Thân tặng những anh em CVA
*
* *
Trần vãn thá» hà thá»i, dục vịnh đại phi hiá»n giả lạc
Phượng sÆ¡n tồn ẩn xứ, trÄ© lÆ°u trÆ°á»ng ngưỡng triết nhân phong
(Cuối Ä‘á»i Trần là thá»i nà o, ngâm vịnh rong chÆ¡i há chẳng phải là cái thú vui của báºc hiá»n giả ?
Núi Phượng vẫn còn dấu vết ở ẩn, đỉnh non vẫn mãi mãi ngưỡng mộ phong thái của kẻ triết nhân)
Câu đối thỠChu An
*
* *
HÆ¡n 600 năm trÆ°á»›c, nhà nho Chu An đã má»™t thá»i là m rạng danh cho giai cấp sÄ© phu, nêu cao khà tiết và thể hiện tinh thần chÃnh trá»±c uy vÅ© bất năng khuất. Trong khi chÃnh sá»± suy đồi, tình thế nhiá»…u nhÆ°Æ¡ng, ông đã hiên ngang dâng sá»› xin chém bảy ngÆ°á»i nịnh thần, và khẳng khái từ quan khi không được nhà vua chấp thuáºn. Ông trở vá» thiết trÆ°á»ng dạy há»c, mang cái phong vị “già y cá», vá»› gai†để truyá»n bá đạo lý thánh hiá»n.
Chu An tá»± là Linh Triệt, hiệu Tiá»u Ẩn, ngÆ°á»i là ng Quang Liệt, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Äông. Sá» sách không chép ông sinh năm nà o, chỉ biết ông mất năm Canh Tuất (1370). Theo thần tÃch đình là ng Thanh Liệt, nÆ¡i thỠông là m Thà nh Hoà ng thì ông sinh năm Nhâm Thìn (1292). NhÆ° váºy ông thá» 79 tuổi. Ông Ä‘á»— Thái há»c sinh (tức tiến sÄ©) nhÆ°ng không ra là m quan mà ở tại quê nhà . Ông tÃnh Æ°a Ä‘á»c sách, dá»±ng mộït ngôi nhà ở sÆ°á»n đồi, cạnh bỠđầm vừa là m thÆ° viện, vừa là m trÆ°á»ng lại là nÆ¡i soạn sách.
Cứ theo sá» cÅ©, thá»i Trần nÆ°á»›c ta có bốn há»c hiệu, có thể coi nhÆ° bốn đại há»c quốc gia, gồm há»c hiệu Trần Ãch Tắc, há»c hiệu Thiên TrÆ°á»ng, thÆ° viện Lạn Kha và há»c hiệu Cung Hoà ng của Chu An. Cứ theo phá»ng Ä‘oán, thÆ° viện Lạn Kha trong núi Pháºt tÃch có lẽ thiên vá» Thiá»n tông vì do triá»u đình thiết láºp, há»c hiệu Trần Ãch Tắc dà nh cho vÆ°Æ¡ng tôn công tá» và tôn thất nhà Trần, chỉ có hai há»c hiệu Thiên TrÆ°á»ng và Cung Hoà ng má»›i thá»±c sá»± là của dân gian.
Chu An là má»™t danh nho, từng sáng tác nhiá»u sách vở trong đó có Tứ ThÆ° Thuyết Ước, Tiá»u Ẩn thi táºp và Quốc ngữ thi táºp nhÆ°ng Ä‘á»u bị ngÆ°á»i Tà u thá»i Minh thuá»™c tịch thu Ä‘em vá» Kim Lăng cả. Ông còn soạn má»™t cuốn sách thuốc có tên là Y Há»c Yếu Giải Táºp Chu Di Biên. Khi ông mất, vua Nghệ Tông đặt tên thụy là Văn Trinh, truy tặng tÆ°á»›c Công (tÆ°á»›c lá»›n nhất trong năm tÆ°á»›c mà ngÆ°á»i ngoà i hoà ng tá»™c có thể được phong), ban hiệu là Khang Tiết tiên sinh và được Ä‘em và o thá» trong văn miếu. Ngô Thế Vinh trong bà i văn bia ở Ä‘á»n PhÆ°Æ¡ng SÆ¡n đã giải thÃch : Văn ,đức chi biểu dã. Trinh, đức chi chÃnh cố dã (Văn là cái vẻ đẹp bên ngoà i của đức. Trinh là sá»± bá»n vững bên trong của đức, nghÄ©a là cả ngoại mạo và tâm hồn ông Ä‘á»u đạo đức và kiên định).
TrÆ°á»ng ông lại Ä‘Ã o tạo nhiá»u danh thần nhÆ° Phạm SÆ° Mạnh, Lê Bá Quát giữ đến chức hà nh khiển (ngÆ°á»i đứng đầu má»™t đạo, ngang Tổng đốc sau nà y) mà đến thăm thầy vẫn chắp tay đứng hầu. Tổng hợp má»™t số chi tiết liên quan đến Chu An, ngÆ°á»i ta tin rằng ông đặt nặng vấn Ä‘á» cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng, luáºt pháp và có thể coi nhÆ° má»™t tÆ° tưởng gia và cÅ©ng là má»™t hà nh chánh gia lá»—i lạc. ChÃnh vì thế mà ông được vua Trần Minh Tông triệu và o cung là m tÆ° nghiệp Quốc Tá» Giám lại kiêm việc dạy Thái tá». TÆ° Nghiệp Quốc Tá» Giám là hiệu trưởng trÆ°á»ng dạy ngÆ°á»i ra là m quan.
Sá»± nghiệp của ông sau nà y được nhắc đến nhiá»u qua bà i “Thất Trảm Sớ’ tức lá»i tâu xin chém bảy tên nịnh thần Ä‘á»i Trần Dụ Tông, nhÆ°ng thá»±c sá»± tÃnh theo niên biểu, ông là m quan má»™t thá»i gian rất dà i, từ Ä‘á»i Minh Tông (1314-1329), qua Ä‘á»i Hiến Tông (1329-1341) tá»›i Ä‘á»i Dụ Tông (1341-1369). Sau khi Minh Tông thượng hoà ng mất (1357), Dụ Tông nắm quyá»n, dùng những kẻ gian, ông can ngăn không được má»›i “treo mÅ© ở cá»a Huyá»n VÅ©â€, từ quan vỠở ẩn núi Chà Linh (Hải DÆ°Æ¡ng).
Vua Dụ Tông tên tháºt Trần Hạo, là con thứ mÆ°á»i vua Minh Tông, sinh năm BÃnh Tý (1336) lên ngôi lúc má»›i 5 tuổi (Tân Tị 1341). MÆ°á»i sáu năm đầu vì có thượng hoà ng Minh Tông quyết định má»i việc nên tình hình tạm ổn, nhÆ°ng từ khi thượng hoà ng mất (1357), Dụ Tông ăn chÆ¡i xa xỉ, cÆ¡ nghiệp suy đốn rất mau. Có lần nhà vua lẻn ra ngoà i thà nh chÆ¡i, đêm vá» bị kẻ cÆ°á»›p chặn lại lấy mất cả gÆ°Æ¡m lẫn ấn. Năm Kỉ Dáºu (1369) nhà vua mất, ngôi nhà Trần vá» tay DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»…. Nháºt Lá»… vốn là con của má»™t ngÆ°á»i nhà trò (ngÆ°á»i là m nghá» xÆ°á»›ng ca) tên là DÆ°Æ¡ng KhÆ°Æ¡ng. Vợ DÆ°Æ¡ng KhÆ°Æ¡ng cÅ©ng là con hát, Ä‘ang có thai thì bị Cung Túc VÆ°Æ¡ng Trần Dục cÆ°á»›p vá» là m vợ. Äứa con đó là Nháºt Lá»…. Vì thế Nháºt Lá»… khi lên là m vua đổi lại há» DÆ°Æ¡ng. Tôn thất nhà Trần hợp sức láºt đổ DÆ°Æ¡ng Nháºt Lá»… tôn con thứ vua Minh Tông là Cung TÄ©nh VÆ°Æ¡ng Trần Phủ lên là m vua tức vua Nghệ Tông.
Tuy đã vá» hÆ°u, má»—i khi há»™i lá»›n Chu An vẫn và o kinh sÆ° để lấy ý can ngăn nhà vua và răn Ä‘e lÅ© nịnh thần không cho là m Ä‘iá»u quá đáng. Vua Dụ Tông muốn Ä‘em chÃnh sá»± giao cho ông nhÆ°ng ông từ chối. Hiến Từ Hoà ng Thái Háºu bảo:
- NgÆ°á»i nà y không thể bắt là m tôi được, là m sao có thể sai bảo ông ta.
Vua lại ban cho mÅ© áo nhÆ°ng ông tạ Æ¡n rồi lại Ä‘em cho ngÆ°á»i khác chứ không giữ. Chỉ đến khi Dụ Tông băng hà , ông nghe tin vua Nghệ Tông lên ngôi má»›i chống gáºy và o bái yết rồi lại vá» quê.
Ngoà i những đức tÃnh khi là m quan, là m thầy, Ngô SÄ© Liên trong Äại Việt Sá» Ký Toà n ThÆ° tôn ông là tổ của Nho gia nÆ°á»›c Việt và đặt ông hÆ¡n hẳn những danh nho khác nhÆ° TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, Trần Nguyên Äán. Chúng ta thá» xem lá»i nháºn định đó dá»±a trên căn bản nà o?
TrÆ°á»›c thế ká»· thứ 14, nÆ°á»›c ta tuy đã có tổ chức hà nh chánh và cÆ°Æ¡ng vá»±c rõ rệt nhÆ°ng vá» văn hóa có lẽ còn ở mức sÆ¡ khai. Mặc dù mình chịu ảnh hưởng của ngÆ°á»i Tà u sau hÆ¡n 1000 năm đô há»™, có thi cá», có văn chÆ°Æ¡ng nhÆ°ng vẫn còn nhiá»u nét thuần phác. Xem những tác phẩm còn sót lại ngà y nay, chỉ được má»™t Ãt bà i có giá trị. HÆ¡n thế nữa, tuy giai Ä‘oạn tá»± chủ của chúng ta đã kéo dà i và i trăm năm nhÆ°ng vẫn chinh chiến nhiá»u, hết ná»™i loạn tá»›i ngoại xâm. Äá»i Äinh, Lê chúng ta đã phải lo củng cố thá»±c lá»±c, sang Ä‘á»i Lý lại chinh chiến nhiá»u phen vá»›i Trung Hoa, vá»›i Chiêm Thà nh. Äến Ä‘á»i Trần, giai Ä‘oạn đầu, nhà Trần tuy có xây dá»±ng được má»™t số qui tắc trị nÆ°á»›c và định chế giáo dục nhÆ°ng vẫn thiên vá» hình pháp, mang tÃnh chất trấn áp và củng cố quyá»n lá»±c hÆ¡n là văn hóa. Vừa ổn định được má»™t chút, thì bốn lần giặc Nguyên sang chiếm nÆ°á»›c ta, cả nÆ°á»›c chuyển qua thế chiến tranh chống giữ. Thắng được địch đã là má»™t kỳ công nên việc xây dá»±ng mộït ná»n móng vững và ng vá» há»c thuáºt, chÃnh trị, hà nh chánh chÆ°a kịp tiến hà nh.
Phải đến Ä‘á»i vua Anh Tông (1293-1314) nÆ°á»›c ta má»›i tạm yên. ChÃnh từ giai Ä‘oạn nà y, vai trò của Chu An nổi báºt lên vì ông đã chuyển biến từ má»™t tổ chức hà nh chánh có tÃnh chất bá»™ tá»™c lên tầm vóc má»™t quốc gia. Chuyển biến đó không nằm trong hình thức công quyá»n nhÆ°ng nằm trong má»™t số định chế và quan niệm cÆ¡ bản.
Thứ nhất, từ Ä‘á»i Anh Tông, tầng lá»›p quan lại là thà nh phần có vai trò quyết định trong việc nắm giữ váºn mệnh quốc gia đã chuyển từ giá»›i quà tá»™c nhà Trần sang giá»›i nho sÄ©. Theo sách vở, triá»u đình có những lÆ°Æ¡ng đống nhÆ° Äoà n Nhữ Hà i, Phạm NgÅ© Lão, TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu, Nguyá»…n Trung Ngạn, Chu An Ä‘á»u không phải ngÆ°á»i trong tôn thất. Tuy vẫn có những tranh chấp trong giá»›i thân tá»™c nhà Trần nhÆ°ng giá»›i quan lại giữ được tÆ° thế Ä‘á»™c láºp, không để bị lôi cuốn và o những phe đảng của hoà ng gia. Giai Ä‘oạn nà y mặc dù các hoà ng thân quốc thÃch vẫn còn giữ những thái ấp, Ä‘iá»n trang rá»™ng lá»›n nhÆ°ng chỉ là những phú gia chứ không còn vai trò quyết định quốc gia nhÆ° thá»i kỳ đầu. Ngay cả binh quyá»n cÅ©ng đã giao cho nhiá»u ngÆ°á»i thuá»™c hà ng dân dã. Chúng ta cÅ©ng đã thấy, triá»u Trần cÅ©ng nhÆ° nhiá»u triá»u đại khác, giao phó việc quân sá»± cho má»™t số ngÆ°á»i trong hoà ng tá»™c, thÆ°á»ng dân chỉ là m tì tÆ°á»›ng, phó tÆ°á»›ng. Äến giai Ä‘oạn nà y, quyá»n lá»±c đó đã giảm dần.
Thứ hai, quốc gia tuy vẫn chú trá»ng việc quân sá»± nhÆ°ng đã chuyển hÆ°á»›ng ná»— lá»±c sang xây dá»±ng những định chế hà nh chánh, giáo dục, kinh tế và xã há»™i. Luáºt lệ được qui định rõ rà ng, thay thế tÃnh chất Ä‘iá»n ấp nông nô. Tổ chức hà nh chánh được thà nh láºp, có hệ thống quan chế, văn võ. Khoa thi Thái há»c sinh được mở ra từ năm 1323, lại cấm thói vẽ mình của quân lÃnh. Chu An cÅ©ng cải tổ lại việc thi cá» và khuyến khÃch việc dùng quốc âm. ChÃnh ông cÅ©ng là m thÆ¡ bằng chữ nôm. Tuy không rõ Ä‘á»i nà y thi cá» gồm những môn gì nhÆ°ng thuở ấy nÆ°á»›c ta không chỉ theo lối từ chÆ°Æ¡ng mà cÅ©ng có những há»c thuáºt má»›i, chẳng hạn nhÆ° Trần Nguyên Äán đã soạn được bá»™ Bách Thế Thông Khảo nghiên cứu vá» thiên văn, lịch pháp. Äá»i Hồ lại có toán pháp trong kỳ thi đủ biết ông cha ta cÅ©ng chuá»™ng thá»±c dụng. Những cải cách vá» quân sá»±, những phát kiến vá» chiến thuyá»n, súng thần công và i mÆ°Æ¡i năm sau cho thấy thá»i đó trình Ä‘á»™ khoa há»c của nÆ°á»›c ta khá cao, nhiá»u Ä‘iểm trá»™i hÆ¡n cả Tà u. Có lẽ vì thế mà khi lấy được nÆ°á»›c ta, nhà Minh bắt hết nhân tà i, thợ khéo Ä‘em vá» nÆ°á»›c . Việc cải cách thi cá» cho ta thấy quốc gia đã chuyển từ việc sá» dụng ngÆ°á»i thân thÃch trong hoà ng tá»™c sang việc dá»±a trên thá»±c tà i để tuyển dụng quan lại trị nÆ°á»›c.
Thứ ba, từ má»™t xã há»™i vá»›i tinh thần Ä‘a giáo – Nho ThÃch Lão – Chu An và những bạn đồng liêu đã đẩy lùi hai tôn giáo lá»›n là Pháºt và Lão xuống quần chúng và nâng Nho giáo lên thà nh má»™t thứ khuôn mẫu chÃnh trị. Không phải ngẫu nhiên mà Văn Trinh Công đã trÆ°á»›c tác Tứ ThÆ° Thuyết Ước và rất có thể đây là má»™t trong những diá»…n dịch, bình luáºn và giải thÃch đạo nho sá»›m nhất của Việt Nam. Tuy hiện nay chúng ta không còn tà i liệu nà o vá» tác phẩm nà y nhÆ°ng có lẽ Chu An có quan Ä‘iểm riêng chứ không sao chép lại quan Ä‘iểm của Tống nho, Hán nho. Chuyển biến từ má»™t há»c thuáºt sang má»™t định chế chÃnh trị, Chu An đã khởi đầu má»™t thá»i kỳ má»›i trong đó nho giáo trở thà nh chÆ°Æ¡ng trình há»c Ä‘Æ°á»ng chÃnh thức và Tứ ThÆ° là sách giáo khoa cho bất cứ sÄ© tá» nà o muốn Ä‘i thi. Khuôn mẫu chÃnh trị của ông nằm trong tám chữ cùng lý, chÃnh tâm, tịch tà , cá»± bế. Cùng lý là hiểu phải cho đến nÆ¡i đến chốn, chÃnh tâm là giữ lòng cho ngay thẳng, tịch tà là trừ bá» thói hÆ°, táºt xấu, chống lại tà thuyết và cá»± bế là ngăn ngừa cái dở. Bốn Ä‘iá»u đó cho thấy ông chú trá»ng hai Ä‘iá»u tÃch cá»±c (phải theo) và hai Ä‘iá»u tiêu cá»±c (phải chống). Mặc dù không ai biết tịch tà , cá»± bế được hiểu theo nghÄ©a nà o nhÆ°ng thá»i đó đạo Pháºt, đạo Lão suy vi, nhiá»u tăng lữ pháp sÆ° thÃch chuyện huyá»n hoặc, mê tÃn nên má»™t số danh nho đã lên tiếng đả kÃch. Có lẽ Chu An cÅ©ng muốn nhấn mạnh và o việc bà i xÃch dị Ä‘oan. Äiá»u đáng nói là ông không chống lại Pháºt Lão để nâng Nho giáo lên hà ng Ä‘á»™c tôn, nhÆ°ng rõ rà ng chú trá»ng vá» xây dá»±ng má»™t xã há»™i trong cÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng, pháp trị theo khuôn mẫu Khổng Mạnh. Thà nh thá», Ä‘á»i sống ông vẫn không câu nệ mà lại tiêu dao tá»± tại. Biệt hiệu Tiá»u Ẩn mô tả cái phong vị nhà n nhã và là má»™t hình ảnh khoáng dáºt rất Lão Trang. Hai câu của ông nói lên Ä‘iá»u đó:
Thân dữ cô vân thÆ°á»ng luyến tụ,
Tâm đồng cổ tỉnh bất sinh lan.
Tạm dịch
Lòng như giếng cũ đâu còn sóng,
Thân vá»›i mây chiá»u vẫn nhá»› non.
Chỉ mÆ°á»i sáu chữ mà ta thấy cái tÄ©nh lãng, hÆ° không chan chứa trong Ä‘á»i sống, nói lên má»™t sá»± tiêu biểu của tam giáo hòa đồng, khi trẻ thì mòn gót lá»ng trán để giúp Ä‘á»i nhÆ°ng khi già thì quay lại là m bạn vá»›i mây ngà n hạc ná»™i.
Thứ tÆ°, Chu An và thế hệ của ông cÅ©ng san định lại phong hóa, lá»… nghi cho xã há»™i Việt Nam. TrÆ°á»›c đây, dân tá»™c Việt có lẽ chÆ°a có những qui phạm rõ rệt và đá»i sống và sinh hoạt còn nhiá»u tÃnh chất bản năng. Äiển hình là nhà Trần có thói anh em, há» hà ng lấy lẫn nhau. Rất có thể tục lệ nà y thá»i đó phổ thông ở nhiá»u nÆ¡i trên đất nÆ°á»›c chúng ta nên khi Ä‘Æ°a và o triá»u đình không ai phản đối. Từ thá»i Chu An, ngoà i cải tổ hà nh chánh, ông cÅ©ng qui luáºt hóa các phong tục xã há»™i, tạo nên má»™t bản sắc riêng cho má»™t quốc gia mà ngÆ°á»i Tà u phải gá»i là “văn hiến chi bang†. NgÆ°á»i trong cùng há» không được kiện cáo lẫn nhau để nâng cao tinh thần gia tá»™c và liên Ä‘á»›i trách nhiệm. Tuy đây chỉ là má»™t Ä‘iểm nhá» trong cÆ¡ chế luáºt lệ thá»i bấy giá», chúng ta có thể nghÄ© rằng Chu An muốn chấn chỉnh lại phong hóa ngõ hầu củng cố cái gốc của nÆ°á»›c là lòng dân hầu bảo tồn thá»±c lá»±c khi có ngoại xâm. Tiếc rằng vua Dụ Tông quá hèn kém, lại ham chÆ¡i nên Văn Trinh Công Ä‘Ã nh bất lá»±c không cứu vãn được cÆ¡ nghiệp nhà Trần.
Từ những Æ°u Ä‘iểm đó, tuy vá» sau nÆ°á»›c ta bị nhà Minh xâm chiếm nhÆ°ng chỉ má»™t thá»i gian ngắn lại già nh được Ä‘á»™c láºp và đá»i Lê là má»™t trong những giai Ä‘oạn thịnh trị nhất trong lịch sá». Có thể nói má»™t số thà nh quả của triá»u Lê chÃnh là ảnh hưởng nối dà i của giai Ä‘oạn cuối Ä‘á»i Trần mà Chu An là ngÆ°á»i khởi xÆ°á»›ng.
Nói tóm lại, Chu An là má»™t nhân váºt hà nh chánh có công cải cách đã Ä‘Ã nh, nhÆ°ng đứng trên phÆ°Æ¡ng diện văn hóa, ông cÅ©ng đã có ảnh hưởng rất quan trá»ng. Ông là gạch nối giữa má»™t thá»i đại mà dân tá»™c chúng ta tuy đã lừng lẫy vá» võ công nhÆ°ng văn minh lại chÆ°a phát triển lắm để chuyển sang má»™t thá»i kỳ xây dá»±ng bản sắc dân tá»™c riêng ở má»™t góc trá»i. Tuy sá»± nghiệp của ông không hoà n thà nh trá»n vẹn, phần vì vua chúa hôn ám, phần vì váºn nÆ°á»›c ngả nghiêng, hết giặc Chiêm Thà nh lại đến giặc Minh tà n phá toà n bá»™ di sản tinh thần mà thá»i đại của ông đã gây dá»±ng nhÆ°ng vẫn đánh dấu má»™t bÆ°á»›c ngoặt lá»›n trong lịch sá». Má»™t Ä‘iá»u đáng tiếc là ngoà i má»™t và i lá»i phê bình vỠông, chúng ta không biết chắc quan Ä‘iểm của ông nhÆ° thế nà o. Nhiá»u há»c giả sau nà y đã phà n nà n là chủ trÆ°Æ¡ng thâm Ä‘á»™c của nhà Minh đã hủy diệt toà n bá»™ kho tà ng văn hóa của dân tá»™c Việt Nam mà triá»u Trần đã lên đến cao Ä‘iểm cả vá» binh bị lẫn há»c thuáºt. Sau thá»i Minh thuá»™c, tuy triá»u Lê có thừa hưởng má»™t phần nhá» cái phong thái văn minh của nhà Trần nhÆ°ng không bao lâu lại rÆ¡i và o cái há»c hÆ° văn, khiến Nho há»c trở thà nh má»™t con Ä‘Æ°á»ng tiến thân cháºt hẹp mà nhân tà i không thoát ra được. Lê Quà Äôn đã phải than là “Sau khi khôi phục, sÄ© phu Ãt á»i, đến Ä‘á»i Hồng Äức thì khoa mục nặng hÆ° văn, từ Ä‘á»i Äoan Khánh thì suy bại quá lắm.†Chúng ta hãy Ä‘á»c lại nguyên văn lá»i bình của Ngô SÄ© Liên vỠông để thấy rõ vị trà của Chu An:
NgÆ°á»i hiá»n được dùng ở Ä‘á»i thÆ°á»ng lo vua không thi hà nh Ä‘iá»u sở há»c của mình. Vua thì dùng ngÆ°á»i hiá»n mà hay lo ngÆ°á»i hiá»n không theo ý muốn của mình. Cho nên, vua tôi gặp nhau, từ xÆ°a đã là rất khó. Nho gia nÆ°á»›c Việt ta được dùng rất nhiá»u, nhÆ°ng kẻ thì chỉ nghÄ© đến công danh, kẻ thì lo là m già u, kẻ chỉ xu phụ, kẻ chỉ cốt ăn lá»™c giữ thân, Ãt ai chịu để tâm đến đạo đức, lo nghÄ© việc giúp vua nêu đức tốt để cho dân được nhá». Tô Hiến Thà nh thá»i Lý và Chu Văn Trinh Ä‘á»i Trần có lẽ cÅ©ng gần được. NhÆ°ng Hiến Thà nh gặp được vua sáng nên công danh sá»± nghiệp được thấy ngay Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, còn Chu Văn Trinh Ä‘á»i Trần không gặp được vua anh minh nên chÃnh há»c của Ông phải đến Ä‘á»i sau má»›i thấy được. Văn Trinh thá» vua thẳng thắn mà can ngăn, xuất xá» thì là m theo nghÄ©a lý, Ä‘Ã o tạo ngÆ°á»i tà i thì công khanh Ä‘á»u ở cá»a nhà ông mà ra, tiết tháo của ông cao thượng đến thiên tá» cÅ©ng không bắt là m bá» tôi được. Huống chi, tÆ° thế Ä‘Æ°á»ng hoà ng mà đạo là m thầy được nghiêm, giá»ng nói lẫm liệt mà bá»n nịnh hót phải sợ. Ngà n năm vá» sau, nghe phong Ä‘á»™ của ông, há kẻ Ä‘iêu ngoa lại không thà nh liêm chÃnh, kẻ yếu hèn lại không biết tá»± láºp hay sao? Nếu không tìm hiểu nguyên cá»›, thì ai biết thụy hiệu (tên hiệu khi chết do ngÆ°á»i sống căn cứ và o hà nh vi, tÃnh nết lúc sinh thá»i mà đặt) của ông xứng đáng vá»›i con ngÆ°á»i của ông. Ông xứng đáng được coi là ông tổ của nho gia nÆ°á»›c Việt để thá» trong Văn Miếu. Những ngÆ°á»i khác nhÆ° Trần Nguyên Äán là báºc hiá»n tà i trong khanh sÄ©, cùng há» vá»›i vua, tuy có khà phách trung phẫn nhÆ°ng lại bó tay bá» mặc váºn nÆ°á»›c không biết là m sao, chỉ lánh quyá»n tÆ°á»›ng quốc để mong bảo toà n gia thuá»™c. TrÆ°Æ¡ng Hán Siêu là quan văn há»c, tà i vượt hẳn má»i ngÆ°á»i, tuy cứng cá»i, chÃnh trá»±c nhÆ°ng lại chÆ¡i vá»›i kẻ không Ä‘ang chÆ¡i, gả con gái cho ngÆ°á»i không đáng gả. Há» so vá»›i Văn Trinh có gì đáng kể, huống hồ những kẻ còn kém hÆ¡n hai ông nà y.
(Äại Việt Sá» Ký toà n thÆ°, bản ká»· quyển 7, tá» 34a-b và 35a-b).
Má»™t sá» thần vốn nổi tiếng là kỹ lưỡng, kén chá»n từng chữ, từng lá»i đã già nh bấy nhiêu câu khen ngợi đủ thấy Chu An được kÃnh trá»ng đến thế nà o.
Lê Tung trong Việt Giám Thông Khảo Tổng Luáºn thì hạ bút ca tụng bà i Thất Trảm Sá»› là “Thất trảm chi sá»›, nghÄ©a Ä‘á»™ng cà n khôn†(bà i sá»› xin chém bảy tên nịnh thần, nghÄ©a khà động tá»›i trá»i đất)
TÃnh khà của ông lẫm liệt đã Ä‘Ã nh, văn chÆ°Æ¡ng của ông cÅ©ng hết sức cao tiết. Phan Huy Chú phê bình Tiá»u Ẩn thi táºp là “ThÆ¡ hết sức trong sáng, u dáºt, nhà n nhã tá»± tại, khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c tưởng nhÆ° thấy được cái thú cao của việc ở ẩn nhÆ° thế nà o†Há» Phan cÅ©ng ca ngợi ông là â€há»c nghiệp thuần túy, tiết tháo cao thượng, là ng Nho nÆ°á»›c Việt ta trÆ°á»›c sau chỉ có mình ông, các ông khác không thể so sánh đượcâ€.
Äể kết luáºn, chúng tôi xin mượn bốn câu thÆ¡ của vua Dá»±c Tôn (Tá»± Äức) trong Việt Sá» tổng vịnh viết vỠông nhÆ° sau:
Thượng tÆ°á»ng sÆ¡n đẩu thế gian sÆ°,
Tâm dự nhân quai nhất khứ trừ.
Thất trảm sớ thà nh thiên địa giám,
Trực thanh bất cộng hữu Trần suy.
Phá»ng dịch
Gian tà đâu để tung hoà nh,
Khà cao vằng vặc lÆ°u danh sáng ngá»i.
Sá»› dâng chứng vá»›i đất trá»i,
Không Ä‘ang tâm sống cảnh Ä‘á»i suy vi.
TÆ°Æ¡ng truyá»n khi ông mở trÆ°á»ng dạy há»c, rất đông há»c trò tìm đến thụ nghiệp. Trong số há»c trò có má»™t thanh niên, mặt mÅ©i sáng sủa hôm nà o cÅ©ng đến tháºt sá»›m. Ông khen là chăm chỉ nhÆ°ng há»i thì ngáºp ngừng không nói quê quán ở đâu. Ông cho ngÆ°á»i Ä‘i theo thấy ngÆ°á»i đó Ä‘i đến đầm Äại (nằm giữa các là ng Äại Từ, Tứ Kỳ, Huỳnh Cung) thì biến mất nên ngá» là thủy thần.
Năm đó, trá»i đại hạn, nắng đã lâu mà không mÆ°a, dân chúng khổ sở lắm. Má»™t hôm, sau khi giảng bà i xong, ông lên tiếng há»i há»c trò ai là ngÆ°á»i có tà i là m mÆ°a giúp dân. NgÆ°á»i há»c trò ấy ngần ngừ nhÆ°ng sau cÅ©ng bÆ°á»›c ra thÆ°a rằng:
- Việc mÆ°a nắng là việc của Thiên Äình, con vâng lá»i thầy là nghịch lại thượng giá»›i, nhÆ°ng cÅ©ng xin thá» sức. Nếu có chuyện gì không hay xin thầy chu toà n cho.
Nói rồi, ra đứng giữa sân, lấy nghiên mà i má»±c, ngá»a mặt lên khấn, lấy bút thấm má»±c vãi ra bốn phÆ°Æ¡ng. Lúc hết má»±c tung bút và nghiên lên trá»i. Láºp tức, mây Ä‘en kéo đến, sấm chá»›p ầm ầm, trá»i đổ má»™t tráºn mÆ°a tháºt lá»›n. NgÆ°á»i há»c trò Ä‘á»™i mÆ°a Ä‘i vá», ra đến cá»a thì biến mất.
Sáng hôn sau, không thấy y trở lại há»c, Chu An cho ngÆ°á»i đến đầm Äại tìm thì thấy má»™t con thuồng luồng tháºt to chết nổi trên mặt nÆ°á»›c. Ông thÆ°Æ¡ng xót, sai há»c trò vá»›t xác mang vá» mai táng tá» tế. Dân là ng thấy váºy láºp Ä‘á»n thá», nay vẫn còn.
Chá»— nghiên má»±c ném lên rÆ¡i xuống nay thà nh đầm nÆ°á»›c lúc nà o cÅ©ng Ä‘en, gá»i là đầm Má»±c. Quản bút rÆ¡i xuống là ng Tả Thanh Oai, sau nà y là má»™t là ng văn há»c nổi tiếng (quê hÆ°Æ¡ng Ngô Thá»i SÄ©, Ngô Thá»i Nhiệm triá»u Lê). Trong Ä‘á»n thá» còn má»™t đôi câu đối ghi lại sá»± tÃch nà y:
Mặc nghiá»…n khởi tÆ°á»ng vân, nhất bút lá»±c hồi thiên tá»± thuáºn,
Chu đình lÆ°u hóa vÅ©, thiên trù vá»ng thiếp địa phồn khô
(Mây là nh từ nghiên má»±c bay lên, má»™t ngá»n bút ra công trá»i thuáºn theo lẽ phải, MÆ°a tốt giữa sân son đổ xuống, nghìn cánh đồng dá»™i nÆ°á»›c, đất Ä‘ang khô cÅ©ng trổ mùa).
Chu đình là sân son mà cÅ©ng là trÆ°á»ng há»c há» Chu. Không biết trong những ngÆ°á»i từ ngưỡng cá»a Chu Văn An mà ra, ai đã theo gÆ°Æ¡ng tiá»n nhân mà là m được mây là nh, mÆ°a ngá»t cho đất nÆ°á»›c.
Tháng 9, 1998
THƯ MỤC THAM KHẢO
• Äặng Kim Ngá»c, Chu Văn An (1292-1370) Nhà SÆ° Phạm Mẫu Má»±c Cuối Äá»i Trần (tr 165-166) Ban Văn Hóa Văn Nghệ Trung Ương, Văn Hóa Việt Nam, Tổng Hợp 1989-1995 Hà Ná»™i 1989
• Äà o Duy Anh, Việt Nam Văn Hóa Sá» CÆ°Æ¡ng, Quan Hải Tùng ThÆ°, Hà Ná»™i 1938
• Há»™i Aùi Hữu Bưởi – CVA Nam California, Ká»· Yếu 90 Năm Văn Há»c TrÆ°á»ng Bưởi – Chu Văn An Äinh Sá»u 1997
• Lãng Nhân, Giai Thoại Là ng Nho toà n táºp, CÆ¡ Sở Xuất Bản ZIELEKS, Texas 1985
• Ngô Tất Tố, Văn Há»c Äá»i Lý, nguyên bản 1941ù, Äại Nam, California in lại, không Ä‘á» năm
• Ngô Tất Tố, Văn Há»c Äá»i Trần, Khai Trà Saigon, 1960
• Nguyá»…n Huyá»n Anh, Việt Nam Danh Nhân Từ Äiển, ZIELEKS, Texas 1981
• Nguyá»…n Khắc Thuần, Việt Sá» Giai Thoại, táºp 3, Nhà Xuất Bản Giáo Dục TP HCM 1997
• Nguyá»…n Q. Thắng, Nguyá»…n Bá Thế, Từ Äiển Nhân Váºt Lịch Sá» Việt Nam, Nhà Xuất Bản Khoa Há»c Xã Há»™i Saigon 1992
• Trần Trá»ng Kim, Việt Nam Sá» Lược, Trung Tâm Há»c Liệu Bá»™ Giáo Dục 1971
• Uûy Ban Khoa Há»c Xã Há»™i Việt Nam, Lịch Sá» Việt Nam Táºp 1, Nhà Xuất Bản Khoa Há»c Xã Há»™i, Hà Ná»™i 1976
_______________________________
Ông chÃnh tên Chu An, sau khi chết được truy tặng tên thụy Văn Trinh, tÆ°á»›c Công nên Ä‘á»i sau hay gá»i là Chu Văn An
Bố miệt mang hà i qui khứ nháºt, Thanh đầu bạch phát dục Nghi Xuân (thÆ¡ Trần Nguyên Äán trong bà i Hạ Tiá»u Ẩn Tiên Sinh Bái Quốc Tá» Giám TÆ° Nghiệp tức là Mừng Tiá»u Ẩn Tiên Sinh Nháºn Chức TÆ° Nghiệp Quốc Tá» Giám) tạm dịch già y cá» vá»› gai ôn chuyện cÅ©, đầu xanh tóc trắng tắm chung sông. Tuy nhiên nhiá»u há»c giả đã nghi ngá» bà i nà y không phải của Trần Nguyên Äán.
Cung Túc VÆ°Æ¡ng Dục là anh vua Dụ Tông, đáng lẽ phải được kế nghiệp vua Hiến Tông nhÆ°ng Minh Tông lại láºp con út. Khi Dụ Tông mất, bà Hiến Từ láºp Nháºt Lá»… lấy cá»› là Nháºt Lá»… cÅ©ng là con của Cung Túc VÆ°Æ¡ng, cha không được là m vua thì con phải được là m vua. Sau Nháºt Lá»… đánh thuốc Ä‘á»™c giết bà .
Má»™t kỹ sÆ° ngÆ°á»i Việt tên Nguyá»…n An trong số bị quân Minh bắt vá» Tà u đã là ngÆ°á»i coi sóc việc xây thà nh Bắc Kinh thá»i Minh Thà nh Tổ (VÄ©nh Lạc) KhÆ°Æ¡ng Bá»u, Má»™t ngÆ°á»i Việt Nam xây dá»±ng thà nh Bắc Kinh, Văn Nghệ Tiá»n Phong 476, 15-30 tháng 11, 1995
Äá»i Dụ Tông, năm 1368 Doãn Thuấn Thần sang sứ nhà Minh được vua Minh khen là giữ được văn minh Trung nguyên, hÆ¡n các dân tá»™c khác thay đổi theo nhà Nguyên (An Nam tế hữu Trần, Phong tục bất Nguyên nhân. Y quan Chu chế Ä‘á»™, Lá»… nhạc Tống quân thần) Phạm Cao DÆ°Æ¡ng, Ai đã gá»i nÆ°á»›c ta là má»™t nÆ°á»›c văn hiến 1989 (mảnh báo cắt, không rõ tên)
Äà o Duy Anh, Việt Nam Văn Hóa Sá» CÆ°Æ¡ng, Quan Hải Tùng ThÆ° 1938 tr 237-238
Nguyá»…n Khắc Thuần, Việt Sá» giai thoại, táºp 3, Chu Văn An, Nhà Xuất Bản Giáo Dục, Saigon 1997, trang 79-81
Thi cá»±c thanh sảng u dáºt, nhà n nhã tá»± tại, khả tưởng kiến ẩn cÆ° nhi cao thú dã (Phan Huy Chú)
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: