÅ©ng nhÆ° mÅ© thông thiên, cao 9 tấc, thân mÅ© thẳng, Ä‘Ãnh mÅ© hÆ¡i lõm, thẳng chá»— lõm xuống ấy là m má»™t vòng sắt (cầu mÅ©), nằm ngang trÆ°á»›c vòng sắt có cái ống suốt ngang để tháo hoặc lắp vòng sắt ấy.
1252 MÅ© khÆ°á»›c phi: chế nhÆ° kiểu mÅ© trÆ°á»ng quan, cao 7 tấc, rá»™ng 5 tấc, là m bằng cáºt tre, nhÆ°ng bên dÆ°á»›i co lại.
1253 Quốc ngữ Thi nghÄ©a: giải thÃch Kinh Thi bằng quốc ngữ hay dịch Kinh Thi ra quốc ngữ (chữ Nôm).
1254 Chỉ 5 bộ sách kinh điển của nhà Nho là Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Dịch, Kinh Lê, Kinh Xuân thu và Kinh Nhạc.
1255 Long Äá»—: chỉ Thăng Long. Truyá»n thuyết kể rằng lúc Cao Biá»n nhà ÄÆ°á»ng má»›i đắp thà nh Äại La, thấy thần nhân hiện lên xÆ°ng là thần Long Äá»—. Äại La từ Ä‘á»i Lý đổi là Thăng Long. Do đó ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng gá»i là Thăng Long (Hà Ná»™i ngà y nay) là đất Long Äá»—.
1256 Sông Lô: hay sông Nhị, là sông Hồng ngà y nay.
1257 Nguyên văn "Tại đức bất tại hiểm" là câu của Ngô Khởi, má»™t danh tÆ°á»›ng Ä‘á»i Chiến Quốc nói vá»›i Ngụy VÅ© hầu.
1258 Bản dịch cũ (t.II, tr.201) chép là Trần Nguyên Hãn và chú là CMCB 11 chép là Trần Nguyên Hãn. Nhưng thực ra Cương mục ở chổ nà y vẫn ghi là Trần Nguyên Trữ coi phủ đô thống Tam Giang.
1259 Äảng: là má»™t Ä‘Æ¡n vị hà nh chÃnh Ä‘á»i xÆ°a gồm 50 nhà : toại tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° là ng, xã; tá»± và tÆ°á»ng Ä‘á»u là tên trÆ°á»ng há»c.
1260 Äây là tên đất thá»i Lê chứ không phải tên đất Ä‘á»i Trần. Có thể lá»i chiếu được chép lại không đúng nguyên văn.
1261 Quan Ä‘iá»n: tức ruá»™ng công .
1262 Bản dịch cũ chép là 11 mẫn và chú là CMCB 11 ghi 12 mẫu.
1263 Danh Ä‘iá»n: là ruá»™ng có ngÆ°á»i đứng tên, tức ruá»™ng tÆ°.
1264 ÄÆ°á»ng An: tức huyện Bình Giang vá» sau, nay là má»™t phần đất huyện Cẩm Bình, Hải HÆ°ng.
1265 Nguyên văn là chữ "hữu", nhÆ°ng chắc là chữ "cổ", CÆ°Æ¡ng Mục cÅ©ng chép là Cổ LÅ©ng. Cổ LÅ©ng là tên Ä‘á»i Trần, đến Ä‘á»i Lê má»›i đổi là Hữu LÅ©ng, nay là huyện Hữu LÅ©ng, thuá»™c tỉnh Lạng SÆ¡n.
1266 Nguyên văn là chữ? không có loại từ nà o có chữ nà y. Tên vua nhà Trần thÆ°á»ng có bá»™ nháºt, hoặc há»a. Ở đây, tên vua là An và thêm bá»™ há»a .
1267 Hà o Cá»u ngÅ© của quê Kiá»n trong Kinh Dịch nói: "Long phi tại thiên, lợi kiến đại nhân" được coi là điá»m xuất hiện vua giá»i, nên "ngôi cá»u ngÅ©" là chỉ ngôi vua.
1268 Tức thái tá».
1269 Huyá»n phong: là phong cách thanh tao, ở đây chỉ đạo giáo.
1270 Hoà ng ốc: loại xe vua ngá»±, ngoà i bá»c lụa sắc và ng. Nên hoà ng ốc cÅ©ng dùng để chỉ ngôi vua.
1271 Quốc tổ: tức là tổ phụ (ông) của vua. Vợ Thuáºn Tông là con gái trưởng Quý Ly. Quý Ly là ông ngoại của Thiếu đế An.
1272 Quan Ä‘iá»n: ruá»™ng công.
1273 NgÅ© Quý: còn gá»i là NgÅ© Äại, giai Ä‘oạn lịch sá» Trung Quốc gồm 5 triá»u đại: Háºu LÆ°Æ¡ng, Háºu ÄÆ°á»ng, Háºu Tấn, Háºu Hán, Háºu Chu, Háºu Hán (947 - 950) là tên má»™t triá»u đại do LÆ°u Tri Viá»…n láºp ra kế tiếp triá»u đại Háºu Tấn, đặt quốc hiệu là Hán, nên Ä‘á»i sau gá»i là Háºu Hán.
1274 Tức Hồ Quý Ly và Hồ Hán Thương.
1275 Theo phép chép sá» truyá»n thống của sá» gia phong kiến, chỉ những triá»u đại chÃnh thống má»›i được chép riêng thà nh ká»·, nhÆ° ká»· nhà Lý, ká»· nhà Trần, ká»· nhà Lê... những triá»u đại không chÃnh thống (gá»i là nhuáºn triá»u) thì không được chép thà nh ká»·.
1276 Kiến Văn: là niên hiệu của Minh Huệ Äế, không phải là của Minh Thái Tổ, Toà n thÆ° in lầm.
1277 Thôn Äạm Thủy: thuá»™c huyện Äông Triá»u, nay thuá»™c tỉnh Quảng Ninh.
1278 Tức Thuáºn Tông. Sau khi truyá»n ngôi cho con, Thuáºn Tông tá»± xÆ°ng là Thái Thượng Nguyên Quân Hoà ng Äế.
1279 Äốn SÆ¡n: là ngá»n núi ở xã Cao Máºt, huyện VÄ©nh Lá»™c, thuá»™c tỉnh Thanh Hóa.
1280 Chữ "lệ"? ở nguyên bản là chữ "trắc"?, sá»a lại là "lệ", chúng tôi cho là hợp lý.
1281 VÄ©nh Linh: tên huyện Ä‘á»i Trần, Ä‘á»i Lê đổi là VÄ©nh Phúc. Nay là huyện VÄ©nh Lá»™c, tỉnh Thanh Hóa.
1282 Mà u bồ hoà ng: mà u và ng như nhị hoa xương bồ.
1283 CMCB 11 chép là "thiên tá»", có lẽ hợp lý hÆ¡n.
1284 "DÆ°" là đại từ ngôi thứ nhất, nghÄ©a là m "ta", dùng cho má»i ngÆ°á»i, còn "trẫm" là tiếng tá»± xÆ°ng, chỉ riêng vua được dùng.
1285 Công tỠNgữ nước Sở khi hội thỠvới các nước ở đất Quắc, mặc áo đẹp như áo vua, có quân hầu cầm giáo mác hộ vệ, kết cỠbồ là m chỗ ở tại nơi thỠnhư cung vua. Sau nà y, giết Giáp Ngao, là vua Sở, lên là m vua tức Sở Linh Vương (xem Tả truyện, Lỗ Chiêu Công năm thứ 1).
1286 Cổ Äằng: là tên giáp, thuá»™c huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa.
1287 Lịch Sơn: thuộc huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang ngà y nay.
1288 Ở đây Toà n thÆ° chép là Äông Lá»™, nhÆ°ng ở Ä‘oạn sau (tá» 40b), chép rõ rà ng Bằng Cá» là An phủ sứ lá»™ Äông Äô.
1289 Theo truyá»n thuyết, há» Hồ là con cháu Ngu Thuấn; con Ngu Yên là VÄ© Mãn được Chu VÅ© VÆ°Æ¡ng phong co ở đất Trần gá»i là Hồ Công, sau dùng chữ Hồ là m tên há». Quý Ly nháºn mình là dòng dõi há» Hồ, con cháu Ngu Thuấn, nên đặt quốc hiệu là Äại Ngu.
1290 Äịch Thanh khi là m tể tÆ°á»›ng nhà Tống, có ngÆ°á»i con cháu xa của Äịch Nhân Kiệt tức Äịch LÆ°Æ¡ng Công (được phong là LÆ°Æ¡ng Huệ Công) Ä‘em bức chân dung và bằng sắc của LÆ°Æ¡ng Công đến dâng và bảo ông là con cháu xa của LÆ°Æ¡ng Công. Ông từ chối nói: May gặp được phú quý nhất thá»i, đâu dám nháºn là con cháu LÆ°Æ¡ng Công.
1291 Chiêu Liệt là LÆ°u Bị, Trung SÆ¡n TÄ©nh VÆ°Æ¡ng là con Hán Cảnh Äế, Ôn Công tức TÆ° Mã Quang, sá» gia Ä‘á»i Tống, tác giả bá»™ sá» TÆ° trị thông giám. TÆ° Mã Quang không thừa nháºn LÆ°u Bị là dòng dõi vua Hán.
1292 Tức Khổng Minh Gia Cát Lượng, bỠtôi của Lưu Bị.
1293 Chỉ Chu Hy.
1294 Thú: thái thú, lệnh: lệnh doãn. Thú lệnh là tên gá»i chung những chức quan đứng đầu ở phủ, châu hoặc ở huyện.
1295 Chỉ triá»u Lê.
1296 Linh kim tà ng: kho chứa gươm thiêng, lấy điển Lưu Bang dùng gươm chém rắn khi mới nổi lên chống nhà Trần.
1297 Chi ngôn nháºt xuất (Chén rượu nhÆ° câu nói má»—i lúc má»™t khác) là câu trong sách Trang Tá». Chi là chén ở trong mà biến đổi tÆ° thế, cÅ©ng và nhÆ° lá»i nói tùy theo sá»± váºt mà đổi thay.
1298 SÆ¡n Vi: tên huyện, nay là huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thá». Bùi Ứng Äẩu, ngÆ°á»i xã Xuân DÅ©ng (là ng Dóng). (BT).
1299 Tức là khi Hán ThÆ°Æ¡ng ở ngôi thái tá».
1300 ThÆ°á»ng bình: nghÄ©a là "luôn luôn cân bằng". Khi thóc hÆ¡n thì Ä‘ong và o, khi thóc kém thì bán ra theo giá rẻ để giá thóc ổn định
1301 Ngụy TrÆ°ng: là tể tÆ°á»›ng của nhà ÄÆ°á»ng, nổi tiếng thẳng thắn can ngăn vua, dâng hÆ¡n hai trăm tá» biểu sá»› can ngăn ÄÆ°á»ng Thái Tông, Thái Tông cÅ©ng phải kÃnh nể .
1302 Chiêm Äá»™ng: được chia là m hai châu Thăng và Hoa, là đất các huyện Thăng Bình, Tam Kỳ, Quế SÆ¡n, Duy Xuyên tỉnh Quảng Nam - Äà Nẵng ngà y nay.
1303 Cổ LÅ©y: được chia thà nh hai châu TÆ° và NghÄ©a, là đất các huyện Bình SÆ¡n, SÆ¡n Tịnh, TÆ° NghÄ©a, Má»™ Äức, Äức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi ngà y nay.
1304 Tân Ninh: là vùng các con sông Thu Bồn, Vu Da ở miá»n tây tỉnh Quảng Nam- Äà Nẵng ngà y nay.
1305 Tế Giao: là tế trá»i và o tiết Äông chà và tế đất và o tiết Hạ chÃ.
1306 Mệnh phụ: các bà được vua phong hiệu cho.
1307 Xe Thái Bình: được chế tạo từ Ä‘á»i Lý.
1308 Chỉ Hồ Quý Ly.
1309 Tức núi Äại Lại, thuá»™c huyện VÄ©nh Lá»™c, tỉnh Thanh Hóa.
1310 Chỉ Hồ Hán Thương.
1311 Tức ngôi vua. Äá»i Trần, Hồ, vua gá»i là quan gia.
1312 Tên lộ, gồm 4 châu Thăng, Hoa, Tư, Nghĩa.
1313 Äá»i xÆ°a, đât gần kinh kỳ gá»i là "phụ". "Tam phụ" là ba vùng đất gần kinh kỳ.
1314 Thị giám: ngÆ°á»i coi chợ.
1315 Minh sá», An Nam truyện chép năm nà y nhà Minh sai hà nh nhân là DÆ°Æ¡ng Bá»™t sang ta. CMCB 12 cÅ©ng chép theo nhÆ° váºy.
1316 Kiến Văn: là niên hiệu của vua Huệ Äế nhà Minh.
1317 Khi Yên VÆ°Æ¡ng Lệ mang quân Ä‘i đánh vá» kinh đô, Kiến Văn sai Ä‘em chiếu thÆ° xá tá»™i cho Lệ, bảo rút quân trở vá» phiên trấn. Lệ không nháºn tá» chiếu.
1318 Giải Tấn bị nhà Minh bắt giam rồi giết chết. Việc nà y chép và o năm Trùng Quang Äế thứ 3 (1441) (Xem BK 9).
1319 Bản Äại lang: là đất Panduranga của Cham-pa, nay là vùng Phan Rang ở Thuáºn Hải. Hắc Bạch và Sa Li Nha, chÆ°a rõ chỉ vùng nà o.
1320 Quảng tế: cÆ¡ quan coi việc y tế bấy giá».
1321 CMCB 12 chữa là "sung tuyển bổ", nghÄ©a là "được lá»±a chá»n bổ dụng".
1322 Theo Thông giám táºp lãm thì năm Hoà ng Khánh thứ 3 (1314) má»›i định phép thi 3 kỳ là : kỳ thứ nhất thi hai bà i minh kinh và kinh nghi; kỳ thứ hai thi các bà i phú, chế, cáo, chÆ°Æ¡ng, biểu theo cổ thể; kỳ thứ ba thi 1 bà i văn sách, há»i vá» kinh sá» và thá»i sá»±.
1323 Liên Cảng: sau thuộc xã Thủy Liên, huyện Lệ Thủy, nay thuộc Quảng Bình.
1324 Cá»a Eo: tức cá»a Thuáºn An ở tỉnh Thừa Thiên - Huế.
1325 Toà n thÆ° chép là ?, Minh sá» (An Nam truyện) chép là ?, váºy phải Ä‘á»c là Kỳ.
1326 NghÄ©a là đội những ngÆ°á»i cùng khổ.
1327 Äá»™ng Cổ Liệt: theo chú thÃch của bản dịch cÅ© thì Cổ Liệt có thể là Kẻ Sét, tức xã Thịnh Liệt sau nà y, ở gần Hoà ng Mai, Hà Ná»™i.
1328 thái há»c sinh lý hà nh: thái há»c sinh chÆ°a chÃnh thức.
1329 Theo CMCB 12 thì thà nh Äa Bang ở xã Cổ Pháp, huyện Tiên Phong tỉnh SÆ¡n Tây. Nay thuá»™c huyện Ba Vì, Hà Tây.
1330 Ở khoảng Äáp Cầu, tỉnh Hà Bắc.
1331 Có lẽ là khoảng hạ lưu sông Thương.
1332 CMCB 12 chép là Vân Dương Bá.
1333 Tức cá»a ải Nam Quan ngà y nay.
1334 Má»™t cá»a ải gần thị xã Hà Giang ngà y nay.
|
17-09-2008, 11:02 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q 9
Bản Kỷ Toà n Thư Q9
Nhà Háºu Trần (1407 - 1417)
[1a]
K ỷ H Ạu T r ầ n
Giản Äịnh Äế
Tên húy là Ngá»—i, con thứ của Nghệ Tông, tên hiệu cÅ© là Giản Äịnh, há» Hồ đổi phong là Nháºt Nam Quáºn VÆ°Æ¡ng. Cuối Ä‘á»i Hồ, khởi binh khôi phục nhà Trần. Ở ngôi hÆ¡n 2 năm. Vua không có tà i dẹp loạn, lại giết bá» ngÆ°á»i giúp mình, tá»± chuốc lấy diệt vong, chẳng phải vì không may.
Äinh Hợi, HÆ°ng Khánh năm thứ 1 [1407], (từ tháng 10 trở vá» trÆ°á»›c là Hán Thượng Khai Äại năm thứ 5, Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 5). Mùa xuâ, tháng 2, ngà y 20, Tả tÆ°á»›ng quốc Hồ Trừng tiến quân đến sông Lô, quân Minh giữ hai bên bá» sông đánh kẹp lại, quân Trừng thất bại, lui giữ cá»a Muá»™n1335 . Quý Ly và Hán ThÆ°Æ¡ng Ä‘á»u trở vá» Thanh Hóa. Kinh lá»™ phần nhiá»u theo giặc là m phản. Hồ Äá»—, Hồ Xạ bá» Bình Than qua Thái Bình, Äại Toà n đến cá»a muá»™n1336 , hợp sức đắp lÅ©y, đúc há»a khÃ, đóng thuyá»n chiến để chống giặc. Quyên má»™ tiá»n của, ai đóng góp thì được lấy con gái tôn thất và được cấp 10 mẫu ruá»™ng.
Thị trung của há» Hồ là Trần Nguyên Chỉ cùng công chúa Thiên Huy dẫn nhân dân tránh loạn ra Äồ SÆ¡n, trung thÆ° lệnh Trần SÆ° Hiá»n cùng công chúa Thiên Gia ngược dòng sông Cái Ä‘á»u đầu hà ng quân Minh.
TÆ°á»›ng chỉ huy quân Thần Äinh của há» Hồ là Ngô Thà nh nhân gió theo nÆ°á»›c triá»u lên tiến đánh, Ä‘á»™t kÃch đến Giao Thủy. Phụ, Thạnh chia quân ra hai bên bá» sông chặn đánh. Thà nh thế cô bị hãm tráºn chết, được truy tặng Kiêu vệ tÆ°á»›ng quân.
NgÆ°á»i Kiến HÆ°ng là Nguyá»…n Nháºt Kiêm tụ táºp bạn bè đảng giết viên Trấn phủ sứ Phan Hòa Phủ rồi đầu hà ng TrÆ°Æ¡ng Phụ (sau Nháºt Kiên kiêu căng không giữ phép, bị Phụ giết).
Quân Minh đối luỹ vá»›i quân Hồ, ngà y đêm đánh nhau, vì nắng mÆ°a, dịch bệnh, lại bùn lầy ẩm uá»›t khó ở, chúng bèn dá»i đến đóng ở Hà m Tá», láºp doanh trại phòng bị nghiêm ngặt. Tả tÆ°á»›ng quốc Trừng và Hồ Äá»— cÅ©ng dá»i quân đến Hoà ng Giang, lại đón Quý Ly, Hán ThÆ°Æ¡ng từ [2a] Thanh Hóa tá»›i. Bấy giá» ngÆ°á»i ở Kinh lá»™ bị quân Minh sai khiến và mất cả gia thuá»™c, mang lòng oán háºn, các quân nhân và tráng Ä‘inh Ä‘á»u đến cá»a quân tá»± nguyện gắng sức láºp công.
Tháng 3, ngà y 13, Tả tÆ°á»›ng quốc Hồ Trừng cùng Hồ Äá»—, Äá»— Mãn tiến quân đến cá»a Hà m Tá».
Hồ Xạ và Trần ÄÄ©nh chỉ huy quân bá»™ ở bá» nam; Äá»— Nhân Giám, Trần Khắc Trang chỉ huy quân bá»™ ở bá» bắc; Nguyá»…n Công Chá»ng chỉ huy 100 chiến thuyá»n là m tiên phong. Trừng và Äá»— ở trong doanh bá»n Äá»— Mãn, Hồ Vấn chỉ huy quân thủy. Quân thủy, quân bá»™ tổng cá»™ng 7 vạn ngÆ°á»i, nói phao là 21 vạn, Ä‘á»u tiến đánh. NgÆ°á»i Minh chia hai mặt thủy bá»™ xông ra. Quân hai bên bá» sông của há» Hồ quay ngược
giáo nhảy xuống chết, chỉ có thủy quân thoát được. NhÆ°ng các thuyển chiến và thuyá»n chở lÆ°Æ¡ng Ä‘á»u bị chìm, không má»™t ngÆ°á»i nà o sống sót vỠđược.
Khi ấy Hồ Xạ biết ngÆ°á»i Minh có mai phục, không chịu tiến quân. Hồ Äá»— [2b] sai ngÆ°á»i đến trách rằng: "TÆ°á»›ng quân sao không đánh giặc?". Xạ bèn tiến đánh, bị thua. An phủ sứ Bắc Giang Nguyá»…n Hy Chu bị TrÆ°Æ¡ng Phụ bắt sống, Hy Chu chá»i Phụ là giặc tà n bạo, bị Phụ giết.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 1, nhà Minh xuống chiếu cho tìm khắp nÆ¡i con cháu há» Trần láºp là m quốc vÆ°Æ¡ng. Bá»n quan lại và bô lão nhiá»u lần nói là đã bị há» Lê giết hết cả, không còn ai có thể nối dõi nhà Trần được nữa. NÆ°á»›c An Nam vốn là đất Giao Châu, xin được trở lại là m quáºn huyện nhÆ° xÆ°a để cùng các nha môn vệ, sở, phủ, châu, huyện. Lấy Äô chỉ huy Lữ Nghị giữ đô ty. Bắc Kinh hà nh bá»™ Thượng thÆ° Hoà ng Phúc giữ hai ty Bố chÃnh và Ãn sát. Lại cấm sai phái và ngừng thu các loại thuế 3 năm.
Quý Ly và Hán Thương dẫn các tướng và quan lại [3a] vượt biển trở vỠThanh Hóa.
Ngà y 23, quân Minh đánh và o Lỗi Giang1337 , quân Hồ không đánh mà tan.
Ngà y 29, quân Minh đánh và o cá»a biển Äiển Canh1338 , quân Hồ bá» thuyá»n tá»± tan vỡ. Hai [cha con] há» Hồ định lánh đến Thâm Giang1339 nhÆ°ng không thà nh. Nguỵ Thức xin hai cha con há» Hồ tá»± thiêu. Ông nói:
"NÆ°á»›c đã sắp mất, báºc vÆ°Æ¡ng giả không chết bởi tay kẻ khác".
Quý Ly giáºn, chém chết.
Tháng 5, ngà y mồng 5, quân Minh đánh và o cá»a biển Kỳ La1340 , châu Nháºt Nam. Nguyá»…n Äại (Nguyá»…n Äại trÆ°á»›c thá» há» Hồ, sau phản lại há» Hồ, đầu hà ng quân Minh, đến đây dẫn ngÆ°á»i Minh sang xâm lược) bắt được Hữu tÆ°á»›ng quốc Quý Tỳ và con ông là Phán trung đô Nguyá»…n Cá»u1341 .
Ngà y 11, quân Minh đánh và o VÄ©nh Ninh1342 . Bá»n vệ quân VÆ°Æ¡ng Sà i Hồ 7 ngÆ°á»i bắt được Quý Ly ở bãi Chỉ Chỉ; Giao Châu hữu vệ quân là bá»n Quý Bảo 10 ngÆ°á»i bắt được Tả tÆ°á»›ng quốc Trừng ở cá»a biển Kỳ La.
Ngà y 12, đầu mục bá»™ hạ của Mạc Thúy [3b] là bá»n Nguyá»…n NhÆ° Khanh bắt được Hán ThÆ°Æ¡ng và thái tá» Nhuế ở núi Cao Vá»ng1343 .
Bá»n Hồ Äá»—, Phạm Lục Tà i, Nguyá»…n Ngạn Quang, Äoà n Bồng Ä‘á»u bị bắt. Còn bá»n Trần Nháºt Chiêu, Nguyá»…n Phi Khanh, Nguyá»…n Cẩn, Äá»— Mãn Ä‘á»u đã đầu hà ng từ trÆ°á»›c.
Duy có Hà nh khiển tham tri chÃnh sá»± Ngô Miá»…n, trá»±c trưởng Kiá»u Biểu nhảy xuống nÆ°á»›c chết. Khi Miá»…n chết, vợ là Nguyá»…n thị ngá»a mặt lên trá»i than rằng:
"Chồng ta thá» chúa, má»™t Ä‘á»i ăn lá»™c, ngà y nay giữ tiết nghÄ©a mà chết, thế là chết xứng đáng, còn oán háºn gì nữ? Nếu thiếp muốn sống cho qua ngà y, chẳng lẽ lại không còn chá»— đến nữa hay sao? NhÆ°ng đạo chồng, Æ¡n vua, má»™t chốc mà phụ bạc thì thiếp không nỡ nà o! Chi bằng, xin theo nhau!".
Nói xong, cũng nhảy xuống nước chết.
Nói Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vợ Ngô Miá»…n là Nguyá»…n thị, không những chỉ chết vì ngghÄ©a mà [4a] thôi, câu nói cÅ©ng đủ là m lá»i khuyên cho Ä‘á»i, nên chép ra đây để nêu gÆ°Æ¡ng.
Trước hai [cha con] hỠHồ đến Kỳ La là định chạy và o Tân Bình. Dân ở đó, có một phụ lão ra bái yết thưa rằng:
"Xứ nà y tên là Ky Lê1344 , trên có núi Thiên Cầm là điá»u không là nh. Xin chá»› lÆ°u lại".
[Quý Ly] liá»n chém ngÆ°á»i ấy. Äến đây, quả nhiên bị bắt trói ở chổ ấy.
NgÆ°á»i Minh thống kê những thứ đã thu được: 48 phủ, châu, 168 huyện, 3.129.500 há»™, 112 con voi, 420 con ngá»±a, 35.750 con trâu bò, 8.865 chiếc thuyá»n.
TrÆ°á»›c đây, Hoà ng Hối Khanh nhân lệnh cai trị Thăng Hoa. Khi đến quáºn, dùng thổ quan là Äặng Tất và Phạm Thế Căng là m tâm phúc. Tất cả cùng Tả châu phán Nguyá»…n Rổ vốn ghen ghét nhau vì công trạng. Gặp khi hai há» Hồ chạy vá» phÃa tây, [4b] bị quân Minh đánh gấp, viết thÆ° báo Hối Khanh lấy má»™t phần ba số dân di cÆ° khi trÆ°á»›c, gá»™p vá»›i quân lÃnh địa phÆ°Æ¡ng giao cho Rá»— chỉ huy để là m quân cần vÆ°Æ¡ng, lại sắc phong cho Cổ LÅ©y huyện thượng hầu Chế Ma Nô Äà Nan là m Thăng Hoa quáºn vÆ°Æ¡ng để vá»— yên dân Chiêm Thà nh. Hối Khanh Ä‘á»u giấu Ä‘i không cho má»i ngÆ°á»i biết.
Äến khi Chiêm Thà nh cất quân định thu lại đất cÅ©, dân di cÆ° sợ chạy tan cã, bá»n Hối Khanh trở vá» Hóa Châu, chỉ má»™t mình Ma Nô Äà Nan chống nhau vá»›i Chiêm Thà nh, thế cô sức núng, bị ngÆ°á»i Chiêm giết chết. Hối Khanh trÆ°á»›c đã thá» bồi vá»›i dân NghÄ©a Châu. Rá»— biết Tất và Hối Khanh có ý đồ khác nên không Ä‘i dá»± thá». Hối Khanh trở vá» Hóa Châu, thì Rá»— Ä‘Æ°a dân di cÆ° Ä‘i Ä‘Æ°á»ng bá»™ đến cháºm, Tất Ä‘i Ä‘Æ°á»ng thủy đến trÆ°á»›c, Trấn phủ sứ lá»™ Thuáºn Hóa là Nguyá»…n Phong ngăn không cho và o. Tất cố sức đánh, giết Phong, và o được thà nh, lại đánh nhau vá»›i Rá»— [5a] hÆ¡n má»™t tháng. Rá»— không có viện binh, liá»m Ä‘em gia quyến sang Chiêm Thà nh. Hối Khanh Ä‘em giết mẹ và gia thuá»™c của Rá»—. Chiêm Thà nh cho Rá»— là m quan to. Sau nhà Minh đòi Rá»— đến Kim Lăng, giả cách cho là m Hồ Quảng chỉ huy sứ, rồi giết Ä‘i.
Hai cha con há» Hồ đã thất bại, Thế Căng trở vá» Tân Bình, đón hà ng ngÆ°á»i Minh ở Nghệ An nháºn chức Tri phủ của TrÆ°Æ¡ng Phụ, cÆ°á»›p bóc của dân rồi trở vá». Chiêm Thà nh lại chiếm cứ Thăng Hoa, rồi sang cÆ°á»›p Hóa Châu. Tất xin vá»›i Phụ cho là m quan để cai quản Hóa Châu, Chiêm Thà nh dẫn quân rút vá». Äến đây, Tất sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a Hồi Khanh vá», đến cá»a biển Äan Thai1345 thì Hối Khanh tá»± vẫn. Phụ Ä‘em phụ cấp của Khanh ra bêu ở chợ Äông Äô.
TrÆ°Æ¡ng Phụ, Má»™c Thạnh sai Äô đốc thiêm sá»± Liá»…u Thăng; Hoà nh hải tÆ°á»›ng quân Lá»— Lân; Thần cÆ¡ tÆ°á»›ng quân TrÆ°Æ¡ng Thăng, Äô chỉ huy sứ Du Nhượng; Chỉ huy đồng tri LÆ°Æ¡ng Äịnh; Chỉ huy thiêm sá»± Thân [5b] Chà bằ1t giải Quý Ly và các con là Hán ThÆ°Æ¡ng, Trừng, Triết, Uông, các cháu là Nhuế, Lô, Phạm, cháu nhá» là NgÅ© Lang, em là Quý Tỳ, cháu gá»i bằng bác là Nguyên Cữu, Tá» Tuynh, Thúc Hoa, Bá Tuấn, Äình Việp, Äình Hoảng; các tÆ°á»›ng thần là Äông SÆ¡n hÆ°Æ¡ng hầu Hồ Äá»—, Hà nh khiển Nguyá»…n Ngạn Quang, Lê Cảnh Kỳ; các tÆ°á»›ng quân là huyện bá Äoà n Bổng, đình bá Trần Thang Mông, trung lang tÆ°á»›ng Phạm Lục Tà i cùng các ấn tÃn đến Kim Lăng để dâng.
Vua Minh há»i rằng : "Trung Quốc nhÆ° váºy, sao không sợ phục mà dám láo xược chống cá»±?".
Äá»u trả lá»i là không biết.
Vua Minh nói: "Từng sai sứ giả sang bảo, không phải là không biết".
Nhà Minh vá» cho VÆ°Æ¡ng Nhữ TÆ°Æ¡ng, Äồng Ngạn Hú, Nguyá»…n Quân, Lê Sứ Khải là m Kinh Bắc1346 thị lang và tham chÃnh ở SÆ¡n Tây, Thiểm Tây, SÆ¡n Äông, sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a Ä‘i, đến ná»a Ä‘Æ°á»ng thì giết.
Mùa thu, tháng 7, gió lớn [6a] nước to.
NgÆ°á»i Minh lùng tìm những ngÆ°á»i ẩn dáºt ở rừng núi, ngÆ°á»i có tà i có đức, thông minh chÃnh trá»±c, giá»i giang xuất chúng, thông kinh giá»i văn, há»c rá»™ng có tà i, quen thuá»™c việc quan, chữ đẹp tÃnh giá»i, nói năng hoạt bát, hiếu để lá»±c Ä‘iá»n, tÆ°á»›ng mạo khôi ngô, khá»e mạnh dÅ©ng cảm, quen nghá» Ä‘i biển, khéo các nghá» nung gạch, là m hÆ°Æ¡ng... lục tục Ä‘Æ°a dần bản thân há» vá» Kim Lăng, trao cho quan chức, rồi cho vá» nÆ°á»›c là m quan phủ, châu, huyện. Những ngÆ°á»i có tiếng tăm má»™t chút Ä‘á»u hưởng ứng.
Duy có Bùi Ứng Äẩu từ chối, lấy cá»› Ä‘au mắt, bá»n hạ trai há»c sinh Lý Tá» Cấu mấy ngÆ°á»i lui ẩn không chịu ra mà thôi. Bấy giá» có câu ngạn ngữ: "Muốn sống và o ẩn núi rừng, muốn chết là m quan triá»u Ngô1347 . Äến khi Thái Cao Tổ Hoà ng đế1348 ta diệt trừ bá»n hung tà n, bá»n nguỵ quan, đứa nà o có tiếng xấu Ä‘á»u bị giết hết, quả đúng nhÆ° [6b] lá»i ấy.
TrÆ°Æ¡ng Phụ cho là Nguyá»…n Äại có công trong việc bắt hai cha con há» Hồ, trao cho chức Giao Chỉ đô chỉ huy sứ. Äại kiêu căng ra mặt, lại ngầm có chà là m phản. Phụ bèn giết Ä‘i.
Tháng 8, TrÆ°Æ¡ng Phụ và Má»™c Thạnh Ä‘em quân vá», lÆ°u lại đô ty Lữ Nghị, thượng thÆ° Hoà ng Phúc để trấn giữ. (Phúc ngÆ°á»i XÆ°Æ¡ng Ấp, tỉnh SÆ¡n Äông). TrÆ°á»›c đây, Hoà ng Phúc đốc suất thổ binh tỉnh Quảng Tây Ä‘iá»u váºn lÆ°Æ¡ng thá»±c, theo quân tiến đánh. Äến đây, được giữ lại. Phúc là ngÆ°á»i thông minh, giá»i ứng biến, có tà i trị dân, ngÆ°á»i ta phục là giá»i.
Phan Phu Tiên nói: Há» Hồ mất nÆ°á»›c, Nguyá»…n Hy Chu chá»i giặc, Hồ Xạ, Äá»— Nhân Giám (Nhân Giám là con Äá»— Mãn) chết tráºn, Lê Cảnh Kỳ đến Kim Lăng không chịu ăn. Loại ngÆ°á»i nhÆ° váºy, tá»±a hồ có thể khen là chết vì tiết nghÄ©a được. NhÆ°ng Hy Chu từng xui há» Hồ giết há» Trần; [7a] cha con Nhân Giám là bá» tôi cÅ© của nhà Trần, thế là phÆ°á»ng ác giúp nhau. Anh ruá»™t của Xạ là Ông Thiện can tá»™i đảng [mÆ°u giết Quý Ly] bị chết, Xạ không chút Ä‘oái hoà i, lại hăng hái đánh giặc cho Quý Ly. Thế là chỉ biết ăn lá»™c của ai chế vì ngÆ°á»i ấy là nghÄ©a mà không biết ngÆ°á»i ấy là kẻ bất nghÄ©a. Cảnh Kỳ là ngÆ°á»i chỉ lo thá»a mãn thân mình, kiếm chác lá»™c vị, không chết khi Quý Ly cÆ°á»›p ngôi mà chết lúc hắn bị bại vong thì không đáng khen. Còn nhÆ° Ngô Miá»…n, Nguyá»…n Lệnh, Kiá»u Biểu vốn là kẻ hoạn nạn, cái chết của bá»n há» là điá»u nên lắm. Than ôi! DÆ°Æ¡ng Hùng nhảy từ trên gác xuống3 không phải là ngÆ°á»i trung nghÄ©a, nhÆ°ng khó tránh khá»i cái tá»™i là m tôi cho VÆ°Æ¡ng Mãng. Thiệu Hốt chết theo4 không thể coi là phải đạo, thế nhÆ°ng những kẻ phản trắc há chẳng thấy thế mà phấp phá»ng chá»™t dạ hay sao?.
[7b] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Ngà y xÆ°a, Hạ TrÆ°ng ThÆ° giết Trần Linh Công, ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không đánh giết được. Sở Tá» và o nÆ°á»›c Trần, giết TrÆ°ng ThÆ° rồi dùng xe xé xác ở cá» thà nh, kinh Xuân thu ca ngợi việc đánh giết đó.
Há» Hồ giết Trần Thuáºn Tông mà cÆ°á»›p lấy nÆ°á»›c, những ngÆ°á»i nhÆ° Trần Hãng, Trần Khát Chân mÆ°u giết mà không được. Sau khi há» chết, trong khoảng 7, 8 năm, không còn ai có thể là m được việc ấy nữa. [Há» Hồ] tá»± cho là ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c không còn ai dám là m gì nữa. NhÆ°ng bá»n loạn thần tặc tá» thì ai ai cÅ©ng có thể giết chết chúng được và trá»i cÅ©ng không má»™t ngà y nà o tha trừng phạt chúng dÆ°á»›i gầm trá»i nà y! NgÆ°á»i trong nÆ°á»›c giết chúng không được thì ngÆ°oá»i nÆ°á»›c láng giá»ng có thể giết, ngÆ°á»i nÆ°á»›c láng giá»ng giết không được thì ngÆ°á»i Di ngÆ°á»i Äịch có thể giết. Vì thế ngÆ°á»i Minh má»›i có thể giết được chúng. Còn nhÆ° [ngÆ°á»i Minh] giả nhân giả nghÄ©a, sát hại sinh linh thì chÃnh là má»™t bá»n giặc tà n bạo. [8a] Cho nên Thái Cao Tổ Hoà ng Äế ta lại có thể tiêu diệt được bá»n chúng.
Than ôi, bá»n phạm tá»™i đại ác là m sao trốn được sá»± trừng phạt của trá»i? Äạo trá»i rõ rà ng nhÆ° váºy, đáng sợ thay!
Mùa đông, tháng 10, ngà y mồng 2, Gản Äịnh Äế lên ngôi ở Mô Äá»™1349 , châu TrÆ°á»ng Yên, dá»±ng niên hiệu là HÆ°ng Khánh. TrÆ°á»›c đó, TrÆ°Æ¡ng Phụ yết bảng bắt các tôn thất há» Trần và đầu mục quan lại cÅ© để Ä‘Æ°a vá». Vua trốn chạy đến Mô Äá»™. NgÆ°á»i Thiên TrÆ°á»ng là Trần Triệu CÆ¡ Ä‘em quân đến láºp lên ngôi, xÆ°ng theo tên hiệu cÅ©1350 .
Tháng 4, quân Minh đánh và o hà nh dinh, vì quân má»›i chiêu táºp, không đánh mà tan vỡ. Vua liá»n Ä‘i vá» phÃa tây, đến Nghệ An tạm đóng tại đó. Äại trị châu Hóa Châu là Äặng Tất nghe tin, giết vien quan nhà Minh, Ä‘em quân tá»›i há»™i, tiến con gái mình sung và o háºu cung. Vua phong Tất [8b] là m Quốc công, cùng mÆ°u việc khôi phục.
NgÆ°á»i Minh ngá» viên thổ quan là Hữu tham nghị Bùi Bá Kỳ có bụng khác, bắt Ä‘Æ°a vá» Kim Lăng.
Bá Kỳ (ngÆ°á»i Phù Ná»™i, Hạ Hồng) vốn là phe Trần Khát Chân, tá»± xÆ°ng là bá» tôi trung nghÄ©a của Nam triá»u, trốn sang nÆ°á»›c Minh, vừa gặp tên Trần vÆ°Æ¡ng nguỵ là Thiêm Bình đến trÆ°á»›c, ngÆ°á»i Minh há»i có biết không, Bá Kỳ trả lá»i là không biết.
Äến khi nhà Minh Ä‘Æ°a Thiêm Bình vá» nÆ°á»›c, há»i Thiêm Bình cần bao nhiêu quân, Thiêm Bình nói: "Chẳng qua và i nghìn thôi, đến đó ngÆ°á»i ta tá»± nguyện hà ng phục". Bá Kỳ nói rằng không thể được. Vua Minh giáºn, phế bá» Bá Kỳ, Ä‘em an trà tại Thiểm Tây, Cam Túc. Äến khi Thiêm Bình thất bại, vua Minh gá»i Bá Kỳ vá» ban sắc cho, ân cần hứa hẹn láºp con cháu nhà Trần và để Bá Kỳ là m phụ thần, rồi sai Kỳ Ä‘i theo quân, nên trao cho chức ấy. Bá Kỳ không dá»± vá»›i đồng liêu ở nha môn, chỉ ở nhà riêng thu nạp các viên quan cÅ© bị sa cÆ¡ lỡ bÆ°á»›c. Bấy giá» [9a] viên thổ hà o ở Äông Triá»u là Phạm Chấn láºp Trần Nguyệt Hồ là m vua ở Bình Than, Ä‘á» cá» chiêu an gá»i là Trung nghÄ©a quân, cho nên ngÆ°á»i Minh ngá» Bá Kỳ. Sau Trần Nguyệt Hồ bị ngÆ°á»i Minh bắt, Phạm Chấn bá» trốn.
Tháng 12, vua sai Trần Nguyên Tôn, Trần DÆ°Æ¡ng Äình, cá»±u hà nh Trần Ngạn Chiêu lại cùng Phạm Chấn thu quân vá» Bình Than. Không bao lâu bị tan vỡ, chạy vá» hà nh tại Nghệ An.
Giết bá»n nguỵ quan Trần Thúc Giao, Trần Nháºt Chiêu và thuá»™c hạ hÆ¡n 500 ngÆ°á»i.
TrÆ°á»›c đây, ngÆ°á»i Minh lấy tôn thất há» Trần là Trần Thúc Giao (là con Trần Nguyên Äán) giữ đất Diá»…n Châu, cá»±u tÆ°á»›ng quân Trần Nháºt Chiêu giữ đất Nghệ An. Äến đây, vua lên ngôi, vì há» không đón rÆ°á»›c trÆ°á»›c nên bị giết.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Thiên hạ đại loạn, nhân dân Nghệ An, Diá»…n Châu biết [9b] ai là chân chúa. Thúc Dao là con ngÆ°á»i tôn thất, Nháºt Chiêu là tÆ°á»›ng quân cÅ©, nháºn quan tÆ°á»›c của nhà Minh, giữ đất, trị dân, dân không theo có được không? Giết Thúc Dao và Nháºt Chiêu là phải, còn bá»n thuá»™c hạ nên vá»— vá» mà dùng, thì chúng không cảm kÃch Æ¡n đức đó hay sao? Thế là lại giết nhiá»u nhÆ° váºy, sao gá»i là quan nhân nghÄ©a được? Xem nhÆ° Lê Tiệt và Lê Nguyên Äỉnh nhầm há»p quân ở Hát Giang, mÆ°u đánh úp Trùng Quang Äế, mà Trùng Quang Äế chỉ có Tiệt Äế và Nguyá»…n Äỉnh thôi, còn Ä‘á»u tha cả, so vá»›i Giản Äịnh Äế thì đằng nà o hÆ¡n?
Năm ấy đói và dịch bệnh, nhân dân không cà y cấy được, ngÆ°á»i chết gối lên nhau.
Máºu Tý, [HÆ°ng Khánh] năm thứ 2 [1408], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 6). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y 30, tÆ°á»›ng nhà Minh là TrÆ°Æ¡ng Phụ cùng bá»n thổ quan Mạc Thúy đánh và o Diá»…n Châu. Vua và Äặng Tất vì quân Ãt không địch nổi, rút vá» nam đến Hoá [10a] Châu, Quân Minh Ä‘uổi theo, đánh và o cá»a biển
Bố ChÃnh1351 , Phạm Thế Căng đón hà ng, Phụ trao cho chức tri phủ Tân Bình, rồi đặt lÆ°u quan để cai trị. Phụ trở vá» Äông Äô.
Mùa hạ, tháng 4, Äặng Tất rÆ°á»›c vua trở vá» Nghệ An.
Nhà Minh xuống chiếu, đại lược nói:
"Còn nghÄ© bá»n dÆ° chúng1352 vốn là ngu muá»™i, hoặc vì đói nghèo bức bách, hoặc bị kẻ mạnh bắt ép, hặc bị bá»n gian dụ dá»—, việc không thể đừng, tình cÅ©ng đáng thÆ°Æ¡ng, nếu nhất loạt bắt tá»™i cả, trẫm thá»±c không nỡ. Khi chiếu thÆ° nà y tá»›i, Ä‘á»u tha cho cả. Quan lại ở các nha môn, quân dân thuá»™c đất Giao Chỉ hãy thể lòng chà nhân của trẫm phải khoan hồng thÆ°Æ¡ng xót, chá»› là m ráo riết, chá»› vÆ¡ vét của dân, hết thảy những việc không cần kÃp phải ngừng bá» cả".
Tháng 6, ngà y 16, Äặng Tất cả phá tên bạn thần Phạm Thế Căng ở cá»a biển Nháºt Lệ, bắt được Thế Căng và cháu nó là Phạm Äống Cao giải vá» hà nh tại giết [10b] Ä‘i.
TrÆ°á»›c đó, Thế Căng nháºn quan chức của nhà Minh, là m oai là m phúc tiếm xÆ°ng là Duệ VÅ© Äại VÆ°Æ¡ng. Äến đây, há»p quân chiếm cứ núi An Äại1353 . Tất đánh dẹp được.
Tháng 9, Ä‘á»™ng đất, nhà cá»a, cây cối nhÆ° nghiêng đổ cả.
Mùa đông, tháng 10, quốc công Äặng Tất Ä‘iá»u quân các lá»™ Thuáºn Hóa, Tân Bình, Nghệ An, Diá»…n Châu, Thanh Hóa tiến đánh Äông Äô. Khi quân Ä‘i qua các xứ TrÆ°á»ng Yên, Phúc Thà nh1354 , các quan thuá»™c cÅ© và các hà o kiệt không ai không hưởng ứng Ä‘i theo. Tất chá»n những ngÆ°á»i có tà i Ä‘á»u trao cho quan chức.
Tháng 12, ngà y 14, quốc công Äặng Tất cả phá quân Minh ở Bô Cô hãn1355 .
Bấy giá» nhà Minh sai tổng binh Má»™c Thanh mang tÆ°á»›c Kiá»m quốc công, Ä‘eo ấn Chinh di tÆ°á»›ng quân, Ä‘em 5 vạn quân từ Vân Nam đến Bô Cô, vừa khi vua cÅ©ng từ Nghệ An tá»›i, quân dung nghiêm chỉnh, gặp lúc nÆ°á»›c triá»u lên gấp, gió thổi mạnh, sai các quân đóng cá»c giữ, [11a] và lên hai bên bỠđắp lÅ©y. Thạnh cÅ©ng chia quân thủy, quân bá»™ cùng cầm cá»±. Vua cầm dùi đánh trống, hạ lệnh, các quân thừa cÆ¡ xông ra đánh, từ giá» Tỵ đến giá» Thân1356 , quân Minh thua chạy, chém được Binh bá»™ thượng thÆ° LÆ°u Tuấn, Äô ty Lữ Nghị, cùng quân má»›i, quân cÅ© đến hÆ¡n 10 vạn tên. Chỉ má»™t mình Má»™c Thạnh chạy thoát trốn vá» thà nh Cổ Lá»™ng1357 .
Vua bảo các quân:
"Hãy thừa thế chẻ tre, đánh cuốn chiếu thẳng má»™t mạch, nhÆ° sét đánh không kịp bịt tai, tiến đánh thà nh Äông Quan1358 thì chắc chắn phá được chúng".
Tất tâu: "Hãy bắt hết bá»n giặc còn sống sót, không nên để mối lo vá» sau".
Do dá»± mãi không quyết định được. Quân giữ thà nh Äông Quan đến cứu viện, đón Má»™c Thạnh vá». Tất chia quân vây các thà nh, gá»i hịch cho các lá»™ hà nh quân đánh giặc.
Phan Phu Tiên nói: Äặng Tất chỉ biết hà nh quân là gấp mà không biết cứu [11b] Äông Äô còn gấp hÆ¡n. Äông Äô có tầm hình thế của cả nÆ°á»›c. Chiếm được Äông Äô thì
các lá»™ không đâu không hưởng ứng, hÆ¡n nữa hà o kiệt trung châu Ä‘á»u ở cả đó. Bá» nÆ¡i ấy mà không lo đánh chiếm, lại chia quân phân tán Ä‘i các xứ, vì thế hiệu lệnh không thống nhất, rốt cuá»™c Ä‘i đến sụp đổ là đáng lắm!
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: ÄÆ°á»ng Thái Tông dùng binh, phần nhiá»u nhân thế chẻ tre mà già nh thắng lợi, là vì có tÆ° thế anh hùng mà tÆ°á»›ng và quân vốn đã rèn sẳn. Vua tÃnh kế quyết thắng nhÆ°ng Tất không theo, cố nhiên là đáng tiếc. Song có lẽ Tất liệu vua mình không phải là báºc anh hùng nhÆ° [ÄÆ°á»ng] Thái Tông, mà quân thì từ xa đến, lÆ°Æ¡ng thá»±c có thể không tiếp tế được, còn quân ở kinh lá»™ thì chÆ°a táºp hợp được, chẳng thà theo phép hÆ¡n địch gấp 10 lần thì bao vây, hÆ¡n địch gấp 5 lần thì đánh1359 là hÆ¡n. Nếu không thế thì thà nh Cổ Lá»™ng chỉ cách Bô Cô không quá ná»a ngà y Ä‘Æ°á»ng sao vẫn không thể thừa thế chẻ tre mà đánh. [12a] huống chi thà nh Äông Quan. Kẻũ ấy cÅ©ng chÆ°a lấy gì là m há»ng lắm, chỉ vì vua tin lá»i gièm mà vá»™i giết Tất thôi. Than ôi, Äặng Tất sau khi phá được giặc mạnh, trổ tà i má»›i trong khoảng má»™t tuần má»™t tháng, công việc chÆ°a là m được má»™t ná»a mà bị chết oan, đó là cái há»a sụp đổ [của nhà Trần], chứ đâu phải là tá»™i của Tất.
Quan quân đến phủ Kiến XÆ°Æ¡ng, viên thổ quan đồng tri Trần Quốc Kiệt trốn và o rừng bị chết đói. Trần Phúc1360 nghe tin cho láºp Ä‘á»n thá».
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Quốc Kiệt chết đói, không phải là giữ tiết nghÄ©a vá»›i nhà Minh, mà là xấu hổ vì nháºn quan chức của nhà Minh đó! Thế má»›i biết lòng hổ thẹn là đầu mối của Ä‘iá»u nghÄ©a. Tiếc thay Quốc Kiệt không biết xấu hổ ngay từ đầu.
Ká»· Sá»u, [HÆ°ng Khánh] năm thứ 3 [1409], (từ tháng 3 trở Ä‘i là Trùng Quang đến năm thứ 1, Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 7). Mùa xuân, tháng 2, giết quốc công Äặng Tất [12b] và Äồng tri khu máºt viện sá»± tham mÆ°u quân sá»± Nguyá»…n Cảnh Chân.
Khi ấy vua đóng ở Hoà ng Giang, ná»™i nhân là Nguyá»…n Quỹ (có sách viết là ?) há»c sinh Nguyá»…n Má»™ng Trang máºt tâu rằng Nguyá»…n Cảnh Chân và Äặng Tất chuyên quyá»n bổ quan và cách chức, nếu không tÃnh sá»›m Ä‘i, sau nà y khó lòng kiá»m chế. Vua cho gá»i hai ngÆ°á»i đến, bóp cổ giết Tất, Chân chạy lên bá», lá»±c sÄ© Ä‘uổi theo chém chết.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua may thoát khá»i vòng vây hãm nguy hiểm, cầu ngÆ°á»i cứu giúp nạn nÆ°á»›c, được cha con Äặng Tất có tà i là m tÆ°á»›ng, cha con Cảnh Chân giá»i tà i mÆ°u lược, đủ để láºp được công khôi phục, dá»±ng được nghiệp trung hÆ°ng. Vá»›i tráºn thắng Bô Cô, thế nÆ°á»›c lại nổi. Thế mà nghe lá»i gièm pha ly gián của bá»n hoạn quan, má»™t lúc giết hại hai ngÆ°á»i bá» tôi phò tá mình, thì là m sao nên việc được!
Cho nên đức của ngÆ°á»i là m vua quý ở chá»— cÆ°Æ¡ng quyết, sáng suốt. CÆ°Æ¡ng quyết thì có thể [13a] xá» Ä‘oán được, sáng suốt thì có thể xét rõ được. Ôi, nếu lúc đó vua gá»i hai đại thần đến, dẫn hai đứa ấy kể rõ tá»™i gièm pha vu hãm hại đại thần rồi chém ngay chúng Ä‘i thì uy lệnh được thi hà nh và bá»n Tất dÅ©ng cảm cà ng tăng, cảm kÃch cà ng sâu, giả sá» có manh tâm chuyên quyá»n chả lẽ không sợ uy mà phải tá»± bá», sợ gì khó kiá»m chế nữa. Äã không là m được nhÆ° thế thì chỉ có long Ä‘ong rồi đến chết chìm mà thôi!
Con Nguyá»…n Cảnh Chân là Cảnh Dị, con Äặng Tất là Dung Ä‘á»u căm giáºn vì cha bị chết oan, má»›i Ä‘em quân Thuáºn Hóa vá» Thanh Hóa, đón rÆ°á»›c Nháºp ná»™i thị trung Trần Quý Khoáng đến Nghệ An lên là m vua.
Tháng 3, ngà y 17, vua lên ngôi ở Chi La1359 , đổin niên hiệu là Trùng Quang, lấy Nguyá»…n Súy là Thái phó, Nguyá»…n Cảnh Dị là m Thái bảo, Äặng Dung là m đồng bình chÆ°Æ¡ng [13b] sá»±, Nguyá»…n ChÆ°Æ¡ng
là m TÆ° mã. Giản Äịnh Äế giữ thà nh Ngá»± Thiên1362 chống nhau vá»›i quân Minh. Bá»n Súy há»™i đánh úp bắt được.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 7, HÆ°ng Khánh thái háºu1363 cùng vá»›i hà nh khiển là Lê Tiệt, Lê Nguyên Äỉnh ngầm khởi binh ở Hát Giang mÆ°u đánh úp Trùng Quang Äế. NgÆ°á»i Nghệ An là Nguyá»…n Trạo tiết lá»™ việc ấy. Trùng Quang Äế giết bá»n Tiệt và Nguyên Äỉnh, còn những ngÆ°á»i khác Ä‘á»u tha cả.
Ngà y 20, bá»n Nguyá»…n Súy dẫn HÆ°ng Khánh Äế đến sông Tam Chế 1364 ở Nghệ An, trùng Quang đổi mặc áo thÆ°á»ng xuống thuyá»n đón rÆ°á»›c. Khi ấy trá»i đất Ä‘Æ°Æ¡ng tối sầm bá»—ng nhiên mây và ng rá»±c rỡ hiện ra, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u kinh ngạc. Bèn tôn HÆ°ng Kháng Äế là m Thượng hoà ng, cùng chung sức đánh giặc.
Tháng 5, bà phi của Trùng Quang Äế mất.
Tháng 6, HÆ°ng Khánh thái háºu mất.
Tháng 7, mưa dầm suốt mấy tuần không tạnh.
Tổng binh nhà Minh là Má»™c Thạnh sai Hoà ng La tá»›i. Vua sai [14a] ngÆ°á»i tiếp hắn ở Ná»— Giang1365 , Thanh Hóa.
Hai vua ra quân đánh giặc. Thượng hoà ng tiến quân tá»›i Hạ Hồng, vua Ä‘em quân đến Bình Than, đóng Ä‘inh ở đấy. Quân Minh đóng ở cá»a thà nh cố thủ. Vua hạ lệnh cứ 4, 5 ngà y má»™t lần Ä‘i tuần tra. Hà o kiệt các lá»™ Ä‘á»u hưởng ứng, chỉ có tri phủ Tam Giang1366 là Äá»— Duy Trung (Duy Trung là thổ hà o ở Thao Giang) bảo dưỡng quan lại nhà Minh nên không chịu theo thôi.
Vừa khi tổng binh TrÆ°Æ¡ng Phụ, vá»›i tÆ°á»›c Anh quốc công Ä‘eo ấn Chinh Di tÆ°á»›ng quân sang cứu viện, thế quân Minh lại lên. Thượng hoà ng liá»n bá» thuyá»n lên bá», đến trấn Thiên Quan1367 . Vua ngá» Thượng hoà ng có ý khác, sai Nguyá»…n Súy Ä‘uổi theo nhÆ°ng không kịp. TrÆ°Æ¡ng Phụ chia quân Ä‘uổi theo, bắt được Thượng hoà ng và Thái bảo Trần Hy Cát cùng ấn báu, giải vá» Kim Lăng, rồi bị hại.
Tháng 8, Trùng Quang Äế cầm cá»± nhau vá»›i TrÆ°Æ¡ng Phụ ở Bình Than.
Vua lệnh cho Bình chÆ°Æ¡ng Äặng Dung giữ cá»a Hà m Tá». Bấy giá» [14b] lÆ°Æ¡ng thá»±c rất thiếu thốn, Dung chia quân Ä‘i gặt lúa sá»›m để cấp cho quân. Quân Minh dò biết, dùng thủy quân đánh cá»a Hà m Tá», quân của Dung tan vỡ. Vua nghe tin thất thủ, tá»± lượng không chống nổi, má»›i dẫn quân vá» Nghệ An mÆ°u việc tiến thủ.
Phụ Ä‘i đến đâu, giết chóc rất nhiá»u, có nÆ¡i thây chất thà nh núi, có chá»— moi ruá»™t quấn và o cây, hoặc rán thịt lấy mỡ, hoặc nÆ°á»›ng đốt là m trò, tháºm chà có đưá mổ bụng lấy thai, cắt lấy hai cái tai để ná»™p theo lệnh. Kinh lá»™ các nÆ¡i lần lượt đầu hà ng. Những dân còn sót lại bắt hết là m nô tỳ và bị Ä‘em bán, tan tác khắp bốn phÆ°Æ¡ng cả.
Thượng thÆ° Hoà ng Phúc lại đặt quan chức, chia ra trị các phủ, huyện từ Thanh Hóa trở ra Bắc. NgÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng có ai chiêu an được, hay có công cÆ°á»›p giết, TrÆ°Æ¡ng Phụ Ä‘á»u trao cho quan chức. Hoà ng Phúc xin nâng hai châu Thái Nguyên và Tuyên Quang lên thà nh phủ.
Năm nà y đói và dịch bệnh nặng hơn [15a] năm trước.
TRÙNG QUANG ÄẾ
Tên húy là Quý Khoáng, con thứ của Mẫn VÆ°Æ¡ng Ngạc, cháu ná»™i Nghệ Tông, cháu gá»i Giản Äịnh Äế bằng chú, ở ngôi 5 năm. Vua gặp thá»i loạn lạc, gắng chà mÆ°u việc khôi phục, nhÆ°ng vì trá»i không giúp nhà Trần nữa, nuốt háºn mà chết, thÆ°Æ¡ng thay!
Canh Dần, [Trùng Quang] năm thứ 2 [1410], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 8). Mùa xuân, tháng giêng, TrÆ°Æ¡ng Phụ sai ngÆ°á»i Minh mở thêm đồn Ä‘iá»n ở nÆ¡i gần thà nh và thu thóc lúa ở Thái Nguyên, Tuyên Quang, Tam Giang để dá»± trữ lÆ°Æ¡ng quân.
Mùa hạ, tháng 5, vua Ä‘em bá»n Nguyá»…n Cảnh Dị tiến quân đến bến La, Hạ Hồng, đánh phá quân của đô đốc Giang Hạo, thừa thắng Ä‘uổi theo, tiến quân đến Bình Than, đốt phá gần hết thuyá»n trại của quân Minh.
Bấy giá», các hà o kiệt nghe tin Ä‘á»u hưởng ứng. NgÆ°á»i Thanh Hóa là Äồng Mặc, tên hiệu là Lá»— Lược tÆ°á»›ng quân, đánh giết bá»n giặc nhiá»u không kể xiết. Chỉ huy của quân Minh là Tả [15b] Äịch bị bắt, VÆ°Æ¡ng Tuyên (có sách ghi là VÆ°Æ¡ng Äản) thế cùng phải tá»± vẫn. HÆ°ng Khánh Äế cho Mặc là m Phủ quản quáºn Thanh Hóa.
Lại có ngÆ°á»i Nguyá»…n Ngân Hà tuy không bằng Mặc, nhÆ°ng cÅ©ng là ngÆ°á»itrá»™i trong đám hà o kiệt. Lê Nhị ở Thanh Oai giết cha con tên đô ty LÆ° Vượng ở cầu Ngá»c Tản, lại chiếm giữ huyện Từ Liêm, quân Minh rất sợ hãi. Lê Khang ở Thanh Äà m1368 , Äá»— Cối, Nguyá»…n Hiệu ở TrÆ°á»ng Yên cÅ©ng há»p quân chống giặc. NhÆ°ng vì hiệu lệnh không thống nhất, quân Ä‘á»™i không có chỉ huy chung, nên sau Ä‘á»u tan vỡ cả. Gặp khi TrÆ°Æ¡ng Phụ đến Diá»…n Châu, vua lại Ä‘em quân vá» Nghệ An.
Hoà ng Phúc xin cấp ruá»™ng cho các thổ quan, tùy theo phẩm tráºt, để há» cho ngÆ°á»i cà y cấy thu tô thay cho bổng lá»™c, còn các lÆ°u quan thì cấp lÃnh để cấy ruá»™ng thu thóc, chi cấp lÆ°Æ¡ng ăn.
Tân Mão, [Trùng Quang] năm thứ 3 [1411], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 9). Mùa xuân, tháng giêng, TrÆ°Æ¡ng Phụ cấp bằng cho thổ quan các phủ vì có công [16a] đánh dẹp, gồm cả những thổ quan ở phủ, châu cai quản quân lÃnh, những ngÆ°á»i thuá»™c thiên trưởng, bách trưởng lấy là m chỉ huy thiên bá»™.
Tháng 2, nhà Minh xuống chiếu ân xá, đại lược nói: "Giao Chỉ đã thuá»™c vá» Chức phÆ°Æ¡ng1369 mà liá»n mấy năm chÆ°a được yên nhgỉ. NghÄ© thÆ°Æ¡ng dân ấy sau cÆ¡n khốn khổ, đặc cách ban ân khoan thứ, xót thÆ°Æ¡ng, ngõ hầu khiến cho triệu dân Ä‘á»u được thấm nhuần đức trạch".
Lại dụ bá»n quan lại, quân dân rằng: "NgÆ°á»i Giao Chỉ Ä‘á»u là dân của trá»i, đã vá»— vá» chúng, thì chúng Ä‘á»u là con Ä‘á» của trẫm. Chúng nhất thá»i Ä‘i theo bá»n giặc, nghe nói bị giết, trẫm thá»±c thÆ°Æ¡ng xót trong lòng, sao lại nỡ để chúng nhÆ° váºy? Vả lại, bá»n gây tá»™i ác chỉ có mấy đứa thôi, còn trăm há» nÆ¡i bãi biển, hang núi,bị chúng cưỡng bức, uy hiếp, hoặc giúp chúng lÆ°Æ¡ng thá»±c, hoặc bị chúng Ä‘em theo là m giặc ở các nÆ¡i, Ä‘á»u là bắt đắc dÄ©, bị chúng là m cho lầm lỡ chứ không phải là do bản tâm. Nếu biết [16b] hối háºn sá»a bá» lá»—i lầm, Ä‘á»u cho được đổi má»›i. Là m ác chỉ có mấy đứa, trăm há» không có tá»™i gì. Trong đó, ngÆ°á»i nà o hiên ngang dÅ©ng cảm, có kiến thức, có thể bắt được mấy đứa kia Ä‘em dâng thì nhất định sẽ ban cho quan to, tÆ°á»›c cao. Còn bá»n là m ác, nếu biết tẩy rá»a tâm trÃ, đổi lá»—i sá»a mình, thì chẳng những được khoan tha tá»™i lá»—i, lại còn chắc chắn được là m quan vinh hiển nữa".
Tháng 3, nhà Minh sai quan mang sắc chỉ cho các thổ quan nhÆ° sau: "Các ngÆ°Æ¡i tà i năng khôi kiệt, tÆ° chất đôn háºu, sáng suốt nhìn xa, trÆ°á»›c đã thà nh tâm gắng sức, táºn trung vá»›i triá»u đình, nghÄ© tá»›i công lao của các ngÆ°Æ¡i, đặc ân thăng cho chức vụ vinh hiển. Nay nghe các ngÆ°Æ¡i biết là m tròn nghÄ©a vụ,
dốc sức láºp công, bắt giết bá»n phản nghịch, giữ vững đất Ä‘ai, nghÄ© đến lòng trung thà nh ấy, xiết ná»—i vui mừng khen ngợi. hiện nay, bá»n giặc còn sót chÆ°a dẹp yên hết, các ngÆ°Æ¡i hãy láºp thêm nhiá»u công, ra sức quét sạch bá»n chúng để tiếp nối công tÃch trÆ°á»›c đây. Ta đặc cách sai ngÆ°á»i [17a] sang úy lạo ban thưởng. Các ngÆ°Æ¡i hãy kÃnh cẩn phục tùng mệnh lệnh ân sủng nà y".
Mùa thu, tháng 7, sông Äáy nÆ°á»›c lên to, vỡ đê quai, trôi cả nhà cá»a của dân.
Tháng 9, vua và bá»n Nguyá»…n Súy chia Ä‘Æ°á»ng tiến đến cá»a biển, bắt được tên chỉ huy Nguyá»…n ChÃnh ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng ở Bà i Lâm, chém bêu đầu rồi vá».
Sai Hà nh khiển Hồ Ngạn Thần là m sứ giả cầu phong, Thẩm hình là Bùi Ná»™t Ngôn là m phó, mang biểu văn, phÆ°Æ¡ng váºt và hai tượng ngÆ°á»i bằng và ng và bằng bạc thay thân mình.
TrÆ°á»›c đó, vua đã sai hà nh khiển Nguyá»…n Nháºt TÆ° và thẩm hình Lê Ngân sang cầu phong. Vua Minh nổi giáºn, bắt giam rồi giết cả. Äến đây lại sai bá»n Ngạn Thần Ä‘i.
Äến Yên Kinh, vua MInh sai Hồ Trừng giả vá» lấy ân tình cÅ© há»i thăm quốc chủ khoẻ hay yếu, tình hình trong nÆ°á»›c thế nà o, Ngạn Thần nóu hết cả vá»›i Trừng. Ná»™t Ngôn thì không chịu khuất phục. Nhà Minh giả cách cho vua là m Giao Chỉ Bố chÃnh sứ, Ngạn Thần là m Tri phủ Nghệ An.
Sứ vá» nÆ°á»›c, Ná»™t Ngôn tâu hết [17b] việv Ngạn Thần tiết lá»™ việc nÆ°á»›c và nháºn lệnh của giặc. [Vua sai] bắt Ngạn Thần giam ngục rồi giết.
Gả Quốc tá»· trưởng công chúa1370 cho Hồ Bối ngÆ°á»i Hóa Châu, phong Bối là m TÆ° đồ rồi sai ra Thanh Hóa chống giặc.
Nhà Minh bắt giam viên Tham nghị Giải Tấn rồi giết Ä‘i (Tấn là ngÆ°á»i Cát An, tỉnh Giang Tây). Tấn Ä‘á»— tiến sÄ© cáºp đệ, bổ Hà n lâm há»c sÄ©, vì nói việc trái ý vua, bị Ä‘uổi ra là m Tham nghị ở Giao Chỉ. Khi đến ty, lại nói rằng:
"Giao Chỉ chia đặt quân huyện không bằng để nguyên nhÆ° cÅ©, phong tÆ°á»›c chia đất cho các thổ hà o để há» cai quản lẫn nhau. [Chia đặt quáºn huyện] dẫu có cái được cÅ©ng không bù được những cái mất, cái lợi không chữa được cái hại".
Vua Minh xem tá» tâu nổi giáºn, cho là Giải Tấn có ý tÆ° vị há» Trần, bất lợi cho nÆ°á»›c, xuống chiếu bắt giam ở Cẩm y vệ, rồi ốm chế. Äến năm Minh Nhân Tông lên ngôi, má»›i được Ä‘Æ°a vá» chôn, gia thuá»™c má»›i được vá» quê hÆ°Æ¡ng.
[18a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Lá»i nói của bá» tôi ngay thẳng không phải lợi cho mình mà lợi cho nÆ°á»›c. NhÆ°ng các vua chúa tầm thÆ°á»ng thì không hay coi đó là lợi mà cứ muốn hại ngÆ°á»i ta. Äó là do há» bị che lấp nặng rồi. Minh Thái Tông má»™t khi đã manh tâm hiếu đại hý công, tham cÆ°á»›p được nÆ°á»›c ta, Giải Tấn há lại không biết nói thế là chạm tá»›i cÆ¡n giáºn giữ hay sao? Äó chÃnh là vì nÆ°á»›c không nghÄ© đến mình. Thái Tông không nghe, cùng binh Ä‘á»™c vÅ©, cho rằng ắt chiếm được. Lá»i của Giải Tấn lúc ấy hình nhÆ° chÆ°a ứng nghiệm.
Äến khi Thái Tổ ta1371 dẹp loạn trừ bạo, bắt được phong thÆ° bá»c sáp của VÆ°Æ¡ng Thông nói rằng: "Quân để dùng phải được nhÆ° số quân Ä‘i đánh lúc đầu, và phải được 6, 7 viên đại tÆ°á»›ng nhÆ° TrÆ°Æ¡ng Phụ má»›i có thể đánh được, mà dẫu có lấy được cÅ©ng không thể giữ được", thì bấy giá» lá»i Giải Tấn má»›i ứng nghiệm. Lá»i nói của bá» tôi ngay thẳng chả lẽ không [18b] lợi cho nÆ°á»›c hay sao? Cốt ở ngÆ°á»i là m vua biết soi xét má»›i được.
NgÆ°á»i Minh bắt giải giáo thụ Lê Cảnh Tuân vá» Kinh Lăng.
TrÆ°á»›c đây, Cảnh Tuân là hạ trai há»c sinh1372 của há» Hồ. Năm HÆ°ng Khánh thứ 1, viết bức thÆ° má»™t vạn chữ1373 dâng cho Tham Nghị Bùi Bá Kỳ, nêu ba phÆ°Æ¡ng sách thượng, trung, hạ, đại lược nói rằng:
"Nhà Minh đã có sắc ban cho ngà i theo quân tiến đánh, đợi khi bắt được há» Hồ thì chá»n con cháu há» Trần láºp là m vua, gia tÆ°á»›c cho ngà i để ở nÆ°á»›c là m phụ tá. Nay thấy thiết láºp ty bố chÃnh, phong tÆ°á»›c cao cho ngà i, mà chỉ cấp ngÆ°á»i quét dá»n Ä‘á»n miếu nhà Trần. Nếu ngà i có thể tâu lại, phân tÃch những lá»i khai của các quan lại, kỳ lão, nói rõ con cháu há» Trần, đó là thượng sách. Nếu không được nhÆ° thế, thì xin thôi chức vị hiện nay, nguyên là m [19a] quan coi nhà thá» há» Trần, đó là trung sách. Nếu ngà y còn tiếc quan tÆ°á»›c to, tham bổng lá»™c nhiá»u, thì đó là hạ sách.
Nếu ngà i là m theo thượng sách thì tôi là nhân sâm, cam thảo, chỉ xác, trần bì bổ sung và o ô thuốc của ngà i, tùy ngà i sỠdụng. Nếu ngà i là m theo trung sách, thì tôi xin bưng khay chén hầu hạ ở đó, cũng xin tùy ngà i sai khiến. Nếu ngà i là m theo hạ sách thì tôi sẽ là kẻ câu vắng cầy nhà n1374 cho hết tuổi thừa mà thôi".
Äến khi tịch biên nhà Bá Kỳ, bắt được bức thÆ° ấy, tâu lên, sai bắt Cảnh Tuân để xét há»i, thì gần đây vì loạn lạc, không biết Ä‘i đâu.
Äến đây, đặt há»c hiệu ở Giao Châu, bắt được Cảnh Tuân Ä‘Æ°a vá» Kim Lăng giam xuống ngục của y vệ Cẩm. Cảnh Tuân ở trong ngục 5 năm, cùng con là Thái Äiên Ä‘á»u ốm chết.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Ba phÆ°Æ¡ng sách của Cảnh Tuân có khà thái của báºc trượng phu. Ông nháºn [19b] chức giáo thụ của nhà Minh phải chăng là vì muốn ẩn dáºt mà khônng được?
Nhâm Thìn, [Trùng Quang] năm thứ 4 [1412], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 19). Mùa xuân, tháng giêng, viên phụ đạo ở Äại Từ, Thái Nguyên là Nguyá»…n Nhuế khởi binh, hoại Ä‘á»™ng ở vùng núi tam Äảo, bị TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh bắt.
Bấy giá» kinh lá»™ Ä‘á»u phụ thuá»™c và o nhà Minh, trăm há» phải là m sai dịch và ná»™p lÆ°Æ¡ng theo sá»± sai bắt của bá»n quan thú nhiệm. Thổ quan thì đóng thuyá»n và láºp đồn Ä‘iá»n để giúp việc cho tổng binh. Từ Ciá»…n Châu trở và o nam, không được cà y cấy.
Mùa hạ, tháng 6, TrÆ°Æ¡ng Phụ và Má»™c Thạnh nhà Minh Ä‘em quân đánh và o hà nh tại ở Nghệ An, gặp bá»n Nguyá»…n Súy, Nguyá»…n Cảnh Dị, Äặng Dung ở Mô Äá»™. Dung, Phụ Ä‘á»u liá»u chết đánh nhau chÆ°a phân thắng bại, thì Súy và Cảnh Dị vượt biển chạy, Hồ Bối bá» thuyá»n lên bá». Dung thế cô, không có cứu viện, bèn Ä‘i thuyá»n nhẹ vượt biển trốn Ä‘i.
[20a] Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Äạo cầm quân chế thắng cốt ở đồng tâm hiệp lá»±c. Giả sá» bá»n Súy và Dị má»™t lòng quyết đánh thì Dung và Phụ cÅ©ng chÆ°a biết ai được ai thua. Äó là vì trá»i không giúp há» Trần váºy!.
Mùa thu, tháng 7, nhà Minh sai Tổng binh Hà n Quan với chức Hữu quân đô đốc đồng trị, đeo ấn Chinh Nam tướng quân sang trấn giữ.
trÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh lệnh cho Tam Giang và Tuyên Hóa đóng thuyá»n để cấp cho quân.
Bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh lại và o cÆ°á»›p hà nh tại ở Nghệ An; Thanh Hóa, Diá»…n Châu Ä‘á»u bị hãm.
Mùa đông, tháng 12, nhà Minh mang sắc dụ các quan lại, kỳ lão các châu, phủ, huyện thuá»™c Bố chÃnh ty rằng:
"Trẫm vâng mệnh trá»i, thống trị thiên hạ, chỉ mong cho dân thiên hạ được yên ổn, Giao Chỉ ở xa táºn ven biển, xÆ°a là đất của Trung Quốc, nay [20b] đã lại nhÆ° cÅ©, binh lÃnh và dân chúng theo vá» giáo hóa đến nay đã mấy năm rồi, đã đặt mục, bá, thú, lệnh và quân, vệ, ty, chá»n dùng những ngÆ°á»i
trung lÆ°Æ¡ng, hiá»n năng để vá»— trị. Trẫm sá»›m khuya nghÄ© đến, còn lo rằng đất xa dân đông, giáo hóa có chổ không thấu tá»›i, không được thấm Æ¡n trạch yêu thÆ°Æ¡ng, nuôi nấng của nhà nÆ°á»›c.
Nay bá»n các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u là bá» tôi trung lÆ°Æ¡mg, phải thể lòng kÃnh trá»i thÆ°Æ¡ng dân của trẫm, hÆ°ng lợi trừ hại cho dân, thuáºn theo lòng yêu ghét của dân mà trừ bá» mối gian tệ cho dân. Dạy dân cà y ruá»™ng, trồng dâu, khiến cho không trái thá»i vụ thì áo mặc, cÆ¡m ăn có chổ trông cáºy; dạy dân bằng hiếu, để, trung, tÃn; khuyên dân Ä‘iá»u lá»… nghÄ©a, liêm sÄ©, thì phong tục sẽ tốt là nh. Khi tang ma, hoạn nạn thì thÆ°Æ¡ng xót giúp đỡ lẫn nhau; lúc khốn cùng long Ä‘ong thì chu cấp phù trì cho nhau. NgÆ°á»i già phải dạy con trẻ, kẻ dÆ°á»›i phải kÃnh bá» trên,, ai nấy phải thuáºn theo bản tÃnh, không được là m trái vá»›i lá»…. [21a] Chá»› có là m trá»™m cÆ°á»›p, chá»› có Ä‘i lừa dối, chá»› múa may văn chÆ°Æ¡ng mà đùa vá»›i luáºt pháp, chá»› theo ý riêng ,mà bá» lẽ công, muốn cho dân chúng an cÆ° lạc nhgiệp, mãi mãi là dân trá»i vô sá»±, để cùng vui thá»i thịnh trị thái bình, thì bá»n các ngÆ°á»i phải tháºn trá»ng vá»›i chức vị của mình, là m tròn công việc của mình, theo được đức y thay trá»i nuôi dân của trẫm, để có thể sánh vai vá»›i những báºc tuần lÆ°Æ¡ng Ä‘á»i xÆ°a, tên tuổi chiếu sáng sá» xanh, thế chẳng tốt đẹp lắm sao!".
Nông Văn Lịch ở Lạng SÆ¡n tụ táºp quân lÃnh chiếm giữ đất ấy, chẹn lấp Ä‘Æ°á»ng Ä‘i lại của ngÆ°á»i Minh, giết bắt vô số. Tham chÃnh Mạc Thúy từng Ä‘em quân tiến sâu và o đất ấy, bị trúng tên thuốc Ä‘á»™c mà chết. Sau vì Văn Lịch thông dâm vá»›i vợ của cấp dÆ°á»›i, binh sÄ© tức giáºn giết chết.
Nguyá»…n Liá»…u ở Lý Nhân1375 chiêu táºp ngÆ°á»i các huyện Lục Na1376 , VÅ© Lá»… đánh cÆ°á»›p ngÆ°á»i Minh trong mấy năm. Vua ở Nghệ An, Ä‘Æ°á»ng bị ngăn trở không thông, quân của Liá»…u bị tan vỡ dần, Tham nghị Nguyá»…n huân vá» kết thông [21b] gia rồi dụ [Liá»…u] đến giết chết.
Quý Tỵ, [Trùng Quang] năm thứ 5 [1413], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 11). Mùa xuân, tháng giêng, vua dẫn bá»n Nguyá»…n Súy, Nguyá»…n cảnh Dị lại Ä‘em quân vượt biển đến Vân Äồn, Hải Äông và các bãi biển để thăm dò và lấy lÆ°Æ¡ng thá»±c, đánh quân Minh đóng giữ ở những nÆ¡i ấy.
Hoà ng Phúc nhà Minh chá»n lá»±a thợ giá»i và vợ con há» Ä‘Æ°a vá» Yê Kinh để đóng thuyá»n.
Tháng 2, TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh lệnh cho quân nhâ Ä‘em đổi lấy thóc lúa ở Tam Giang, Tuyên Hóa, Quy Hóa để trữ lÆ°Æ¡ng quân, lại má»™ khách buôn ná»™p thóc, chở thuyá»n Ä‘em vá» các xứ Quảng Äông, Phúc Kiến, Chiết Giang, Tứ Xuyên, Vân Nam để bán.
Tháng 3, ngà y mồng 4, vua lại trở vá» Nghệ An, quân lÃnh mÆ°á»i phần chỉ còn 3, 4 phần.
Tổng binh Hà n Quan ốm chết ở thà nh Äông Quan.
Mùa hạ, tháng 4, bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh và o cÆ°á»›p Nghệ [22a] An.
Vua ngá»± đến Hóa Châu, sai đái quan Nguyá»…n Biểu là m sứ cầu phong, mang phÆ°Æ¡ng váºt tá»›i Nghệ An. TrÆ°Æ¡ng Phụ giữ Biểu lại, Biểu tức giáºn mắng Biểu rằng:
"Bên trong thì mÆ°u kế đánh chiếm, bên ngoà i thì rêu rao là quân nhân nghÄ©a. Äã hứa láºp con cháu há» Trần, lại đặt thà nh quáºn huyện, không chỉ cÆ°á»›p bóc của cải châu báu, lại còn tà n hại sinh dân, thá»±c là loà i giặc dữ".
Phụ nổi giáºn giết chết.
Tháng 6,TrÆ°Æ¡ng Phụ và Má»™c Thạnh nhà Minh há»p các tÆ°á»›ng bà n kế đánh chiếm. Thạnh nói:
"Hóa Châu núi cao biển rộng, chưa dễ lấy được". Phụ nói:
"Tôi sống được cũng là vì Hóa Châu, có là m ma cũng là vì Hóa Châu. Hóa Châu mà chưa dẹp được, tôi còn mặt mũi nà o trông thấy chúa thượng nữa!".
Bèn Ä‘em quân thủy Ä‘i, mất 21 ngà y, đánh và o thà nh châu Thuáºn Hóa.
Mùa thu, tháng 9, bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh đánh nhau vá»›i Nguyá»…n Súy ở kênh Sái Già 1377 . Quân Nam quân Bắc [22b] Ä‘Æ°Æ¡ng cầm cá»± nhau, Äặng Dung mai phục binh tượng, ná»a đêm đánh úp doanh trại Phụ. Dung nhảy lên thuyá»n của Phụ, định bắt sống Phụ nhÆ°ng không nháºn ra hắn. Phụ vá»™i Ä‘i thuyá»n nhá» trốn chạy. Quân Minh tan vỡ đến má»™t ná»a, thuyá»n bè, khà giá»›i bị đốt phá gần hết. Bá»n Súy không chịu hợp sức đánh. Phụ thấy quân của Dung Ãt, quay lại đánh. Quân của Dung tan chạy, từ đấy chỉ ẩn nấp trong núi hang.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Tráºn đánh ở Sái Già , Äặng Dung, Nguyá»…n Súy, Ä‘em tà n quân trÆ¡ trá»i chống lại bá»n giặc mạnh, quân tÆ°á»›ng Ä‘á»u tinh nhuệ. Dung ná»a đêm đánh úp doanh trại giặc là m cho tÆ°á»›ng giặc sợ hãi chạy trốn, đốt hết thuyá»n bè, khà giá»›i của chúng, không phải ngÆ°á»i thá»±c sá»± có tà i là m tÆ°á»›ng, thì có là m được nhÆ° thế hay không?. Thế nhÆ°ng cuối cùng vẫn bại vong, đó là do trá»i. Tuy thất bại, cÅ©ng vẫn vinh quang, vì sao váºy?.
Bá»n Dung vì nghÄ©a không thể cùng sống vá»›i giặc, phải tiêu diệt bá»n chúng má»›i nghe, cho nên má»›i hết lòng, hết sức giúp đỡ [23a] Trùng Quang để mÆ°u khôi phục. Trong khoảng 5 năm, kiên trì chiến đấu vá»›i giặc, dẫu có bất lợi, nhÆ°ng ý chà không núng, khà thế cà ng hăng, đến kiệt sức mÆ¡Ã chịu thôi. Lòng trung vì nÆ°á»›c của ngÆ°á»i bá» tôi, dẫu trăm Ä‘á»i sau vẫn còn tưởng thấy được!
Ngà y xÆ°a nÆ°á»›c Lá»— đánh nhau vá»›i nÆ°á»›c TỠở đất Can Thì bị thất bại, thánh nhân không vì thua mà kiêng né, lại chép rõ để nêu niá»m vinh quang chiến đấu vá»›i kẻ thù, chứ không bà n đến việc thà nh bại. Thế thì tráºn đánh ở Sái Già , quân Minh bị tan vỡ má»™t ná»a, quân ta đến khi sức kiệt má»›i chịu thua cÅ©ng vinh quang lắm thay!
Mùa đông, tháng 10, TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh lấy Äô đốc Hoà ng Trung Ä‘i dò trÆ°á»›c, chặn ở thượng lÆ°u. Nguyá»…n Súy sai ba thÃch khách, Ä‘á»™i cá» xuôi dòng đến thuyá»n của Phụ. Má»™t ngÆ°á»i trèo lên mÅ©i thuyá»n, hai ngÆ°á»i trèo lên Ä‘uôi thuyá»n. Phụ biết, bắt được hai ngÆ°á»i, giết má»™t ngÆ°á»i, thả má»™t ngÆ°á»i, lại còn [23b] cho tiá»n bạc. Hôm sau Phụ há»™i há»p các tÆ°á»›ng nghị bà n, Hoà ng Trung nói không hợp ý Phụ, Phụ nổi giáºn kể tá»™i Trung phòng giữ không nghiêm, để đến ná»—i có chuyện khÃch thách, rồi chém Trung. Các tÆ°á»›ng Ä‘á»u tái mặt Ä‘i.
Tháng 11, bá»n Nguyá»…n Cảnh Dị và Äặng Dung bị TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh bắt sống. Cảnh Dị mắng ngay và o mặt Phụ:
"Tao định giết mà y, lại bị mà y bắt", chá»i Phụ luôn miệng. Phụ giáºn lắm, giết Dị rồi lấy gan ăn.
Vua chạy sang Lão Qua. Phụ sai ngÆ°á»i lùng bắt được, Ä‘Æ°a đến cá»a quân. NgÆ°á»i Thuáºn Hóa Ä‘á»u hà ng. Thế là nhà Trần mất.
TrÆ°á»›c đây, nhà Háºu Trần dấy binh mÆ°u việc hÆ°ng phục, viên Trấn phủ cÅ© Phan Quý Há»±u có công bà y mÆ°u giúp việc, được thăng dấn đến Thiếu bảo. Äến khi TrÆ°Æ¡ng Phụ và o cÆ°á»›p Nghệ An, vua ngá»± tá»›i Hóa Châu, Quý Há»±u hà ng giặc. Phụ mừng lắm. Äược mÆ°Æ¡i hôm thì Quý Há»±u ốm chết. Phụ cho con là Liêu là m Tri châu Nghệ An và háºu thưởng gia thuá»™c Quý Há»±u. [24a] Liêu Ä‘em tình hình tÆ°á»›ng văn tÆ°á»›ng võ giá»i kém thế nà o, số quân có được bao nhiêu, núi sông hiểm dị ra sao kể rõ cho Phụ biết. Bấy giá» Phụ má»›i quyết chà đánh Hóa Châu.
Trở lên là đá»i vua nhà Trần, bắt đầu từ năm BÃnh Tuất (1226) chấm dứt ở năm Ká»· mão (1399), tổng cá»™ng 174 năm và 2 Ä‘á»i vua nhà Háºu Trần 7 năm.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Trùng Quang Äế lấy quân má»™t lữ để mÆ°u khôi phục đất nÆ°á»›c trong lúc loạn lạc lÆ°u ly, và nhÆ° dùng má»™t cây gá»— để chống giữ ngôi nhà lá»›n đã đổ, chả lẽ không biết rằng thế không thể cứu vãn được nữa hay sao? NhÆ°ng hãy là m hết bổn pháºn nên là m, ngõ hầu có thể vãn hồi được thiên mệnh!.
Còn nhÆ° khi bị giặc bắt Ä‘em vá», giữ nghÄ©a không chịu nhục, cam lòng nhảy xuống biển mà chết, để cùng mất vá»›i nÆ°á»›c, thá»±c đúng là "quốc quân chết vì xã tắc", mà các [24b] bá» tôi của ngà i nhÆ° Cảnh Dị chá»i giặc mong cho chúng giết ngay mình, Nguyá»…n Biểu kể tá»™i ác của giặc rồi chết, Ä‘á»u là những ngÆ°á»i đáng ca ngợi cả. Chỉ có Hồ Ngạn Thần Ä‘i sứ là m nhục mệnh vua, đã bị giết rồi, Phan Liêu Ä‘em tình hìụnh mạnh yếu trong nÆ°á»›c Ä‘i báo cho giặc, tuy được thoát chết trong má»™t thá»i, nhÆ°ng sau lại bị Thái Tổ Cao Hoà ng Äế ta giết chết. Than ôi, ngÆ°á»i là m tôi trung vá»›i nÆ°á»›c tuy chết vì nghÄ©a không có tá»™i gì, mà để lại tiếng thÆ¡m mãi mãi, còn bá»n bất trung phản quốc, không khá»i tránh khá»i chết, lại còn để tiếng xấu ngà n năm, thá»±c đúng nhÆ° thế.
K Ỷ T H U Ộ C M I N H
Giáp Ngá», [1414], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 12). Mùa xuân, tháng giêng, TrÆ°Æ¡ng Phụ và Má»™c Thạnh nhà Minh chiêu dụ, vá»— vá» Tân Bình, Thuáºn Hóa, chia đặt quan cai trị để cùng là m việc vá»›i thổ quan, khám xét nhân khẩu, gá»™p là m sổ há»™.
[25a] Phủ Thăng Hoa tuy có đặt quan, nhưng Chiêm Thà nh vẫn có trưởng lộ chiếm giữ cai trị, nên nhà Minh chỉ ghi tên không mà thôi.
Quan lại ở kinh lá»™, những ai lánh giặc Ä‘i theo Trùng Quang Äế đến Hóa Châu, đến đây ngÆ°á»i thì mang cả nhà chạy sang nÆ°á»›c Lão Qua, ngÆ°á»i thì chạy sang Chiêm Thà nh, còn ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c từ đấy Ä‘á»u là m thần thiếp cho ngÆ°á»i Minh cả.
Mùa hạ, tháng 4, tổng binh TrÆ°Æ¡ng Phụ, Má»™c Thạnh, Binh bá»™ thị lang Trần Hiệp của nhà Minh Ä‘em trùng Quang Äế, Nguyá»…n Súy và Äặng Dung vá» Äông Quan. Quan lại các phủ, châu, huyện sắm lá»… váºt cùng trÆ°á»›ng vẽ cá» thêu đến mừng. Sai ngÆ°á»i giải vá» Yên Kinh.
Trùng Quang Äế Ä‘i đến ná»a Ä‘Æ°á»ng nhảy xuống nÆ°á»›c chết. Súy thấy Trùng Quang Äế đã nhảy xuống nÆ°á»›c chết, ngà y ngà y chÆ¡i cá» vá»›i viên chỉ huy coi giữ mình, thà nh quen, má»›i lấy bà n cỠđánh hắn ngã xuống nÆ°á»›c chết, Súy cÅ©ng nhảy xuống nÆ°á»›c chết. Quốc thống từ đấy thuá»™c vá» nhà Minh.
Mùa thu, tháng 7, [25b] TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh ra lệnh cho các phủ, châu, huyện, phà n quân nhân bắt được tôi tá»›, cùng Ä‘Ã n bà con gái trốn Ä‘i xứ khác thì giải vá» cá»a quân. Bá»n quan lại chìu ý cấp trên bắt nhiá»u dân nghèo xiêu tán giải ná»™p.
Tháng 8, Trương Phụ, Mộc Thạnh và Trần Hiệp trở vỠbắc, chia quân trấn giữ.
Tháng 9, Hoà ng Phúc nhà Minh truyá»n bảng cho các phủ, châu, huyện dá»±ng Văn Miếu và các Ä‘Ã n thá» thần xã tắc, thần gió, thần mây, thần núi, thần sông và những thần không ai thá» cúng để tế lá»… thÆ°á»ng xuyên.
Nhà Minh cấm con trai, con gái không được cắt tóc; phụ nữ mặc áo ngắn, quần dà i, đồng hóa theo phong tục phương bắc.
Mùa đông, tháng 10, nhà Minh mở há»c hiệu và sức tìm tòi những ngÆ°á»i nho há»c, thầy thuốc, thầy tÆ°á»›ng số, nhà sÆ°, đạo sÄ©, hạ lệnh cho các phủ, châu, huyện lấy lá»… mà thà nh tân thỉnh má»i. Äó là là m theo lá»i của Hữu tham tri Bà nh Äạo TrÆ°á»ng.
Nhà Minh bắt khai số ruá»™ng và đất trồng dâu, trÆ°ng thu lÆ°Æ¡ng thá»±c, tÆ¡ tằm. Má»—i há»™ 1 mẫu thì bắt khai thà nh 3 mẫu. [26] Äến sau xét há»™ khẩu tăng hà ng năm, định số ruá»™ng má»—i há»™ là 10 mẫu (nghÄ©a là má»—i mẫu chỉ có 3 sà o, 10 mẫu thá»±c ra chỉ có 3 mẫu). Má»—i mẫu thu 5 thăng thóc, đất bãi má»—i há»™ má»™t mẫu thu 1 lạng tÆ¡, má»—i cân tÆ¡ dệt được 1 tấm lụa.
Ất Mùi, [1415], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 13). Mùa thu, tháng 8, nhà Minh khám thu các má» và ng, bạc, má»™ phụ đãi nhặt và ng bạc và bắt voi trắng, mò trân châu. Thuế khóa nặng, vÆ¡ vét nhiá»u, dân chúng Ä‘iêu đứng. Bãi muối ven biển cấm dân mua bán riêng, sai ná»™i quan coi giữ cả. Lại đặt chức cục sứ và phó của từng bãi muối để chia nhau trông coi. Các phủ, châu, huyện đêù đặt phó sứ ty Thuế khóa và sở Hà bạc.
Phép lấy muối của nhà Minh: TrÆ°á»›c hết sai viên cục sứ và viên phó đốc thúc dân nấu muối, má»—i tháng được bao nhiêu Ä‘Æ°a tá»›i ty Äá» cá» thu giữ. Các viên ná»™i quan má»™ ngÆ°á»i buôn bá» tiá»n ra lÄ©nh giấy khám hợp1378 của ty Bố chÃnh. Giấy khám hợp lá»›n [26b] thì lấy 10 cân muối, giấy khám hợp nhá» thì lấy 1 cân rồi má»›i được Ä‘em bán. Nếu không có giấy [giấy khám hợp] thì [xá» tá»™i] nhÆ° luáºt nấu láºu. Lạ cấm ngÆ°á»i Ä‘i Ä‘Æ°á»ng, lệ chỉ được Ä‘em 3 bát muối và 1 lá» nÆ°á»›c mắm thôi.
Tháng 9, Hoà ng Phúc nhà Minh sai quan áp giải Ä‘Ãch thân những bá»n nho há»c, thầy thuốc, thầy tÆ°á»›ng số, nhà sÆ°, đạo sÄ© Ä‘Æ°a vá» Yên Kinh trao cho quan chức rồi Ä‘Æ°a vá» các nha môn là m việc. Lại ra lệnh cho các quan ty sở tại cấp cho tiá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng và ngÆ°oá»i bạn tống, nếu không sẽ bị trừng trị; dá»c Ä‘Æ°á»ng phải cấp cÆ¡m ăn và tiá»n Ä‘i Ä‘Æ°á»ng.
Mùa đông, tháng 10, Tổng binh nhà Minh là Trương Phụ giữ chức Chinh lỗ phó tướng quân, lại sang trấn thủ.
Nhà Minh mở Ä‘Æ°á»ng thủy VÄ©nh An, Vạn Ninh, đặt trạm đón chuyển Ä‘Æ°á»ng thủy đến thẳng Khân Châu. Lại đặt trạm chạy ngá»±a đến thẳng Hoà nh Châu1379 .
BÃnh Thân, [1416], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 14). Mùa xuân, tháng giêng, nhà Minh bắt đầu Ä‘Æ°a những thượng quan văn võ và kỳ lão sang Yên [27a] Kinh, đổi trát văn của Tổng binh mà dùng giấy và ng của bá»™ để thá»±c thụ quan chức. Thăng Tham nhgị Nguyá»…n Huân là m Tả bố chÃnh sứ; Tri phủ LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt, Äá»— Duy Trung là m Tham chÃnh. Còn lại thì thăng chức Tri phủ, Äồng tri phủ, Tri châu, Äồng tri châu, Tri huyện. Nhân đó, ban sắc rằng:
"TrÆ°á»›c kia bình định Giao Chỉ, các ngÆ°Æ¡i đã tá» lòng thà nh, là m việc nghÄ©a, lòng hÆ°á»›ng vá» triá»u đình, trẫm khen ngợi lòng thà nh của các ngÆ°Æ¡i mà trao cho quan chức. Từ khi nháºn mệnh đến nay, đã biết táºn tâm hết sức, hăng hái trung thà nh, quét diệt phản nghịch, vá»— yên bá» cõi, cố gắng là m tròn chức pháºn, đã nhiá»u lần thăng thưởng để biểu dÆ°Æ¡ng công trạng của các ngÆ°Æ¡i. Nay các ngÆ°Æ¡i đến cá»a khuyết triá»u cống, trẫm xét lòng thà nh, đánh nên khuyến khÃch. Nay đặc ân thăng cho các ngÆ°Æ¡i là m chức má»—... Các ngÆ°Æ¡i hãy cố gắng trung thà nh, cần mẫn hÆ¡n nữa, kÃnh cẩn giữ khà tiết của ngÆ°á»i bá» tôi, úy lạo, vá»— vá», khiến cho dân chúng Ä‘á»u được yên nghiệp sinh sống, cùng hưởng phúc thái bình [27b] thì sẽ được trá»i che chở, các ngÆ¡i sẽ được phúc lá»™c dồi dà o nối đến Ä‘á»i con Ä‘á»i cháu, mà tiếng tốt của các ngÆ°Æ¡i sẽ lÆ°u truyá»n trong sá» sách, mãi mãi không cùng".
Tháng 2, TrÆ°Æ¡ng Phụ nhà Minh ra lệnh xét duyệt danh số thổ quân, lấy má»™t phần ba số há»™ khẩu chia vá» c1c vệ, sở. Má»—i há»™ định mức là 3 Ä‘inh. Từ Thanh Hóa trở và o Nam, nhân Ä‘inh thÆ°a thá»›t, định mức là 2 Ä‘inh. Chá»— nà o không phải là vệ, sở mà là nÆ¡i quan yếu, cÅ©ng láºp đồn lÅ©y, lấy dân binh canh giữ.
Mùa thu, tháng 9, quân lÃnh huyện Tân An nổi lên, TrÆ°Æ¡ng Phụ dẹp được.
Nhà Minh chiêu dụ các quan cÅ© của triá»u trÆ°á»›c, giả cách bổ Ä‘i các nha môn quân, dân là m việc rồi chuyển Ä‘Æ°a vá» Yên Kinh giữ lại. Bá»n ngÆ°á»i bon chen, vốn không phải là quan lại cÅ©, chÆ°a được thá»±c thụ quan chức, cÅ©ng hănh hái ra nháºn, trong nÆ°á»›c vì thế trở nên trống rá»—ng. Ở được và i năm, thấy vất vả khổ sở, thỉnh thoảnh há» lại trốn vá».
Nhà Minh bắt đầu Ä‘Æ°a các thổ lại Ä‘i, [28a] ngÆ°á»i nà o đủ 9 năm thì giữ lại nha môn ở Kinh để là m việc, ngÆ°á»i nà o chÆ°a đủ năm thì cho vá».
Äinh Dáºu, [1417], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 15). Ná»™i quan nhà Minh là Mã Kỳ tâu rằng Tổng binh TrÆ°Æ¡ng Phụ ở Giao Chỉ chá»n lấy những thổ nhân mạnh khá»e can đảm là m vi tá» thủ1380 , vua Minh nghi
ngá», gá»i Phụ vá», sai Phong Thà nh hầu Lý Bân vá»›i chức Tổng binh Chinh Di tÆ°á»›ng quân sang thay Phụ trấn giữ.
Nhà Minh sai Giám sát ngự sỠchia giữ việc tuần xét bắt đầu từ đấy.
Binh bá»™ thượng thÆ° nhà Minh là Trần Hiệp, lại giúp việc quân chÃnh cho Tổng binh.
Nhà Minh định lệ má»—i năm cống các nho há»c, sinh viên saung và o Quốc tá» giám; Nhà phủ há»c má»—i năm 2 tên, nhà châu há»c 2 năm 5 tên, nhà huyên há»c má»—i năm 1 tên. Sau lại quy định nhà phủ há»c má»—i năm 1 tên, nhà châu há»c 3 năm 2 tên, nhà huyện há»c 2 năm 1 tên.
Bá»™ Lại khám hợp, lệnh cho 2 ty Bố chÃnh và Ãn sát cùng [28b] các quan phủ, châu, huyện, ở Giao Chỉ, hẹn đến ngà y mồng 1 tháng giêng sang năm đến kinh triá»u cáºn, không kể là chức chánh hay chức tá, chỉ cần ngÆ°á»i giữ chức lâu năm, cho dẫn đầu, Ä‘Æ°a các quan lại cùng Ä‘i. Lại khám các hạng mục há»™ khẩu, ruá»™ng đất lÆ°Æ¡ng thá»±c trong 3 năm, từ tháng 7 năm Giáp Ngá», đến cuối tháng 6 năm nà y, là m thà nh sổ "tu tri"1381 dâng lên để kê xét.
Hoà ng Phúc sức cho các hà o phú, thổ quan là bá»n Nguyá»…n Huân, LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt, Äá»— Duy Trung, Äá»— Hy Vá»ng, LÆ°Æ¡ng SÄ© VÄ©nh, DÆ°Æ¡ng Cá»± Giác Ä‘á»u phải Ä‘em ngÆ°á»i nhà sang Yên Kinh phục dịch, xây dá»±ng cung Ä‘iện. Vua Minh nói là là m khó nhá»c ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng xa, ban cho Æ°u háºu rồi cho vá».
Chú thÃch:
1335 Cá»a Muá»™n: (nguyên văn là Muá»™n Khẩu) là cá»a sông Hồng ở huyện Xuân Thủy, tỉnh Nam Hà , thuá»™c đất Giao Thủy cÅ©, nhÆ°ng nay Ä‘Ã bị lấp.
1336 Thái Bình, Äại Toà n: là hai cá»a sông. thái Bình là cá»a sông Thái Bình ở huyện VÄ©nh Bảo, Hải Phòng. Äại Toà n có lẽ là cá»a sông Diêm Há»™ tỉnh Thái Bình.
1337 Lá»—i Giang: má»™t nhánh của sông Mã ở huyện VÄ©nh Lá»™c, tỉnh Thanh Hóa, hạ lÆ°u thông vá»›i sông Äại Lại.
1338 Äiển Canh: sau là cá»a Ghép hay cá»a Mom thuá»™c huyện TÄ©nh Gia, tỉnh Thanh Hóa.
1339 Tức cá»a sông Ngà n Sâu ở tỉnh Hà TÄ©nh.
1340 Cá»a Kỳ La: ở huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tỉnh.
1341 MCB 11 chép là Vô Cá»u.
1342 Núi Cao Vá»ng: ở huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà TÄ©nh.
1343 Núi Cao Vá»ng: ở huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà TÄ©nh.
1344 Ky Lê ? là do chá» Kỳ La Ä‘á»c chệch ra, có nghÄ©a là "trói há» Lê", Thiên Cầm? có nghÄ©a là "trá»i bắt". Thá»±c ra nÆ¡i ấy tên là "Thiên Cầm" nghÄ©a là "Ä‘Ã n trá»i". NgÆ°á»i phụ lão không muốn há» Hồ lÆ°u lại, nên nhân thanh gần nhau mà nói chệch Ä‘i đánh lừa.
1345 Cá»a biển Äan Thai: tức Cá»a Há»™i (cá»a sông Lam) ở tỉnh Nghệ An.
1346 Có lẽ là Bắc Kinh bị chép nhầm ra Kinh Bắc.
1347 Nguyên văn: "Dục hoạt nháºp ẩn sÆ¡n lâm, dục tá» Ngô triá»u tố quan".
1348 Tức Lê Lợi.
1349 Dương Hùng: là m đại phu nhà Hán, Vương Mãng cướp ngôi nhà Hán, Hùng theo Mãng. Sau vì liên quan đến việc Lưu Phần, sứ giả đến bắt, Dương Hùng nhảy từ gác Thiên Lộc xuống đất gần chết, được Mãng tha tội.
1350 Thiệu Hốt: là bá» tôi của công tá» Tá» Củ nÆ°á»›c Tá», định Ä‘Æ°a Tá» Củ từ nÆ°á»›c Lá»— vá» tranh ngôi vá»›i anh là Tiểu Bạch (Tá» Hoà n Công). Sau Tá» Củ bị giết, Thiệu Hốt chết theo.
1349 Mô Äá»™: bến Yên Mô, ở xã Yên Mô, huyện Yên Mô, nay thuá»™c huyện Tam Äiệp, tỉnh Ninh Bình.
1350Giản Äịnh Äế tên húy Ngá»—i, trÆ°á»›c được phong là Giản Äịnh VÆ°Æ¡ng, nhà Hồ đổi phong là Nháºt Nam Quáºn VÆ°Æ¡ng. Äến đây xÆ°ng theo tên hiệu cÅ© là Giản Äịnh.
1351 Tức là cá»a sông Giang ở huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình.
1352 DÆ° chúng: chỉ những ngÆ°á»i không chịu phục tùng nhà Minh.
1353 An Äại: má»™t ngá»n núi ở huyện Lệ Ninh, tỉnh Quảng Bình.
1354 TrÆ°á»ng Yên: là đất Ninh Bình; Phúc Thà nh: sau là xã Phúc An, huyện Yên Khánh, nay thuá»™c tỉnh Ninh Bình.
1355 Bô Cô là tên má»™t bến đò ở xã Bô Cô, sau đổi là xã Hiếu Cổ, huyện Phong Doanh, tỉnh Nam Äịnh cÅ©, nay thuá»™c đất huyện à Yên, tỉnh Nam Äịnh.
1356 Khoảng từ 11 giỠđến 16 giá».
1357 Thà nh do ngÆ°á»i Minh đắp, thuá»™c xã Bình Cách, huyện à Yên, tỉnh Nam Äịnh, tục gá»i là thà nh Cách.
1358 Thà nh Äông Quan: tức là thà nh Äông Äô là kinh đô Thăng Long cÅ© nay là Thủ đô Hà Ná»™i.
1359 Nguyên văn "Tháºp vị ngÅ© công" là cách nói tắt của câu: "Tháºp tắc vị chi, ngÅ© tắc công chi" trong binh pháp cổ Trung Quốc ("Thaông Ä‘iển" và "Tôn Tá» tháºp gia chú") nghÄ©a là : HÆ¡n địch 10 lần thì bao vây, hÆ¡n địch 5 lần thì đánh. à nói là cách đánh cẩn tháºn chắc chắn.
1360 Nên sá»a là Hoà ng Phúc.
1361 Chi La: Tên huyện La SÆ¡n, nay là huyện Äức Thá», tỉnh Hà TÄ©nh.
1362 Ngá»± Thiên: tên huyện, trÆ°á»›c là hÆ°Æ¡ng Äa CÆ°Æ¡ng, có má»™ tổ nhà Trần ở đấy nên gá»i là Ngá»± Thiên, nay thuá»™c huyện HÆ°ng Hà , tỉnh Thái Bình.
1363 Mẹ của Äế Ngá»—i.
1364 Khúc sông Lam ở gần chân núi Hồng Lĩnh, tỉnh Hà Tĩnh.
1365 Ná»— Giang: khúc sông Mã chảy qua là ng Nguyệt Viên, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa, còn gá»i là sông Nguyệt ThÆ°á»ng.
1366 Phủ Tam Giang: là đất tỉnh Phú ThỠngà y nay.
1367 Trấn Thiên Quan: là vùng đất gồm huyện Hoà ng Long, tỉnh Ninh Bình và huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình ngà y nay.
1368 Huyện Thanh Äà m: là huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i ngà y nay.
1369 Chức phương: chức quan nắm giữ bản đồ của thiên hạ, trông coi việc tiến cống của bốn phương. Ở đây ý nói Giao Chỉ đã nằm trong bản đồ của nhà Minh.
1370 Tức trưởng công chúa chị gái vua.
1371 Chỉ Lê Lợi.
1372 Äá»i Trần hhá»c sinh chia là m ba báºc là thượng trai, trung trai và hạ trai.
1373 Nguyên văn: "Vạn ngôn thư".
1374 Chỉ ngÆ°á»i Ä‘i ở ẩn.
1375 Lý Nhân: là tên huyện thá»i thuá»™c Minh, nay là huyện Lý Nhân, tỉnh Nam Hà .
1376 Lục Na: là tên huyện thá»i thuá»™c Minh, nay là huyện Lục Ngạn, tỉnh Hà Bắc.
1377 Sái Già : theo Minh sá» và Minh sá» ká»· sá»± của Cốc Ưng Thái chép vá» việc nà y, Ä‘á»u nói đánh ở sông Ãi Tá», thì có lẽ Sái Già tức là chổ nà y (lá»i chữa của CMCB 12).
1378 Giấy khám hợo: giấy chứnh nháºn có đónh dấu, được cắt là m hai ná»a, ngÆ°á»i được phéo cầm má»™t ná»a, quan nhà giữ má»™t ná»a, để khi khám xét, có thể ráp lại xem đúng con dấu hay không.
1379 Hoà nh Châu: thuộc phủ Nam Ninh, sau là Hoà nh Huyện, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc.
1380 Vi tá» thủ: là những ngÆ°á»i sung và o là m công việc ở nÆ¡i quan phủ. Ở đây, có lẽ Phụ chá»n những ngÆ°á»i khá»e mạnh, can đảm Ä‘em và o dinh thá»± của mình để sai khiến và đỠphòng bất trắc.
1381 Tu tri: có nghĩa "cần biết . Sổ "tu tri" có nghĩa là sổ ghi số hộ khẩu, ruộng đất, lương thực cần phải biết để nắm tình hình.
|
18-09-2008, 07:59 PM
|
|
Anh Khùng Trốn Viện
|
|
Tham gia: Aug 2008
Äến từ: hÆ° vô
Bà i gởi: 639
Thá»i gian online: 21 giá» 15 phút 21 giây
Thanks: 821
Thanked 262 Times in 71 Posts
|
|
Bản Kỷ Toà n Thư Q 10(a)
Bản Kỷ Toà n Thư Q10 (a)
Khởi nghÄ©a Lam SÆ¡n. Nhà Háºu Lê (1418 - 1433)
[1a]
K ỷ N h à L ê
Thái Tổ Cao Hoà ng Äế
Vua há» Lê, tên húy là Lợi, ngÆ°á»i hÆ°Æ¡ng Lam SÆ¡n, huyện LÆ°Æ¡ng Giang, trấn Thanh Hóa1382 . Ở ngôi 6 năm, thá» 51 tuổi1383 , táng ở VÄ©nh Lăng.
Vua hăng hái dấy nghÄ©a binh đánh dẹp giặc Minh. Sau 10 năm thì thiên hạ đại định. Äến khi lên ngôi, đã ấn định luáºt lệnh, chế tác lá»… nhạc, mở khoa thi, đặt cấm vệ, xây dá»±ng quan chức, thà nh láºp phủ huyện, thu nháºp sách vở, mở mang trÆ°á»ng há»c, có thể gá»i là có mÆ°u kế xa rá»™ng mở mang cÆ¡ nghiệp. Song Ä‘a nghi, hiếu sát, đó là chá»— kém.
TrÆ°á»›c kia, tổ ba Ä‘á»i của vua tên húy là Hối, má»™t hôm, Ä‘i chÆ¡i Lam SÆ¡n, thấy Ä‘Ã n chim bay lượn quanh chân núi, nhÆ° hình ảnh nhiá»u ngÆ°á»i tụ há»p, bèn nói: "Äây chắc hẳn là chổ đất tốt", rồi dá»i nhà đến ở đấy. Sau 3 năm thì thà nh sản nghiệp. Từ đó, Ä‘á»i Ä‘á»i là m quân trưởng má»™t phÆ°Æ¡ng. Hối sinh ra Äinh, nối được nghiệp nhà , có tá»›i hÆ¡n 1 nghì tôi tá»›, lấy vợ là Nguyá»…n Thị [1b] (tên húy là Quách), sinh được hai ngÆ°á»i con trai, con cả là Tòng, con thứ là Khoáng. Khoáng lấy vợ ngÆ°á»i Chủ SÆ¡n (Chủ SÆ¡n nay là Thủy Chú)1384 là Trịnh Thị (tên húy là ThÆ°Æ¡ng), đến năm Ất Sá»u, tháng 8, ngà y mồng 61385 sainh ra vua tại hÆ°Æ¡ng Chủ SÆ¡n, huyện Lôi DÆ°Æ¡ng1386 . Vua sinh ra, thiên tÆ° tuấn tú khác thÆ°á»ng, thần sắc tinh anh kỳ vÄ©, mắt sáng, miệng rá»™ng, mÅ©i cao, trên vai có má»™t nốt ruồi, tiếng nói nhÆ° chuông, dáng Ä‘i tá»±a rồng, nhịp bÆ°á»›c nhÆ° hồ, kẻ thức giả Ä‘á»u biết vua là báºc phi thÆ°á»ng.
Bấy giá», há» Hồ cÆ°á»›p ngôi nhà Trần, rồi quân Minh xâm lược nÆ°á»›c Nam, chia cắt nÆ°á»›c ta thà nh quáºn huyện, bắt nhân dân ta là m tôi tá»›, luáºt pháp phiá»n hà khắc nghiệt, thuế má lao dịch nặng ná»,. Äối vá»›i những ngÆ°á»i hà o kiệt trong nÆ°á»›c, chúng phần nhiá»u vá» trao cho quan tÆ°á»›c rồi Ä‘em vá» an trà ở phÆ°Æ¡ng Bắc. Vua hiểu biết hÆ¡n hẳn má»i ngÆ°á»i, sáng suốt và cÆ°Æ¡ng quyết, không bị quan tÆ°á»›c dụ dá»—, không bị uy thế khuất phục. NgÆ°á»i Minh đã dùng trăm phÆ°Æ¡ng ngà n kế xảo trá, vẫn không dụ được vua.
TrÆ°á»›c đó, bá»n Äặng Tất, Nguyá»…n Súy ở Châu Hóa [2a] cùng láºp con cháu nhà Trần là Trần Ngá»—i, Trần Khoáng là m vua. NhÆ°ng vua thấy há» yếu hèn, lại say đắm tá»u sắc, biết là chẳng là m nên chuyện, má»›i ẩn náu chốn núi rừng, dụng tâm nghiá»n ngẫm thao lược, tìm má»i những ngÆ°á»i mÆ°u trÃ, chiêu táºp dân chúng lÆ°u ly, hăng hái dấy nghÄ©a binh, mong trừ loạn lá»›n.
Vua từng bảo má»i ngÆ°á»i:
"Ta cất quân đánh giặc, không phải là có lòng ham muốn phú quý, mà chÃnh vì muốn để ngà n na8m vá» sau, ngÆ°á»i Ä‘á»i biết ta không chịu là m tôi tá»› cho bá»n giặc tà n ngược".
Phép dùng binh của vua là biết lấy má»m đánh cứng, lấy yếu thắng mạnh, cho nên phần nhiá»u Ä‘á»u dẫn tá»›i thắng lợi. Các thà nh Nghệ An, Thuáºn Hóa, Tây Äô, Äông Äô Ä‘á»u sai văn thần Nguyá»…n Trãi viết thÆ°, dụ bảo bá»n giặc Ä‘iá»u há»a phúc, nên không cần đánh mà chúng phải đầu hà ng, chÆ°a từng giết lạm má»™t ngÆ°á»i nà o. Bắt được hÆ¡n 10 vạn viện binh của quân Minh, cÅ©ng Ä‘á»u tha cả. Vua kinh dinh thiên [2b] hạ tronh khoảnh 10 năm, dẹp yên loạn lá»›n và dá»±ng nên nghiệp đế.
Máºu Tuất, [1418], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 16). Mùa xuân, tháng giêng, ngà y Canh Thân, vua khởi binh ở Lam SÆ¡n.
Trước đó, ngưòi Minh đã có lần trao quan chức để dụ dỗ, nhưng vua không chịu khuất phục, khảng khái, có chà lớn dẹp loạn. Vua từng nói:
"Báºc trượng phu sinh ở Ä‘á»i phải cứu nạn lá»›n, láºp công to, lÆ°u lại tiếng thÆ¡m ngà n naăm sau, sao lại chịu hèn nhát để cho ngÆ°á»i sai khiến?".
Thế rồi, dẫn đầu hà o kiệt, dựng cỠnghĩa, thỠdiệt giặc Minh.
Ngà y mồng 9 tháng ấy, bá»n ná»™i quan nhaà Minh là Mã Kỳ Ä‘em đại binh tá»›i uy hiếp vua ở Lam SÆ¡n. Vua bèn lui quân đến đóng ở Lạc Thủy1387 , đặt quân mai phục để chá» giặc.
Ngà y 13, bá»n Kỳ quả nhiên đến. Vua tung hết quân mai phục xông ra đánh giặc. Cháu vua (có sách chép là con vua, Minh sá» chép là em vua) là Lê Thạch cùng các tÆ°á»›ng Äinh Bồ, Lê Ngân, Lê Lý... dẫn đầu xông và o tráºn giặc, chém được hÆ¡n [3a] 3.000 thủ cấp, thu được hà ng ngà n quân tÆ°, khà giá»›i, rồi dá»i quân đến núi Chà Linh1388 .
Ngà y 16, tên phản bá»™i Ãi (không rõ há») đẫn Ä‘Æ°á»ng cho giặc Ä‘i lối tắt, đánh úp đằng sau vua, bắt mất gia thuá»™c của vua và rất nhiá»u vợ con của quân dân. Quân sÄ© dần dần chán nản bá» Ä‘i. Vua cùng bá»n Lê Lá»…, Lê Náo, Lê BÃ, Lê XÃ, Lê Äạp bà máºt nÆ°Æ¡ng náu ở trên núi1389 .
Tháng 2, vua hết lÆ°Æ¡ng, không còn gì nổi lá»a. Gặp khi giặc lui quân, bèn vỠđắp thà nh đất ở Lam SÆ¡n.
Tháng 3, đánh ra MÆ°á»ng Yên1390 , thu được hÆ¡n trăm ngÆ°á»i.
Mùa hạ, tháng 4, trÆ°á»›c nhà Minh ra lệnh cho các phủ, huyện, châu nÆ°á»›c ta trồng hồ tiêu, nay đã lên tốt, sai ná»™i quan Lý Lượng sang thu vá» dùng. Từ đấy, quan lại đốc thúc bắt trồng, má»—i cây giống giá tá»›i 5 quan tiá»n. Mùa thu, tháng 7, nhà Minh sai hà nh nhân Hạ Thanh, tiến sÄ© Hạ [3b] thì sang thu lấy lại các loại sách ghi chép vá» sá»± tÃch xÆ°a nay của nÆ°á»›c ta.
Nhà Minh mở công trÆ°á»ng mò ngá»c trai, kiếm hÆ°Æ¡ng liệu, săn bắt chồn trắng, hÆ°Æ¡u trắng, voi trắng, tìm lùng rùa chÃn Ä‘uôi, chim Ä‘áºu ngược, vượn bạc má, trăn, rắn... để dâng ná»™p.
Tháng 9, viên Tổng binh nhà Minh là Lý Bân Ä‘em quân tá»›i sùng lục. Và đặt quân mai phục ở MÆ°á»ng Má»™t1391 , dùng tên thuốc Ä‘á»™c bắn giặc chết và bị thÆ°Æ¡ng quá ná»a. Bân thua rút quân vá».
Ná»™i quan nhà Minh là Thái giám SÆ¡n ThỠđốc suất quân dân, vây núi Tam TrÄ©, châu TÄ©nh Yên1392 , săn được má»™t con voi trắng, trên lÆ°nmg có vằn đốm, dùng yên bạc thắng lên rồi sai Äô đốc Giang Hạo Ä‘Æ°a vá» Yên Kinh, cho là điá»m là nh. Các ty trong ngoà i dâng biểu chúc mừng.
Ká»· Hợi, [1419], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 17). Mùa xuân, tháng 2, nhà Minh sai giám sinh ÄÆ°á»ng NghÄ©a sang ban các sách NgÅ© kinh, Tứ thÆ°, TÃnh lý đại toà n, Vi thiện âm chất, Hiếu thuáºn sá»± thá»±c, cho [4a] nho há»c các phủ, châu, huyện. Sai tăng há»c truyá»n giảng kinh Pháºt tại Tăng đạo ty.
Lý Bân nhà Minh tâu xin Há»™ bá»™ ban cấp há»™ thiếp1393 cho Giao Chỉ, bắt châu huyện là m sổ thuế khóa phu dịch1394 và lên danh sách lý trưởng và giáp thủ1395 từng năm1396 . Äại để, cứ 110 há»™ là má»™t lý, má»—i năm cá» 1 lý trưởng, 10 giáp thủ, để nháºn các việc lao dịch, hết lược lại cá» từ đầu. NgÆ°á»i là m lý trưởng, giáp thủ bị roi vá»t đánh Ä‘áºp khổ sở khôn xiết.
Mùa hạ, tháng 4, vua đánh đồn Nga Lạc1397 , bắt được viên thổ quan chỉ huy Nguyễn Sao, chém được 300 thủ cấp.
Tháng 5, vua đóng ở sách Äà SÆ¡n1398 , quân Minh tiến đánh. Vua phục kÃch ở MÆ°á»ng Chánh1399 , cả phá quân giặc, rồi dá»i đến đóng quân ở sách LÆ° SÆ¡n1400 , Ãt lâu sau, dá»i sang MÆ°á»ng Thôi1401 , rồi lại vỠđóng bản doanh ở Vu SÆ¡n1402 .
Mùa thu, tháng 7, viên thổ quan Tri phủ Nghệ An là Phan Liêu vì bị bá»n ná»™i quan nhà Minh [4b] bức bách lấy và ng bạc, bèn dẫn quân bắt giết các quan do nhà Minh phái đến, rồi Ä‘em quân vây thà nh Nghệ An, sắp hạ được thà nh thì Lý Bân chợt Ä‘em quân đến. Liêu trốn sang Ai Lao. Bân Ä‘uổi tá»›i châu Ngá»c Ma1403 không kịp, lại quay vá» Nghệ An1404 , sá»a sang thà nh trì, vá»— yên dân chúng.
Khi Bân Ä‘i đánh Liêu, có sai viên chỉ huy Lá»™ Văn Luáºt là m tiên phong1405 . Văn Luáºt đã Ä‘i, lại bị giữ lại bà n tÃnh mÆ°u kế, trong lòng hoà i nghi, lo sợ, nên bá» trốn Ä‘i. Bân bắt mẹ già , gia thuá»™c và anh em của Luáºt nhÆ° Äồng tri châu châu Tam Äái là Văn Phỉ. Äồng tri châu phủ Trấn Man Phan Kiệt là anh há» của Liêu, nghe tin Liêu trốn Ä‘i, cÅ©ng Ä‘em cả nhà đi theo, nhÆ°ng chÆ°a ra khõi cõi đã bị thắt cổ chết cùng vá»›i vợ.
Mùa đông, tháng 11, Trịnh Công Chứng và Lê Hanh ở Hạ Hồng1406 Phạm Thiện ở Tân Minh1407 , Nguyá»…n Äặc ở Khoái Châu, Nguyá»…n Äa Cấu và Trần Nhuế ở Hoà ng Giang thấy thà nh Äông Quan chỉ còn những quân lÃnh ốm yếu, liá»n dấy [5a] quân tiến đánh. Quân đến Lô Giang, đánh phá được cầu phao, nhÆ°ng Ãt lâu sau, bị Lý Bân đánh bại, tan tác chạy dà i.
Bấy giá», chá»— nà o cÅ©ng rối loạn, chỉ còn các xứ Tam Giang, Tuyên Quang, HÆ°ng Hóa là yên tÄ©nh nhÆ° cÅ©1408 .
Canh Tý, [1420], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 18). Mùa xuân, tháng 2, Lý Bân từ Nghệ An trở vá» Äông Quan.
Mùa, hạ, tháng 4, Lá»™ Văn Luáºt dấy binh ở Thạch Thất, Lý Bân đánh phá được.
Lá»™ Văn Luáºt chạy sang Ai Lao, dân chúng thì trốn và o hang núi Pháºt TÃch và An Sầm1409 . Quân Minh dỡ nhà hun Ä‘á»™ng, ngÆ°á»i trong Ä‘á»™ng bị khói lá»a hun Ä‘á»u chết, ngÆ°á»i nà o ra hà ng cÅ©ng bị giết cả, vợ con bị bắt là m nô tỳ.
Mùa hạ, tháng 6, nhà Minh sai Vinh Xương bá Trần Trà sang trấn giữ phủ Phụng Hóa.
Trần Thái Xung ở Äạo Hồi, Phạm Ngá»c ở Äồ SÆ¡n Ä‘á»u tụ quân nổi dáºy, Bân đánh bại cả.
Nhà Minh lấy Hùng Tông Lỗ là m Giao Chỉ hữu tham nghị.
Tông Lá»— (ngÆ°á»i Tứ Xuyên) [5b] trÆ°á»›c là m Tri phủ Tam Giang, bị Hoà ng Phúc nháºn xét là : "Há»i đến vốn há»c thì chẳng biết gì, xét đến việc là m thì không có gì đáng kể, cả phủ chỉ má»™t mình là nhất, nhÆ°ng suốt ba năm công việc chỉ nhá» ngÆ°á»i", sai Ä‘Æ°a vá» Yên Kinh. Lại bá»™ dẫn lá»i nháºn xét ấy, tâu xin giáng là m thÆ°Æ¡ng quan1410 . Vua Minh há»i lý do, Lại bá»™ trả lá»i là trÆ°á»›c đã từng Giang Tây tham nghị, Vua Minh nói: "Trưởng quan khó là m thì hãy cho trở vá» chức phó nhị". Vì thế má»›i đổi là m tham nghị. Khi tá»›i nÆ¡i nháºn chức, Tông Lá»— nói: "TrÆ°á»›c đây đạn nhân xét tôi và o báºc dÆ°á»›i, nay tôi cÅ©ng được cùng ngồi má»™t công Ä‘Æ°á»ng vá»›i ngà i". Äến năm Ất Tỵ, Ä‘á»i Hồng Hy (niên hiệu của Minh Nhân Tông), Tông Lá»— lại bị xét là hèn kém, mất chức, là m dân.
NgÆ°á»i là ng Trà ng Kênh, huyện Thủy ÄÆ°á»ng1411 là Lê Ngã đổi há» tên thà nh DÆ°Æ¡ng Cung, tá»± xÆ°ng là Thiên Thượng Hoà ng Äế, đăt niên hiệu là VÄ©nh Thiên.
Ngã vốn là gia nô của Trần Thiên Lại, tÆ°á»›ng mạo rất đẹp, đã từng Ä‘i khắp bốn phÆ°Æ¡ng, đến đâu cÅ©ng được má»i ngÆ°á»i cung dưỡng. Ngã lại trá [6a] xÆ°ng là lÃnh hầu của Mã Kỳ, Ä‘i doạ nạt các châu huyện là m kế nuôi thân. Thấy Công Chứng, Phạm Ngá»c, Phạm Thiện Ä‘ua nhau nổi dáºy, Ngã bảo những ngÆ°á»i quan biết:
"Các anh có muốn già u sang không? Ai muốn thì hãy theo ta!".
Äến huyện Äan Ba1412 , Lạng SÆ¡n, Ngã trá xÆ°ng là cháu bốn Ä‘á»i của Trần Duệ Tông, từ nÆ°á»›c Lão Qua trở vá». Phụ đạo Äan Bá là Bế Thuấn Ä‘em con gái gả cho và láºp là m vua. Trong khoảng mấy tuần má»™t tháng, đã có và i vạn quân, hắn ra An Bang1413 chiếm trại Hồng Doanh. Sau khi Công Chứng, Phạm Ngá»c bị thất bại, thì dÆ° đảng của há» theo vá» vá»›i Ngã, số quân được đến mấy vạn ngÆ°á»i. Ngã tiếm xÆ°ng
tôn hiệu, dá»±ng niên hiệu, đặt quan chức, đúc tiá»n, đốt thà nh XÆ°Æ¡ng Giang1414 , cÆ°á»›p trại Bình Than. Có ngÆ°á»i biết hắn là Ngã cÅ©ng không dám nói. Thiên Lại Ä‘i gặp hắn, trở ra nói rằng:
"Nó là gia nô của ta, việc gì phải lạy nó".
Rồi dá»i thuyá»n trốn Ä‘i. Ngã Ä‘uổi theo nhÆ°ng không kịp. Thiên Lại gởi hịch cho các huyện gần đó, tá»± xÆ°ng là HÆ°ng Váºn quốc [6b] thượng hầu, Ä‘em quân đánh nhau vá»›i Ngã, bị Ngã giết chết, Lý Bân Ä‘em đại quân thủy bá»™ dến đánh. Ngã và Thuấn Ä‘ang đêm bá» trốn cả, không biết là đi đâu.
Tả tham chÃnh Hầu Bảo giữ đồn Hoà ng Giang1415 , bị Nguyá»…n Thuáºt, ngÆ°á»i Kiến XÆ°Æ¡ng1416 đánh giết.
Mùa đông, tháng 10, vua nghe tin quân Minh sắp đến, đặt mai phục ở bến Bổng1417 chá» giặc, chém giết quân giặc nhiá»u vô kể, bắt được hÆ¡n trăm con ngá»±a. Vua cho nghỉ quân ở MÆ°á»ng Nanh1418 , rồi lại dá»i đến đóng quân ở MÆ°á»ng Thôi.
Tên Äồng tri châu Quỳ Châu là Cầm Lạn dẫn bá»n Lý Bân, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh Ä‘em hÆ¡n 10 vạn quân, theo Ä‘Æ°á»ng Quỳ Châu đến thẳng MÆ°á»ng Thôi. Vua phục kÃch chúng ở Thi Lang1419 . Bân và ChÃnh chỉ chạy thoát được thân mình.
Tháng 12, vua tiến quân đóng ở sách Ba Lẫm1420 thuá»™c huyện Lá»—i Giang, khiêu khÃch cho giặc ra đánh. TÆ°á»›ng giặc là bá»n Äô ty Tạ PhÆ°Æ¡ng, Hoà nh Thà nh bỠđồn Nga Lạc, vá» giữ trại Quan Du1421 để phòng [7a] bị cho thà nh Tây Äô, cố giữ không ra đánh. Vua ngà y đêm dùng nhiá»u cách tiến công uy hiếp để giặc má»i mệt, rối loạn. Lại sai Lê Sát, Lê Hà o chia nhau tiến đánh, cả phá bá»n giặc, chém được hÆ¡n nghìn thủ cấp, thu được rất nhiá»u chiến cụ, từ đó thế giặc ngà y má»™t suy. Vua bèn chiêu táºp nhân dân các xứ. Các huyện bên cạnh Ä‘á»u sôi nổi hưởng ứng, cùnh nhau tiến đánh và uy hiếp các đồn giặc.
Tam ty nhà Minhkhiến nghị rằng: Bá»n quan lại, quân dân Giao Chỉ mắc tá»™i từ tá» hình trở xuống, xin Ä‘á»u cho chúng ná»™p thóc tùy theo mức Ä‘á»™ để chuá»™c tá»™i, lấy số thóc đó là m lÆ°Æ¡ng thá»±c dá»± trữ nÆ¡i biên giá»›i. Vua Minh nghe theo.
Năm ấy, Hoà ng Phúc xin miễn việc bắt quan lại vỠchầu hầu, vì địa phương nà y chưa yên.
Tân Sá»u, [1421], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 19). Mùa xuân, tháng giêng, nhà Minh xây dá»±ng xong Ä‘iện Phụng Thiên ở Yên Kinh. Vua Minh ngá»± chÃnh Ä‘iện để các quan và o chầu, xuống chiếu cho các quan phủ, huyện, châu và o mừng.
Mùa hạ, tháng 4, ngà y mồng 8, [7b] điện bị cháy, mới thôi.
Bắt đầu lấy những ngÆ°á»i thiến hoạn sung và o ná»™i phủ.
Tháng 6, lá»™ Tam Giang lụt to. Có ngÆ°á»i bảo là (thủy thần) lấy gá»— chò Ä‘á» dùng nên có tai há»a đó.
Mùa thu, tháng 9, nÆ°á»›c sông Äáy1422 , dâng trà n.
Tổng binh Lý Bân và ná»™i quan Lý Lượng của nhà Minh bắt Phạm Luáºn là sinh viên huyện Giáp SÆ¡n, buá»™c Luáºn mạo nháºn là DÆ°Æ¡ng Cung để cho qua chiếu lệnh lùng bắt1423 , bắt đến cả gia thuá»™c Luáºn là bá»n Phạm Xã giải vá» Yên Kinh.
Tri huyện Dặc Khiêm nháºn thá»±c không phải là tên Cung. Bân không nghe. Khiêm lấy bao và ng dâng đại cáo, tâu thẳng vá» Yên Kinh. Bân sai ngÆ°á»i chặn Ä‘Æ°á»ng bắt vá». Hoà ng Phúc khuyên Khiêm rằng:
"Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u cho là đúng, chỉ riêng ngÆ°Æ¡i bảo không phải là là m sao?". Khiêm nói:
"Ai ra ngoà i mà chẳng phải ra cá»a ngõ?"1424 .
Bân cho giải cả Khiêm và Luáºn vá» Yên Kinh, giao xuống cho pháp ty xét há»i. Khiêm suýt nữa bị tá»™i, vì có ngÆ°á»i anh đánh trống đăng văn1425 khiếu oan nên được miá»…n tá»™i. Sau thăng dần đến chức Hữu bố chÃnh sứ nÆ°á»›c ta. Gia thuá»™c của Luáºn cuối cùng bị chết [8a] trong ngục.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 20, tham tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà đem quân các vệ Giao Châu cùng ngụy binh, gồm hÆ¡n 10 vạn tên đánh sát đến ải KÃnh (có sách chép là Kình) Lá»™ng1426 , sách Ba Lẫm. Vua há»p các tÆ°á»›ng bà n rằng:
"Quân giặc nhiá»u, quân ta Ãt, nhÆ°ng quân giặc mệt, quân ta nhà n. Binh pháp có nói được hay thua là ở tÆ°á»›ng chứ không phải ở quân nhiá»u hay Ãt, nay quân giặc tuy nhiá»u, nhÆ°ng ta Ä‘em quân nhà n đợi đánh quân mệt má»i, chắc chắn sẽ đánh bại chúng".
Äến đêm, vua chia quân đánh úp doanh trại giặc. Quân ta đánh trống reo hò xông tá»›i, phá được bốn doanh trại giặc, chém được hÆ¡n ngà n thủ cấp. Sau Trà khinh vua Ãt quân, lại phá núi mở Ä‘Æ°á»ng để tiến đánh. Vua ngầm phục kÃch ở đèo á»ng1427 để đợi giặc. Äến trÆ°a, Trà quả nhiên Ä‘em quân Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng núi đến. Quân phục hai bên xông ra, đánh bại giặc. Quân Trà phải rút.
NhÆ°ng đúng lúc ấy. Ai Lao Ä‘em 3 vạn quân và 100 thá»›t voi1428 thình lình tá»›i doanh trại của vua phao tin là cùng hợp sức vá»›i vua để đánh [8b] giặc. Vua tin lá»i há», không phòng bị. Äến ná»a đêm, bị hỠđánh úp. Vua phải Ä‘Ãch thân đốc chiến, suốt từ giá» Tý đến giá» Mão, đánh tan bá»n Ai Lao, chém hÆ¡n 1 vạn thủ cấp, bắt được 14 con voi, thừ thắng truy kÃch liá»n 4 ngà y đêm, Ä‘uổi đến táºn sà o huyệt của bá»n chúng rồi vá».
Tháng 12, vua tiến ra đóng quân ở Sách Thủy1429 .
Tù trưởng Ai Lao Là Mãn Sát đã cùng quẫn, muốn vua hoãn đánh để đợi viện binh, má»›i giả vá» xin hòa. Vua biá»t đó là mÆ°u kế xảo quyệt, không cho. Các tÆ°á»ng cố xin cho hoà , nói là quân lÃnh khó nhá»c đã lâu, nên cho nghỉ ngÆ¡i môt chút. Chỉ có Bình chÆ°Æ¡ngLê Thạch cho là không thể cho giặc giải hòa, liá»n tá»± cho mình hăng hái xông lên trÆ°á»›c, chẳng may trúng phải chông ngầm mà chết.
Thạch là con ngÆ°á»i anh của vua. Vua thuở ấu thÆ¡, được vua nuôi nấng nên ngà i yêu Thạch hÆ¡n cả con mình. Thạch tÃnh ngÆ°á»i nhân ái, ham Ä‘á»c sách, khoẻ mạnh, dÅ©ng cảm, yêu mến quân sÄ©, vua từng sai chỉ huy quân tiên phong, đánh đâu thắng đấy. Äáng tiếc Thạch dÅ©ng cảm nhÆ°ng kém [9a] mÆ°u. Äến đây chết, vua rất thÆ°Æ¡ng xót.
TrÆ°á»›c đây, vua vốn hòa hiếu vá»›i Ai Lao, chÆ°a từng có hấn khÃch gì. Khi vua cầm cá»± vá»›i giặc tại sách LÆ° SÆ¡n, Ai Lao từng cho quân sang cứu viện. Äến khi tên ngụy quan Lá»™ Văn Luáºt trốn giặc sang Ai Lao, sợ uy danh vua, thêu dệt gây nên hiá»m khÃch, nên má»›i đến ná»—i thế.
PhÆ°Æ¡ng ChÃnh và Hoà ng Phúc nhà Minh cùng vá»›i bá»n Tổng binh, Tam ty và Trấn thủ Trần Hiệp bà n định rằng: những viên văn võ thổ quan nà o có kêu xin việc gì thì mượn cá»› đã đủ hạn khảo khóa, sai vá» Yên Kinh là m việc công để an trà tại đó.
Nhâm Dần, [1422], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 20). Mùa xuân, ngà y mồng 1, nháºt thá»±c.
Tháng 2, viên Tổng binhnhà Minh là Phong Thà nh hầu Lý Bân bị bệnh nhá»t chết.
Mùa đông, tháng 12, vua tiến quân đóng ở Quan Da. Ai Lao lạin vá»›i quân Minh đánh và o trÆ°á»›c mặt và sau lÆ°ng quân ta, nhiá»u ngÆ°á»i chết và bị thÆ°Æ¡ng. Vua bèn bà máºt lui vá» [9b] sách Khôi1430 . Má»›i được 7 ngà y, giặc Minh lại Ä‘em đại binh đến vây. Vua bảo các tÆ°á»›ng sÄ©:
"Giặc vây ta bốn mặt, có muốn chạy cÅ©ng không có lối nà o. Äây chÃnh là "tỠđịa"1431 mà binh pháp đã nói, đánh nhanh thì sống, không đánh nhanh thì chết".
Vua nói xong chảy nÆ°á»›c mắt. Các tÆ°á»›ng sÄ© Ä‘á»u xúc Ä‘á»™ng, tranh nhau liá»u chết quyết chiến.
Bá»n Lê LÄ©nh, Lê Vấn, Lê Hà o, Lê Triện xông lên trÆ°á»›c phá tráºn, chém được tham tÆ°á»›ng Minh là Phùng Quý và hÆ¡n nghìn thủ cấp giặc, bắt được trăm con ngá»±a. Mã Kỳ và Trần Trà chỉ thoát được thân mình chạy vá» Äông Quan, quân Ai Lao cÅ©ng bá» trốn.
Vua Ä‘em quân vỠđóng ở núi Chi Linh. Quân lÃnh hết lÆ°Æ¡ng, hÆ¡n hai tháng, chỉ ăn rau củ và măng tre mà thôi. Vua giết 4 con voi và cả ngá»±a của mình cưỡi để nuôi quân sÄ©. Song thỉnh thoảng vẫn có kẻ bá» trốn. Vua bèn cấm giữ nghiêm ngặt, bắt được kẻ nà o bá» trốn thì chém, để rao cho má»i ngÆ°á»i biết. Quân lÃnh lại nghiêm [10a] túc nhÆ° trÆ°á»›c.
Bấy giá», do trải nhiá»u phen hoạn nạn, quân lÃnh đã má»i mệt, muốn được nghỉ ngÆ¡i, Ä‘á»u khuyên vua giảng hòa vá»›i giặc. Vua bắt đắc dÄ© phải vá» hòa hiếu vá»›i bá»n tÆ°á»›ng giặc SÆ¡n Thá», Mã Kỳ, Trần TrÃ, để yên lòng quân. Sai bá» tôi thân thÃch là bá»n Lê Váºn, Lê Trăn Ä‘i giảng hòa.
Nhà Minh sai ná»™i quan cùng Há»™ bá»™ chủ sá»± Mã Minh kiá»…m kê tiá»n bạc và lÆ°Æ¡ng thá»±c chứa trong kho các phủ, châu, huyện. Äồng thá»i, sai An Bình bá Lý An và Trần TrÃ, Ä‘á»u giữ chức tham quan để trấn trị đất nà y.
Quý Mão, [1423], (Minh Vĩnh Lạc năm thứ 21). Mùa hạ, tháng 4, ngà y 14, vua lại đem quân vỠLam Sơn.
Bá»n tham tÆ°á»›ng Trần TrÃ, ná»™i quan SÆ¡n Thá» nhà Minh Ä‘Æ°a biếu vua nhiá»u trâu ngá»±a, cá muối cùng thóc giống và nông cụ để dụ dá»—. Vua cÅ©ng sai bá»n Trăn Ä‘Æ°a tặng và ng bạc để đáp lá»…, nhÆ°ng vẫn bà máºt [10b] phòng bị. Bá»n Trà biết ý định của vua bá» ngoà i giả cách thân thiện, nhÆ°ng bên trong thì ngầm mÆ°u đánh úp, liá»n bắt giữ bá»n Trăn không cho vá». Vua nổi giáºn, cắt đứt giảng hòa. Các tÆ°á»›ng sÄ© cÅ©ng sôi sục căm thù, Ä‘á»u thá» xin liá»u chết quyết chiến.
Bá»n quan lại ở nÆ°á»›c ta lại phải [sang Yên Kinh] là m lá»… chầu hầu và dâng sổ tu tri1432 . NÆ¡i nà o chỉ có má»™t viên lÆ°u quan1433 và có thổ quan thì sai viên lÆ°u quan Ä‘i, lấy viên quan khác đến thay. Những viên lÆ°u quan Ä‘á»u bị xét há»i, xong việc thì được trở vá» chức cÅ©, chỉ có bá»n thổ quan, thổ lại thì thả vá» ngay.
Mùa đông, tháng 11, ngà y 21, hoà ng tỠNguyên Long sinh.
Giáp Thìn, [1424], (Minh VÄ©nh Lạc năm thứ 22). Mùa xuân, tháng giêng, nhà Minh ra lệnh khai thác má» bạc. TrÆ°á»›c đó, chỉ khai thác má» và ng. Äến đây, ra lệnh khai thác má» bạc, nhÆ°ng chÆ°a là m lại thôi.
Mùa thu, tháng 7, vua Minh thân hà nh Ä‘i đánh giặc Hồ1434 , Ä‘em quân vỠđến sông Du Má»™c1435 thì ốm nặng, để di mệnh truyá»n ngôi cho hoà ng thái tá». Ngà y Tân Mão 18, vua Minh băng, nhÆ°ng giữ kÃn, Ä‘Æ°a vỠđến Yên Kinh má»›i phát tang, thá» 65 tuổi, táng ở TrÆ°á»ng Lăng, miếu hiệu [11a] Thà nh Tổ, tên thuỵ là Văn Hoà ng Äế.
Mùa thu, tháng 8, ngà y 15, thái tỠnhà Minh Cao Xà lên ngôi, đổi niên hiệu là Hồng Hy, đại xá. TỠchiếu viết:
"Trẫm nghÄ©, trá»i sinh ra dân, liá»n láºp ra vua chúa để yêu nuôi muôn triệu ngÆ°á»i cho đến cõi thái hòa, để thống trị Hoa Di, để cùng đạt tá»›i phồn vinh thịnh vượng. Tiên hoà ng ta vâng mệnh trá»i vá»— yên đất nÆ°á»›c, trị hóa cao hÆ¡n cả trăm vua, văn đức vÅ© công, thanh giáo ban ra khắp bốn biển. Má»›i đây, vì biên cÆ°Æ¡ng báo Ä‘á»™ng, cần phải xa giá thân chinh; đến khi quân vá», Ä‘á»—ng đâu Äỉnh Hồ1436 xa khuất.
Ngà i để lại di mệnh Ä‘em ngôi báu trao cho kẻ Ãt đức nà y. ÄÆ°Æ¡ng lúc Ä‘au thÆ°Æ¡ng khôn xiết, đâu dám vá»™i nguôi mà tuân theo lệnh. NhÆ°ng các tôn thân, công hầu bá, phò mã, các quan văn võ, nhân dân, kỳ lão và các sứ thần triá»u cống của tứ di1437 Ä‘á»u cúi đầu dÆ°á»›i cá»a khuyết, dâng biểu khuyên lên ngôi, cho là ngôi trá»i không thể bá» trống lâu ngà y, sinh dân không thể [11b] không có ngÆ°á»i đứng chủ, mà con trưởng Ä‘Ãch nối giữ đại thống là đạo vÄ©nh hằng của nhà nÆ°á»›c. Lá»i tâu bà y Ä‘á»n hai ba lần, lòng thà nh khẩn xiết bao giải tá»a.
Cho nên, ta trên tuân lệnh theo di mệnh, dÆ°á»›i thể lòng má»i ngÆ°á»i, ngà y 15 tháng 8 đã kÃnh cáo trá»i đất, tông miếu, xã tắc, lên ngôi hoà ng đế, để đón phúc lá»›n của tông miếu, để nhá» mÆ°u xa của thánh thần. Nay nhân buổi má»›i lên ngôi, ban mệnh đổi má»›i, lấy sang năm là m năm Hồng Hy thứ nhất, còn các việc nên là m, nêu rõ nhÆ° sau:
"Những việc nhÆ° lấy và ng bạc, tìm hÆ°Æ¡ng liệu ở Giao Chỉ Ä‘á»u đình chỉ hết. Các quan viên trong ngoà i sai Ä‘i trông coi, hạn trong 10 ngà y phải lên Ä‘Æ°á»ng vá» kinh, không được kiếm cá»› ở cháºm lại mà ngược hại nhân dân. Ôi! vua tôi cùng má»™t dạ, thÆ°Æ¡ng dân cốt ở khoan hồng, thưởng phạt có phép thÆ°á»ng, trị nÆ°á»›c trÆ°á»›c phải minh tÃn. Những mong các hiá»n tà i [12a] giúp việc văn võ, các quan chức giá»i giang trong ngoà i hết lòng trung trinh, giúp chá»— thiếu sót để nối nghiệp lá»›n. Cho ná»n quốc gia hÆ°ng thịnh mãi mãi, để ban ân huệ tá»›i khắp dân Ä‘en, để mở rá»™ng phúc trị bình cho má»i nÆ¡i trong cõi".
Các nha môn lá»›n nhỠở nÆ°á»›c ta sai quan Ä‘em lá»… váºt sang tế lá»… vá chúc mừng.
Mùa thu, tháng 9, ngà y 20, vua chỉ huy quân và voi đánh úp đồn Äa Căng1438 , phá được đồn nà y. Tham chÃnh nhà Minh là LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt chỉ chạy thoát được thân mình, ta thu hết khà giá»›i, đốt phá đồn giặc.
Äô chỉ huy sứ nhà Minh Nguyá»…n Suất Anh1439 Ä‘em quân đến cứu viện, nhÆ°ng đồn đã mất. Anh chÆ°ng há»ng, không chổ bấu vÃu, vua lại đánh bại chúng. Anh chạy và o thà nh Tây Äô. Vợ con của Anh bị ta bắt được, vua Ä‘á»u tha cho vá» cả.
Nhà Minh cho gá»i Công bá»™ thượng thÆ° nắm việc hai ty Bố chÃnh và Ãn sát ở Giao Chỉ là Hoà ng Phúc vá» nÆ°á»›c. Tá» sắc viết:
"Khanh là báºc lão thà nh của nÆ°á»›c, khó nhá»c lâu ở ngoà i, trẫm mong nhá»› khôn khuây, muốn được trông thấy [12b] mặt ngay. Thấy sắc tá»›i thì khanh Ä‘i trạm mau vá» kinh để thá»a lòng trẫm mong đợi. Còn vợ con thì sai phu trạm Ä‘Æ°a vá» sau".
Nhà Minh lấy Binh bá»™ thượng thÆ° Trần Hiệp sang trấn giữ, kiêm coi việc hai ty Bố chÃnh, Ãn sát và giúp đỡ việc quân chÃnh cho tổng nhung.
Hiệp ngÆ°á»i phủ ThÆ°á»ng Châu, tỉnh Trá»±c Lệ, trÆ°á»›c kia là m Äại lý thiếu khanh. Năm BÃnh Tuất, Khai Äại năm thứ 4 Ä‘á»i Hồ(1406), váºn chuyển lÆ°Æ¡ng thá»±c Ä‘i theo quân Minh, đến năm Ká»· Sá»u, HÆ°ng Khánh năm thứ 3 (1409), Binh bá»™ thượng thÆ° LÆ°u Tuấn bại tráºn bị chết ở bến Bô Cô, Ä‘iá»u Hiệp là m Thị lang quản sá»±, khi bình được châu Hóa, được thăng là m Binh bá»™ thượng thÆ°.
Hoà ng Phúc được gá»i vá», có tâu xin bảo cá» các thổ hà o là m quan nhÆ° phụ đạo Bình Nguyên là Hoà ng Ngân Phong, con Tri phủ Äá»— Hy Vá»ng là Äá»— Cá», con Diêm váºn đồng tri Thân Bà Quyết là Bá Tuân. Lại tâu rằng:
"Các thổ lại vẫn quyến luyến quê hÆ°Æ¡ng, nếu khoan dung cho chúng thì trái vá»›i [13a] phép tắc đã quy định, nếu gò bó chúng thì phần nhiá»u Ä‘á»u bá» trốn, đến khi lùng bắt thì chúng quay lại giúp đỡ giặc cÆ°á»›p. Xin xuống chiếu cho Vân Nam để những tên suốt Ä‘á»i là m lại thì chuyển cho là m việc ở các nha môn".
Vua Minh nghe theo.
Vua chá»n Ä‘inh tráng, sá»a khà giá»›i, rèn bá»™ ngÅ©, chứa sẳn lÆ°Æ¡ng khô, tiến thẳng và o Nghệ An.
Khi qua núi Bồ Lạp (có sách chép là xứ Bồ Cứ) thuá»™c châu Quỳ1440 , thì gặp tên Chỉ huy đồng tri nhà Minh là SÆ° Há»±u cùng viên thổ quan là Tri phủ châu Trà Lân Cầm Bà nh Ä‘em 5.000 quân đón ở phÃa trÆ°á»›c, lại có các tÆ°á»›ng Minh Trần TrÃ, Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Thái Phúc Ä‘em quân tiếp đến uy hiếp mặt sau.
Trá»i sắp tối, vua bèn phục sẵn binh tÆ°á»›ng trong rừng. Bá»n PhÆ°Æ¡ng ChÃnh đến, vua tung quân ra đánh. Quân Minh tan vỡ lá»›n. Ta chém được Äô ty Trần Trung và hÆ¡n hai nghìn thủ cấp quân giặc, bắt được hÆ¡n má»™t trăm cổ ngá»±a. Quân Minh tháo chạy.
Hôm sau, quân ta tiến đến trang Trịnh SÆ¡n1441 , châuTrà Lân1442 , [13b] gặp SÆ° Há»±u ở đó, lại cả phá chúng, chém được thiên há»™ TrÆ°Æ¡ng Bản và hÆ¡n nghìn quân giặc. Há»±u chỉ chạy thoát thân mình. Vua dẫn quân đến sách Má»™c. Bá»n Trần Trà đuổi theo đến núi Trạm Hoà ng, nhÆ°ng vì đã nhiá»u phen bị thua Ä‘au, không dám tiến sâu, lui vá» giữ thà nh Nghệ An.
Mùa đông, tháng 11, vua sai ngÆ°á»i chiêu dụ Cầm Bà nh. Bà nh cá»± tuyệt không theo, mình hắn cùng vá»›i hÆ¡n ngà n quân lên dá»±ng rà o lÅ©y trên đỉnh núi để đón quân cứu viện. Vua Ä‘em quân tá»›i bao vây.
Tháng 12, Sơn ThỠnhà Minh sai Nguyễn Sĩ đưa trả Lê Trăn để cầu hòa.
Bá»n PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, SÆ¡n ThỠđến Nghệ An, muốn cứu Cầm Bà nh nhÆ°ng không dám tiến quân, bèn sai ngÆ°á»i Ä‘em thÆ° xin vua giải vây cho Bà nh.
Bấy giá», Cầm Bà nh cố thủ, vây đã hÆ¡n má»™t tháng chÆ°a lấy được, lại nghe tin quân cứu viện tá»›i. Vua gá»i các tÆ°á»›ng lên bảo rằng:
"Cầm Bà nh Ä‘ang nguy khốn, bá»n ChÃnh đáng lẽ phải cấp tốc cứu viện, nay lại dùng dằng, hẳn là có ý lo sợ. Chi bằng ta [14a] giả cách cho hòa để xem tình thế ra sao, tin Ä‘i tin lại mất hà ng tuần hà ng tháng, thì Cầm Bà nh lúc ấy chắc đã bị bắt rồi".
Vua bèn viết thÆ° để trên bè cho thuáºn dòng trôi xuống. Trong thÆ° vua nói thác là vẫn muốn theo lá»i thỉnh cầu của há», trở vá» Thanh Hóa. NhÆ°ng lại bị Cầm Bà nh chặn Ä‘Æ°á»ng, nếu có lòng thÆ°Æ¡ng thì xin cho má»™t ngÆ°á»i tạm đến hòa giải để thông Ä‘Æ°á»ng vá».
Bá»n ChÃnh nháºn được thÆ°, sai Trần Äức Nhị chạy đến bảo Cầm Bà nh hòa giải, Cầm Bà nh biết là viện binh không đến, mở cá»a thà nh ra hà ng, Châu Trà Lân đã dẹp yên. Vua ra lệnh cho quân rằng:
"Cầm Bà nh đã đầu hà ng, chá»› có mảy may xâm phạm, tha tá»™i cho tất cả, không được giết má»™t ngÆ°á»i nà o". (Sau Cầm Bà nh mÆ°u phản, vua giết chết).
Vua vá»— vá» an ủi các bá»™ lạc, khao thưởng các tù trưởng. Tuyển chá»n Ä‘inh tráng bổ sung quân ngÅ© được 5 nghìn ngÆ°á»i, thế quân cà ng mạnh. Quân tin nghe tin Cầm Bà nh đã hà ng, liá»n quay lại đánh trại Trà Lân. Vua lại đánh phá được.
Vua muốm đánh thà nh Nghệ An, [14b] nhÆ°ng chÆ°a biết tình thế ra sao. Gặp khi vua Minh má»›i lên ngôi, sai ná»™i quan SÆ¡n Thá» dùng lá»i lẽ quá»· quyệt để dụ dá»— vua. Vua biết dụng ý của chúng liá»n nói:
"Giặc sai ngÆ°Æ¡i đến lừa ta, ta nhân chá»— sÆ¡ hở của chúng mà lừa lại, chÃnh là dịp nà y đây".
Rồi lại trao đổi Ä‘i lại vá»›i giặc, trinh sát tình hình của chúng để mÆ°u đánh úp thà nh Nghệ An. Bá»n Thá» biết là mÆ°u kế của chúng không đánh lừa nổi, má»›i lại Ä‘oạn tuyệt không cho sứ Ä‘i lại nữa.
Bấy giá» vua chấn chỉnh binh tượng, tiến quân bao vây thà nh Nghệ An. Quân sắp Ä‘i, vừa lúc có tin báo quân Minh đã sắp đặt voi ngá»±a, thuyá»n bè, tiến quân cả hai Ä‘Æ°á»ng thủy và bá»™, định ngà y mai sẽ tá»›i. Vua chia hÆ¡n 1.000 quân, cho bá»n Lê Liệt Ä‘i Ä‘Æ°á»ng tắt đóng giữ huyện Äá»— Gia1443 . Vua Ä‘Ãch thân chỉ huy đại quân giữ chổ hiểm yếu để chúng.
Äược ba bốn hôm, quân Minh quả nhiên đến quán Láºu và cá»a Khả LÆ°u1444 , bà y doanh trại ở hạ lÆ°u. Vua ở thượng lÆ°u, ban ngà y dá»±ng cỠđánh trống, ban đêm thì đốt lá»a sáng trÆ°ng. NhÆ°ng ngầm sai binh tượng [15a] vượt sông, phục sẵn ở chổ hiểm yếu. Trá»i gần sáng, giặc liá»n Ä‘em quân đến đánh dinh vua. Vua giả vá» rút lui, dẫn giặc tá»›i chổ có quân mai phục. Giặc không để ý, Ä‘em quân tiến và o sâu, quân mai phục bốn mặt nổi dáºy, xông ra đánh phá. Quân giặc bị chém đầu và chết Ä‘uối tá»›i hà ng vạn tên.
Hôm sau, giặc liá»n dá»±a và o thế núi, đắp hà o lÅ©y để ở, không ra đánh nữa.
Bấy giá» lÆ°Æ¡ng thá»±c của giặc có rất nhiá»u mà quân của vua thì không đủ lÆ°Æ¡ng ăn cho 10 ngà y. Vua nói vá»›i tÆ°á»›ng sÄ©:
"Giặc cáºy có nhiá»u lÆ°Æ¡ng, cố thủ để là m kế lâu dà i, ta lÆ°Æ¡ng Ãt không thể cầm cá»± dà i ngà y vá»›i giặc".
Rồi đốt cháy doanh trại, ngược dòng sông giả cách trốn Ä‘i, nhÆ°ng lại ngầm Ä‘i Ä‘Æ°á»ng tắt trở vá», đợi giặc đến thì đánh. QUân Minh cho là vua đã chạy, mừng lắm, bèn tiến quân và o đóng ở doanh trại cÅ© của vua, lên núi đắp lÅ©y.
Ngà y hôm sau, vua cho quân tinh nhuệ ra khiêu chiến. Giặc Ä‘em quân ra ngoà i lÅ©y để đánh. Vua phục sẵn ở Bồ Ải1445 , giữa nÆ¡i hiểm yếu. Giặc lại không ngá» tá»›i, Ä‘em hết [15b] quân ra đánh. Vua bèn tung phục binh xông và o tráºn giặc. Bá»n Lê Sát, Lê Lá»…, Lê Vấn, Lê Nhân Chú, Lê Ngân, Lê Chiến, Lê Tông
Kiá»u, Lê Khôi, Lê Bôi, Lê Văn An tranh nhau nên trÆ°á»›c phá quân giặc, chém đầu giặc không sao kể xiết. Thuyá»n giặc trôi ngổn ngang, xác chết Ä‘uối nghẹn tắc khúc sông, khà giá»›i vứt đầy cả rừng núi. Ta bắt sống Äô ty Chu Kiệt, chém tÆ°á»›ng tiá»n phong là Äô ty Hoà nh Thà nh, bắt sống hà ng nghìn tên giặc. Trần TrÃ, SÆ¡n Thá» thu nhặt tà n quân chạy vá» thà nh Nghệ An. Vua thừa thắng Ä‘uồi dà i suốt 3 ngà y, đến táºn dÆ°á»›i chân thà nh. Bá»n Trà và o thà nh cố thủ.
Nhà Minh sai Cẩm y vệ xá nhân sang bắt bá»n PhÆ°Æ¡ng ChÃnh và SÆ° Há»±u vá» kinh, vì bị thua tráºn ở châu Trà Lân. Há»±u Ä‘i đến giữa Ä‘Æ°á»ng uống thuốc Ä‘á»™c chết, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh vẫn được là m Äô đốc đồng tri, gia chức tham tÆ°á»›ng.
Nhà Minh ra lệnh cho bá»n Mã Kỳ lại [16a] sang lấy và ng bạc, châu báu và hÆ°Æ¡ng liệu.
Ất Tỵ, [1425], (Minh Nhân Tông Cao Xà Hồng Hy năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, vua Ä‘em quân đến hÆ°Æ¡ng Äa Lôi1446 , huyện Thổ Du, trấn Nghệ An. Già trẻ tranh nhau Ä‘em trầu rượu đến đón và khao quân. Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u nói: "Không ngá» ngà y nay lại được trông thấy uy nghi của nÆ°á»›c cÅ©".
Tri phủ châu Ngá»c Ma là Cầm Quý Ä‘em hÆ¡n 8.000 quân và hÆ¡n 10 con voi đến theo giúp. Vua ra lệnh cho các tÆ°á»›ng rằng:
"Dân chúng khổ vá» chÃnh sách bạo ngược của giặc đã lâu rồi. Những châu huyện nà o chúng ta Ä‘i tá»›i, không được mảy may xâm phạm của dân. Nếu không phải là trâu bò, thóc lúa của bá»n nguỵ quan, thì dẫu đói khát khốn khó đến đâu cÅ©ng không được lấy báºy".
Má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u tuân lệnh.
Bấy giá», quân lÃnh đã ba ngà y chÆ°a được ăn mà vẫn không có ai vi phạm lệnh đó. Dân thấy pháp lệnh đã được ban ra và thi hà nh nghiêm ngặt nhÆ° váºy, liá»n Ä‘em hết trâu bò, thóc lúa của giặc Minh cấp cho quân lÃnh. Bấy giá», vua chia quân Ä‘i lấy lại đất Ä‘ai các nÆ¡i. Dến châu huyện nà o, ngÆ°á»i ta Ä‘á»u nghe tiếng mà quy phục, cùng [16b] nhau hợp sức vây đánh thà nh Nghệ An. Giặc cố thủ không dám ra nữa. Thế là đất Nghệ An Ä‘á»u vá» ta cả.
Vua huấn luyện tÆ°á»›ng sÄ©, sá»a chữa chữa vÅ© khÃ, chÆ°a đầy 10 ngà y, chiến cụ đã đầy đủ cả. Bèn duyệt võ nghệ, dạy cho binh sÄ© phép ngồi, đứng, đánh, đâm, chỉ bảo các thế kỳ, chÃnh, phân, hợp, cho há» biết hiệu chiêng, hiệu trống, hiệu cá». Ká»· luáºt quân Ä‘á»™i đã nghiêm chỉnh, tinh thần binh sÄ© cà ng tăng thêm. Thưởng phạt thi hà nh, nên quân lÃnh gan dạ quyết chiến. Nhân dân trong vùng Ä‘á»u dắt dÃu nhau tá»›i, đông vui nhÆ° Ä‘i chợ. Vua vá»— vá» phủ dụ, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u hân hoan vui vẻ.
Mùa hạ, tháng 4, Tham tÆ°á»›ng nhà Minh là An Bình bá Lý An Ä‘em thủy quân từ thà nh Äông Quan đến cứu. Vua Ä‘oán là Trần Trà bị cùng quẫn lâu ngà y, thấy quân cứu viện đến, tất mở cá»a thà nh ra đánh, bèn dá»i quân tá»›i đóng ở huyện Äá»— Gia, Ä‘Ã o cá»a sông, phục quân trên bá» sông đợi quân giặc đến [17a] để đánh.
Ngà y 17, bá»n Trà đem hết quân ra đánh trại Lê Thiệt. Äợi quân của Trà sang má»™t ná»a, quân mai phục liá»n nổi dáºy đánh tan, chém hÆ¡n ngà n thủ cấp giặc, bá»n chết Ä‘uối cÅ©ng rất nhiá»u. Từ đó, giặc cà ng sợ hãi, đắp thên hà o lÅ©y gắng sức cố thủ.
Tháng 5, vua sai TÆ° không Lê Lá»… (Lá»… là cháu gá»i vua bằng cáºu, vốn há» Äinh, được ban há» Lê) Ä‘i tuần ở Diá»…n Châu1447 . Lá»… đặt phục binh trÆ°á»›c. Quân Minh không biết. Gặp khi Äô ty TrÆ°Æ¡ng Hùng của nhà Minh Ä‘em hÆ¡n 300 chiếc thuyá»n chở lÆ°Æ¡ng từ Äông Quan đến. Trong thà nh mừng lắm, tranh nhau mở cá»a thà nh ra đón. Quân phục thình lình nổi dáºy, chém viên Thiên há»™ há» Tưởng và hÆ¡n 300 quân giặc. Hùng tháo chạy, Lá»… cÆ°á»›p lấy thuyá»n lÆ°Æ¡ng rồi Ä‘uổi theo, vừa Ä‘i vừa đánh, đến táºn thà nh Tây Äô.
Bấy giá», giặc Ä‘á»u đến cứu thà nh Nghệ An, vua Ä‘oán lá các thà nh Tây Äô Ä‘á»u đã suy yếu, liá»n chá»n 200 quân tinh nhuệ, [17b] 2 thá»›t voi, sai bá»n Lê Lá»…, Lê Sát, Lê Nhân Chú và Lê Triện, Lê Bị Ä‘i gấp
theo Ä‘Æ°á»ng đất đánh úp thà nh Tây Äô1448 , chém được hÆ¡n 500 thủ cấp giặc, bắt sống được rất nhiá»u. Quân Minh đóng cá»a thà nh cố thủ. Dân cÆ° ngoà i thà nh, bá»n Lê Triện Ä‘á»u phủ dụ được cả. Bấy giá» ngÆ°á»i Thanh Hóa tranh nhau đến cá»a quân xin liá»u chết đánh giặc. Bèn bao vây thà nh đó.
Vua Minh băng, thá» 48 tuổi, miếu hiệu là Nhân Tông. Thái tá» Minh là Chiêm CÆ¡ lên ngôi, đổi niên hiệu là Tuyên Äức, tức là Tuyên Tông. Các quan phÆ°Æ¡ng diện và phủ, huyện, châu vá» chầu mừng.
Mùa thu, tháng 7, vua dá»± Ä‘oán thà nh giặc ở các xứ Thuáºn Hóa, Tân Bình đã từ lâu không thông tin tức vá»›i Nghệ An và Äông Äô, bảo các tÆ°á»›ng:
"NgÆ°á»i là m tÆ°á»›ng giá»i ngà y xÆ°a bá» chá»— rắn đánh chá»— má»n, tránh chá»— mạnh đánh chá»— yếu, nhÆ° thế chỉ dùng má»™t nữa sức mà nên công gấp đôi".
Bèn sai TÆ° đồ Trần Hãn và Thượng tÆ°á»›ng Lê Ná»— [18a] báo cho bá»n Lê Äa Bồ Ä‘em hÆ¡n 1000 quân và 1 thá»›i voi ra đánh các thà nh Tân Bình, Thuáºn Hoá và chiêu dụ nhân dân.
Äến sông Bố ChÃnh1449 thì gặp giặc Minh, bá»n Hãn Ä‘Æ°a quân và o chá»— hiểm yếu, bà máºt mai phục ở Hà KhÆ°Æ¡ng để nhá» giặc. TÆ°á»›ng Minh là Nháºm Năng Ä‘em hết quân tiến và o. Bá»n Hãn hợp binh tượng còn lại để đánh rồi giả cách thua chạy. Năng Ä‘uổi theo, quân mai phục đánh kẹp hai bên, giặc Minh tan vỡ, bị chém đầu và chết Ä‘uối rất nhiá»u.
Bấy giá», quân của Hãn và Ná»— có Ãt mà quân giặc còn rất đông, đã sai ngÆ°á»i báo gấp và xin thêm quân từ trÆ°á»›c. Vua sai tiếp bá»n Lê Ngân, Lê Bôi, Lê Văn An Ä‘em 70 chiếc thuyá»n chiến vượt biển đến thẳng chổ đó. Äến khi được tin thắng trân của Ná»—, liá»n thừa thắng đánh và o các xứ ở Tân Bình1450 , Thuáºn Hóa1451 . Quân và dân các nÆ¡i bị giặc chiếm Ä‘á»u quy thuáºn. Quân Minh và o thà nh cố thủ. Thế là Thuáºn Hóa, Tân Bình Ä‘á»u thuá»™c vá» ta cả. Các tÆ°á»›ng say tôn [18b] vua là "Äại thiên hà nh hóa"1452 . Từ đó, các mệnh lệnh, dụ văn, phần nhiá»u lấy bốn chữ ấy để xÆ°ng.
BÃnh Ngá», [1426], (Minh Tuyên Tông Chiên CÆ¡, Tuyên Äức năm thứ 1). Mùa xuân, tháng giêng, Lá»… bá»™ nhà Minh hạ lệnh mở khoa thi hÆ°Æ¡ng để chá»n há»c trò. Tổng binh và hai ty Bố chÃnh và Ãn sát xin tạm ngừng. Lại xin miá»…n lá»… chầu hầu sang năm vì địa phÆ°Æ¡ng chÆ°a yên.
Mùa hạ, tháng 5, vua Minh xuống chiếu rằng:
"Äạo lý thống trị cốt ở yên dân, lòng nhân xót thÆ°Æ¡ng, cÅ©ng nên tha tá»™i. Giao Chỉ từ khi sáp nháºp và o bản đồ dến nay đã hai mÆ°Æ¡i năm, nhiá»u lần gây chuyện phản nghịch, phải huy Ä‘á»™ng tá»›i quân của nhà vua. NhÆ°ng ghét chết, thÃch sống, lòng ngÆ°á»i không ai khác ai, lá»™i nÆ°á»›c và o lá»a, bản tâm có ai muốn thế. Xét kỹ duyên do, Ä‘á»u bởi ngÆ°á»i có chức trách đã không biết cách vá»— vá», lại còn cÆ°á»›p bóc không há» biết chán. Tình cảnh kẻ dÆ°á»›i không thấu lên trên, Æ¡n trạch ngÆ°á»i trên không thấm xuống dÆ°á»›i. Äến ná»—i dân chúng khốn khổ, nảy lòng nghi ngá», trốn và o núi rừng, há»p nhau là m loạn. Xét thá»±c tình Ä‘á»u là do bất đắc [19a] dÄ©, nên xá» tá»™i cÅ©ng đáng được xót thÆ°Æ¡ng. Váºy ban Æ¡n mÆ°a móc, cho Ä‘á»u được thấm nhuần. Những quan lại và quân dân Giao Chỉ mắc tá»™i phản nghịch và các tá»™i khác, đã bị phát giác hay chÆ°a bị phát giác, đã được xét xá» hay chÆ°a được xét xá», kể từ ngà y chiếu thÆ° nà y ban ra, không kể là tá»™i lá»›n hay tá»™i nhá», Ä‘á»u tha cho cả. Quân và dân đất Giao Chỉ, nhoà i việc ná»™p tiá»n thuế và lÆ°Æ¡ng thá»±c ra, các khoản trÆ°ng thu khác, cùng những việc đổi lấy và ng bạc, tiá»n đồng, muối, sắt, hÆ°Æ¡ng liệu, thuế cá... Ä‘á»u láºp tức đình chỉ cả, cho phép được trao đổi ở trong hạt vá»›i nhau, quan phủ kkông được cấm, là m nhÆ° váºy để tá» lòng thÆ°Æ¡ng dân của trẫm".
Mùa hạ, tháng 6, có ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà nghèo hèn ở trang Phao, huyện Äáy Giang mắc bệnh hủi, bị chồng ruồng bá». Bá»—ng má»™t hôm mụ gặp má»™t cụ già trên Ä‘Æ°á»ng trao cho má»™t hòn đá nhá» nhÆ° quả trứng gà , bão mà i nÆ°á»›c bôi và o chổ loét thì khá»i ngay. Mụ là m theo nhÆ° váºy, quả nhiên há»i bệnh. Xa gần nghe tin, nhiá»u ngÆ°á»i Ä‘em tiá»n lụa đến xin chữa cho [19b]. Mụ ứng tiếp không xuể, chỉ lấy hòn đá mà i nÆ°á»›c mà cho, gá»i là nÆ°á»›c bồ tát. NgÆ°á»i ta nối nhau trên Ä‘Æ°á»ng, há»i xin đã xin được nÆ°á»›c đó chÆ°a. Việc bị phát giác, cả ngÆ°á»i và đá Ä‘á»u bị bắt Ä‘Æ°a vá» giữ lại ở Tam ty. Không bao lâu, quan quân tá»›i, ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ấy má»›i được Ä‘Æ°a vá». Kẻ thức giả cho rằng đó là điá»m Lê Thái Tổ lấy được nÆ°á»›c.
Mùa thu, tháng 8, vua cho là quân tinh nhuệ của giặc Ä‘á»u ở Nghệ An cả, các xứ Äông Äô của chúng nhất định suy yếu,bèn tăng thêm binh tượng, sai bá»n Khu máºt đại sứ Phạm Văn Xảo, Thái úy Lê Triện, Thái gám Lê Khả, à hầu Lê NhÆ° Huân, Lê Bà đem hÆ¡n 3.000 quân 1 thá»›t voi Ä‘i tuần các xứ Thiên Quan1453 , Quảng Oai, Quốc Oai, Gia HÆ°ng1454 , Quy Hóa1455 , Äà Giang, Tam Äá»›i1456 , Tuyên Quang để cắt đứt Ä‘Æ°á»ng viện binh của giặc từ Vân Nam sang; bá»n thái úy Lê Bị, Thái giám Lê Khuyển [20a] Ä‘em 2.000 quân và 1 thá»›t voi đánh ra các xứ Khoái Châu1457 , Bắc Giang, LẠng Giang để chặn viện binh từ Lưỡng Quảng tá»›i; bá»n TÆ° không Lê Lá»… và Lê Xà thì Ä‘em tinh binh tiến sau Ä‘aể phô trÆ°Æ¡ng thanh thế. Quân ta Ä‘i đến đâu, không mảy may xâm phạm của dân, chợ búa không thay đổi hà ng quán. Vì thế, các lá»™ ở Äông Äô và các xứ phiên trấn, chá»— nà o cÅ©ng vui mừng, tranh nhau mang trâu dê cÆ¡m rượu đến khao quân lÃnh và đá»u hưởng ứng vây đánh các thà nh giặc. Quân Minh chỉ còn ngồi giữ để đợi viện binh mà thôi.
Ngà y 12, bá»n Triện Ä‘em 3.000 quân tiến sát đến thà nh Äông Quan.
Quân MInh thấy Triện mang quân trÆ¡ trá»i từ xa tá»›i, dốc hết quân ra đánh. Äến các xứ Ninh Kiá»u1458 thuá»™c Ứng Thiên (nay là ChÆ°Æ¡ng Äức) thì bá»n Lê Triện, Lê Khà , Lê Bà dốc sức quyết chiến, phá tan quân giặc, chém được hÆ¡n 2.000 thủ cấp, rồi tiến quân đóng ở phÃa tây sông Ninh Giang1459 .
Tham tÆ°á»›ng nhà Minh là Trần Trà cho là thà nh Äông Quan trÆ¡ trá»i nguy hiểm [20b] má»›i đắp thêm lÅ©y, Ä‘Ã o thêm hà o, là m kế cố thủ, lại gởi thÆ° cho bá»n Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh bảo bá» thà nh Nghệ An vá» cứu đất căn bản1460 .
Tháng 9, ngà y 17, bá»n Lý An, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh bá» thà nh Nghệ An, vượt biể chạy vá» ÄôngQuan, chỉ để Thái Phúc ở lại giữ thà nh Nghệ An. Vua tiến đánh phÃa ngoà i thà nh, phá được.
Vua liệu tÃnh thế giặc ngà y má»™t suy, quân ta ngà y má»™t mạnh, thá»i cÆ¡ đã đến mà không hà nh Ä‘á»™ng ngay sợ lỡ mất cÆ¡ há»™i, liá»n để bá»n Lê Ngân, Lê Văn An, Lê Bôi, Lê Äiá»n, Lê LÄ©nh, Lê Văn Linh, Lê Quốc HÆ°ng ở lại đóng dinh vây thà nh Nghệ An. Vua Ä‘Ãch thân chỉ huy đại quân, ngà y đêm Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng thủy, Ä‘Æ°á»ng bá»™ tiến gấp Ä‘uổi theo bá»n An, ChÃnh.
Khi đến thanh Tây Äô, vua đóng dinh ở Lá»—i Giang, úy lạo tÆ°á»›ng sÄ©, ban thưởng bô lão trong là ng và há» hà ng cùng những ngÆ°á»i quen biết cÅ© theo thứ báºc khác nhau. Bấy giá» nhân dân các huyện nghe tin vua [21a] đến Thanh Hóa, Ä‘á»u hăng hái đến trÆ°á»›c cá»a quân, tình nguyện rong ruổi theo hầu để láºp chút công lao.
Ngà y 20, viên Äô ty VÆ°Æ¡ng An Lão ở Vân NAm của nhà Minh Ä‘em hÆ¡n1vạn việnbinh đến cầu Xa Lá»™c1461 , lá»™ Tam Giang. Bá»n Phạm Văn Xảo, Lê Khả đón đánh phá tan giặc, chém hÆ¡n 1.000 thủ cấp, giặc chết Ä‘uối rất nhiá»u. Quân giăc còn sót lại chạy và o thà nh Tam Giang.
Hôm ấy, Lê Triện đánh nhau vá»›i quân Minh ở cầu Nhân Mục1462 , chém hÆ¡n má»™t nghìn thủ cấp giặc, bắt được tên Äô ty nhà Minh là Vi Lượng1463 .
Mùa đông, tháng 10, nhà Minh sai bá»n Tổng binh Thà nh SÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông và Tham tÆ°á»›ng Mã Anh Ä‘em 5 vạn quân, 5 nghìn ngá»±a chia Ä‘Æ°á»ng sang cứu viện các thà nh Äồng Äô. Má»™t vạn quân Vân Nam tiến trÆ°á»›c, thẳng đến Tam Giang1464 , thuáºn dòng mà xuống. Bá»n Lê Khả nghe tin giặc [21b] đến, từ Ninh Kiá»u hà nh quân cấp tốc, gặp giặc ở cầu Xa Lá»™c, đón đánh bại quân giặc.
Ngà y mồng 6, bá»n VÆ°Æ¡ng Thông nhà Minh Ä‘em các quân má»›i cÅ© gồm hÆ¡n 10 vạn tên, chia là m ba Ä‘Æ°á»ng đánh và o quân ta.
VÆ°Æ¡ng Thông từ Khâu Ôn tá»›i, qua cầu Tây DÆ°Æ¡ng1465 , đóng quân ở bến Cổ Sở1466 , là m cầu phao cho quân qua sông. PhÆ°Æ¡ng ChÃnh tiến từ cầu Yên Quyết1467 , đóng quân ở cầu Sa Äôi1468 . SÆ¡n Thá» và Mã Kỳ tiến từ cầu Nhân Mục, đóng quân ở cầu Thanh Oai1469 . Quân giặc dà n doanh trại liá»n nhau đến và i mÆ°Æ¡i dặm, cá» xà rợp đồng, giáo mác rá»±c trá»i, tá»± cho là đánh má»™t tráºn là bắt hết được quân ta.
Bá»n Lê Triện, Lê Bà mai phục binh tượng ở đồng Cổ Lãm1470 , cho du binh nhỠđánh và o doanh quân Thá», Kỳ rồi giả vá» thua chạy. Quân Minh Ä‘uổi theo, khi qua bá» cầu Tam La1471 , chổ ấy ruá»™ng nÆ°á»›c, bùn lầy, quân mai phục của ta nổi dáºy đánh tạt ngang và o bá»n giặc. Quân giặc bị sa lầy. Ta chém hÆ¡n má»™t nghìn thủ cấp, Ä‘uổi táºn đến cầu Nhân Mục. Xác giặc phÆ¡i ngổn ngang đến và i [22a] mÆ°Æ¡i dặm, ta bắt sống hÆ¡n 500 tên. Bá»n Triện định đánh chặn háºu doanh của PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, nhÆ°ng ChÃnh đã rút Ä‘i rồi. Trá»i tối, bèn thu quân vá».
Ngà y mồng 7, bá»n Lê Triện đánh VÆ°Æ¡ng Thông ở các trại ngoà i Cổ Sở.
Bấy giá», giặc đã phục binh sẵn, Ä‘an tra là m lá chắn, bên trong gà i chông sắt, giả cách vứt lá chắn bá» chạy. Voi của ta giẫm lên, trúng phải chông sắt, quân ta thất lợi, phải tạm lui. Bá»n Triện tá»± liệu không thể chặn được má»›i phá hủy doanh trại cÅ©, thu quân giữ nÆ¡i hiểm yếu, cáo cấp trÆ°á»›c vá»›i bá»n Lê Lá»…, Lê Chiến, Lê XÃ.
Lúc ấy, bá»n Lá»… đã bà máºt mai phục tinh binh ở Thanh Äà m1472 để đợi giặc, được tin báo của Triện, bèn Ä‘ang đêm Ä‘em hÆ¡n 3 nghìn quân tinh nhuệ và 2 thá»›t voi đến dứu, há»™i quân ở Cao Bá»™1473 , chia quân phục sẵn ở các chổ hiểm yếu. Nhân bắt được gián Ä‘iệp của giặc, tra há»i biết được giặc định đặt súng phÃa sau quân ta.
[22bb] Lá»… và triện dùng luôn kế của giặc để đánh giặc, hạ lệnh cho các quân nghe tiếng súng nổ vẫn nằm im không được nhúc nhÃch. Giặc cho là không có quân, Ä‘i theo Ä‘Æ°á»ng tắt tá»›i, nổ súng rối Ä‘em toà n bá»™ quân tiến sâu và o.
Äến cách sông Yên Duyệt1474 và i dặm thì phụd binh ta ba mặt Ä‘á»u xông lên, hăng hái đánh và o các xứ Tốt Äá»™ng1475 , Chúc Äá»™ng1476 , phá tan quân giặc1477 , chém được thượng thÆ° Trần Hiệp, Ná»™i quan Lý Lượng và 5 vạn quân giặc. Giặc chết Ä‘uối rất nhiá»u, nÆ°á»›c sông ở Ninh Kiá»u do váºy mà tắc nghẽn. Bắt sống hÆ¡n 1 vạn tên giặc, thu được ngá»±a, quân tÆ°, khà giá»›i, xe cá»™ nhiá»u không kể xiết. PhÆ°Æ¡ng ChÃnh theo Ä‘Æ°á»ng bến Cổ Sở trốn vá». Bá»nVÆ°Æ¡ng Thông, Mã Kỳ chỉ thoát được thân, chạy vá» thà nh Äông Quan.
Tin thắng tráºn báo vá» hà nh dinh ở Lá»—i Giang. Bấy giá», vua Ä‘Æ°Æ¡ng đóng quân ở Thanh Hóa, há»™i các quân ở Hải Tây, nháºn được thÆ° báo thắng tráºn của bá»n Lê Lá»…, bèn Ä‘Ãch thân dẫn đại quan [23a] và 20 thá»›t voi chia hai Ä‘Æ°á»ng thủy, lục ngà y đêm Ä‘i gấp.
Ngà y 11, tới sông Lũng Giang1478 đóng dinh, các tướng tới đón mừng.
Tri châu phủ ChÃnh Bình là Hà Trung bị vua bắt, giết chết.
Bá»n VÆ°Æ¡ng Thông nhà Minh vì bị thua ở Tốt Äá»™ng, quân khà cÆ¡ hồ mất sạch, bèn phá chuông Quy Äiá»n và vạc Phổ Minh1479 để là m súng đạn, há»a khÃ. Sau khi Trần Hiệp chết, Hữu bố chÃnh sứ Dặc Khiêm giữ ấn của Bố chÃnh ty, án sát sứ DÆ°Æ¡ng Thì Táºp giữ ấn của Ãn sát ty, Äô đốc thiêm sá»± Trần Duệ giữ ấn của Äô ty. Từ đó, lịch chÃnh sóc1480 của nhà Minh không được thi hà nh ở các quáºn huyện nÆ°á»›c ta nữa.
Ngà y 22, vua tiá»n quân đến Tây Phù Liệt1481 .
Ngà y 23, vua sai bá»n Trần Hãn, Lê Bị Ä‘em hÆ¡n trăm chiếc thuyá»n thủy quân, ngược dòng sông Äại LÅ©ng ra cá»a sông Hát, rồi thuáºn [23b] dòng xuôi đến bến Äông Bá»™ Äầu sông Lô1482 , bá»n Lê Lá»… Ä‘em hÆ¡n 1 vạn quân bá»™ bà máºt tiến đến cầu Tây DÆ°Æ¡ng. Vua Ä‘Ãch thân dẫn binh tượng đến cá»a Nam ngoà i thà nh Äại La để đánh thà nh Äông Quan.
Äến đêm, hồi canh ba, quân bốn mặt đánh áºp và o, phóng lá»a đốt các nhà ở ngoà i thà nh, khói lá»a mù mịt đầy trá»i. Các doanh quân đóng ngoà i thà nh của PhÆ°Æ¡ng ChÃnh tranh nhau chạy và o cá»a thà nh xác chết gối lên nhau. Ta bắt hết những ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c buá»™c phải theo giặc và hÆ¡n trăm chiến thuyá»n cùng rất nhiá»u khà giá»›i, nghi trượng. Giặc biết là quân dân các vùng gần đó Ä‘á»u theo vá» ta cả, thế là má»—i ngà y má»™t cùng quẫn, lại đắp thêm tÆ°á»ng lÅ©y, liá»u chết cố thủ, để đợi viện binh.
Vua dá»i ra đóng dinh ở Äông Phù Liệt1483 .
Khi vua má»›i tá»›i thà nh Äông Äô, những hà o kiệt ở kinh lá»™ và nhân dân các phủ huyện cùng các tù trưởng ở biên trấn Ä‘á»u tấp náºp kéo đến cá»a quân, xin hết sức liá»u chết đánh thà nh giặc ở các xứ. Vua biểu dÆ°Æ¡ng [24a] lòng thà nh của há», phủ dụ, úy lạo, báo cho há» biết lẽ bá» nghịch theo thuáºn. Từ kẻ sÄ© tá»›i dân chúng, há»… ai đến quân doanh, vua Ä‘á»u dùng lá»i lẽ khiêm tốn, dùng nghi lá»… trang trá»ng để tiếp đãi, rồi tùy theo tà i năng hÆ¡n hay kém của từng ngÆ°á»i để bố trà các chức vụ khác nhau. Lấy ban thưởng để khÃch lệ khiến ngÆ°á»i ngÆ°á»i Ä‘á»u hăng hái, dùng hình phạt mà răn Ä‘e, nên ai ai cÅ©ng giữ gìn. Vì váºy, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u cảm kÃch mong được dốc trá»n sức mình, quân Ä‘i đến đâu là thà nh công đến đấy.
Vua chia các lá»™ trấn ở Äông Äô thà nh bốn đạo1484 . Äặt quan lại văn võ trong ngoà i và tuần kiểm ở các cứ cá»a biển để khám xét những ngÆ°á»i qua lại và bắt bá»n nguỵ quan, bá»n phản bá»™i, bá»n ngang ngạnh không chịu cải hóa, bá»n ăn ở hai lòng, bá»n mang thÆ° chạy vá» phÆ°Æ¡ng Bắc.
Lại dụ những ngÆ°á»i có tà i văn chÆ°Æ¡ng mà chÆ°a được nháºn chức, nếu ai viết thÆ° dụ được ngÆ°á»i thà nh Äông Quan, khiến há» mở cá»a thà nh ra hà ng và giảng hòa vá» nÆ°á»›c, [24b] thì sẽ được thăng chức vượt cấp.
Lại ra lệnh tịch thu vợ con, nô tỳ sản nghiệp của bá»n ngụy quan ná»™p lên, còn thóc lúa của chúng thì vẫn để ở bản xứ để đợi cung cấp cho quân Ä‘á»™i.
Mùa đông, tháng 11, vua tìm được Trần Cảo láºp là m vua.
TrÆ°á»›c đó, có ngÆ°á»i tên là Hồ Ông, là con má»™t ngÆ°á»i ăn xin, trốn theo Cầm Quý, giả xÆ°ng con cháu há» Trần.
Bấy giá» ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c khổ vá» chÃnh lệnh hà khắc của giặc, mong có ngÆ°á»i là m chủ, mà vua thì gấp việc diệt giặc cứu dân, nên sai ngÆ°á»i đón láºp Cảo cho xong việd việc quyá»n nghi nhất thá»i, mà cÅ©ng muốn mượn cá»› để trả lá»i nhà Minh để há» tin.
Äặt niên hiệu là Thiên Khánh, sai Tả bá»™c xạ Lê Quốc HÆ°ng dạy cho, nhÆ°ng thá»±c ra là để coi giữ. Cảo trÆ°á»›c đóng dinh ở núi Không Lá»™1485 , sau dá»i vá» VÅ© Ninh1486 .
Tháng 12, cấm chặt phá hoa quả, cây cối và cướp bóc của dân.
[25a] Vua thân đốc suất tÆ°á»›ng sÄ© ngà y đêm đánh Äông Äô.
Bá»n VÆ°Æ¡ng Thông, SÆ¡n Thá» nhà Minh há»… đánh là thua, chán nản lo sợ, mÆ°u kế đã cùng, viện binh không có, tình thế ngà y má»™t khốn quẫn, bèn sai ngÆ°á»i Ä‘Æ°a thÆ° xin hòa, mong được toà n quân trở vá» nÆ°á»›c. Vua nói:
"Câu đó đúng hợp ý ta. Vả lại, binh pháp không đánh mà khuất phục được quân của ngÆ°á»i là kế hay hÆ¡n cả."
Bèn bằng lòng cho giảng hòa, hẹn ngà y kÃp gá»i quân sÄ© ở các thà nh cùng má»™t lúc vá» táºp hợp ở thà nh Äông Quan để cho vá» nÆ°á»›c cả. Sai cáºn thần trao đổi vá»›i quân Minh, cho phép hỠđược Ä‘i lại, mua bán không khác gì dân thÆ°á»ng.
Bấy giá», bá»n nguỵ Äô ty Trần Phong1487 , Tham chÃnh LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt1483 Äô chỉ huy Trần An Vinh, đã bán nÆ°á»›c là m quan to cho giăc, sợ sau khi giặc rút vá», chúng sẽ hết Ä‘Æ°á»ng sống sót, bèn ngấm ngầm là m kế phản gián, bảo [ngÆ°á»i Minh] rằng:
"TrÆ°á»›c kia Ô Mã Nhi bị thua ở sông Bạch Äằng, Ä‘em quân vá» hà ng. HÆ°ng Äạo [25b] Äại VÆ°Æ¡ng cho hà ng, nhÆ°ng dùng mÆ°u lấy thuyá»n lá»›n cho Ä‘Æ°a há» vá» nÆ°á»›c, rối cho ngÆ°á»i giá»i bÆ¡i lặn sung là m phu thuyá»n. Ra đến ngoà i biển, lừa lúc ban đêm má»i ngÆ°á»i ngủ say, bá»n phu thuyá»n lặn xuống nÆ°á»›c, dùi đủng đáy thuyá»n, những ngÆ°á»i đầu hà ng Ä‘á»u bị chết Ä‘uối hết, không má»™t ai sống sót trở vỠđược".
Bá»n Thông tin lá»i, Ä‘em lòng ngá» vá»±c, lại nảy ý khác, đắp thêm tầng lÅ©y kép hà o, thả chông để là m kế tạm bợ, ngoà i mặt nói hoà hiếu, nhÆ°ng ngấm ngầm bà y mÆ°u tÃnh kế. Chúng bà máºt sai mấy chục boá»n mang thÆ° bá»c sáp Ä‘i lối tắt vá» xin viện binh. Vua bắt được ngÆ°á»i mang thÆ°, ghét bá»n chúng tráo trở, bèn bà máºt phục quân ở bốn phÃa quanh thà nh Äông Quan, đón giặc ra và o , bắt được hÆ¡n 3 nghìn tên dò thám, hÆ¡n 5 trăm con ngá»±a. Từ đấy, quân Minh đóng chặt cá»a thà nh không ra, sứ qua lại cÅ©ng dứt.
Vua sai các tÆ°á»›ng chia quân Ä‘i đánh các thà nh: Quốc HÆ°ng đánh hai thà nh Äiêu Diêu1489 , và Thị Cầu1490 ; [26a] Lê Khả và Lê Khuyển đánh thà nh Tam Giang1491 ; Lê Sát, Lê Thụ, Lê Lý, Lê Lãnh và Lê Triện đánh thà nh XÆ°Æ¡ng Giang1492 ; Lê Lá»±u và Lê Bôi đánh thà nh Khâu Ôn1493 .
Ngà y 20, đặt chức an phủ sứ các lá»™. Lấy bá»n Äà o Công Soạn, Nguyá»…n Dá»±c 24 ngÆ°á»i là m chức đó. Äặt chức viên ngoại lang của Lục bá»™, lấy bá»n Nguyá»…n Công VÄ© 6 ngÆ°á»i là m chức ấy.
Äinh Mùi, [1247], (Minh Tuyên Äức năm thứ 2). Mùa xuân, tháng giêng, vua tiến quân sang bá» bắc sông Lô, đối lÅ©y vá»›i thà nh Äông Quan. Bá»n Thiếu úy Lê Khả giữ cá»a Äông, TÆ° đồ Lê Lá»… giữ cá»a Nam, Thái giám Lê Chá»ng Ä‘em hai vệ Thiết Ä‘á»™t là bá»n Nghi Phúc giữ cá»a Tây, Thiếu úy Lê Triện Ä‘em quân hai vệ giữ cá»a Bắc, vây đánh thà nh Äông Quan.
SÆ¡n Thá» nhà Minh sai bá»n thông sá»± Nguyá»…n Nháºm gồm 3 ngÆ°á»i sang thông tin tức.
Ban chức há»a thủ1494 cho quân các lá»™ theo thứ báºc khác nhau.
[26b] SAi DÆ°Æ¡ng Thái Nhất sá»a lại Ä‘á»n thá» HÆ°ng Äạo Äại VÆ°Æ¡ng, cấm không được chặt cây cối ở các Ä‘á»n miếu.
Hạ lệnh cho lá»™ An Bang ná»™p gá»— cá»c và tên tre.
Bổ thuá»™c lại Hà n lâm viện và bốn đạo gồm 515 ngÆ°á»i.
Hạ lệnh cho các lộ, trấn chứa lương ở các thà nh Xương Giang và Tam Giang để cấp cho quân.
Hạ lệnh cho các tÆ°á»›ng hiệu, các quan lá»™ tìm há»i những ngÆ°á»i có tà i lược, trà dÅ©ng, là m nổi các chức quan trá»ng nhÆ° TÆ° mã, Thượng tÆ°á»›ng, má»—i viên tiến cá» lấy má»™t ngÆ°á»i.
Hạ lệnh cho nhân dân dâng thóc cung cấp cho quân sĩ. Ai tiến thóc được thưởng tước tùy theo mức độ khác nhau.
Quân Minh ở Nghệ An và Diễn Châu1495 ra hà ng.
VÅ© Cá»± Luyện ngÆ°á»i huyện ÄÆ°á»ng An và Äoà n Lá»™ ngÆ°á»i huyện Cổ Phà dâng kế sách đánh thà nh và các kiểu chiến bằng, xe phần ôn, xe phi mã1488 . Sai các tÆ°á»›ng theo các kiểu ấy mà là m.
Hạ lệnh cho các xứ thá» cúng Ä‘á»n miếu các công thần.
Sai viên bách bá»™ nhà Minh là Hà VÆ°Æ¡ng Ä‘em thÆ° và o thà nh Äông Quan.
Sai bá»n Tuyên Quang TÆ° mã LÆ°Æ¡ng Thế VÄ©nh và [27a] ÄỠđốc phụ đạo Ma Tông Kế đóng thuyá»n chiến.
Hạ lệnh cho viên Tổng tri coi việc quân dân Lạng SÆ¡n và An Bang là Nháºp ná»™i thiếu bảo Lê Lá»±u Ä‘em quân Ä‘i đánh giặc, cho quyá»n tiá»n trảm háºu tấu.
Lấy Hà n lâm viện thừa chỉ há»c sÄ© Nguyá»…n Trãi là m Triá»u liệt đại phu, Nháºp ná»™i hà nh khiển, Lại bá»™ thượng thÆ° kiêm hà nh Khu máºt viện sá»±.
Bấy giá», vua dá»±ng lầu nhiá»u tầng ở dinh Bồ Äá» trên bá» sông Lô1497 . (Khi ấy, có hai cây bồ đỠở trong dinh, nên gá»i là dinh Bồ Äá»), cao bằng tháp Báo Thiên, hằng ngà y vua ngá»± trên lầu nhìn và o thà nh để quan sát má»i hà nh vi của giặc, cho Trãi ngồi hầu ở tầng hai, nháºn lệnh soạn thảo thÆ° từ qua lại.
Ngà y 13, bá»n Lê Lá»±u, Lê Bôi ngà y đêm đánh gấp thà nh Khâu Ôn. Quân Minh tá»± lượng chống đỡ không nổi, Ä‘ang đêm bá» thà nh chạy trốn.
Giết TÆ° mã [27b] Lê Lai, tịch thu gia sản, vì Lai cáºy có chiến công, nói năng khinh mạn.
Chém Thiên hộ Lý Vân và tòng nhân Bùi Vĩnh vì chở trộm mắm muối và o thà nh Chà Linh1498 .
Hạ lệnh kiểm kê quân khÃ, ngÆ°á»i nà o để thiếu thì xá» tá»™i theo quân pháp.
Hạ lệnh cho Thái Nguyên và Lạng Sơn nộp vỠgai.
Hạ lệnh cho Tư mã Cao Ngự tổng chỉ huy trấn Thiên Quan vây thà nh Cổ Lộng. Cho phép xỠtội phải tâu trước rồi sau mới được trị tội.
Hạ lệnh cho huyện tân Phúc mở lò rèn đồ sắt.
Hạ lệnh cho thiếu úy Lê Vân đóng ở cá»a Äông thà nh Äông Quan; TÆ° không Lê Lá»…, Thiếu úy Lê Sát, Lê Lý, Lê Lá»—i, Lê ChÃch đóng ở cá»a Nam; Thiếu úy Lê Bị, Thái giám Lê Nguyá»…n, Chấp lệnh Lê Chá»ng Ä‘em ba vệ Thiết Ä‘á»™t đóng ở cá»a Tây; thiếu úy Lê Triện, Lê Văn An Ä‘em 14 vệ quân đóng ở cá»a Bắc. Hạ lệnh cho các lá»™ Tam Giang, Tam Äái, Tuyên Quyên, Quy Hóa [28a] ná»™p luồng vầu là m thà nh dÆ°á»›i nÆ°á»›c, dá»±a và o bá» bắc sông Nhị, cao ngang vá»›i thà nh Äông Quan.
Bá»n Chỉ huy TrÆ°Æ¡ng Lân và Tri phủ Trần Vân ở thà nh Äiêu Diêu ra hà ng.
Chế súng Cổn dương, ra lệnh cho các tướng theo kiểu đó mà là m.
Hạ lệnh cho ngÆ°á»i trong nÆ°á»›c, ai có cha mẹ, vợ con, anh em, nô tì, thân thÃch theo giặc ở trong thà nh cho tá»± nguyện lên thà nh1499 , khi phá được thà nh sẽ cho nháºn Ä‘em vá». Nếu không tá»± nguyện lên thà nh mà tranh nhau nháºn vá» Ä‘oà n tụ thì phải xá» theo quân luáºt.
Ra lệnh cho phụ đạo các xứ nháºn các chức Thủ ngá»±, Äoà n luyện, tÆ°á»›c trung phẩm.
Tháng 2, ngà y mồng 7, PhÆ°Æ¡ng ChÃnh ngầm Ä‘em quân đánh úp Cảo Äá»™ng1500 , huyện Từ Liêm, Triện có sức đánh lại, bị tá» tráºn, Bà bị giặc bắt sống. (Sau giặc vá» nÆ°á»›c, lấy lá»… trả Bà vá»).
Ngà y 19, quân Minh đánh và o Bà i Sa Äôi, huyện Từ Liêm. Quân ta cố thủ quyết chiến, binh khà hết sạch, dùng mảnh nồi [28b] chõ, chum vại ném và o giặc. Giặc không tiến và o được, liá»n phá nhà cá»a của dân để đánh há»a công. Hôm ấy, gió rét lá»a nóng, quân ta tránh lá»a vượt sang sông, có nhiá»u ngÆ°á»i bị chết Ä‘uối. Chỉ có những quân lÃnh ở Thiên Quan không biết bÆ¡i, ở lại tá» chiến vá»›i giặc, giặc lại thua chạy.
NgÆ°á»i Minh giữ thà nh Thị Cầu là ÄÆ°á»ng Bảo Trinh ra hà ng.
Sai viên chỉ huy hỠTăng đã đầu hà ng, theo Nguyễn Trãi đi chiêu dụ thà nh Tam Giang.
Sứ Chiêm Thà nh sang cống. Ban yến, cho ngá»±a và lụa bảo vá». Sai Thiêm tri khu máºt Hà Luáºt cùng Ä‘i vá»›i há».
Hạ lệnh thưởng công cho các tÆ°á»›ng hiệu bắt đầu từ việc láºp công má»›i: đại thần đến thiếu úy có công lao lá»›n, được thưởng phù và ng thì được ăn lá»™c má»™t quáºn; chức chấp lệnh mà có công thì được ăn lá»™c má»™t cấp; các đốc tÆ°á»›ng, quân nhân có công cÅ©ng được ăn lá»™c má»™t quân hay má»™t ấp theo thứ báºc khác nhau. NgÆ°á»i nà o không có công, không được thưởng gì Ä‘á»u phải giáng là m dân thÆ°á»ng.
Xuống chiếu rằng: [29a] Các lăng miếu của triá»u trÆ°á»›c, nÆ¡i nà o bị giặc phá hoại thì là m lại, cấp cho số ngÆ°á»i giữ việc thá» cúng theo thứ báºc khác nhau.
Tháng 3, vua duyệt binh ở VÄ©nh Äá»™ng1501 . Chánh đốc Nguyá»…n Liên để hà ng ngÅ© trống thiếu, vÅ© khà không đủ, bị chém để rao trong quân.
Lấy Bùi Ư Äà i là Lá»… bá»™ thượng thÆ° kiêm tri Äông đạo quân dân tịch hạ.
Hạ lệnh cho ba quân, ngÆ°á»i nà o có thể liá»u mình vì nÆ°á»›c, tinh thông võ nghệ, khá»e mạnh dÅ©ng cảm, không kể sống chết, Ä‘á»u được cấp văn bằng và tuyển và o là m thị vệ ở ná»™i phủ.
Tháng 6, bá»n Chỉ huy sứ LÆ°u Thanh ở thà nh Tam Giang ra hà ng.
TrÆ°á»›c đây, quân lÃnh ở thanh Tam Giang theo sá»± Ä‘iá»u Ä‘á»™ng của quan Tổng binh nhà Minh Ä‘i đánh vua ở Thanh Hóa, bị thua trở vá», có tên ngụy binh buông lá»i khinh mạn vua. Thanh mắng nó: "Thằng man vô lá»…, ông ấy1502 sẽ là [29b] hoà ng đế của chúng mà y đấy:. Äến đây thì ra hà ng.
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Vua nổi dáºy, nghÄ©a binh Ä‘i đến đâu, quân Mnh Ä‘á»u thua chạy, coa phải vì ta nhiá»u địch Ãt, ta mạnh địch yếu mà chúng không chống nổi đâu? Là vì đức của vua là hợp vá»›i lẽ trá»i, nên trá»i giúp cho, là m đẹp lòng ngÆ°á»i nên ngÆ°á»i theo vá», không những là ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta vui vẻ thuáºn phục, mà cả đến bá»n phản nghịch cÅ©ng tôn kÃnh nhÆ° váºy, nên chúng không còn chà chiến đấu và đá»u ra hà ng là phải lắm! Thế thì việc dấy quân nhân nghÄ©a của vua có những chổ rá»±c rỡ hÆ¡n so vá»›i Thang VÅ©, mà qua việc nà y lại cà ng nổi báºc. Còn nhÆ° cái Ä‘iá»m được nÆ°á»›c1503 thì đâu có thể dùng thuyết sấm vÄ© mà xét được?.
Hơn 1 vạn quân Minh đầu hà ng trong các thà nh âm mưu là m phản bị giết . Thà nh Tam Giang không nằm trong số đó.
TrÆ°á»›c đó, [30a] ngà y mồng 9, TÆ° không Lê Lá»…, thượng tÆ°á»›ng quân Lê Xà đánh nhau vá»›i quân Minh ở My Äá»™ng (nay là Hoà ng Mai)1504 . Lá»… tá» tráºn.
Hôm ấy, VÆ°Æ¡ng Thông Ä‘em quân tinh nhuệ trong thà nh ra đánh Thái giám Lê Nguyá»…n ở Tây Phù Liệt. Nguyá»…n giữ vững thà nh lÅ©y chống lại. Vua vá»™i sai Lê Lá»…, Lê Xà đem hÆ¡n 500 quân Thiết Ä‘á»™t đến đánh , Ä‘uổi giặc tá»›i My Äá»™ng. VÆ°Æ¡ng Thông thấy Lá»… Ãt quân, má»›i đánh kẹp và o. Lá»… và Xà cưỡi voi cố sức đánh, voi sa lầy, bị quân Minh bắt sống Ä‘em và o thà nh Äông Quan. Lá»… không chịu khuất phục, bị giết
chết. Xà vá» sau nhân đêm mÆ°a gió, dùng mẹo đánh lừa tên canh giữ, chạy thoát vá», ra mắt vua ở dinh Bồ Äá». Vua kêu lên: "Sống lại":
TrÆ°á»›c kia, má»—i lần Lá»… ra tráºn, vua thÆ°á»ng răn chá»› nên khinh địch. Äến khi thắng tráºn ở Tốt Äá»™ng, má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u khen Lá»… là giá»i. Vua nói: " Trăm tráºn đánh được cả trăm không phải là điá»u hay cả đâu. Hắn cáºy quân tinh [30b] quen mui được luôn, thất bại có thể đứng mà chỠđó!".
Äến đây quả nhiên nhÆ° váºy:
Sá» thần Ngô SÄ© Liên nói: Khuất Hà quen mùi thắng tráºn ở Bồ Tao đến ná»—i bị bại vong1505 , đó là quân tà n bạo, bị cô láºp, Ä‘i xâm chiếm nÆ°á»›c nhá». Lê Lá»… quen thói đánh được ở Tốt Äá»™ng, cÅ©ng vì thế mà bại vong, nhÆ°ng là quân khảng kkhái phục thù. Tuy hai ngÆ°á»i Ä‘á»u thất bại nhÆ° nhau, nhÆ°ng ý nghÄ© lại rất khác. Cho nên tÆ°á»›ng giá»i thá»i ấy, thì Lá»… và Triện xứng đáng đứng đầu.
Lấy thông hầu Lê Nhân Chú là m Hà nh quân đốc quản nháºp ná»™i đại tÆ° mã, lÄ©nh Tiá»n, Háºu, Tả, Hữu tứ vệ, kiêm tri Tân vệ quân sá»±.
Hạ lệnh cho tÆ°á»›ng hiệu và quân nhân các lá»™ Quốc Oai và Tam Äái rằng:
Kẻ nà o thấy thÆ° của giặc dụ dá»—, phỉnh phá», Ä‘e doạ mà lén trình riêng vá»›i tÆ°á»›ng của mình thì bị chém, các viên đốc tÆ°á»›ng không biết giám sát cÅ©ng xá» tá»™i nhÆ° váºy. Kẻ nà o lừa gạt, mê hoặc các châu huyện thì bắt giải tá»›i quan [31a] môn để chém.
Chia bá»n quan lại nhà Minh đã đầu hà ng cho ở các xứ Thanh Hóa, Nghệ An, Lam Ấp1506 , Tân Bình.
Hạ lệnh cho các lá»™ tiến cá» những ngÆ°á»i hiá»n tà i, chÃnh trá»±c, trà dÅ©ng anh kiệt, cho gá»i tá»›i trả lá»i các câu há»i, rồi cất nhắc sá» dụng. Ai che dấu thì bị xá» tá»™i truất giáng.
Hạ lệnh cho bá»n Thiếu úy, Chấp lệnh, Tá»”ng giám rằng:
Ngà y thÆ°á»ng quân nhân phạm pháp thì không được tá»± ý giết chết. Khi ra tráºn mà kẻ nà o traái lệnh thì cho phép chém trÆ°á»›c tâu sau.
Ngà y 19, thà nh Thị Cầu ra hà ng.
Vua hạ lệnh rằng: NgÆ°á»i nà o có vợ con, anh em trÆ°á»›c bị giặc ở các thà nh cÆ°á»›p bắt là m thê thiếp hoặc nô tỳ cho chúng, nay ta đã chiêu hà ng, các ngÆ°Æ¡i hãy kéo nhau đến thà nh Äông Quan. Nếu chém được thủ cấp giặc, thì ta trả lại vợ con anh em cho, lại còn thưởng tÆ°á»›c, thăng cấp theo thứ báºc khác nhau.
Cấm những kẻ xÆ°ng là đồng cốt, tà đạo, mượn tiếng ma quá»·, thần thánh, gieo rắc hoang mang, bịa đặt mê hoặc lòng ngÆ°á»i.
Hạ lệnh [31b] cho dân phiêu bạt trở vá» quê quán cà y cấy. NgÆ°á»i nà o không có Ä‘iá»n sản thì cho phép buôn bán. Kẻ nà o bá» nghá» nghiệp thì bị xá» tá»™i nặng.
Sai Chu Sà i là ngÆ°á»i Minh đầu hà ng Ä‘em 340 con ngá»±a đến châu Hóa để chăn nuôi.
Diá»…n táºp thủy tráºn.
Sai các viên Thiếu úy tuyển chá»n con em những nhà già u có trong dân, vóc ngÆ°á»i cÆ°á»ng tráng to lá»›n, võ nghệ tinh thông, khá»e mạnh dÅ©ng cảm, má»—i viên chá»n lấy 200 ngÆ°á»i, bổ là m quân thị vệ, kẻ nà o hèn nhát thì không lấy.
Cấm chở mắm, muối qua cá»a ải Bạch Lâm, vì tên Äà o Quý Khách thông đồng vá»›i giặc.
Tháng ấy, nhà Minh sai An Viễn hầu Liễu Thăng đem quân sang xâm lược, lấy Binh bộ thượng thư Lý Khánh là m Tham tán quân vụ.
Bấy giá» Trần Hiệp đã bị thua chết, Thà nh SÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông tâu xin thêm quân. Nhà Minh sai bá»n Thăng Ä‘em 7b vạn quân sang và ra lệnh cho Khánh cá» các thuá»™c viên có tà i lược của lục khanh [32a] cho Ä‘i theo để giúp mình, Khánh tâu cả bá»n Trần Dung trở xuống, gồm hÆ¡n 10 ngÆ°á»i cùng Ä‘i.
Mùa hạ, tháng 4, sai phòng ngá»± sứ Trần Ban đôn đốc tu sá»a ải Lê Hoa1507 .
Vua nói: "Ta không có tà i dÅ©ng, trà tuệ, má»™t mình gánh vác công việc nặng ná», sợ không là m nổi, cho nên phải nhún mình cầu hiá»n, dốc lòng trá»ng sÄ©, cùng mÆ°u việc lá»›n, để cứu vá»›t sinh dân. Ai tiến cỠđược ngÆ°á»i mÆ°u trà dÅ©ng lược hÆ¡n ngÆ°á»i, hoặc ngÆ°á»i nà o tá»± tiến cá» mình thì Ä‘á»u là m quan cao, tÆ°á»›c trá»ng".
Phong Äinh Liệt là em Lê Lá»… là m Nháºp ná»™i thiếu úy à hầu. Các vợ lẽ của Lá»… là bá»n Hà Ngá»c Dung 5 ngÆ°á»i Ä‘á»u phong là m Tông cÆ¡, để Ä‘á»n công Lá»… chết vì nÆ°á»›c.
Cho Lê Ba Lao là m Quan sát sứ, tÆ°á»›c Thượng phẩm, cấp cho 100 mẫu ruá»™ng vì con là Triện nhiá»u lần đánh bại giặc mạnh, láºp chiến công lá»›n, chết vì việc nÆ°á»›c. Cho con Triện là Lăng là m Phòng ngá»± sứ, tÆ°á»›c Thượng trà tá»± [32b]. TrÆ°á»›c Phục hầu và cho 2 con ngá»±a.
Hạ lệnh rằng ngÆ°á»i nà o bắt được bá»n to lá»›n khá»e mạnh mà chÆ°a và o sổ quân dân, bá»n du thủ thá»±c, không chịu sai dịch, Ä‘Æ°a đến cá»a quân, thì được thưởng trÆ°á»›c 1 tÆ°.
Hạ lệnh dụ bảo các tÆ°á»›ng hiệu và quân nhân thuá»™c 14 vệ Thiết Ä‘á»™t rằng: "Có thể đồng lòng liá»u chết đánh tan quân giặc là sức của các ngÆ°Æ¡i, còn xếp đặt lo toan, áo cÆ¡m khen thưởng là do ở ta. Bá»n các ngÆ°Æ¡i chá»› ngại khó nhá»c, chá»› lo nghèo túng. Bao giá» thấy vợ con ta nghèo túng thì vợ con các ngÆ°Æ¡i má»›i nghèo túng. Mongcác ngÆ°Æ¡i má»™t lòng đánh giặc, chá»› nảy lo phiá»n".
Hạ lệnh cho các tÆ°á»›ng hiệu và quân nhân các xứ Nghệ An, Tân Bình, Thuáºn Hóa rằng:
"Ta khởi binh ở đất các ngÆ°Æ¡i, đã gần thà nh công. Mong các ngÆ°Æ¡i trÆ°á»›c sau má»™t lòng, và ng đá má»™t tiết, để trá»n nghÄ©a vua tôi, cha con. Ta biết các ngÆ°Æ¡i Ä‘á»u là hiá»n sÄ© của đất nÆ°á»›c [33a]. TrÆ°á»›c kia, HÆ°ng Khánh, Trùng Quang1508 chỉ có tiếng hão, không nên công gì là bởi chÃnh lệnh không thống nhất, đại thần không được biết gì. Bá»n các ngÆ°Æ¡i chỉ uổng phà sức lá»±c cho há» thôi. Nay thiên hạ vá» má»™t mối, ta cùng các ngÆ°Æ¡i nhÆ° nghÄ©a cha con, mong các ngÆ°Æ¡i dốc lòng khôi phục lãnh thổ nÆ°á»›c nhà . Từ xÆ°a các tÆ°á»›ng văn tÆ°á»›ng võ được phong hầu cÅ©ng chỉ nhÆ° các ngÆ°Æ¡i thôi, có khác gì đâu. Các ngÆ°Æ¡i hãy chỉnh đốn Ä‘á»™i ngÅ© của mình, luyện táºp quân sÄ© của mình, sau khi dẹp yên bá»n giặc tà n bạo, sẽ chia má»™t ná»a số ngÆ°á»i vá» là m ruá»™ng. Nay trá»i mượn tay ta diệt giặc, việc không đừng được. Kẻ nà o theo lệnh ta thì phá được giặc, vẫn sống mà lại có công, kẻ nà o không theo lệnh ta thì chết mà chẳng được việc gì! Má»—i Ä‘á»™i Ä‘á»u phải chép lại má»™t bản lệnh nà y, má»—i ngà y Ä‘á»c Ä‘i Ä‘á»c lại nhiá»u lần cho quân lÃnh được biết".
Hạ lệnh cho các tướng và quân nhân rằng:
Giặc Minh tà n hại dân ta đã hÆ¡n hai chục năm. Buổi đầu số quân của ta có mấy trăm1509 ngÆ°á»i. Hiện nay có [33b] 35 vạn. Äợi khi phá được thà nh Äông Quan, sẽ cho 25 vạn ngÆ°á»i vá» nhà là m ruá»™ng, chỉ để lại 10 vạn là m quân để Ä‘á» phòng việc nÆ°á»›c. Má»™t nhà 3 ngÆ°á»i thì 1 ngÆ°á»i là m quân, má»i loại phú dịch Ä‘á»u tha cho 3 năm. Lại nêu 10 Ä‘iá»u quân luáºt cho các tÆ°á»›ng hiệu và quân nhân:
1-Là m huyên náo trong quân.
2-Gây kinh Ä‘á»™ng hão, bịa Ä‘iá»u há»a phúc là m dao Ä‘á»™ng lòng quân.
3-Khi ra tráºn, nghe tiếng trống, thấy cá» hiệu mà giả cách không nghe, không thấy, dùng dằng không tiến.
4-Khi ra tráºn, trông thấy cá» dừng quân, nghe thanh la dừng quân mà không đứng lại.
5-Nghe tiếng chiêng lui quân mà cưỡng lại không lui.
6-Canh phòng túc trá»±c không siêng, hoặc ngủ say bá» canh, bá» hà ng ngÅ© ngầm trốn vá».
7-Äắm Ä‘uối nữ sắc,lén lút thả riêng cho ngÆ°á»i há» nhà vợ không là m quân dịch.
8-Thả quân lÃnh để lấy tiá»n và che dấu không biên và o sổ quân.
9-Theo thói Æ°a ghét của riêng mình [34a] mà đảo lá»™n công tá»™i của ngÆ°á»i.
10-Bất hoà vá»›i má»i ngÆ°á»i, gian ác, trá»™m cắp.
MÆ°á»i Ä‘iá»u trên đây, kẻ nà o phạm phải Ä‘á»u bị chém.
Lấy Thiếu bảo Lê Văn An là m Tổng tri, coi các việc quân của Quốc Oai Thượng, Quốc Oai Trung, Tam Äái, Quảng Oai, và lệnh cho rằng: Nếu có viên chấp lệnh hay giám quan nà o không theo quyá»n tiết chế của ngÆ°Æ¡i thì chém trÆ°á»›c tâu sau.
Lấy 3 Ä‘iá»u răn bảo các quan văn võ:
1- Chá»› thá» Æ¡.
2- Chớ lừa dối.
3-Chá»› tham lam.
Dụ các hà o kiệt trong nước rằng:
"Các thà nh đã phá được rồi, chỉ còn thà nh Äông Quan chÆ°a hạ được. Ta vì thế mà nằm không yên chiếu, ăn không ngon miệng, sá»›m khuya suy nghÄ©, khô héo ruá»™t gan. Thế mà bên cạnh ta, vẫn chÆ°a có được ngÆ°á»i giúp đỡ. Ta tuy là chủ tÆ°á»›ng, nhÆ°ng xét lại bản thân mình má»™t là già ốm, [34b] bất tà i, hai là há»c thức nông cạn, ba là trách nhiệm nặng ná» khó bá» kham nổi, mà các đại thần nhÆ° tả, hữu tÆ°á»›ng quốc, thái phó, thái bảo vẫn chÆ°a đặt, thái úy, đô nguyên soái vẫn còn khuyết, hà nh khiển và các quan, mÆ°á»i phần má»›i được má»™t, hai phần. Cho nên, ta nhún mình thà nh thá»±c khuyên bảo các hà o kiệt cùng nhau dốc sức, cứu giúp muôn dân, chá»› có mai danh ẩn tÃch, để thiên hạ phải lầm than mãi mãi. Nếu có ai khà tiết thanh cao nhÆ° Tứ Hạo1510 , lánh Ä‘á»i ẩn tÃch nhÆ° Tá» Phòng1511 cÅ©ng hãy ra cứu nạn cho dân đã, đợi khi thà nh công, muốn thoả chà xÆ°a thì lại trở vá» rừng núi, không há» cấm giữ".
Hạ lệnh rằng: Khi sai phái thuá»™c hạ dÆ°á»›i quyá»n, Ä‘á»u phải cấp giấy tá» có đóng dấu phải ký há» tên quan phụ trách và ghi rõ số ngÆ°á»i Ä‘i là bao nhiêu, đến chá»— nà o, là m việc gì, hạn định ngà y nà o phải vá» dinh, không được Ä‘i lại tá»± do. Quan phụ trách và ngÆ°á»i dÆ°á»i quyá»n nếu không tuân lệnh nà y [35a] thì tùy tá»™i nặng nhẹ, mà xá» giáng cấp, phạt trượng, chặt chân, hay chém đầu. Nếu xét được tình trạng bá»n giặc móc nối vá»›i nhau thì có trá»ng thưởng.
Cấm không được trao đổi mắm muối với Cầm Lạn.
Hạ lệnh cho những nÆ¡i trá»ng yếu phải canh giữ cho nghiêm, xét há»i kỹ những ngÆ°á»i lạ mặt và thÆ° từ vá» việc quân qua biên giá»›i xem có thá»±c hay là giả.
Tháng 5, hạ lệnh cho các tÆ°á»›ng hiệu lá»›n nhá» phải là m tá» khai, cam kết không gian tham nháºn của đút lót, không lấy vợ ngÆ°á»i bản lá»™, không chiếm giữ ngÆ°á»i há» hà ng của quân lÃnh để sai khiến riêng.
Hạ lệnh tiếp tục ná»™p những văn bằng, giấy khám hợp và ấn tÃn đã nháºn trong thá»i giặc Ngô.
Nguyá»…n Tá» Hoan ở huyện Bố ChÃnh dâng kế sách hợp ý vua, được trao chức Quân sÆ°.
Hạ lệnh rằng, các tăng đạo phụ lão ngÆ°á»i nà o đón tiếp quan quân nhiá»u lần thì quan ở lá»™ Ä‘iá»u tra xem, nếu quả có đức hạnh, tuổi già thì cấp cho quan tÆ°á»›c.
Hạ lệnh cho các thiếu úy, chấp lệnh, lá»™ quan bắt ngay những quân dân, vợ con, [35b] nô tỳ, tà i váºt, trâu bò của các thổ quan ngụy ở trong thà nh Ä‘em giải ná»™p cho hết, Ä‘iá»u tra những kẻ có lòng khác, thu nháºp văn bằng ẩn tin của ngụy quan, theo đúng hạn ná»™p lên.
Tuyển chá»n Ä‘inh tráng tiếp tục bổ sung quân ngÅ©, không được thay đổi ngÆ°á»i khác.
Bá»n Vi Báo 12 ngÆ°á»i ở các châu Lăng, Thông thuá»™c phủ TÆ° Minh của nhà Minh sang đầu hà ng.
Thưởng công đánh tráºn ở CÆ¡ Xá huyện Từ Liêm.
Hạ lệnh cho các tướng hiệu rằng:
Khi nà o nghe thấy 1 tiếng súng lá»›n mà không có chiêng thì các tÆ°á»›ng phải đến ngay để nghe lệnh. Nếu thấy 2 hoặc 3 phát súng lá»›n và 2 hoặc hoặc 3 tiếng chiêng, nhÆ° váºy là có báo Ä‘á»™ng khẩn cấp, các chấp lệnh và đốc tÆ°á»›ng phải chỉnh đốn ngay Ä‘á»™i ngÅ©, còn thiếu úy thì tá»›i ngay quân doanh nghe lệnh.
Hạ lệnh cho các xứ Thiên TrÆ°á»ng, Kiến XÆ°Æ¡ng, Lý Nhân, Tân HÆ°ng nháºn nuôi hÆ¡n 6 nghìn Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà ở các thà nh giặc đã đầu hà ng, không để hỠđói rét lang thang.
Bá»n phụ đạo MÆ°á»ng Má»™c1512 , trấn Gia HÆ°ng là Xa Khả Tham quy [36a] thuáºn.
Trao cho Khả Tham chức Nháºp ná»™ tÆ° không đồng bình chÆ°Æ¡ng sá»± tri Äà Giang trấn thượng ban; ban cho túi kim ngÆ°1513 , tÆ°á»›c Trụ quốc Quan Phục hầu.
Cho Xa Lá»™c là m Kim ngô vệ thượng tÆ°á»›ng quân, tÆ°á»›c Äại Trà tá»±; Xa Khát, Xa Bà n, Xa Äiểm1514 Ä‘á»u được là m Ngá»c kiểm vệ đại tÆ°á»›ng quân, tÆ°á»›c Ninh tá»±, Ä‘á»u được ban quốc tinh1515 .
Mùa hạ, tháng 6, ngà y mồng 10, trấn thủ Quảng Tây Chinh man tÆ°á»›ng quân Trấn Viá»…n hầu Cố HÆ°ng Tổ của Nhà Minh Ä‘em 5 vạn quân, 5 nghìn cổ ngá»±a, từ Quảng Tây sang cứu viện các thà nh. Äế cá»a ải Pha LÅ©y1516 bị tÆ°á»›ng giữ ải Lê Lá»±u, Lê Bôi đón đánh ngay tại cá»a ải, phá tan quân giặc, chém hÆ¡n 3.000 thủ cấp, bắt được 500 ngá»±a. HÆ°ng Tổ thua to chạy vá».
Phụ đạo Quỳ Châu Cẩm Lạn quy thuáºn.
Gia phong thị trung TÆ° Tá» là m TÆ° đồ; Äại tÆ° mã Lê Nhân Chú là m TÆ° không; Thiếu úy Lê [36b] Vấn, Lê Sát là m TÆ° mã; Thượng tÆ°á»›ng Lê Bôi là m Thiếu úy và răn há» rằng:
"Chức tÆ°á»›c đã cao, sá»›m khuya chá»› có lÆ¡ là , không được thá»a mãn mà xao nhãn láºp công".
Ban cho má»—i ngÆ°á»i má»™t chiếc lá»ng.
Äinh lệ tiá»n chuá»™c các vợ cả, vợ lẽ và nô tỳ của ngụy quan. Vợ Bố chÃnh ty thì 70 quan, dÆ°á»›i đến các hạng sinh viên, thổ quan, thừa sai, bạn Ä‘Æ°Æ¡ng, thì vợ là 10 quan, con trai, con gái và nô tỳ từ 10 tuổi trở xuống thì 5 quan.
Hạ lệnh cho các lá»™ tÃch trữ thóc công, không được khinh suất phát ra.
Äắp thà nh nhỠở bãi CÆ¡ Xà , quân Minh đến đánh phá, vua ra lệnh không cho cứu, để giặc tưởng là quân ta nhát.
Mùa thu, tháng 7, hạ lệnh cho các lá»™ cùng quan văn các há»a và tÆ°á»›ng hiệu các quân là m sổ há»™ tịch.
(Bấy giá» vẫn theo danh hiệu cÅ© của nhà Trần gá»i Hà nh khiển của Thượng thÆ° sảnh và Môn hạ sảnh là Tả hữu há»a).
NgÆ°á»i Chiêm Thà nh dâng lá»… váºt địa phÆ°Æ¡ng.
Hạ lệnh cho các vệ thủy quân, má»—i chiếc thuyá»n chiến dùng 50 ngÆ°á»i, giữa [37a] trại 5 ngÆ°á»i, váºn lÆ°Æ¡ng 5 ngÆ°á»i, sai phái 5 ngÆ°á»i.
Hạ lệnh cho ba lộ Bắc Giang, mỗi lộ chuyển 3.000 gánh lương chúa tại thà nh Xương Giang.
Hạ lệnh rằng há»… thấy ngÆ°á»i áo Ä‘á» MÆ°á»ng Má»™c chở mắm muối vá» thì không được ngăn cấm.
Hạ lệnh rằng: các quân khi ra tráºn, nếu 50 ngÆ°á»i hoặc 100 ngÆ°á»i kéo nhau rút chạy mà bá» lại 1, 2 ngÆ°á»i không cứu thì bị chém cả toán. Nếu không may có ngÆ°á»i chết tại tráºn mà cùng nhau góp sức khiêng xác ra ngoà i thì được tha tá»™i.
Ra lệnh cho các tướng rằng:
"NgÆ°á»i cầm quân phải chăm đánh dẹp, ngÆ°á»i coi chuyên chở phải chăm tải lÆ°Æ¡ng. Và o núi xẻ ván, nấu cát là m muối, ngăn giữ trên bá»™, dÆ°á»›i sông, chặn bắt những kẻ gian phi, ai nấy Ä‘á»u phải quên mình hết sức, cùng nhau lo việc diệt giặc. Ta là cha mẹ dân, có đâu lại không nghÄ© tá»›i ná»—i gian lao mà dám gây ra việc Ä‘au khổ? Äó chỉ là do bắc đắc [37b] dÄ© mà thôi".
Xét thưởng chiến công trong tráºn Thổ Khối1517 thà ng ÄôngQuan. Ban thưởng ngân bà i và tiá»n bạc, tÆ¡ lụa.
Tư không Lê Khả Tham dâng 3 con voi, cùng vòng và ng, vòng bạc chiêng đồng.
Ai Lao dâng sản váºt địa phÆ°Æ¡ng.
Tháng 8, ban dụ cho cả nước rằng:
"Giặc còn ở trong nÆ°á»›c ta, dân chúng vẫn chÆ°a được yên, liệu các ngÆ°Æ¡i có yên được không? TrÆ°á»›c kia, há» Hồ vô đạo, giặc thừa dịp ấy mà cÆ°á»›p nÆ°á»›c ta. Tá»™i ác tà n bạo của chúng, các ngÆ°Æ¡i cÅ©ng đã thấy cả rồi. Vả lại, ra sức khó nhá»c trong má»™t năm mà có cÆ¡ nghiệp thái bình muôn thuở, các ngÆ°Æ¡i hãy nghÄ© cho kỹ Ä‘iá»u đó, chá»› để phải hối háºn vá» sau".
Hạ lệnh cho các lộ rằng:
Hễ thấy dân quân chở lương đi bán thì cấp giấy và chỉ bảo cho nơi đến bán, không được đi lung tung.
Lấy VIên ngoại lang Lê Khắc Hà i và Bùi Tất Ứng là m chánh, phó sứ mang ngựa và [38a] đồ uống rượu bằng pha lê mà u xanh trắng ban cho chúa Chiêm Thà nh.
Ra lệnh chế tạo xe đánh thà nh và tu sá»a chiến khÃ.
Thưởng cho Lê Khả Tham 20 tấm lụa, 10 con ngựa.
Hạ lệnh cho nhân dân các lá»™ tá»›i dinh Bồ Äá» tuyển chá»n ngÆ°á»i khá»e mạng bổ sung quân ngÅ©.
Ban dụ cho các tÆ°á»›ng hiệu và quân nhân ở Tân Bình, Thuáºn Hóa rằng:
"TrÆ°á»›c kia, nÆ°á»›c Chiêm Thà nh trái mệnh, xâm lấn bá» cõi của ta, cha ông các ngÆ°Æ¡i đã dốc chà ttrung thà nh lo báo Ä‘á»n nhà nÆ°á»›c, đánh giết bá»n giặc lấy lại cõi bá», tiếng thÆ¡m, công lá»›n còn sáng ngá»i trong sá» sách. Ngà y nay, giặc Minh vô đạo, trái mệnh trá»i, hung hăng hiếu chiến1518 , hòng mở rá»™ng mãi đất Ä‘ai, khiến cho sinh dân lầm than đã hÆ¡n hai chục năm rồi. Ngà y ở kinh lá»™ của ta cÅ©ng chÆ°a thấy có ai
dốc lòng hết sức, láºp công nêu danh mà bá»n các ngÆ°Æ¡i là bá» tôi ở chốn phên dáºu biên cÆ°Æ¡ng lại biết nghÄ© tá»›i công sức của ông cha ngà y trÆ°á»›c, hết lòng vá»›i vua mà đánh giặc, láºp công trÆ°á»›c. [38b] Lòng trung thà nh đó, thá»±c đáng ngợi khen. Váºy đặc biệt thăng cho các ngÆ°Æ¡i tÆ°á»›c à đại liêu ban, các ngÆ°Æ¡i hãy cố gắng".
Tháng 9, ngà y mồng 8, bá»n Thái úy Trần Hãn, TÆ° mã Lê Sát, thiếu úy Lê Triện1519 , Lê Lý đánh lấy được thà nh XÆ°Æ¡ng Giang.
Khi ấy, viên chỉ huy nhà Minh là Kim Dáºn cho là thà nh nà y nằm ngay trên Ä‘Æ°á»ng vá» của quân Minh, nên cùng vá»›i tên quan má»›i bổ đến là Lý Nháºm liá»u chết cố thủ. Trãi qua hÆ¡n 6 tháng trá»i cầm cá»± vá»›i các quân Khoái Châu, Lạng Giang, chúng vừa đánh vừa giữ, khiến quan quân không thể lên được thà nh. Vua sai bá»n Hãn đắp đất, mở Ä‘Æ°á»ng đánh nhau vá»›i giặc, dùng câu liêm, giáo dà i, ná» cứng, tên lá»a, súng lá»a, bốn mặt đánh và o, thà nh cuối cùng bị hạ. Bá»n Dân, Nháºm Ä‘á»u tá»± sát. Äem ngá»c lụa và con gái bắt được của giặc ban hết cho quân sÄ©. Tổng binh VÆ°Æ¡ng Thông được tin, là m hai bà i văn tế. Äược hÆ¡n 10 ngà y thì viện binh giặc tá»›i nÆ¡i, nhÆ°ng thà nh đã bị hạ.
Vua sai các tÆ°á»›ng đắp đê Vạn Xuân1520 để là m [39a] chiến lÅ©y. TrÆ°á»›c đây, quân Minh Ä‘Ã o mÆ°Æ¡ng nhá» cạnh sông Cái1521 ngoà i thà nh để chứa thuyá»n chiến và khà giá»›i, lại đắp thêm thà nh phụ để cố thủ, mà đê Vạn Xuân là lối Ä‘i lại cho quân do thám và ngÆ°á»i chăn ngá»±a, cắt cá» của giặc, ở trên đê cao nà y mà nhòm xuống thì rất tiện. Giặc cho thế là đắt sách. Khi quan quân tiến đánh, quân Minh thÆ°á»ng đặt mai phục để tranh hÆ¡n. Vua hạ lệnh cho các tÆ°á»›ng vượt sông, lừa lúc giặc không ngá», cÆ°á»›p lấy đê đắp thà nh chiến lÅ©y, chỉ má»™t đêm là xong, toà n bá»™ quãng đê vá» ta. Äến khi nghe viện binh của giặc tá»›i, các tÆ°á»›ng sÄ© nhiá»u ngÆ°á»i dâng thÆ° khuyên vua đánh các thà nh ở Äông Äôđể cắt đứt ná»™i ứng của giặc. Vua nói:
"Äánh thà nh là hạ sách. Ta đánh thà nh bá»n vững hà ng năm hà ng tháng không hạ được, khi ấy quân ta sức má»i chà nhụt, nếu viện binh của giặc lại đến thì trÆ°á»›c mặt, sau lÆ°ng Ä‘á»u bị tấn công, đó là con Ä‘Æ°á»ng nguy hiểm. Chi bằng nuôi sức quân, mà i giÅ©a tinh thần sắc bén, để đợi viện binh của giặc. VIện binh giặc bị phá thì thà nh giặc nhất định phải hà ng. NhÆ° thế là nhất cá» lưỡng tiện, là mÆ°u chÆ°á»›c vẹn toà n".
Bèn hạ lệnh [39b] canh giữ nghiêm ngặt, ngà y đêm tuần tra khám xét.
Hạ lệnh cho các xứ Lạng Giang - Bắc Giang - Tam Äái, Tuyên Quang, Quy Hóa dá»i vợ con của quân dân Ä‘i xa để tránh viện binh của giặc tá»›i.
Ngà y 18, nhà Minh sai Tổng binh Chinh lá»— tÆ°á»›ng quân Thái tá» thái phó An Viá»…n hầu Liá»…u Thăng, Tham tÆ°á»›ng Bảo Äịnh bá LÆ°Æ¡ng Minh, Äô đốc Thôi Tụ, Binh bá»™ thượng thÆ° Lý Khánh, Công bá»™ thượng thÆ° Hoà ng Phúc, thổ quan Hữu bố chÃnh sứ Nguyá»…n Äức Huân Ä‘em hÆ¡n 10 vạn quân và 2 vạn ngá»±a đánh và o cá»a Pha LÅ©y.
Chinh Nam tÆ°á»›ng quân thái phó Kiá»m quốc công Má»™c Thạnh, Tham tÆ°á»›ng HÆ°ng An bá Từ Hanh, Tân Ninh bá Äà m Trung Ä‘em 5 vạn quân và 1 vạn ngá»±a đánh và o cá»a Lê Hoa. Cả hai Ä‘á»u đã tá»›i đầu địa giá»›i nÆ°á»›c ta.
Vua há»p các tÆ°á»›ng bà n rằng:
"Giặc vốn khinh ta, cho là ngÆ°á»›i nÆ°á»›c ta nhút nhát, sợ oai giặc đã lâu, nay nghe tin đại quân sang, hẳn là ta rất hoảng [40a] sợ. Huống chi lấy mạnh nạt yếu, lấy nhiá»u lần Ãt đó là lẽ thÆ°á»ng. Giặc không thể tÃnh được hình thế được thua của ngÆ°á»i của mình, không thể hiểu được cÆ¡ vi qua lại của thá»i của váºn. Vả lại, quân Ä‘i cứu nguy cấp phải lấy mau chóng là m quý, giặc nhất định phải hà nh quân gấp vá»™i. Binh pháp có nói: Hà nh quân 500 dặm mà chỉ vá»™i hám lợi thì sẽ què thượng tÆ°á»›ng. Nay Liá»…u Thăng đến, Ä‘Æ°á»ng sá xa xôi, quân lÃnh tất má»i mệt. Ta Ä‘em quân nhà n khá»e, đợi đánh quân má»i mệt, nhất định sẽ thắng".
Bèn sai bá»n Lê Sát, Lê Nhân Chú, Lê Lãnh, Lê Liệt, Lê Thụ Ä‘em 1 vạn quân tinh nhuệ, 5 thá»›t voi, bà máºt mai phục trÆ°á»›c ở ải Chi Lăng1522 để đợi giặc.
TrÆ°á»›c đó, Lê Lá»±u giữ cá»a Pha LÅ©y, thấy giặc đến, lui giữ cá»a ải [LÆ°u]1523 . Giặc tiến đánh, LÆ°u lại bá» cá»a [Ải] LÆ°u lui vỠđóng ở Chi Lăng. Giặc lại tiến quân đánh phá uy hiếp Chi Lăng. Bá»n Sát và Nhân Chú máºt sai Lá»±u ra [40b] đánh rồi giả cách thua chạy. Giặc quả nhiên rất mừng.
Ngà y 20, Liá»…u Thăng đốc suất đại quân Ä‘uổi theo. Äến chá»— có mai phục, bá»n Sát và Nhân Chú tung hết quân mai phục, bốn mặr Ä‘á»u nổi dáºy xung và o đánh giặc. Quân giặc thua to. Chém được Liá»…u Thăng ở núi Mã Yên1524 và hÆ¡n 1 vạn thủ cấp quân giặc.
Ngà y 25, vua lại sai Lê Lý và Lê Văn An Ä‘em 3 vạn quân tiếp đến ải núi Mã Yên. Bá»n Sát và Nhân Chú chỉ huy các quân tung hết binh sÄ© ra đánh giặc, chém Bảo Äịnh bá LÆ°Æ¡ng Minh tại tráºn1525 .
Ngà y 28, Lý Khánh cÅ©ng chết. Thôi tụ và Hoà ng Phúc dẫn quân miá»…n cưỡng tiến lên. Nhân Chú lại đánh bại bá»n chúng, chém được hÆ¡n 2 vạn thủ cấp, bắt được lừa ngá»±a, trâu bò, quân tÆ° khà giá»›i nhiá»u không kể xiết1526 .
Mùa đông, tháng 10, vua sai Lê Lý và Lê Văn An Ä‘em 3 vạn quân bao vây bốn mặt, lại dá»±ng rà o lÅ©y ở [41a] tả ngạn sông XÆ°Æ¡ng Giang1527 để ngăn chặn. Bá»n Tụ không còn mÆ°u kế gì khác, Ä‘Ã nh phải đắp lÅ©y giữa cánh đồng để tá»± vệ1528 .
Tụ ngỡ là thà nh XÆ°Æ¡ng Giang chÆ°a bị phá, dẫn quân định đến đó. Khi tá»›i nÆ¡i thì thà nh XÆ°Æ¡ng Giang đã bị mất, chúng hết cả hy vá»ng, lại cà ng kinh hoà ng sợ hãi. Gặp lúc trá»i báo tai biến, mÆ°a to gió lá»›n, núi rừng gầm thét, ngÆ°á»i ngá»±a nhìn nhau không nhÃch lên được bÆ°á»›c nà o. Giặc chỉ còn cách đợi đến đêm vắng, bắn súng là m tÃn hiệu báo cho hai thà nh Äông Quan và Chà Linh để há» nghe thấy tiếng súng thì ra cứu viện. NhÆ°ng Äông Quan và các thà nh khác tá»± cứu còn chÆ°a xong, biết đâu đến chá»— khác!.
Vua bèn sai các quân thủy, bá»™ cùng tiến quân bao vaây chúng. Lại chia quân chặn hết các ải Mã Yên, Chi Lăng, Pha LÅ©y, Bà ng Quan1529 . Thôi Tụ và Hoà ng Phúc muốn tiến cÅ©ng không được, muốn lui cÅ©ng không xong, bèn giả hòa, nhÆ°ng âm mÆ°u định chạy và o thà nh Chà Linh. Vua biết được quá»· kế của chúng, kiên quyết khÆ°á»›c từ không cho hòa. Kế đó, Trần Hãn chặn đứng [41b] Ä‘Æ°á»ng váºn chuyển lÆ°Æ¡ng thá»±c của giặc, sai bá»n Lê Vấn, Lê Khôi, Ä‘em 3 nghìn quân Thiết Ä‘á»™t, 4 thá»›t voi, cùng vá»›i bá»n Sát, Lý, Nhân Chú, Văn An tấn công bá»n giặc.
Ngà y 15, quân Minh đại bại, ta chém hÆ¡n 5 vạn thủ cấp giặc, bắt sống bá»n Thôi Tụ, Hoà ng Phúc và hÆ¡n 3 vạn tên, thu được vÅ© khÃ, ngá»±a chiến, và ng bạc, vải lụa nhiá»u không kể xiết1530 . Còn những kẻ chạy trốn thì trong khoảng không đến 5 ngà y Ä‘á»u bị bá»n chăn trâu kiếm củi bắt gấn hết, không sót tên nà o.
Bấy giá» Tổng binh Vân Nam là Kiá»m quốc công Má»™c Thạnh cùng vá»›i bá»n Phạm Văn Xảo, Lê Khả, Lê Trung, Lê Khuyển cầm cá»± nhau ở Lê Hoa.
Vua lệiu tÃnh rằng Má»™c Thạnh tuổi đã già , từng trải việc Ä‘á»i đã nhiá»u, lại biết tiếng vua từ trÆ°á»›c, nhất định còn đợi xem Liá»…u Thăng thà nh bại ra sao chứ không nhẹ dạ tiến quân, bèn gởi thÆ° máºt, bảo bá»n Khả, Khuyển cứ đặt mai phục chỠđợi, chá»› giao chiến vá»™i. Äến khi quân Liá»…u Thăng đã bị thua, vua sai lấy [42a] 1 tên chỉ huy và 3 tên thiên há»™ của giặc mà ta bắt được, cùng những sắc thÆ°, phù ấn của Liá»…u Thăng Ä‘Æ°a đến chá»— quân Má»™c Thạnh.
Bá»n Thạnh trông thấy rất hoảng sợ, trong phút chốc quân hắn tan vỡ tháo chạy. Bá»n Văn Xảo và Khả thừa thắng tung quân ra đánh, phá tan quân giặc ở Lãnh Câu1531 và Äan Xá1532 , chém hÆ¡n 1 vạn thủ cấp, bắt sống hÆ¡n 1 nghìn tên và hÆ¡n 1 nghìn con ngá»±a, còn bị chết Ä‘uối ở khu vá»±c thì nhiá»u không kể xiết. Má»™c Thạnh thì chỉ còn má»™t mình má»™t ngá»±a tháo chạy. Ta thu được chiến khÃ, của cải, xe cá»™ nhiá»u hÆ¡n hẳn thà nh XÆ°Æ¡ng Giang.
Sai thông sá»± Äặng Hiếu Lá»™c giải Thôi Tụ, Hoà ng Phúc và tù binh bắt được cùng là song hổ phù và ấn bạc hai tầng của Chinh lá»— tÆ°á»›ng quân1533 , chiến khÃ, cá» trống, sổ quân... bảo cho thà nh Äông Äô biết.
Bấy giá» quân Minh trông thấy khà giá»›i thu được ở thà nh XÆ°Æ¡ng Giang Ä‘Æ°a tá»›i, lại nghe tin hai đạo quân cứu viện và hai thà nh Äông Quan1534 và Chà Linh Ä‘á»u đã mất, nhÆ°ng trong lòng còn nghi [42b] hoặc chÆ°a tin hẳn, vẫn đóng cá»a thà nh cố thủ. Äến đây thấy ta bắt được bá»n Phúc, Tụ, thì sợ hết vÃa, không dám hà nh Ä‘á»™ng gì nữa.
Hạ lệnh cho các tÆ°á»›ng sÄ© sá»a soạn rà o gá»—, chiến khà để vây thà nh Äông Quan.
Mùa đông, tháng 11, hạ lệnh các tÆ°á»›ng hiệu dâng kế sách bà n vá» những việc Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, nếu có Ãch thì được ban thưởng háºu.
Kiểm tra xe đánh thà nh và mang chiến khà của các quân.
Tổng binh VÆ°Æ¡ng Thông và ná»™i quan SÆ¡n Thá» nhà Minh sai viên thiên há»™ há» Hạ mang thÆ° đến giảng hoà , xin mở cho Ä‘Æ°á»ng vá». Vua chấp nháºn, lại gởi tặng thổ sản và hải sản.
Sai bá»n Äại tÆ°á»›ng Nguyá»…n Lôi mang thÆ° dụ hà ng hai thà nh Cổ Lá»™ng và Tây Äô.
Sai bá»n Chủ thÆ° thị sá» Trần Hồ Ä‘i chiêu dụ châu Ninh Viá»…n (sau đổi là châu Phục Lá»…, nay là phủ An Tây). Phụ đạo châu ấy là Äèo Cát Hãn Ä‘em binh tÆ°á»›ng theo vá».
Ban hà nh tiá»n má»›i đúc (tức là đúc và o năm Thiên Khánh)1535.
Thưởng chiến công ở cá»a thà nh Äông Quan.
Bấy giá» có viên Phán đại lý [43a] chÃnh há» Trần (không rõ tên) tâu vá»›i vua là vì tÃnh ngông cuồng nhiá»u bệnh, xin được thôi việc để xuất gia. Vua y cho, nhÆ°ng còn an ủi, muốn Ä‘á»n công lao. Trần vá»™i cắt tóc, và o từ tạ mà đi, từng đến ở chùa Cổ Lãm, huyện Thanh Oai, sau không biết là đi đâu.
Quan quân vây thà nh gấp, quân Minh nhiá»u lần đánh Ä‘á»u thua. Bá»n Ä‘i kiếm củi chăn ngá»±a Ä‘á»u bị ta bắt. VƯơng Thông tuy xin giảng hòa, nhÆ°ng vẫn do dá»± chÆ°a quyết. Các quân ta đắp lÅ©y, VÆ°Æ¡ng Thông lo sợ, Ä‘em hết quân ra đánh. Quan quân đặt mai phục rồi giả vá» thua chạy. Quân Minh Ä‘uổi theo, quân phục xông ra đánh, phá tan quân giặc. Thông ngã ngá»±a suýt nữa bị bắt. Quân ta Ä‘uổi đến cá»a
Nam thà nh, đắp lÅ©y phÃa ngoà i để chẹn giặc. Vua lại thân đốc suất các tÆ°á»›ng dắp lÅ©y từ phÆ°á»ng Yên Hoa1536 đến táºn cá»a Bắc thà nh, chỉ trong má»™t đêm là xong.
Vua đã cho quân Minh giảng hòa, hạ lệnh cho Bắc Giang, Lạng Giang sá»a cầu đắp Ä‘Æ°á»ng, lại hạ lệnh cho các [43b] lá»™ chuẩn bị thuyá»n ghe, buồm chèo Ä‘Æ°a tá»›i quân doanh giao cho chúng vá» nÆ°á»›c.
Vua dụ các tÆ°á»›ng hiệu, quan nhân 6 Ä‘iá»u là :
1- Kẻ là m tôi con phải trung thà nh thá» vua, không được là m Ä‘iá»u dối trá.
2- Ở vá»›i má»i ngÆ°á»i phải cho ngay thẳng, không được là m Ä‘iá»u gian phi.
3- Khi ra tráºn đánh giặc có bắt được tù binh, chém được giặc không được cÆ°á»›p công của nhau.
4- Có kẻ nà o gian ác, phi pháp ở trong quân, trong dân thì phải bắt giữ để trị tội, mà các ngươi cũng phải lấy đó là m gương răn, chớ để tội đến thân mình.
5-Các quan thị vệ chá»› cáºy mình được yêu quý mà ngược đãi, bắt nạt má»i ngÆ°á»i.
6- Khi là m việc, lúc láºp công, phải tá»± mình là m gÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c, để má»i ngÆ°á»i dÆ°á»›i trông và o bắt chÆ°á»›c.
Ngà y 22, vua cùng vá»›i Tổng binh quan nhà Minh Thái tá» thái bảo Thà nh SÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông, Tham tÆ°á»›ng hữu đô đốc Mã Anh, Thái giám SÆ¡n Thá», Mã Kỳ Vinh XÆ°Æ¡ng bá Trần [44a] Tứ, Anh Bình bá Lý An, Äô đốc PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, chưởng Äô ty sá»± đô đốc thiêm sá»± Trần Tuấn, Äô chỉ huy thiêm sá»± Trần Há»±u, giaám sát ngá»± sá» Chu Kỳ Háºu, Cấp sá»± trung Quách VÄ©nh Thanh, Hữu bố chÃnh sứ Dặc Khiêm, Hữu tham chÃnh Lục Quảng Bình, TẢ tham chÃnh Hồng Binh LÆ°Æ¡ng, Lục Trinh, Ãn sát sứ DÆ°Æ¡ng Thì Táºp, Thiêm sá»± Quách Äoan, há»™i thỠở phÃa nam thà nh. Há» hẹn đến ngà y 12 tháng 12 thì Ä‘em quân vá» nÆ°á»›c và sai ngÆ°á»i Ä‘em tá» trình xin trả lại đất Ä‘ai cho ta.
Bấy giá» bá»n Thông ở trong thà nh đã quẫn bách lắm rồi, chỉ còn trông cây và o viện binh, thì viện binh lại bị ta đánh bại, cho nên phải giảng hòa, xin rút quân vá» nÆ°á»›c.
Khi ấy, các tÆ°á»›ng sÄ© và ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta, khổ vì bá»n giặc tà n ngược đã lâu, rủ nhau cố xin vá»›i vua rằng giặc nhiá»u mánh khoé biến trá, phải dùng quân mà đánh thắng chúng, khuyên vua hãy giết chúng Ä‘i. Chỉ có Hà nh khiển Nguyá»…n Trãi tham mÆ°u ở nÆ¡i mà n trÆ°á»›ng, đã xem thÆ° bá»c sáp của Thông ]gởi vá» nÆ°á»›c] nói rằng:
[44b] "Chá»› vì má»™t góc đất Ä‘ai nhá» nhoi mà bao phen là m nhá»c quân Ä‘i muôn dặm. Giả sá» dùng tá»›i số quân nhÆ° lần đánh ban đầu1537 , có được 6, 7, 8 viên đại tÆ°á»›ng... nhÆ° bá»n TrÆ°Æ¡ng Phụ thì má»›i có thể đánh được. NhÆ°ng dẫu có đánh được cÅ©ng không thể nà o giữ được".
Nên Trãi biết rất rõ chổ mạnh yếu của giặc, má»›i chủ trÆ°Æ¡ng hoà nghị. Vua nghe theo. Bèn lệnh cho các quân giải vây và rút ra. Bấy giá» quân Minh cho SÆ¡n Thá», Mà Kỳ ra dinh Bồ Äá» là m con tin vá»›i vua.Vua cÅ©ng sai TÆ° đồ TÆ° Tá» và Lê Nhân Chú và o than2h Äông Quan là m con tin vá»›i quân Minh. Cuối cùng hòa Æ°á»›c đã thà nh. TrÆ°á»›c đây, vua cho Lê Quốc Trịnh và Lê NhÆ° Tỳ Ä‘i là m con tin. Äến đây, vì muốn cho SÆ¡n Thá» và Mã Kỳ tá»›i há»™i, cho nên sai TÆ° Tá» và Nhân Chú cùng Ä‘i.
TrÆ°á»›c đó vua sai Nguyá»…n Trãi soạn thÆ° cầu phong, sai ngÆ°á»i dâng biểu của Cảo xin láºp là m [45a] dòng dõi há» Trần, chuyển tá»›i Quảng Tây và Vân Nam nhà Minh má»—i nÆ¡i má»™t bản. Kiá»m quốc công Má»™c Thạnh nháºn được thÆ°, láºp tức chạy tâu vá» kinh, vua Minh nháºn được biểu, ra dụ cho các quan văn võ rằng:
"Những ngÆ°á»i bà n không hiểu ý nghÄ©a của việc ngừng can qua, hẳn cho rằng là m thế là không có uy vÅ©1538 . NhÆ°ng nếu dân được yên thì trẫm có kể gì lá»i bà n của ngÆ°á»i khác".
Rồi sai bá»n Công bá»™ thượng thÆ° La Nhữ KÃnh, Từ VÄ©nh Äạt mang chiếu sắc phong Trần Cảo là m An Nam Quốc VÆ°Æ¡ng, bãi quân nam chinh. Sắc thÆ° viết:
"Gần đây các quan biên ải Ä‘em thÆ° tá» tâu lên, thấy trình bà y rất khẩn thiết, có Ä‘iá»u hợp ý vá»›i trẫm, đáng được đại xá, không kể là tá»™i lá»›n hay tá»™i nhá», Ä‘á»u cho được sá»a đổi duy tân". Và bảo vua kể rõ tên các con cháu nhà Trần hiện còn sống, tâu lên để sai sứ sang sách phong. Triá»u cống thì vẫn theo lệ cÅ© năm Hồng VÅ©.
Thà nh SÆ¡n hầu VÆ°Æ¡ng Thông không đợi lệnh mà đem quân vá» trÆ°á»›c, vì bị vua đánh gấp, [45b] còn thÆ° từ qua lại lá»i lẽ rất thà nh khẩn, Ä‘á»u là do Trãi vâng lệnh soạn thảo cả.
Sai Äồng tri Nguyá»…n Mẫn, Äá»™i trưởng Nguyá»…n Lôi mang thÆ° đến hai thà nh Tây Äô và Cổ Lá»™ng ra lệnh giải vây, vì hai thà nh nà y chÆ°a hạ được.
Bá»n hÆ°Æ¡ng há»™1539 ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng là VÆ°Æ¡ng Manh Ä‘em vợ con 39 ngÆ°á»i tá»›i dâng Ä‘oạn tấm và hÆ°Æ¡ng quý. Bấy giỠđối vá»›i nguỵ quan, thổ quân và các há»™ đãi và ng, tìm hÆ°Æ¡ng liệu trong thà nh, VÆ°Æ¡ng Thông cho hỠđược tá»± nguyện vá» phÆ°Æ¡ng Bắc hay ở lại nÆ°á»›c Nam theo ý của mình. NhÆ°ng ngÆ°á»i muốn ở lại thì nhiá»u, muốn xin Ä‘i thì Ãt.
Ngà y 29, sai sứ sang trình bà y với nhà Minh.
TrÆ°á»›c đó, vua đã láºp Trần Cảo. Hồi tháng 8, đã sai sứ sang cầu phong.
Äế đây, lấy Hà n lâm đãi chế Lê Thiếu DÄ©nh (ngÆ°á»i là ng Khả Má»™, nay là Má»™ Trạch, huyện ÄÆ°á»ng An), Chủ thÆ° sứ Lê Cảnh Quang Ä‘á»u là m Thẩm hình viện sứ. Quốc tá» bác [46a] sÄ© Lê Äức Huy, Kim ngô vị tÆ°á»›ng quân Äặng Hiếu Lá»™c là m Thẩm hình viện phó sứ (bốn ngÆ°á»i nà y Ä‘á»u là đầu mục), ná»™i lệnh sá» Äặng Lục và Lê Trạc, VÅ© vệ tÆ°á»›ng quân Äá»— Lãnh và Trần Nghiá»…m Ä‘á»u là m An phủ sứ (bốn ngÆ°á»i nà y Ä‘á»u là tòng nhân) Ä‘em tá» biểu và phÆ°Æ¡ng váºt (hai pho tượng ngÆ°á»i bằng và ng thay cho mình, má»™t chiéc lÆ° hÆ°Æ¡ng bạc, má»™t đôi bình hoa bạc, 300 tấm lụa thổ, 14 đôi ngà voi, 20 lá» xông hÆ°Æ¡ng áo, 2 vạn nén hÆ°Æ¡ng, 24 khối trầm hÆ°Æ¡ng và tốc hÆ°Æ¡ng) cùng vá»›i bá»n chỉ huy do VÆ°Æ¡ng Thông sai vá», Ä‘á»u lên Ä‘Æ°á»ng Ä‘Æ°a vá» [Yên] Kinh. Äồng thá»i, Ä‘Æ°a cả chiếc song hổ phù và quả ấn bạc hai tầng của Quan tổng binh An Viá»…n hầu, nguyên lÄ©nh Chinh lá»— phó tÆ°á»›ng quân, 13.578 quân nhân, 280 viên sÄ© quan, 2.137 viên quan lại, 13.180 tên quân cá», 1.200 con ngá»±a tốt, [46b] láºp bản danh sách đầy đủ, Ä‘Æ°a sang Yên Kinh để trần tình và xin phong Trần Cảo là Quốc vÆ°Æ¡ng. Sau khi sai bá»n Lê Thiếu DÄ©nh sang cầu phong, tất cả bá»n ngụy quan và lÆ°Æ¡ng dân bị cưỡng bức Ä‘i theo ở trong thà nh Äông Quan, vua Ä‘á»u sai Ä‘Æ°a vá» cả.
Tháng 12, ngà y 12, Vương Thông nhà Minh sai quân bộ qua sông Lô đi trước, quân thủy theo sau.
Bấy giá» các tÆ°á»›ng sÄ© và ngÆ°á»i nÆ°á»›c ta rất căm thù quân Minh đã giết hại cha con, thân thÃch há», liá»n rủ nhau tá»›i khuyên vua giết bá»n chúng Ä‘i. Vua dụ rằng:
"Trả thù báo oán là thÆ°á»ng tình của má»i ngÆ°á»i, nhÆ°ng không thÃch giết ngÆ°á»i là bản tâm của báºc nhân đức. Vả lại, ngÆ°á»i ta đã hà ng, mà mình lại giết thì là điá»m xấu không gì lá»›n bằng. Nếu cốt để hả ná»—i căm giáºn trong chốc lát mà mang tiếng vá»›i muôn Ä‘á»i là giết kẻ đã hà ng, thì chi bằng tha mạng sống cho ức vạn ngÆ°á»i, để dáºp tắt mối chiến tranh cho Ä‘á»i sau, sá» xanh ghi chép [47a] tiếng thÆ¡m muôn Ä‘á»i, há chẳng lá»›n lao sao?".
Bèn hạ lệnh: Cánh Ä‘Æ°á»ng thủy, cấp 500 chiếc thuyá»n, cho PhÆ°Æ¡ng ChÃnh, Mã Kỳ lãnh nháºn. Cánh Ä‘Æ°á»ng bá»™, cấp lÆ°Æ¡ng thảo, cho SÆ¡n Thá», Hoà ng Phúc lãnh nháºn. Còn hÆ¡n 2 vạn ngÆ°á»i bị bắt hoặc đầu hà ng và 2 vạn con ngá»±a thì do Mã Anh lãnh nháºn. Chinh man tÆ°á»›ng quân Trần Tuấn Ä‘em quân trấn thủ Ä‘i theo. Tất cả Ä‘á»u tá»›i dinh Bồ Äá» lạy tạ mà vá». Bá»n PhÆ°Æ¡ng ChÃnh vừa xúc Ä‘á»™ng vừa hổ thẹn đến rÆ¡i nÆ°á»›c mắt.
Ngà y 17, VÆ°Æ¡ng Thông nhà Minh dẫn quân bá»™ Ä‘i sau. Thông cùng vua nói chuyện từ biệt suốt đêm rồi Ä‘i. Vua sai Ä‘Æ°a trâu rượu, cá» thêu, trÆ°á»›ng vẽ cùng các lá»… váºt tiá»…n chân rất háºu. Quân thủy, bá»™ của ba thà nh Tây Äô, Cổ Lá»™ng, Chà Linh cùng lục tục rút tiếp. Từ đây, việc binh Ä‘ao dáºp tắt, khắp thiên hạ thái bình.
______
Chú thÃch
1382 Lam Sơn nay thuộc xã Xuân Lam, huyện ThỠXuân, tỉnh Thanh Hóa.
1383 Theo Äại Việt Thông Sá» của Lê Quý Äôn thì Lê Lợi thá» 49 tuổi. Lê Lợi sinh năm Ất Sá»u (1385), mất năm Quý Sá»u (1483) thì thá» 49 tuổi, nhÆ° Äại Việt Thông Sá» ghi là đúng.
1384 Chủ Sơn: tên hương, sau đổi là thôn Thủy Chú, huyện Lôi Dương, nay thuộc xã Xuân Thắng, huyện ThỠXuân, Thanh Hóa.
1385 Tức là ngà y 19 tháng 9 năm 1385.
1386 Xem chú thÃch 3.
1387 Lạc Thủy: theo CMCB 13 thì Lạc Thủy thuá»™c huyện Cẩm Thủy sau nà y. Huyện Cẩm Thủy bấy giá» là huyện Lá»—i Giang, ở phÃa hữu ngạn sông Mã, thuá»™c lÆ°u vá»±c sông Âm của huyện Lang Chánh ngà y nay. NhÆ°ng căn cứ và o địa bà n hoạt Ä‘á»™ng của nghÄ©a quân năm nà y (1418), thì có lẽ Lạc Thủy ở đây là má»™t địa Ä‘iểm vùng thượng lÆ°u sông Chu, phÃa trên Lam SÆ¡n.
1388 Núi Chà Linh: tức là núi Pù Rinh, thuộc xã Giao An, huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa ngà y nay.
1389 Tức núi Chà Linh.
1390 MÆ°á»ng Yên: tức là xã Yên Nhân, phÃa tây núi Pù Rinh (Chà Linh).
1391 MÆ°á»ng Má»™t: hay MÆ°á»ng Má»t, sau là xã Bất Má»™t, thuá»™c huyện ThÆ°á»ng Xuân ngà y nay.
1392 Châu TÄ©nh Yên: thá»i thuá»™c Minh là đất tỉnh Quảnh Ninh ngà y nay. Núi Tam Tri: tức núi Ba Chẽ.
1393 Há»™ thiếp: nhÆ° sổ há»™ tịch, má»—i tấm há»™ thiếp có ghi rõ há» tên, quê quán và số Ä‘inh trong má»—i há»™, có đánh số chữ ký hiệu và đóng má»™t ná»a phần dấu kiá»m Ä‘á» phòng khi khám nghiệm. Sổ há»™ khẩu thì để ở Há»™ bá»™, còn há»™ thiếp thì phát cho các há»™ (theo Äại Minh há»™i Ä‘iển).
1394 Nguyên văn: Phú dịch hoà nh sách, tức là quyển sách bìa và ng kê khai thuế khóa phu dịch. Theo Thông giám táºp lãm, thì năm Hồng VÅ© thứ 14 (1381) nhà Minh hạ chiếu bắt cả nÆ°á»›c là m sổ "hoà ng sách".
1395 Giáp thủ: là ngÆ°á»i đứng đầu má»™t giáp (gồm 10 há»™), lý trưởng: ngÆ°á»i đứng đầu 1 lý (gồm 110 há»™).
1396 Nguyên văn: Lý trưởng, giáp thủ chu niên đồ dạng.
1397 Äồn Nga Lạc: ở gầnLam SÆ¡n, thuá»™c vùng Bái Thượng ngà y nay.
1398 Äà SÆ¡n: tên sách, có lẽ cÅ©ng gần Lam SÆ¡n.
1399 MÆ°á»ng Chánh (nguyên văn không có chữ "MÆ°á»ng"): huyện Lang Chánh sau nà y.
1400 LÆ° SÆ¡n hay Lô SÆ¡n: theo Thanh Hóa tỉnh chà thì LÆ° SÆ¡n ở vùng giáp giá»›i hai xã Trịnh Äiện và Há»±u Thủy thuá»™c châu Quan Hóa. Theo Äồng Khánh dÆ° địa chà thì hai xã Trịnh Äiện và Há»±u Thủy thuá»™c tổng Há»±u Thủy và động LÆ° SÆ¡n là má»™t danh thắng của châu Quan Hóa.
1401 MÆ°á»ng Thôi (nguyên văn không có chữ "MÆ°á»ng "): có lẽ là Man Xôi, ở phÃa tây bắc tỉnh Thanh Hóa, giáp Là o.
1402 Vu Sơn: có lẽ là Lư Sơn.
1403 Châu Ngá»c Ma: thá»i thuá»™c Minh là phủ Ngá»c Ma, thá»i Lê thuá»™c Nghệ An, thá»i Nguyá»…n đổi là m phủ Trấn Äịnh, gồm các huyện Cam Môn, Cam Cát, Cam Linh.
1404 Thà nh Nghệ An: tại núi Thà nh, xã Hưng Phú, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An ngà y nay.
1405 Lá»™ văn Luáºt: ngÆ°á»i huyện Thạch Thất, Hà Tây. Luáºt đầu hà ng giặc, được giặc cho là m chỉ huy quân ở Nghệ An.
1406 Vùng phÃa nam tỉnh Hải HÆ°ng ngà y nay.
1407 Huyện Tân Minh sau đổi là Tiên Minh, nay là huyện Tiên Lăng, Hải Phòng.
1408 Thực ra các xứ đó vẫn còn những cuộc khởi nghĩa lẻ tẻ, đặc biệt cuộc đấu tranh của "
1409 Pháºt TÃch và An Sầm: là hai hang núi thuá»™c huyện Thạch Thất, tỉnh Hà Tây. Núi Pháºt TÃch: còn gá»i là núi Sà i SÆ¡n hay núi Thầy.
1410 Thương quan: là chức quan trông coi kho tà ng.
1411 Huyện Thủy ÄÆ°á»ng: nay là huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng.
1412 Huyện Äan Ba: nay là huyện Äinh Láºp, tỉnh Lạng SÆ¡n.
1413 An Bang: là đất tỉnh Quảng Ninh ngà y nay.
1414 Thà nh Xương Giang: ở đất xã ThỠVương, nay thuộc thị xã Bắc Giang, tỉnh Hà Bắc.
1415 Äồn nà y ở ngã ba Tuần VÆ°á»ng tỉnh Nam Hà ngà y nay.
1416 Kiến Xương: là vùng đất các huyện Vũ Thư, Kiến Xương tỉnh Thái Bình ngà y nay.
1417 Bến Bổng: có lẽ nằm trên thượng lưu sông Chu.
1418 MÆ°á»ng Nanh: nay còn địa danh MÆ°á»ng Nang, tức là xã Thịnh Nang, huyện Lang Chánh. MÆ°á»ng Nanh có lẽ là đất ấy.
1419 Thi Lang: hay Bồ Thi Lang, là một địa điểm gần căn cứ của nghĩa quân lúc ấy.
1420 Ba Lẫm: tên sách, có lẽ là vùng Chiá»ng Lâm ở xã Äiá»n LÆ°, thuá»™c huyện Bá ThÆ°á»›c, tỉnh Thanh Hóa.
1421 Quan Du: sau đổi là châu Quan Hóa, nay là huyện Quan Hóa, tỉnh Thanh Hóa.
1422 Sông Äáy: tức sông Tiểu Äáy ở tỉnh Tuyên Quang, nay thuá»™c tỉnh Hà Tuyên.
1423 DÆ°Æ¡ng Cung: tức là Lê Ngã, Lê Ngã nổi lên đánh phá giặc Minh, tin truyá»n vá» triá»u đình nhà Minh, vua Minh ra lệnh lùng bắt rất nghiêm ngặt, bá»n Lý Bân phải bà y ra mÆ°u nà y cho qua chuyện.
1424 à nói má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u cùng má»™t duá»™c vá»›i Hoà ng Phúc.
1425 Trống đăng văn: trống để ở điện đình, ai có việc oan khuất thì đánh lên, trình bà y nỗi oan để được xét lại.
1426 Ải Kình Lộng: tức là Ải Cỗ Lũng sau nà y, thuộc huyện Cẩm Thủy tỉnh Thanh Hóa.
1427 Nguyên là núi Ứng ải, tức đèo á»ng ở xã Thiết Ông, trên tả ngạn sông Mã.
1428 Äại Việt thông sá» chép là 5 vạn quân và 100 thá»›t voi.
1429 Sách Thủy: bản dịch cũ cho là đất Hữu Thủy ở gần Lư Sơn.
1430 Sách Khôi: tức là Khôi huyện, thuộc trấn Thiên Quan, ở giữa hai huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình và huyện Thạch Thà nh, tỉnh Thanh Hóa.
1431 "Tá» Äịa": tức là "đất chết", chỉ hoà n cảnh hiểm nghèo.
1432 Sổ tu tri: tức là sổ hộ tịch, ruộng đất, lương bổng của các nơi ở Giao Chỉ.
1433 Lưu quan: chỉ quan lại Trung Quốc do nhà Minh cỠsang.
1434 Giặc Hồ: chỉ ngÆ°á»i Thát Äát A Lá»— Thái.
1435 Sông Du Má»™c: ở huyện Äa Luáºn, tỉnh Sát Cáp NhÄ©.
1436 Äỉnh Hồ: theo truyá»n thuyết Trung Quốc: Hoà ng đế đúc vạc ở chân núi Kinh SÆ¡n, vạc đúc xong, liá»n cưỡi rồng bay Ä‘i. Chá»— ấy gá»i là Äỉnh Hồ. Sau dùng chữ Äỉnh Hồ để chỉ vua chết.
1437 Tứ di: chỉ các nước xung quanh Trung Quốc hồi ấy.
1438 Äồn Äa Căng: có lẽ là Bất Căng, thuá»™c xã Thá» Nguyên, huyện Thá» Xuân, tỉnh Thanh Hóa ngà y nay. Äồn nà y nằm trên hữu ngạn sông Chu.
1439 Lam SÆ¡n thá»±c lục và Äại Việt thông sá» chép là Nguyá»…n Hoa Anh.
1440 Bồ Lạp: là tên núi, cÅ©ng gá»i là Bồ Cứ, Bồ Äắng, là má»™t ngá»n núi ở xã Châu Nga, huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An. Nhân dân địa phÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng gá»i là Bù Äá»n và phÃa đông bắc có má»™t bản nhá» gá»i là Bản Liệp. Vùng nà y nay thuá»™c xã Châu Nga, huyện Quỳ Châu, tỉnh Nghệ An.
1441 Trang Trịnh Sơn: là Kẻ Trịnh, nay thuộc xã Thạch Ngà n, huyện Con Cuông, cách thà nh Trà Lân (hay Trà Long) hơn 10 km.
1442 Châu Trà Lân: hay Trà Long, là đất huyện Con Cuông, TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng, tỉnh Nghệ An ngà y nay, Ä‘á»i Trần là đất Máºt Châu, Ä‘á»i Nguyá»…n gá»i là phủ TÆ°Æ¡ng DÆ°Æ¡ng.
1443 Äá»— Gia: nay là đất huyện HÆ°Æ¡ng SÆ¡n, tỉnh Hà TÄ©nh. Gần xã Linh Cảm của huyện nà y có là ng Äá»— Xá, có lẽ là nÆ¡i đóng quân của Lê Liệt.
1444 Khả LÆ°u: là tên má»™t cá»a ải xÆ°a, ở phÃa bắc sông Lam, thuá»™c xã VÄ©nh SÆ¡n, huyện Anh SÆ¡n, tỉnh Nghệ An.
1445 Bồ Ải: Là má»™t địa Ä‘iểm ở vá» phÃa trên ải Khả LÆ°u, cách Khả LÆ°u không xa. Hiện nay, ở xã Äức SÆ¡n, huyện Anh SÆ¡n,tỉnh Nghệ An có khe Ải đổ ra sông Lam và ngá»n núi thấp ở đây cÅ©ng có ngÆ°á»i gá»i là Bù Ải...Có lẽ đó là Bồ Ải xÆ°a kia.
1446 HÆ°Æ¡ng Äa Lôi: nay là Nam Kim, huyện Nam Äà n, tỉnh Nghệ An.
1447 Thà nh Diá»…n Châu: còn có tên là thà nh Trà i, nay còn dấu vết ở xã Diá»…n Hồng, Diá»…n Châu, tỉnh Nghệ An, cách quốc lá»™ số 1 gần 400 mét vá» phÃa đông và cách Cá»a Vạn 2 km.
1448 Thà nh Tây Äô: nay ở và o khoảng giữa hai xã VÄ©nh Tiến và VÄ©nh Long, huyện VÄ©nh Lá»™c, tỉnh Thanh Hóa.
1449 Sông Bố Chánh: tức là sông Gianh, tỉnh Quảng Bình.
1450 Tân Bình: tên phủ thá»i thuá»™c Minh, gồm dất các huyện Quảnh Trạch, Bố Trạch, Lệ Ninh, Tuyên Hóa, Bến Hải, tỉnh Quảng Bình ngà y nay.
1451 Thuáºn Hóa: tên phủ thá»i thuá»™c Minh gồm đất các huyện Triệu Hải, HÆ°Æ¡ng Äiá»n, HÆ°Æ¡ng Phú, HÆ°Æ¡ng Hóa, Phú Lá»™c, tỉnh Quảng Trị và tỉnh Thừa Thiên-Huế ngà y nay.
1452 Äại thiên hà nh hóa: nghÄ©a là thay trá»i tiến hà nh việc giao hóa.
1453 Thiên Quan: vùng đất huyện Nho Quan cũ, nay thuộc huyện Hoà ng Long, tỉnh Ninh Bình.
1454 Gia HÆ°ng: gồm các huyện Thuáºn Châu, Má»™c Châu, Yên Châu, Mai SÆ¡n, Phù Yên tỉnh SÆ¡n La, các huyện Thanh SÆ¡n, Tam Thanh tỉnh Phú Thá» và huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình ngà y nay.
1455 Quy Hóa: thuộc Yên Bái, Là o Cai ngà y nay.
1456 Tam Äá»›i: thuá»™c tỉnh VÄ©nh Phú ngà y nay.
1457 Nguyên văn là Khoái Giang, sá»a lại theo Äại Việt thông sá» và CÆ°Æ¡ng mục.
1458 Ninh Kiá»u: là vùng Ninh SÆ¡n, xã Ngá»c SÆ¡n, huyện ChÆ°Æ¡ng Mỹ, tỉnh Hà Tây ngà y nay. Äây là má»™t vị trà trá»ng yếu và hiểm trở nằm trên Ä‘Æ°á»ng thượng đạo từ Äông Quan và o Thiên Quan và Thanh Hóa.
1459 Ninh Giang: là đoạn sông Äáy chảy qua vùng Hà Tây, Nam Hà rồi theo sông Mỹ Äô chảy và o sông Hồng (Ä‘oạn Hoà ng Giang).
1460 Chỉ Äông Äô.
1461 Cầu Xa Lá»™c: tục gá»i là cầu Ròng Rá»c ở gần là ng Tứ Xã, huyện Lâm Thao, nay thuá»™c tỉnh Phú Thá».
1462 Cầu Nhân Mục: tức là Cống Má»c ở xã Nhân ChÃnh, huyện Từ Liêm Hà Ná»™i, cầu bắc qua sông Tô Lịch, trên Ä‘Æ°á»ng từ Äông Quan đến Ninh Kiá»u.
1463 Minh sỠchép là Viên Lượng.
1464 Thà nh Tam Giang: là trị sở của phủ Tam Giang, nằm ở phÃa bắc ngã ba Hạc, có thể là thà nh cổ Dục Mỹ, ở gần cầu Xa Lá»™c.
1465 Cầu Tây Dương: tức cầu Giấy, bắc qua sông Tô Lịch, huyện Từ Liêm, Hà Nội ngà y nay.
1466 Bến Cổ Sở: tức bến Giá ở xã Yên Sở, huyện Hoà i Äức, Hà Tây ngà y nay.
1467 Cầu Yên Quyết: tức là cống Cót ở Hạ Yên Quyết, gần Láng, Hà Nội ngà y nay.
1468 Cầu Sa Äôi: cầu bắc ngang sông Nhuệ còn gá»i là cầu Äôi ở phÃa tây xã Äại Má»—, huyện Từ Liêm , Hà Ná»™i.
1469 Cầu Thanh Oai: bắc qua sông Äá»— Äá»™ng ở xã Bình Minh, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây ngà y nay.
1470 Cổ Lãm: tức tổng Thắng Lãm, tên nôm là Sốm, nay gồm các xã Phú Lâm, Phú CÆ°á»ng, Văn Khê, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây.
1471 Cầu Tam La:tức Ba La, còn gá»i là Ba La Bông Äá», sát thị xã Hà Äông, trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i Thanh Oai, tỉnh Hà Tây.
1472 Thanh Äà m: tức là Thanh Trì, trị sở huyện nà y xÆ°a ở phÃa đông nam Văn Äiển, Hà Ná»™i ngà y nay.
1473 Cao Bộ: tên nôm là là ng Bụa, thuộc xã Trung Hòa, huyện Chương Mỹ, tỉnh Hà Tây ngà y nay.
1474 Sông Yên Duyệt: ở là ng Yên Duyệt, huyện Chương Mỹ, tỉnh Hà Tây ngà y nay.
1475 Tốt Äá»™ng: tên nôm gá»i là là ng Rér. Äây là vùng đất thấp, lầy lá»™i. Cánh đồng Tốt Äá»™ng là đồng chiêm trÅ©ng, rất lầy lá»™i.
1476 Chúc Äá»™ng: cách Tốt Äá»™ng 6km vá» phÃa đông bắc và ở ngay phÃa tây Ninh Kiá»u. Cả hai con Ä‘Æ°á»ng từ Ninh Kiá»u đến Cao Bá»™ Ä‘á»u phải Ä‘i qua vùng Cbúc Äá»™ng. Chúc Äá»™ng nay là Chúc SÆ¡n, xã Ngá»c SÆ¡n, huyện ChÆ°Æ¡ng Mỹ, Hà Tây.
1477 Äoạn nà y Toà n thÆ° viết rất khó hiểu. Xin ghi lại Ä‘oạn nói vá» tráºn đánh nà y của CÆ°Æ¡ng mụd để tiện tham khảo: "Bắt được gián Ä‘iệp của địch, ta biết Thông đã tiến đóng ở Ninh Kiá»u, ngầm cho kỳ binh tiá»n nhanh đến phÃa sau quân Triện, còn chÃnh binh của Thông sẽ vượt sông tiến lên phÃa trÆ°á»›c. Chúng hẹn nhau há»… nghe tiếng súng pháo nổ, thì các mÅ©i quân địch cùng lúc đánh khép lại. Hồi canh năm đêm ấy, bá»n Lá»… sai quân bắn súng pháo ở nÆ¡i yếu hại để đánh lừa giặc. Giặc nghe súng nổ, Ä‘á»u Ä‘á»— xô Ä‘i chiếm lấy chá»— thuáºn lợi. Chúng lùa quân Ä‘i tắt và o. Bấy giá» trá»i mÆ°a, Ä‘Æ°á»ng lầy lá»™i, chúng kéo đến Tốt Äá»™ng, bị phục binh ta bốn bá» nổi dáºy. Quân ta hợp sức lại, hăng hái chiến đấu, cả phá dược quân giặc ". (CMCB 13, 28-29).
1478 LÅ©ng Giang: tức là sông Äáy, còn gá»i là sông Äại LÅ©ng.
1479 Chuông Quy Äiá»n: tÆ°Æ¡ng truyá»n được đúc từ Ä‘á»i nhà Lý, chuông để ở chùa Má»™t Cá»™t. Vạc Phổ Minh: là chiếc vạc lá»›n ở chùa Phổ Minh gần thà nh phố Nam Äịnh, tỉnh Nam Hà . Chùa nà y là m và o năm Thiệu Long năm thứ 5 (1262).
1480 Lịch chÃnh sóc: chÃnh sóc là ngà y mồng má»™t tháng giêng Âm lịch. Ở đây chỉ lịch tÃnh theo tuần trăng của nhà Minh.
1481 Tây Phù Liệt: thuộc huyện Thanh Trì, Hà Nội ngà y nay.
1482 Sông Lô: bây giá» là sông Hồng. Äông Bá»™ Äầu: nay ở khoảng dốc Hà ng Than, phÃa trên cầu Long Biên, Hà Ná»™i.
1483 Äông Phù Liệt: tên xã, cÅ©ng thuá»™c huyện Thanh Trì, Hà Ná»™i ngà y nay.
1484 Bốn đạo: 1-Tây Äạo gồm các trấn Tam Giang, HÆ°ng Hóa, Tuyên Quang và Gia HÆ°ng; 2-Äông Äạo gồm các lá»™ Thượng Hồng, Hạ Hồng, Nam Sách Thượng, Nam Sách Hạ và trấn An Bang; 3-Bắc Äạo gồm các lá»™ trấn Bắc Giang, Thái Nguyên; 4-Nam Äạo gồm các lá»™ Khoái Châu, Lý Nhân, Tân HÆ°ng, Kiến XÆ°Æ¡ng và Thiên TrÆ°á»ng.
1485 Núi Không Lộ: ở huyện Thạch Thất, tỉnh Hà Tây. Trên núi có chùa Lạc Lâm, xưa là nơi hóa thân của nhà sư Không Lộ.
1486 Vũ Ninh: sau là huyện Võ Giảng, nay thuộc đất Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh.
1487 Trần Phong: ngÆ°á»i huyện Chà Linh, nay thuá»™c tỉnh Hải HÆ°ng, theo giặc MInh là m đến Äô ty.
1488 LÆ°Æ¡ng Nhữ Hốt: theo giặc MInh là m đến Tham chÃnh. Bá»n Trần Phong, Nhữ Hốt sau được Lê Lợi tha chết , nhÆ°ng rồi lại mÆ°u phản, cuối cùng Ä‘á»u bị giết.
1489 Thà nh Äiêu Diêu: ở huyện Gia Lâm, Hà Ná»™i.
1490 Thà nh Thị Cầu: nay thuộc thị xã Bắc Ninh, tỉnh Hà Bắc.
1491 Thà nh Tam Giang: ở huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thá».
1492 Thà nh Xương Giang: nay là thị xã Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang.
1493 Thà nh Khâu Ôn: là tỉnh lỵ Lạng Sơn ngà y nay.
1494 Hoả thủ: như chức đội trưởng sau nà y.
1495 Tướng Minh giữ thà nh Nghệ An là Thái Phúc, giữ thà nh Diễn Châu là Tiết Tụ.
1496 Chiến bằng: là đà i cao bằng gá»— dùng để đánh thà nh. Xe phần ôn: là loại xe để đánh thà nh, có 4 bánh, căng dây là m khung, che bằng da trâu, dươái có thể nấp được mÆ°á»i ngÆ°á»i, sắt, lá»a, gá»—, đá không thể phá được. Xe phi mã: cÅ©ng là loại xe để đánh thà nh.
1497 Theo Bắc Ninh tỉnh chÃ, thì dinh Bồ ÄỠở thôn Phú Há»±u, huyện Gia Lâm, phủ Thuáºn An, tỉnh Bắc ninh, nay thuá»™c xã Phú Viên, huyện Gia Lâm, Hà Ná»™i.
1498 Thà nh Chà Linh: lúc ấy quân Minh còn đóng giữ.
1499 Nguyên văn là "tự nguyện đăng thà nh" (tự nguyện lên thà nh), chúng tôi ngỠcó lầm lẫn từ chữ "đăng tải" (khai báo) ra chữ "đăng thà nh" (lên thà nh).
1500 Cảo Äá»™ng: tên xã, tức là Nháºt Tảo, hay Xuân Bảo ở phÃa tây Hồ Tây, Hà Ná»™i.
1501 Sau là huyện Kim Äá»™ng, tỉnh HÆ°ng Yên cÅ© nay thuá»™c huyện Kim Thi, tỉnh HÆ°ng Yên.
1502 Chỉ Lê Lợi.
1503 Xem việc tháng 6, năm BÃnh Ngá» BK 10, 19b.
1504 Hoà ng Mai: nay thuộc Hà Nội.
1505 Thao Tả truyện, Lá»— Hoà n Công năm thứ 11 và 13, Khuất Hà đánh được quân nÆ°á»›c Vân ở Bồ Tao, cho mình là giá»i. Sau đánh nÆ°á»›c La, khinh nÆ°á»›c La nhá» bé, không phòng bị, bị nÆ°á»›c La đánh cho thua, phải tá»± tá».
1506 Lam Ấp: theo cương mục là Lam Sơn (CMCB12, 6b).
1507 Ải Lê Hoa: là má»™t địa Ä‘iểm ở ven sông Lô chảy qua vùng biên giá»›i tỉnh Hà Tuyên và tỉnh Vân Nam Trung Quốc bây giá».
1508 Tên hiệu của Trần Ngỗi và Trần Quý Khoáng.
1509 Nguyên văn: "sổ bách vạn" chổ nà y hẳn có nhầm lẫn. Có lẽ là "mấy trăm ngÆ°á»i".
1510 Tứ Hạo: bốn ông già ở ẩn trên núi Thượng SÆ¡n đầu Ä‘á»i Hán là Äồng Viên công, à Quý Ly, Hạ Hoà ng công và Dụng Lý tiên sinh.
1511 TỠPhòng: tức là Trương Lương, vốn là thần tỠcủa nước Hà n, để trả thù cho vua Hà n bị Hạng Vũ giết, đã theo giúp Lưu Bang. Khi Lưu Bang đã thống nhất được Trung Quốc, Trương Lương bỠđi ở ẩn.
1512 Nay là Mộc Châu, tỉnh Sơn La.
1513 Túi kim ngư: túi cỠhình con cá bằng và ng.
1514 Xa Lá»™c, Xa Khát, Xa Bà n và Xa Äiểm; Ä‘á»u là con Xa Tham (Theo CMCB 14, 15b).
1515 Quốc tinh: là hỠvua, ở đây là hỠLê.
1516 Ải Pha LÅ©y: tức là cá»a Nam Quan sau nà y, ngà y nay là Hữu Nghị Quan.
1517 Thổ Khối: tên xã, ở tả ngạn sông Hồng, gần xã Bát Trà ng, nay thuộc huyện Gia Lâm Hà Nội.
1518 Nguyên văn: "Cùng binh độc vũ".
1519 Lê Triện đã hy sinh trong tráºn Cảo Äá»™ng, huyện Từ Liêm, ngà y 7 tháng 2 năm ấy, ở đây hẳn có sá»± lầm lá»—i.
1520 Äê Vạn Xuân: tức đê Thanh Trì ngà y nay.
1521 Nguyên văn: "Äại giang", tức sông Nhị.
1522 Chi Lăng: là ải hiểm trở nhất trên con Ä‘Æ°á»ng từ Pha LÅ©y đến Äông Quan, cách Pha LÅ©y khoảng 60 km, thuá»™c xã Chi Lăng, tỉnh Lạng SÆ¡n ngà y nay.
1523 Ải LÆ°u: (nguyên văn thiếu chá» LÆ°u) cÅ©ng là cá»a ải trên Ä‘Æ°á»ng từ Khâu Ôn đến Chi Lăng, nằm ở khoảng Lạng Nắc, hoặc trên đó không xa lắm, vùng giáp giá»›i hai xã Nhân Lý và Sao Mai, huyện Chi Lăng ngà y nay.
1524 Mã Yên: tên nôm là núi Yên ngá»±a, má»™t hòn núi đá cao khoảng 40m so vá»›i mặt đất, chu vi 300m, nằm ở phÃa nam cánh đồng lầy lá»™i, muốn qua phải bắc cầu má»›i Ä‘i được.
1525 Äây là tráºn phục kìch lá»›n xảy ra ở Cần Trạm, nay là vùng Kép và má»™t số xóm phÃa tây nam xã HÆ°Æ¡ng SÆ¡n, huyện Lạng Giang, tỉnh Hà Bắc ngà y nay.
1526 Tráºn ngà y 28 tháng 9 (tức ngà y 18 thánh 10) xảyra ở Phố cát là vùng đồi đất giữa Cần Trạm và XÆ°Æ¡ng Giang, khoảng xã XÆ°Æ¡ng Lâm, huyện Lạng Giang, Hà Bắc ngà y nay. Tráºn nà y, Lý Khánh phải thắt cổ tá»± tá».
1527 Äoạn sông Thượng chảy qua vùng XÆ°Æ¡ng Giang. Khi ấy, quân thủy bá»™ ta lợi dụng Ä‘oạn sông ThÆ°Æ¡ng nà y để bố trà bao vây địch ở mặt tây.
1528 Khu vá»±c đóng quân của địch ở phÃa bắc thà nh XÆ°Æ¡ng Giang, đó là má»™t vùng đồng ruá»™ng và xóm là ng rá»™ng lá»›n gồm xã Tân Dinh (thuá»™c huyện Lạng Giang, tỉnhHà Bắc ngà y nay) và xung quanh, cách XÆ°Æ¡ng Giang 3 km.
1529 Ải Bà ng Quan: hay Nội Bà ng, ở vùng Chũ, tỉnh Hà Bắc ngà y nay.
1530 Tráºn nà y chỉ có má»™t tên chủ sá»± Phan Háºu trốn thoát vá» nÆ°á»›c (Theo Hoà ng Minh thá»±c lục).
1531 Nghĩa là "ngòi Nước Lạnh".
1532 Lãnh Câu và Äan Xá là hai địa Ä‘iểm gần của ải Lê Hoa.
1533 Tức là Liễu Thăng.
1534 Sá»a lại thà nh XÆ°Æ¡ng Giang má»›i đúng.
1535 Niên Hiệu của Trần Cảo, tức năm BÃnh Ngá». 1426.
1536 Tức là Yên Phụ, Hà Nội ngà y nay.
1537 Chỉ lần xâm lược nước ta và o năm 1407.
1538 Chữ (vÅ©) là do hai chữ chỉ và qua hợp thà nh. "Chỉ qua": có nghÄ©a là "ngừng việc can qua". Những bá»n quan lại hiếu chiến cho rằng nhÆ° thế là "bất vÅ©" nghÄ©a là không anh hùng, không có uy vÅ©.
1539 Hương hộ: là những hộ tìm kiếm hương liệu.
1540 Tức bà i Bình Ngô Äại cáo do Nguyá»…n Trãi soạn. Khi dịch bà i nà y, chúng tôi đã tham khảo các bà i dịch của Bùi Ká»·, Äà o Duy Anh, Bùi Văn Nguyên, VÅ© Khiêu.
1541 Do câu "điếu dân phạt tội" ở Kinh Thư, nghĩa là thương xót nhân dân, đánh kẻ có tội.
1542 LÆ°u cung: vua Nam Hán, sai con là Hoằng Thao Ä‘em quân sang xâm lược nÆ°á»›c ta, bị Ngô Quyá»n đánh bại
1543 Triệu Tiết: viên tÆ°á»›ng nhà Tống, sang xâm lược nÆ°á»›c ta, bị Lý ThÆ°á»ng Kiệt, đánh bại.
1544 Nguyên văn: Toa Äô bị bắt ở cá»a Hà m Tá». Ô Mã bị giết ở sông Bạch Äằng, chúng tôi sá»a má»™t chút cho đúng sá»± tháºt lịch sá»
1545 Dân Ä‘en, con Ä‘á»: là chỉ nhân dân nói chung.
1546 Muốn tiến vỠđông: Nguyên văn là "dục đông", câu trong Hán thÆ°. Khi LÆ°u Bang bị Hạn VÅ© bắt và o Tây Thục, bá»±c dá»c nói: "ta cÅ©ng muốn tiến vỠđông, sao chịu ở mãi chốn nà y". Câu nà y ý nói nghÄ©a quân chỉ lăm lăm muốn tiến vá» Äông Äô (Hà Ná»™i)
1547 Sá» ký, TÃn Lăng Quân truyện: TÃn Lăng Quân ngÆ°á»i nÆ°á»›c Nguỵ nhge tiếng Hầu Doanh là má»™t hiá»n sÄ©, Ä‘em xe đến đón, mình ngồi phÃa hữu, để trống chá»— bên tả cho Hầu Doanh. "Äể dà nh phÃa tả" là có ý khao khát, tôn trá»ng ngÆ°á»i hiá»n.
1548 Nguyên văn: "Yết can vi kỳ", chữ trong Hán thÆ°, ý nói cuá»™c khởi nghÄ©a có tÃnh chất quần chúng rá»™ng rãi.
1549 Manh lệ: manh chỉ dân thÆ°á»ng, nông dân; lệ là những ngÆ°á»i bị lệ thuá»™c, nhÆ° nô tỳ, Mạnh lệ là những ngÆ°á»i có thân pháºn hèn kém trong xã há»™i cÅ©.
1550 Nguyên văn: "Äầu lao tÆ°á»›ng sÄ©". XÆ°a có viên tÆ°á»›ng giá»i, được biếu má»™t bình rượu ngon liá»n Ä‘em rượu đổ xuống dòng sông bảo quân sÄ© cùng uống để tá» lòng đồng cam cá»™ng khổ từ trên xuống dÆ°á»›i.
1551 MÆ°u phạt tâm công: đánh bằng mÆ°u trÃ, đánh và o lòng ngÆ°á»i.
1552 Tuyên Äức: là niên hiệu của vua Tuyên Tông nhà Minh.
1553 Nguyên văn là "cùng binh độc vũ".
1554 Thạnh, Thăng: là Mộc Thạnh và Liễu Thăng.
1555 BÄ© rồi lại thái: qua thá»i kỳ gian khổ, đến thá»i kỳ vui sÆ°á»›ng, tÆ°Æ¡i sáng.
1556 Kiến Trung: là niên hiệu của Thái Tông Trần Cảnh, Trần Cảnh lên ngôi năm Ất Dáºu, 1225.
1557 Kiến Tân: Là niên hiệu Thiếu Äế Trần An. Trần An bị phế năm Canh Thân. 1400.
1558 Chữ Cảnh và chá» An cùng có chá» Há»a ở dÆ°á»›i.
1559 Chỉ nhà Tiá»n Lê do Lê Hoà n sáng láºp.
1560 Äại Lý: là tên má»™t vÆ°Æ¡ng quốc trÆ°á»›c đây ở Vân Nam, ở đây là chỉ vùng Vân Nam, Trung Quốc.
1561 Tóc dà i, răng trắng: chỉ phong tục ngÆ°á»i Trung Quốc bấy giá». Phong tục của ta thì tóc ngắn, nhuá»™m răng Ä‘en.
1562 LÆ°á»›i Thang: vua Thang nhà ThÆ°Æ¡ng thấy ngÆ°á»i đánh lÆ°á»›i chim bủa vây cả bốn mặt, bèn cắt bá» Ä‘i ba mặt, tá» lòng nhân đức.
1563 Há» Hữu Miên trái mệnh, vua Thuấn cho múa má»™c dÆ°á»›i thá»m trong triá»u, được 7 tuần thì Hữu Miên quy phục.
1564 Tức sách Việt giám thông khảo 26 quyển của VÅ© Quỳnh, sách nà y chép từ Ä‘á»i Hồng Bà ng đến MÆ°á»i hai sứ quân, là m phần Ngoại ká»·: từ Äinh Tiên Hoà ng đến khi Lê Lợi Ä‘uổi được giặc Minh là m phần Bản ká»·.
1565 Há»a thủ: chỉ huy, Ä‘á»™i trưởng.
1566 LÅ©ng Nhai: tức LÅ©ng Mi, tên nôm là là ng Mé, thuá»™c xã Ngá»c Phụng, huyện ThÆ°á»ng Xuân. Tại đây, và o ngà y đầu tháng 2 năm BÃnh Thân 1416 có má»™t cuá»™c Há»™i thá» lịch sá» giữa Lê Lợi và 18 ngÆ°á»i đồng chà của ông. Những ngÆ°á»i có công lao khó nhá»c ở LÅ©ng Nhai chỉ những ngÆ°á»i đã tham gia khởi nghÄ©a buổi ban đầu.
1567 Bản ChÃnh Hòa có ghi tên má»™t ngÆ°á»i, nhÆ°ng ở bản chụp mà chúng tôi dịch, chữ nà y bị má» không Ä‘á»c được. Các bản in khác chỉ có tên Lê Lá»… mà không có tên tên nà y. Theo CMCB 15, 3a thì ngÆ°á»i đó là Lê nghiá»…n.
1568 Cha đã chết gá»i là "khảo , mẹ đã chết gá»i là "tá»·".
1569 Thủ tiá»…n: tên ném bằng tay, cÅ©ng gá»i là phiêu.
1570 Sao quân, sao Ä‘á»™i: là ngÆ°á»i giữ việc biên chép trong 1 quân, 1 Ä‘á»™i.
1571 Chỉ việc không tìm được ngÆ°á»i há» Trần. Trong biểu cầu phong, Lê Lợi nói là đã tìm khắp má»i nÆ¡i, nhÆ°ng không còn má»™t ngÆ°á»i há» Trần nà o để láºp.
1572 Nguyên văn là "định ngũ ngũ", hẳn là do khắc in sai.
1573 nguyên văn là "quan tỳ", sá»a lại theo Minh sá».
1574 Vua Minh trả lá»i là ngÆ°á»i con gái đã bị chết vì bệnh Ä‘áºu mùa.
1575 Ngôn quan: Chỉ các quan giữ trách nhiệm khuyên can vua và đà n hặc các quan.
1576 Tháng 2 nà y còn có việc bắt giết Trần Nguyên Hãn (xem CMCB 15, 20a).
1577 Năm Thuáºn Thiên thứ 1, mùa hạ, tháng 4, có ghi sá»± kiện: "Sông Nhị nảy và ng ròng". Có lẽ ở đây nói tá»›i số và ng đó.
1578 CMCB 15, 23 ghi rõ là mở khoa Minh kinh.
1579 Quy chế đồng tiá»n, nguyên văn là "tiá»n pháp".
1580 Nguyên văn là "sao".
1581 Nguyên văn là "tiá»n".
1582 Mao Toại: ngÆ°á»i Ä‘á»i Chiá»n Quốc, gia khách của Bình Nguyên Quân, ngà y thÆ°á»ng cÅ©ng nhÆ° má»i ngÆ°á»i, không lá»™ chút tà i năng gì. Khi nÆ°á»›c Ttriệu bị nÆ°á»›c Tần đánh, Mao Toại tá»± tiến cá» mình, xin cùng Ä‘i vá»›i Bình Nguyên Quân sang cầu cứu nÆ°á»›c Sở. Kết quả là nhá» có Mao Toại thuyết phục được vau Sở, nênlá»i giao Æ°á»›c "hợp tụng" để chống quân Tần được thá»±c hiện.
1583 Nịnh ThÃch: NgÆ°á»i nÆ°á»›c Vệ, nhà nghèo phải Ä‘i đẩy xe thuê. Má»™t hôm, thấy Tá» Hoà n Công Ä‘i qua, Nịnh ThÃch gõ và o sừng trâu mà hát, Hoà n Công cho là lạ, Ä‘Æ°a vá» cho là m thượng khách, sau có nhiá»u công lao, được phong tá»›i TÆ°á»›ng quốc.
1584 Nguyên văn là "thiếp" cũng như giấy chứng thực ngà y nay.
1585 Nghĩa là tạm coi công việc của nước An Nam.
1586 Theo CMCB 15, 28a, thì chỉ bắt được Nông Äắc Thái, còn Bế Khắc Thiệu bá» chạy rồi chết.
1587 CMCB 15, 29a dẫn Hội diễn của nhà Minh nói rằng: lệ cống gồm có các
1588 Cuối năm nà y có việc giết Thái úy Phạm Văn Xảo, má»™t khai quốc công thần rất có uy vá»ng.
1589 Châu MÆ°á»ng Lá»…: trÆ°á»›c là châu Ninh Viá»n, sau đổi là châu Phục Lá»…, là vùng đất tỉnh Lai Châu ngà y nay.
1590 Châu Phục Lá»…: xem chú thÃch trên.
1591 Vá» việc đánh châu Phục Lá»…, CÆ°Æ¡ng mục chép và o tháng 12 năm Tân Hợi (1413) và tháng giêng năm Nhâm Tý (1432), tháng 3 rút quân vá», tháng 11, Äèo Cát Hãn xin hà ng (CMCB 15, 30). Äại Việt thông sá» của Lê Quý Äôn cÅ©ng chép nhÆ° váºy. Äiá»u đó phù hợp vá»›i bà i thÆ¡ của Lê Lợi khắc ở Pú Huá»—i và o mùa đông năm Tân Hợi (1431) và bà i thÆ¡ lúc trở vá» khắc ở Thác Bá» và o tháng 3 năm Nhâm Tý (1432).
1592 Theo Lam SÆ¡n thá»±c lục, lá»±c lượng ban đầu có 35 quan võ, má»™t số quan văn, 200 thiết kỵ, 200 nghÄ©a sÄ©, 14 thá»›t voi và số ngÆ°á»i tham gia, tất cả Ä‘á»™ 2.000 ngÆ°á»i.
1593 Tức là đến khi Lê Lợi mất.
1594 Tức bà i Văn bia VÄ©nh Lăng, nói vá» sá»± nghiệp khởi binh Ä‘uổi giặc Minh, già nh lại Ä‘á»™c láºp của Lê Lợi. Bà i văn nà y, Nguyá»…n Trãi soạn và o tháng 10 năm Quý Sá»u (1438) đặt ở VÄ©nh Lăng, nÆ¡i chôn Lê Lợi.
1595 CÆ°Æ¡ng mục, dẫn Hoà ng Việt dÆ° địa chÃ, nói rằng Ä‘iện nà y ở xã Lam SÆ¡n,huyện Thuỵ Nguyên, phủ Thiệu Hóa, nay là xã Xuân Lam, huyện Thá» Xuân, tỉnh Thanh Hóa (CMCB 15, 33a).
|
|
|
Từ khóa được google tìm thấy
|
àâàòàðêè, áàëëîâ, áàëòèéñêèé, âàííû, áåñïëàòíàÿ, âåòåð, àâòîâàç, àâòîçàï÷àñòè, àâòîìèð, àâòîòðåéäèíã, àâòîðàäèî, äåòñêèé, àëåíà, áèëàí, àëèñà, áèëüÿðä, ãèòàðû, àëüäåáàðàí, äîáàâîê, àíåãäîòû, àíàñòàñèÿ, âíåøòîðãáàíê, ãîëîâèí, ãîëûõ, äîñòàâêà, ãîñòèíèöà, àíòèêâàðèàò, âîðîíåæ, ãîðÿùèé, ãîðÿùèõ, ãìþéíëÿðáþ, áóõãàëòåðñêèé, áóòåðáðîäû, áûòîâàÿ, äæèíñû, ãðóçîâîçîôô, çàäàíèÿ, èãðóøêè, êèòàéñêèé, èìåíèíû, êíèãà, èíòåðüåð, êîðîëü, ëþñòðû, íàëîãîâûé, ïåðèñ, ìàøèí, ïèäîðû, ìèòñóáèñè, ïèööû, ïîãîäà, ïîðíóøêà, îòêðûòêè, ìóðìàíñê, ñáåðáàíêà, ñëîâàðü, ñïåöîäåæäà, ñïîðòèâíîå, ñóáàðó, òåàòð, òàéëàíä, òåñòû, õèëòîí, ôîòîïðèêîëû, ôîòîøîïà, òóðèçì, tac gia dai viet xu ki, ýâàêóàòîð, æàëþçè, ðàáî÷èé, ðàñïðîäàæà, ÷àñòóøêè |
| |