Loạn An Lộc Sơn, vua Đường dắt díu em iu cùng quần thần đi trốn. Giữa đường, quân sĩ không chịu đi tiếp, kiu với vua là vì Dương Quí Phi thông đồng với An Lộc Sơn làm loạn. Họ An làm phản chỉ vì Dương Quí Phi, nên vua bất đắc dĩ phải cho Dương Quí Phi treo cổ tự tử. Hic, thế là xong đời một em lăng loàn, óc bé như quả nho. Từ đó, vua buồn, không thiết đến các việc khác. Mặc dù chạy loạn thành công, sau này loạn cũng dẹp được. Nhưng em iu thì đã mãi mãi đi xa. Vua ta ăn ròi cứ khóc hoài. Có một tác phẩm đã mô tả được chuyện tình đó từ đầu đến đuôi. Đó là tác phẩm Trường Hận Ca của đại lão bản Bạch Cư Dị. Mời huynh đệ tham khảo.
Hán hoàng trọng sắc tư khuynh quốc
Ngự vũ đa niên cầu bất đắc
Dương gia hữu nữ sơ trưởng thành
Dưỡng tại thâm khêu nhân vị thức
Thiên sinh lệ chất nan tự khí
Nhất triều tuyển tại quân vương trắc
Hồi đầu nhất tiếu bách mị sinh
Lục cung phấn đại vô nhan sắc
Xuân hàn từ dục hoa thanh trì
Ôn tuyền thủy hoạt tẩy ngưng chi
Thị nhi phò khởi kiều vô lực
Thỉ thị tân thừa ân trạch thì
Vân mấn hoa nhan kim bộ diêu
Phù dung trường noãn độ xuân tiêu
Xuân tiêu khổ đoản nhật cao khởi
Tùng thử quân vương bất tảo triều
Thừa hoan thị yến vô nhàn hạ
Xuân tùng xuân du dạ chuyên dạ
Hậu cung giai lệ tam thiên nhân
Tam thiên sũng ái tại nhất thân
Kim ốc trang thành kiều thị dạ
Ngọc lâu yến bải tuỳ hòa xuân
Tỉ muội đệ huynh giai liệt thổ
Khả lân quang thái sinh môn hộ
Toại lịnh thiên hạ phụ mẫu, tâm
Bất trọng sinh nam trọng sinh nữ
Ly cung cao xứ nhập thanh vân
Tiên nhạc phong phiêu xứ xứ văn
Hoãn ca mạn vũ ngưng ti trúc
Tận nhật quân vương khán bất túc
Ngư dương bề cổ động địa lai
Kinh phá nghê thường vũ y khúc
Cửu trùng thành khuyết yên trần sinh
Thiên thừa vạn kị tây nam hành
Thuý hoa diêu diêu hành phục chỉ
Tây xuất đô môn bách dư lí
Lục quân bất phát vô nại hà
Uyển chuyển nga mi mã tiền tử
Hoa điền uỷ địa vô nhân thâu
Thuý kiều kim tước ngọc tao đầu
Quân vương yểm diện cứu bất đắc
Hồi khán huyết lệ tương hoà lưu
Hoàng ai tán mạn phong tiêu sách
Vân sạn oanh vu đăng Kiếm các
Nga mi sơn hạ thiểu nhân hành
Sinh kì vô quang nhật sắc bạc
Thục giang thủy bích Thục sơn thanh
Thánh chúa triêu triêu mộ mộ tình
Hành cung kiến nguyệt thương tâm sắc
Dạ vũ văn linh trường đoạn thanh
Thiên triền địa chuyễn hồi long ngư
Đáo thử trù trừ bất năng khứ
Mã ngôi bi hạ nê thổ trung
Bất kiến ngọc nhan không tử xứ
Quân thần tương cố tận triêm y
Đông vọng Đô môn tín mã qui
Qui lai trì uyển giai y cựu
Thái dịch phù dung Vị ương liễu
Phù dung như diện liễu như mi
Đối thử như hà bất lệ thùy
Xuân phong đào lí hoa khai nhật
Thu vũ ngô đồng diệp lạc thì
Tây cung nam nội đa thu thảo
Lạc diệp mãn giai hồng bất tảo
Lê viên tử đệ bạch phát tân
Tiêu phòng a giám thanh nga lão
Tịch diện huỳnh phi tư tiếu nhiên
Cô đăng khiêu tận vị thành miên
Trì trì chung cổ, sở trường dạ
Cảnh cảnh tinh hà dục thự thiên
Uyên ương ngõa lãnh sương hoa trọng
Phỉ thúy khâm hàn thùy dữ cọng
Du du sinh tử biệt kinh niên
Hồn phách bất tằng lai nhâp mộng
Lâm cùng đạo sĩ Hồng đô khách
Năng dĩ tinh thành tri hồn phách
Vị cảm quân vương triển chuyển từ
Toại giáo phương sĩ ân cần mịch
Bài không ngự khí bôn như điển
Thăng thiên nhập địa cầu chi biến
Thượng cùng Bích lạc hạ Hoàng tuyền
Lưỡng xứ mang mang giai bất kiến
Hốt văn hải thượng hữu tiên san
San tại hư vô phiếu diếu gian
Lâu các linh lung ngũ vân khởi
Kỳ trung trác ước đa tiên tử
Trung hũu nhất nhân tự Thái chân
Tuyết phu hoa mạo sâm si thị
Kim khuyết tây sương khấu ngọc toan
Chuyển giáo Tiểu ngọc báo Song thành
Văn đạo Hán gia thiên tử sứ
Cửu hoa trướng lý mộng hồn kinh
Lãm y thôi chẫm khởi bồi hồi
Châu bạc ngân bình dĩ lệ khai
Vân cát bán thiên tân thụy giác
Hoa gian bất chỉnh hạ đường lai
Phong xuy tiên khuyết phiêu phiêu cử
Du tợ nghê thường vũ y vũ
Ngọc dung tịch mịch lệ lan can
Lê hoa nhất chí xuân đái vũ
Hàm tình ngưng thêtá quân vương
Nhất biệt âm dương lưỡng điếu mang
Chiêu dương điện lý ân ái tuyệt
Bồng lai cung trung nhật nguyệt trường
Hồi đầu hạ vọng trần hoàn xứ
Bất kiến Trường An kiến trần vụ
Duy tương cựu vật biểu thâm tình
Điển hiệp kim thoa ký tương khứ
Thoa lưu nhất cổ hiệp nhất phiến
Thoa tịch hoàng kim hiệp phân điền
Đản giáo tâm tợ kim điền kiên
Thiên thượng nhân gian hội tương kiến
Lâm biệt ân cần trọng kí từ
Từ trung hữu thệ lưỡng tâm tri
Thất nguyệt thất nhật Trường sinh điện
Dạ bán vô nhân tư ngữ thì
Tại thiên nguyện tác tị dực điểu
Tại địa nguyện vi liên lí chí
Thiên trường địa cửu hữu thời tận
Thử hận mang mang vô tuyệt kỳ....
Bản dịch của Tản Đà
Đức vua Hán mến người khuynh quốc,
Trải bao năm tìm chuốc công tai (1).
Nhà Dương có gái mới choai,
Buồng xuân khóa kín chưa ai bạn cùng (2)
Lạ gì của tuyết đông ngọc đúc,
Chốn ngai vàng phút chốc ngồi bên.
Một cười trăm vẻ thiên nhiên,
Sáu cung nhan sắc thua hờn phấn son.
Trời xuân lạnh suối tuôn mạch ấm,
Da mỡ đông kỳ tắm ao Hoa.
Vua yêu bận ấy mới là,
Con hầu nâng dậy coi đà mệt thay!
Vàng nhẹ bước lung lay tóc mái,
Màn phù dung ân ái (3) đêm xuân.
Đêm xuân vắn vủn có ngần,
Ngai rồng từ đấy chậm phần vua ra.
Suốt ngày tháng tiệc hoa vui mãi,
Đêm xuân tàn, xuân lại còn đêm.
Ba nghìn xinh đẹp chị em,
Ba nghìn yêu quí chất nêm một mình.
Nhà vàng đúc đêm thanh ôm ấp,
Lầu ngọc cao, say ắp bầu xuân (4)
Anh em sướng đủ mọi phần,
Mà cho thiên hạ có lần rẻ trai.
Vẳng tiên nhạc khắp nơi nghe biết,
Làn gió đưa cao tít Ly cung.
Suốt ngày múa hát thung dung,
Tiếng tơ, tiếng trúc say lòng quân vương.
Ầm tiếng trống Ngư Dương kéo đến,
Khúc Nghê Thường tan biến như không.
Chín lần thành khuyết bụi tung,
Nghìn xe muôn ngựa qua vùng tây nam.
Đi lại đứng hơn trăm dặm đất,
Cờ thúy hoa bóng phất lung lay.
Sáu quân dùng phất lung lay.
Sáu quân dùng dắng làm rầy,
Mày ngài trước ngựa lúc này thương ôi!
Ai người nhặt thoa rơi bỏ đất,
Ôi! thúy kiều ngọc nát vàng phai.
Quân vương bưng mặt cho rồi,
Quay đầu trông lại, máu trôi lệ giàng.
Gió tung bụi mê man tản mác,
Đương thang mây Kiếm Các lần đi,
Vắng tanh dưới núi Nga My,
Mặt trời nhạt thếch, tinh kỳ buồn tênh.
Đất Ba Thục non xanh nước biếc,
Lòng vua cha thương tiếc hôm mai.
Thấy trăng luống những (5) đau người.
Đêm mưa đứt ruột, canh dài tiếng chuông.
PHút trời đất quay cuồng vận số,
Bánh xe rồng đến chỗ ngày xưa.
Đất bùn chổ chết còn trơ,
Thấy đâu mặt ngọc? bây giờ Mã Ngôi!
Đầm vạt áo, vua tôi giọt lệ,
Gióng dây cương ngựa tế về đông.
Cảnh xưa dương liễu, phù dung,
Vị Ương, Thái Dịch hồ cung vẹn mười.
Phù dung đó! Mặt ai đâu tá?
Mày liễu đâu? Cho lá còn như!
Càng trông hoa liễu năm xưa,
Càng xui nước mắt như mưa ướt đầm.
Xuân đào lý gió êm (6) huê nở,
Thu khi (7) mưa rụng lá ngô đồnng,
Kìa Nam Uyển, nọ Tây Cung,
Đầy thềm ai quét lá hồng thu rơi?
Vườn lê cũ những ai con hát,
Mái tóc coi tắng phớt lạ lùng.
Những ai coi giữ tiêu phòng?
Mày xanh thử ấy nay cùng già nhăn.
Trước cung điện nhìn sân đêm tối,
Đom đóm bay gợi mối u sầu.
Ngọn đèn khêu đã cạn dầu,
Khó thay, giấc ngủ dễ hầu ngủ xong!
Tiếng canh tối tùng tùng điểm trống,
Năm canh dài chẳng giống đêm xưa.
Sông Nhân lấp lánh sao thưa,
Trời như muốn sáng, sao chưa sáng trời?
Trên mái ngói, sương rơi ướt lạnh,
Trong chăn nằm, bên cạnh nào ai?
Cách năm sống thác đôi nơi,
Thấy đâu hồn phách vãng lai giấc nồng?
Khách đạo sĩ Lâm Cùng có gã,
Chơi Hồng Đô phép lạ (8) thần thông.
Xót vì vua chúa nhớ nhung,
Mới sai phương sĩ hết lòng ra tay.
Cưỡi luồng gió như bay như biến,
Trên trời xanh dưới đến đất đen.
Hai nơi bích lạc, hoàng tuyền,
Dưới trên tìm khắt, mơ huyền thấy chi!
Sực nghe nói, tìm đi mé bể,
có non tiêu ngoài phía hư không.
Rỡ ràng (9) cung điện linh lung,
Xa trông năm sắc mây lồng đẹp sao!
Trong tha thướt biết bao tiên tử,
Một nàng tiên tên chữ Thái Chân.
Mặt hoa da tuyết trắng ngần,
Dáng (10) như người ấy có phần phải chăng?
Mái tây gõ cửa vàng then (11) ngọc,
Cậy đưa tin Tiểu Ngọc, Song Thành.
Nghe tin sứ giả Hán đình,
Cửu hoa trong trướng giật mình giấc mơ.
Cầm áo dậy, thẩn thơ buồn bực.
Mở rèm châu bình bạc lần ra.
Bâng khuâng nửa mái mây tà,
Thềm cao xuống chiếc mũ hoa lệch đầu.
Phới tay áo bay màu trước (12) gió,
Giống Nghê Thường khúc múa năm xưa.
Lệ giàn mặt ngọc lưa thưa,
Cành lê hoa chíu (13) hạt mưa xuân đầm.
Ngừng nước mắt âm thầm buồn bã.
Đội ơn lòng, xin tạ quân vương.
Từ ngày cách trở đôi phương,
Vắng tanh tăm tiếng, mơ màng hình dong.
Nơi đế điện dứt vòng ân ái,
Chốn tiên cung thư thái tháng ngày.
Cõi trần ngoảnh lại mà hay,
Tràng An chẳng thấy, thấy đầy bụi nhơ!
Lấy chi tỏ tình xưa thâm thú (14)?
Gửi cành thoa vật cũ cầm (15) xuôi.
Thoa vàng hộp khảm phân đôi.
Nửa xin để lại, nửa thời đem đi.
Chỉ xin nguyện lòng ghi dạ tạc.
Tựa thoa vàng bền chặt (16) không phai.
Thời cho chách trở đôi nơi,
Nhân gian rồi với trên trời gặp nhau.
Ân cần dặn mấy câu lâm biệt,
Lời thề xưa lòng biết với lòng.
Nửa đêm (17) Trùng thất trăng trong (18)
Trường Sinh sân điện vắng không bóng người.
Xin kết nguyện chim trời liền cánh,
Xin làm cây cành nhánh liền nhau.
Thấm chi trời đất dài lâu.
Giận này (19) dằng dặc dễ hầu có nguôi...
Tản Đà
Tháng 12-1934
Việt Nam Văn chương Trích diễm 1961
Chú thích:
1. Toi
2. Biết
3. Êm ái
4. Mùa xuân
5. đã
6. Đêm
7. Kia
8. Hoá
9. Rõ ràng
10. Dễ
11. Khoá
12. Ngọn
13. Chĩu
14. Thăm thú
15. Đem
16. Chắc
17. Là đêm
18. Ngồi chung
19. Hờn đâu
Ngoài ra, bản dịch của Trường Xuân Phạm Liễu cũng rất đặc sắc.
Bài ca Trường Hận
Đường minh Hoàng , người say mê sắc đẹp
Đã bao năm ngự trị chốn Đô thành
Mải kiếm tìm cho được gái xuân xanh
Đành thất vọng ! Bổng một chiều xuân ấy
Nhà họ Dương có gái hiền lộng lẫy
Chốn khuê phòng chưa ai biết ai hay
Trời sinh ra nhan sắc đẹp thế này
Sao nỡ để rơi vào trong quên lãng !
Một buổi mai kia trời bừng xán lạn
Nơi ngai vàng nàng được tuyển vào cung
Một nụ cười càng thêm một não nùng
Bao cung nữ sáu cung đành khuất phục
Dẫu trau giồi phấn son cùng một lúc
Khi nhìn nàng tắm ở suối xuân mơ
Da trắng mịn ngà ngọc đẹp ý thơ
Xuân bớt lạnh thiết tha tình thăm thẳm
Kẻ hầu hạ nàng giai nhân say đắm
Tóc mây tha thướt nhè nhẹ bước vàng
Màn phù dung êm ái với thời gian
Đêm xuân ngắnđêm tàn ngày ẻo lả
Buổi ngự triều vua ngự ra chậm quá
Yến tiệc vuiân ái mãi tưng bừng
Xuân dù đi xuân lại vẫn còn xuân
Ba nghìn cung nử dung nhan sáng chói
Chỉ mình nàng được đúc vua sũng ái
Đúc nhà vàng để cung phụng người yêu
Lầu ngọc cao ân ái mãi nuông chiều
Anh em nàng dù trai hay là gái
Bổng lộc nhiều, tước phong vui thư thái
Được vinh quang ở toà rộng dãy dài
Làm cho thiên hạ những ai ai
Ao ước được sinh ra nhiều con gái
Khúc nhạc tiên phiêu diêu cao vọng mãi
Chốn Ly cung rờn rợn tít mây xanh
Hát ca vũ khúc, nhạc trổi lay thành
Vua say đắm suốt ngày như chưa đủ
Bỗng từ đâu trống Ngư dương nước lũ
Niềm hãi kinh đâu vũ khúc nghê thường
Chốn Đô thành khói bụi mịt mù tung
Nghìn xe ngựa miền tây nam tẩu thoát
Dìu nhau đi từng bước đường ngơ ngác
Cờ Thuý hoa phơ phất lại phất phơ
Sáu quân đi trong thù hận dật dờ
Mà trước ngựa Quí Phi ôi đâu nữa
Chiếc thoa rơi ai người thu lên hộ
Ngọc Thuý kiều Kim tước đã ly tan
Đức vua ta che mặt nỗi kinh hoàng
Ngoảnh mặt lại máu trào sôi ngấn lệ
Vàng bụi mờ tung gió sầu kể lể
Đường thang mây lên Kiếm các tan tành
Sừng sửng Nga mi không kẻ bộ hành
Bóng cờ rũ, bóng tà dương nhớ tiếc
Đất Ba Thục non xanh xanh nước biếc
Riêng vua ta mai tối khổ vì tình
Chốn Hành cung nhìn trăng nhạt bất bình
Đau lòng quá sắc màu trôi ảm đạm
Mưa đêm buồn chuông sầu rơi thê thảm
Vận đất trời quay tít cuốn nhanh nhanh
Đất Mã ngôi một chuyến lại du hành
Giai nhân hỡi ,đây bùn lầy khô đóng
Cả vua tôi lệ mờ mi mắt đọng
Áo lệ sầu nguời đẹp đã ra đi
Vĩnh biệt ôi đứng lặng chẳng nói gì
Quay về đông ngựa người xuyên một mạch
Chốn hoàng thành qua bao ngày ly cách
Cung Vị ương, cánh dương liễu phù dung
Hồ Thái dịch nước sao có ngại ngùng
Chừng nấn ná mặt người yêu như thể
Vóc phù dung mày liễu sao đẹp thế
Cảnh tượng này không nhỏ lệ làm sao
Gió xuân sang đào lý mỉm cười chào
Ngô đồng rụng mưa thu về tơi tả
Vườn Nam uyển Tây cung sầu héo lá
Ngổn ngang sầu hồng rụng lá hoa rơi
Chẳng cần một ai quét nhặt hộ cho nguời
Vườn lê đó bao nhiêu là con hát
Mà chừ đây mái đầu xanh đã bạc
Bao cung nga thư thái chốn tiêu phòng
Đến nay chừng duyên số vẫn long đong
Nhìn cung điện nhuộm màu thê lương quá
Ánh đóm bay chập chờn như tàn tạ
Ngọn đèn đơn bấc lụn dĩa dầu vơi
Giấc mơ tan thổn thức, giấc rã rời
Trống sang canh chậm buồn xao xuyến lạ
Sông Ngân hà chiếc sao rơi lả tả
Đêm vẫn dài trời chưa sáng đêm ơi
Mái uyên ương sương nặng hạt rơi rơi
Nệm phỉ thuý lạnh lùng trong da diết
Mang mang buồn bao thu thương tử biệt
Phách hồn ai chẳng vào mộng cùng ta
Đất Lâm cùng có đạo sĩ không xa
Miền Hồng đô đã bao ngày không sá
Biến phách nhâphồn thần thông phép lạ
Cảm vì vua từng thổn thức băn khoăn
Lời trao lời dặn bảo rất ân cần
Lướt gió tung mây trá hình tan biến
Vào trời xanh xuyên đất dày biến chuyễn
Chốn Hoàng tuyền Bích lạc cố khai thông
Đôii nơi mờ mịt không lại hoàn không
Bỗng lại nghe xa xa ngoài hải đảo
Chốn non Bồng lung linh trong huyền ảo
Cung điện ngọc ngà ,cung điện vàng son
Năm sắc mây lồng chiếu ánh tươi ròn
Bao tiên nữ cùng nhau say mộng ước
Có Thái Chân vóc diễm kiều tha thước
Mặt như hoa ,da như tuyết trắng ngần
Có phải chăng người cũ đã dự phần
Nên mái tây chốn cửa vàng then ngọc
Nhờ hầu tiên Song thành và Tiểu ngọc
Mách Thái chân có sứ giả Đường đình
Giấc mộng vàngtrong truớng bổng hãi kinh
Bâng khuâng nàng vội vàng cài xiêm áo
Mở rèm châu nàng rón rén bước ra
Mũ đội lệch từ thềm cao ảo não
Gió hiu hiu đưa đẩy áng mây tà
Vóc ngọc ấy lệ sầu rơi lả tả
Cành hoa lê lấm tấm hạt mưa xuân
Tình ngưng đọng nàng cúi đầu bái tạ
Ân trùng phùng xin cảm mến quân vương
Thuở cách trở âm dương từ chia biệt
Điện Chiêu dương ân ái cũng tan tành
Chốn Bồng lai tháng ngày dài nhớ tiếc
Cõi trần hoàn vời vợi nổi monh manh
Tràng an đâu nữa bụi mờ tung gió
Tình hận sầu kỷ vật mối tình xa
Hợp khảm, thoa vàng của ngày xưa đó
Nửa gởi nàng còn nử a để cho ta
Nguyện một lòng khắc sâu vào xương tuỷ
Bền chặt nhu vàng có thuở nào phai
Rồi ra ta sẽ có ngày gặp lại
Dù cõi trần tiên giới vẫn là hai
Giờ chia cách lòng dặn lòng chắc nịch
Giữ lời thề gắn bó giữa đôi ta
Hễ cứ mổi năm vào đêm thất tịch
Điện Trường sinh ân ái sẽ chan hoà
Nói nhỏ với nàng một lời chí thiết
Xin luân hồi quay mãi đến kiếp sau
Ở trên trời làm đôi chim mải miết
Sãi cánh bay đôi cánh vỗ vào nhau
Ở dưới đất làm đôi cây liền nhánh
Đẹp xanh rờn cành nọ tiếp cành kia
Trời đất hỡi muôn đời còn tan tác
Chớ hận này man mác thuở nào quên.