Trong truyá»n thuyết và cổ tÃch dân gian, hình tượng DÆ°Æ¡ng Không Lá»™ (1016-1094) thÆ°á»ng được hình dung là ông Khổng Lồ đúc chuông, lấy nón là m thuyá»n, lấy gáºy tÃch trượng là m mái chèo, chở hết cả kho đồng xứ Bắc vá» nÆ°á»›c Nam và hình tượng Nguyá»…n Minh Không (1066-1141) thÆ°á»ng được hình dung là nhà sÆ° có pháp thuáºt cao chữa cho vua Lý Thần Tông khá»i bệnh hóa hổ. Cả hai ông Ä‘á»u là quốc sÆ° Ä‘á»i Lý nhÆ°ng theo lịch sá» thì DÆ°Æ¡ng Không Lá»™ là quốc sÆ° Ä‘á»i vua Lý Thánh Tông (1054-1072) và Nguyá»…n Minh Không là quốc sÆ° Ä‘á»i vua Lý Thần Tông (1128-1138). Vấn Ä‘á» thân nhân của hai vị quốc sÆ° tưởng đã được giải quyết thá»a đáng từ giữa tháºp niên 80 của thế ká»· XX, váºy mà đến giữa năm 2004 vẫn có vị giáo sÆ° còn cho rằng thá»±c ra hai vị quốc sÆ° đó vẫn chỉ là má»™t.
Trong bà i viết vá» Hiện tượng há»™i nháºp văn hóa dÆ°á»›i thá»i Lý - Trần nhìn từ má»™t trung tâm Pháºt giáo tiêu biểu Quỳnh Lâm in trên nguyệt san Giác ngá»™ số ra tháng 4-2004, GS Huệ Chi cho rằng:
"NgÆ°á»i thứ nhất đến vá»›i chùa Quỳnh Lâm không được chÃnh thức ghi trong sách vở của Nhà nÆ°á»›c Äại Việt, nhÆ°ng lại được nhiá»u truyá»n thống dân gian lÆ°u lại là 1 vị sÆ° Ä‘á»i Lý: Không Lá»™. TÆ°Æ¡ng truyá»n ông là ngÆ°á»i có công khởi dá»±ng chùa Quỳnh Lâm và o giai Ä‘oạn đầu. Ngay tấm bia lá»›n trÆ°á»›c cổng chùa, tuy văn bản bị khắc lại đã rất lủng củng, vẫn còn những dòng chữ xác nháºn công lao của con ngÆ°á»i nà y từng đúc nên pho tượng Di Lặc cao 6 trượng 6 thÆ°á»›c tại chùa Quỳnh. Theo Thiá»n uyển táºp anh thì Không Lá»™ là vị thiá»n sÆ° thuá»™c thế hệ thứ 9 dòng thiá»n Vô Ngôn Thông. NhÆ°ng theo hà nh trang của Không Lá»™ ngay cả 1 hệ thống tà i liệu folklore tồn tại từ thá»i Lý - Trần đến nay thì ông lại là ngÆ°á»i có nhiá»u phép thuáºt". Tiếp đó GS lại viết: "Ở đây ông gắn bó nhÆ° hình vá»›i bóng vá»›i 1 cái tên khác: Nguyá»…n Minh Không - ngÆ°á»i đã từng chữa cho vua Lý Thần Tông khá»i căn bệnh hiểm nghèo hóa hổ. Có thể thấy Nguyá»…n Minh Không folkfore hóa chÃnh là con số cá»™ng giữa 1 Không Lá»™ thiá»n tông và 1 Không Lá»™ máºt tông mà có. NhÆ°ng có phần chắc, Ä‘iểm xuất phát đầu tiên của cái thần lá»±c siêu việt của vị sÆ° Minh không nà y chÃnh là nguồn tÃn ngưỡng bản địa rất phong phú trong Ä‘á»i sống ngÆ°á»i Việt. Nó không tách khá»i 1 thứ bùa chú dân gian cÅ©ng nhÆ° vá» mặt tÆ° tưởng, nó thấm Ä‘áºm triết lý dân gian của dân tá»™c Việt Nam".
NhÆ° váºy nếu theo đúng lôgÃc của Ä‘oạn văn là Không Lá»™, nhÆ°ng ở phần sau của Ä‘oạn văn lại là Nguyá»…n Minh Không "1 cái tên khác" của Không Lá»™? Rõ rà ng ở đây có sá»± nháºp là m má»™t 2 nhân váºt được coi là có tháºt trong lịch sá» (có quê quán, năm sinh, năm mất, có hà nh trạng được lịch sá» ghi chép). Không rõ GS xuất phát từ những cÆ¡ sở suy luáºn khoa há»c nà o mà lại nháºp 2 vị quốc sÆ° thá»i Lý sống ở 2 Ä‘á»i vua cách nhau và o 1 vị nhÆ° thế, cho dù đó chỉ là hiện tượng folklore hóa.
Vá» sá»± nhầm lẫn nà y, PGS Bùi Duy Tân từng có lá»i giải đáp trong bà i viết Không Lộ… sÆ° tổ chùa Keo… cuá»™c Ä‘á»i, văn nghiệp công bố trên ná»™i san Nghiên cứu Pháºt há»c số 5-1992, nay được tuyển và o công trình Khảo và luáºn má»™t số thể loại tác gia, tác phẩm văn há»c trung đại Việt Nam, táºp 2, Nxb Äại há»c Quốc gia Hà Ná»™i năm 2001 của ông. PGS Bùi Duy Tân viết: "Do có sá»± nhầm lẫn chÆ°a rõ từ bao giá» giữa Không Lá»™ và Minh Không, con ngÆ°á»i và huyá»n thoại… mà má»™t số táºp sách, bà i báo xuất bản ở trung Æ°Æ¡ng và địa phÆ°Æ¡ng trÆ°á»›c đây (nhÆ° sách Chùa Keo của Äá»— Văn Ninh, Trịnh Cao Tưởng, Ty Văn hóa Thái Bình xb 1974, ThÆ¡ văn Lý - Trần, Nxb Khoa há»c Xã há»™i, Hà Ná»™i, 1977, Di tÃch lịch sá» văn hóa Việt Nam, Nxb Khoa há»c Xã há»™i, Hà Ná»™i, 1991) chÆ°a có sá»± phân định rõ rà ng tiểu sá» và hà nh trạng của 2 thiá»n sÆ° nà y, tháºm chà còn cho "chuyện vá» quốc sÆ° thá»i Lý có thể đúng sai khó bá» khảo định" (Chùa Keo, sÄ‘d). Äiá»u đáng nói hÆ¡n nữa là tác giả của những Ä‘iá»u nghi ngỠấy Ä‘á»u có Ä‘á»c Ãt hoặc nhiá»u những thÆ° tịch cổ hầu hết đã được phiên dịch, xuất bản nhÆ° Thiá»n uyển táºp anh, LÄ©nh Nam chÃch quái, Äại Việt sá» ký toà n thÆ°, An Nam chà lược, Nam Ông má»™ng lục… trong đó 2 thiá»n sÆ° khác nhau cả vá» tên há», quê quán, năm mất… chỉ còn nhầm nhoè đôi chút. Thế mà còn quá tháºn trá»ng nên vẫn chÆ°a cả quyết đây là 2 con ngÆ°á»i Ä‘Ãch thá»±c. Lạ nữa sau khi Phạm Äức Duáºt đã công bố Sá»± tÃch Không Lá»™, Minh Không trên Nghiên cứu Hán Nôm, 1984 Vá» má»™t táºp sách Quốc sÆ° bảo lục của Äặng Xuân Bảng, viết khoảng năm 1898, biện minh vá» 2 nhà sÆ° nà y" mà Thiá»n uyển táºp anh in năm 1990 vẫn cứ "Tạm lược bá» chuyện Minh Không, không Ä‘Æ°a và o bản dịch nà y". Sách Di tÃch lịch sá» văn hóa Việt Nam xuất bản năm 1991 cÅ©ng chÆ°a tháºt rạch ròi trong việc khảo cứu vá» các Ä‘á»n chùa liên quan đến 2 nhà sÆ°. Vì váºy muốn có má»™t thá»±c lá»±c vá» DÆ°Æ¡ng Không Lá»™ để có thể giải toả những nghi vấn, ngá»™ nháºn vá» sÆ° tổ chùa Keo, tuy mất thì giá» nhÆ°ng không khó khăn gì lắm, chỉ cần dá»±a và o Thiá»n uyển táºp anh, LÄ©nh Nam chÃch quái, Äại Việt sá» ký toà n thÆ°, và Quốc sÆ° bảo lục, nghiên cứu Äặng Xuân Bảng đã viết: Không Lá»™ há» DÆ°Æ¡ng, Minh Không há» Nguyá»…n, há» không giống nhau. Không Lá»™ quán ở Hải Thanh, Minh Không ở Äà m Xá, quán chỉ cÅ©ng khác nhau. Không Lá»™ sinh năm BÃnh Thìn, niên hiệu Thuáºn Thiên thứ 7 (1016) Ä‘á»i Lý Thái Tổ, Minh Không sinh năm BÃnh Ngá», niên hiệu Long ChÆ°Æ¡ng Thiên Tá»± thứ 1 (1066) Ä‘á»i Lý Thánh Tông. Không Lá»™ tịch năm Giáp Tuất, niên hiệu Há»™i Phong thứ 3 (1094) Ä‘á»i Lý Nhân Tông, Minh Không tịch năm Tân Dáºu niên hiệu Äại Äịnh thứ 2 (1141) Ä‘á»i Lý Anh Tông... Khi sinh cách nhau 48 năm, ngà y sinh, ngà y tịch cÅ©ng không giống nhau"
(Dẫn theo sách Khảo và luáºn của PGS Bùi Duy Tân, tr.170).
Việc chùa Quỳnh Lâm đại thiá»n tá»± do Không Lá»™ khởi dá»±ng hay do Nguyá»…n Minh Không khởi dá»±ng cÅ©ng là má»™t vấn Ä‘á» cần phải bà n thêm. Biên niên lịch sá» các Ä‘á»i vua Lý Thánh Tông, Lý Nhân Tông chÆ°a thấy nhắc đến sá»± hiện diện của trung tâm Pháºt giáo Quỳnh Lâm mặc dù nhà vua và thái háºu Ỷ Lan cho dá»±ng khá nhiá»u ngôi chùa lá»›n. Thá»±c ra thì trong tấm bia trÆ°á»›c cá»a chùa có dòng chữ: "Nguyên hữu Lý triá»u Äinh Lê Lý Trần lịch đại tháºp xÃch. Lý thị đệ tứ cung phi vÆ°Æ¡ng tạo thượng Ä‘iện ngÅ© tầng cao tháºp xÃch. Trần triá»u trùng tu kiến tạo ký vãng cổ đế vÆ°Æ¡ng…" có thể dịch là : "Nguyên có từ thá»i nhà Lý, nhiá»u Ä‘á»i sÆ° tổ các thá»i Äinh Lê Lý Trần Pháºt Không Lá»™ đức cao khởi tạo Di Lặc Pháºt cao 6 trượng 60 thÆ°á»›c. Cung phi Ä‘á»i vua thứ tÆ° nhà Lý xây toà thượng Ä‘iện cao 5 tầng 70 thÆ°á»›c. Triá»u đại nhà Trần tiếp tục trùng tu…". Ná»™i dung của Ä‘oạn văn bia trên chỉ nói việc Không Lá»™ tạc tượng Di Lạc, không nói chuyện khởi dá»±ng chùa Quỳnh Lâm. Cho nên việc Ä‘Æ°a Không Lá»™ là ngÆ°á»i thứ nhất có công khởi dá»±ng chùa Quỳnh e là điá»u chÆ°a tháºt thá»a đáng. Rất có thể thá»i Không Lá»™ còn tại thế chÆ°a hiện diện ngôi chùa Quỳnh ở huyện Äông Triá»u. Trong khi đó thì thần phả viết vá» DÆ°Æ¡ng Không Lá»™ không há» nói đến việc nhà sÆ° nà y dá»±ng chùa Quỳnh Lâm hay đúc tượng chùa Quỳnh Lâm cả. Bản giá»›i thiệu Di tÃch lịch sá» văn hóa chùa Keo tỉnh Thái Bình do Bảo tà ng tỉnh Thái Bình và Công ty phát hà nh sách Thái Bình xuất bản năm 2000 có viết: "Theo sá» sách thiá»n sÆ° há» DÆ°Æ¡ng, húy là Minh Nghiêm, hiệu là Không Lá»™, ngÆ°á»i là ng Giao Thủy, phủ Hà Thanh nối Ä‘á»i là m nghỠđánh cá. Mẹ ngÆ°á»i há» Nguyá»…n, ngÆ°á»i ở ấp Hán Lý, huyện VÄ©nh Lại, phủ Ninh Giang, tỉnh Hải DÆ°Æ¡ng. Thiá»n sÆ° sinh ngà y 14 tháng 9 năm BÃnh Thìn (1016) xuất thân là m nghá» chà i lÆ°á»›i, song đức Không Lá»™ là ngÆ°á»i có chà hÆ°á»›ng má»™ đạo thiá»n. Năm 29 tuổi Ä‘i tu tại chùa Hà Trạch cùng các sÆ° Äạo Hanh, Giác Hải kết bạn chuyên tâm nghiên cứu đạo thiá»n. Năm 1060 ba ông đã sang Tây Trúc để tu luyện vỠđạo Pháºt. Năm 1061 thá»i vua Lý Thánh Tông, sÆ° vá» nÆ°á»›c, dá»±ng chùa Nghiêm Quang, tiá»n thân của chùa Thần Quang ngà y nay. Từ đó ông Ä‘i chu du khắp vùng rá»™ng lá»›n của châu thổ Bắc Bá»™, dá»±ng chùa, truyá»n bá đạo Pháºt và được suy tôn là vị tổ thứ 9 của phái thiá»n Việt Nam. Ông có công chữa bệnh cho vua Lý Thánh Tông và được vua phong cho là m quốc sÆ° triá»u Lý. Ngà y 3 tháng 6 năm Nhâm Tuất (1094 - Ä‘á»i vua Lý Nhân Tông) đức Không Lá»™ hóa, hưởng thá» 79 tuổi. Äến năm 1167 Ä‘á»i vua Lý Anh Tông, nhà vua xuống chiếu đổi tên chùa Nghiêm Quang thà nh chùa Thần Quang". Bản giá»›i thiệu Di tÃch lịch sá» văn hóa chùa Äịch Lá»™ng do tác giả Lã Äăng Báºt viết, Sở Du lịch tỉnh Ninh Bình xuất bản 1997 thì lại viết rất kỹ vá» nhà sÆ° Nguyá»…n Minh Không dá»±a theo thần phả lÆ°u trữ tại chùa. Thần phả viết: "Nguyá»…n Minh Không sinh 15-10-1065 ở Ä‘á»i vua Lý Thánh Tông (1054-1072) tại xã Äà m Xá, phủ TÆ°á»ng Yên (nay là xã Gia Thắng, huyện Gia Viá»…n, tỉnh Ninh Bình) tên tá»± là Chà Thà nh. Năm 11 tuổi, ngà i xuất gia thá» giáo đạo Pháºt vá»›i Từ Äạo Hạnh (?-1117) ngÆ°á»i là ng Yên Lãng (nay thuá»™c Hà Ná»™i) là má»™t báºc cao tăng nổi tiếng thá»i bấy giá». Trở thà nh nhà tu hà nh, thiá»n sÆ° Nguyá»…n Minh Không đã láºp ra nhiá»u chùa và trụ trì ở nhiá»u chùa nhÆ° chùa Quỳnh Lâm (xã Hạ Lôi, huyện Äông Triá»u, tỉnh Quảng Ninh) chùa Phả Lại (huyện Quế DÆ°Æ¡ng, tỉnh Bắc Ninh). Ngà i là má»™t nhà tu hà nh lá»›n thá»i bấy giá». Äại Việt sá» ký toà n thÆ° có ghi: "Quốc sÆ° Minh Không rất linh ứng. Phà m khi có thủy hạn, tai há»a gì cầu đảo Ä‘á»u linh nghiệm cả" (Nxb Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i, 1973, tr.277). Sách Kiến trúc Pháºt giáo Việt Nam táºp 1 của tác giả Nguyá»…n Bá Lăng, Viện Äại há»c Vạn Hạnh Sà i Gòn xuất bản 1972 cÅ©ng ghi "gần An Sinh, tại xã Hà Lôi có chùa Quỳnh Lâm. Chùa do thiá»n sÆ° Nguyá»…n Minh Không triá»u Lý láºp ra và ngoà i có đúc 1 pho tượng Pháºt bằng đồng tháºt lá»›n để thá» trong chùa. Tượng nà y là má»™t trong Thiên Nam tứ khà đã nói ở trên" (tr.119).
NhÆ° váºy là rõ, DÆ°Æ¡ng Không Lá»™ và Nguyá»…n Minh Không tuy Ä‘á»u là quốc sÆ° thá»i Lý, Ä‘á»u chữa bệnh cho 2 nhà vua, nhÆ°ng là 2 con ngÆ°á»i tháºt khác nhau, sống ở các Ä‘á»i vua khác nhau và công trạng cÅ©ng khác nhau. DÆ°Æ¡ng Không Lá»™ là sÆ° tổ chùa Thần Quang tức chùa Keo Thái Bình còn Nguyá»…n Minh Không là sÆ° tổ chùa Quỳnh Lâm, Quảng Ninh. Hà nh trạng và tiểu sá» nhân thân của 2 vị sÆ° nà y đã được Ãt nhiá»u sá» sách, thần phả, truyá»n thuyết, cổ tÃch khẳng định và sá»± nhầm lẫn cho 2 vị chỉ là 1 con ngÆ°á»i cho đến táºn giữa năm 2004 nà y là má»™t Ä‘iá»u không nên có, khó chấp nháºn.
C.H
Các chủ đỠkhác cùng chuyên mục nà y: